Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.44.0-wmf.8 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk 0 945 319024 318793 2024-12-20T01:36:55Z Sapp0512 19770 319024 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Taljana<br />''Repubblica Italiana'' |isem_komuni = Italja |stampa_bandiera = Flag of Italy.svg |stampa_emblema = Italy-Emblem.svg |stampa_mappa = EU-Italy.svg |deskrizzjoni_mappa = Lokazzjoni tal-Italja (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Italja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Italja |ħolqa_demografija = Demografija Italja |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Il Canto degli italiani|Il Canto degli Italiani]]''</small><br /><center>[[Stampa:Inno di Mameli instrumental.ogg|The national anthem of Italy]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Taljana|Taljan]] |gruppi_etniċi = ara [[#Demografija|Demografija]] |kapitali = [[Ruma]] |latd=41 |latm=54 |latNS=N |lonġd=12 |lonġm=29 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Ruma]] |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari unitarja]] |titlu_kap1 = [[President tal-Italja|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Italja|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Sergio Mattarella]] |isem_kap2 = [[Giorgia Meloni]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957² |poż_erja = 71 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 301,338 |erja_mi_kw = 116,346 |perċentwal_ilma = 2.4 |ċensiment_popolazzjoni = 60,681,514 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2011 |poż_ċensiment_popolazzjoni = 23 |densità_popolazzjoni_km2 = 201.2 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 521.2 |poż_densità_popolazzjoni = 61 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2010 |PGD_PSX = $1.828 triljun<ref name=autogenerated1 >{{Ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=27&pr1.y=19|titlu=International Monetary Fund: Italy}}</ref> |poż_PGD_PSX = 10 |PGD_PSX_per_capita = $30,165<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_PSX_per_capita = 30 |sena_IŻU = 2011 |IŻU = |poż_IŻU = |kategorija_IŻU = |tip_sovranità = [[Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = Unifikazzjoni |data_stabbilit1 = 17 ta' Marzu, 1861 |valuta = [[Ewro]] ([[Simbolu tal-Ewro|€]])¹ |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.it]]³ |kodiċi_telefoniku = 39 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $2.245 triljun<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali = 8 |PGD_nominali_per_capita = $37,046<ref name=autogenerated1 /> |poż_PGD_nominali_per_capita = 24 |noti = ¹ Qabel l-1999: [[Lira Taljana]]<br />²Membru fundatur.³ Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]] |leġislatura=[[Parlament tar-Repubblika Taljana]]}} L-'''Italja''', uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika Taljana, hija pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-[[Ewropa]]. Il-fruntiera tal-Italja tmiss ma' fruntieri ta' pajjiżi Ewropej oħra, ngħidu aħna bħal [[Franza]], l-[[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Awstrija]], u s-[[Slovenja]] tul l-Alpi li jservu ta' fruntiera naturali. In-Nofsinhar ta' dan il-pajjiż ġej fil-forma ta' [[peniżola]], dan għax din il-parti hija mdawra mill-[[Baħar Mediterran]]. F'din il-parti tal-Italja wieħed jista' faċilment jilloka l-gżira maġġuri ta' [[Sqallija]], il-gżira ta' [[Sardinja]] u l-izgħar stati indipendenti li huma fi ħdan ir-reġjun Taljan, li huma [[San Marino]] u l-belt tal-[[Vatikan]]. It-territorju Taljan ikopri xi 301,338 kilometru kwadru u huwa influwenzat direttament minn klima moderata u staġjonali. B'60.8 miljun abitant, l-Italja hija l-ħames l-iktar pajjiż ippopolat fl-Ewropa u għandha t-titlu tat-23 l-iktar pajjiż b'densità għolja fid-dinja. [[Ruma]] hija l-ikbar belt u l-[[belt kapitali]] tal-Italja. == Storja == [[Stampa:San Gimignano 05.jpg|thumb|left|Torrijiet ta' San Gimignano fit-Toskana]] [[Stampa:William Callow, Corso Sant' Anastasia with the Palazzo Maffei in Verona, 1855, NGA 163356.jpg|thumb|left|Triq Verona f'nofs is-seklu 19]] Qabel l-1861, l-Italja ma kinitx [[stat]] unit. It-territorju kien magħmul minn grupp ta' stati indipendenti, li kienu kkmandati minn pajjiżi oħra (bħall-[[Awstrija]], [[Franza]] u [[Spanja]]). F'nofs is-seklu 19, il-[[Konti ta' Cavour]] kien il-Kap tal-Gvern tal-"Istat ta' Sardinja". Dan ipperswada lill-Awstrijaċi li kienu qegħdin jgħixu fil-[[Lombardia]] u fil-[[Veneto]] biex joħolqu l-istat tat-Tramuntana tal-Italja. Imbagħad stati oħra mill-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar issieħbu mal-[[Piemonte]] sabiex ikun jista' jinħoloq stat akbar. Fl-1860, [[Giuseppe Garibaldi]] rnexxielu jirbaħ il-gżira ta' Sqallija u wara ħafna ġiri madwar l-Ewropa, fl-1861, Garabaldi ħoloq ir-[[Renju tal-Italja]].<ref name="Encarta">{{Ċita web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|titlu=MSN Learning & Research - Italy|data=2003-12-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-03-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20031203115355/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761555207/Italy.html|arkivju-data=2003-12-03|url-status=dead}}</ref> [[Vittorio Emanuele II]] sar ir-re tar-renju l-ġdid. Fl-1861, il-[[Lazio]] u l-Veneto kienu għadhom mhux parti mill-Italja, għaliex kienu meqjusin bħala l-proprjetà tal-[[Papa]] li kien qiegħed jipproteġi lill-Awstrija bit-tarka tal-[[Kristjaneżmu]] għaliex il-Papa ma riedx ikun kompliċi fil-kunflitt li kellu jseħħ bejn dawn il-pajjiżi Nsara, jiġifieri l-Italja u l-Awstrija. Il-Veneto sar parti mill-Italja fl-1866, eżattament wara gwerra qalila kontra l-imperu Awstrijak. Is-suldati Taljani ħadu l-Lazio fl-1870 mingħand il-[[Papa]]. Issa l-Italja kienet verament magħquda, u dan ma setax ikun possibbli li kieku ma kienx għal dawk il-bosta personaġġi li ħadu sehem f'din il-battalja għall-unità tal-Italja taħt l-istat ta' Piemonte. L-Italja ħadet sehem f[[l-Ewwel Gwerra Dinjija]] bħala alleata tal-Gran Brittanja, Franza, u r-[[Russja]] kontra l-[[Poteri Ċentrali]]. Kważi l-ġlied kollu tal-Italja kien fuq il-fruntiera tal-Lvant, ħdejn l-Awstrija. Wara t-telfa ta' [[Caporetto]], it-Taljani ħasbu li tilfu l-gwerra. Iżda, fl-1918, il-Poteri Ċentrali ċedew u l-Italja kisbet ir-reġjun ta' ''Venezia Tridentina'' (Trentino u Alto Adige), li qabel kien tal-Awstrija. Fl-1922, kien hemm gvern ġdid Taljan taħt [[Benito Mussolini]], il-mexxej tal-[[Faxxiżmu]] fl-Italja. Dan sar Kap tal-Gvern u [[dittatur]], u sejjaħ lilu nnifsu "duce" - li tfisser "mexxej" bit-[[lingwa Taljana|Taljan]]. Sar ħabib tad-dittatur Ġermaniż [[Adolf Hitler]], u daħal miegħu fit-[[Tieni Gwerra Dinjija]]. Italja daħlet fil-gwerra fl-1940 bħala alleata tal-[[Ġermanja]] u l-[[Ġappun]] kontra Franza, il-Gran Brittanja, u r-Russja. Matul il-gwerra, l-Italja kkontrollat l-parti l-kbira tal-Baħar Mediterran. Fil-25 ta' Lulju 1943, Mussolini tneħħa mill-Kunsill il-Kbir tal-Faxxiżmu, u fit-8 ta' Settembru 1943, [[Badoglio]] ddikjara li l-gwerra tal-Italja bħala alleata tal-Ġermanja kienet intemmet. L-Italja bdiet tiġġieled mal-alleati, li kienu Franza u r-Renju Unit, iżda s-suldati Taljani ma kinux jafu fuq min jisparaw. Fit-Tramuntana tal-Italja twaqqaf moviment jismu Resistenza biex jiġġieled kontra l-invażuri Ġermaniżi. Mussolini pprova jwaqqaf stat ieħor faxxista fit-Tramuntana tal-Italja, ir-Repubblika ta' [[Salò]], imma dan falla. Fil-25 ta' April 25 1945, l-Italja saret ħielsa. L-istat sar repubblika fit-2 ta' Ġunju 1946, u għall-ewwel darba n-nisa setgħu jivvutaw. Il-poplu Taljan temm id-dinastija ta' [[Savoia]] u adotta gvern repubblikan. [[Stampa:Map Region of Piemonte.svg|thumb|Ir-reġjun ta' Piemonte]] [[Stampa:Lodner von der Kleinweißen gesehen - HPIM3962.jpg|thumb|left|100px|Blat Alpini tal-Lvant]] [[Stampa:Val dUltimo - Ultental (4724017376).jpg|thumb|left|100px|Wied Ulten]] [[Stampa:HochgallFromN.JPG|left|100px|Hochgall fil-Grupp Rieserferner]] [[Stampa:Santa Crusc da Pescol.jpg|thumb|left|100px|Val Badia, ħdejn il-belt ta' Badia]] [[Stampa:Pragser Wildsee Seekofel von Bucht.jpg|thumb|left|100px|Lag Braie jew Pragser Wildsee]] [[Stampa:Latemarspitze Karersee.JPG|thumb|left|100px|Grupp ta 'siġar taż-żnuber u l-arżnu fil-foresta ta' Latemar]] Fi Frar 1947, l-Italja ffirmat trattat ta' paċi mal-alleati u tilfet il-kolonji kollha u xi żoni territorjali ([[Istria]] u partijiet mid-Dalmazja). L-Italja ssieħbet fin-[[NATO]] u l-Komunità Ewropea (bħala membru fundatur), u saret waħda mill-akbar ekonomiji industrijali fid-dinja. == Ġeografija == L-Italja hija peniżola, fis-sens li hija mdawra mill-baħar min-naħat kollha minbarra waħda (tat-Tramuntana tagħha). It-Tramuntana tal-Italja hija separata minn Franza, l-Iżvizzera, u l-Awstrija bil-katina ta' muntanji tal-[[Alpi]].<ref>[http://www.blurtit.com/q714533.html] ''Alps are the border between Italy and other countries''</ref> [[Mont Blanc]] (''Monte Bianco'' bit-Taljan jew ''il-Muntanja l-Bajda'' bil-Malti), l-ogħla muntanja fl-Ewropa tal-Punent hija parti minn din il-katina.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1940971.stm] ippubblikata minn BBC News</ref> Il-tieni katina ta' muntanji importanti fl-Italja hi dik tal-[[Appennini]] li huma fl-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar. Il-belt kapitali tal-Italja hija [[Ruma]]. Fost il-bliet importanti l-oħra fl-Italja insibu Torino, [[Firenze]], [[Napli]], u [[Venezja]]. Il-pajjiż għandu numru ta' gżejjer, l-akbar huma [[Sqallija]] u [[Sardinja]],<ref name="Encarta" /><ref>[http://www.worldislandinfo.com/LARGESTV1.html] ''Biggest Islands in the World''</ref> li jintlaħqu bil-vapur jew bl-[[ajruplan]].<ref name=Encarta /> Ix-xmara [[Po]] hija meqjusa bħala l-itwal xmara fl-Italja.<ref>[http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0205/feature6/index.html] ''National Geographic'', Eria Zwingle</ref> Ix-xmara [[Tevere]] tgħaddi minn ġol-belt ta' Ruma. It-Tramuntana tal-Italja għandha wħud mill-akbar lagi fil-pajjiż, bħal-[[Lag ta' Garda]], il-[[Lag ta' Como]], il-[[Lag Maggiore]] u l-[[Lag Iseo]].<ref>[http://www.guardian.co.uk/travel/2005/mar/19/italy.guardiansaturdaytravelsection]''The Guardian'' 19 ta' Marzu 2005, The lake show, Philip Watson</ref> Billi hija mdawra bil-baħar, l-Italja għandha kosta twila ħafna kilometri, li tattira lit-[[turiżmu|turisti]] minn madwar id-dinja kollha.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3896487.stm] BBC News</ref> It-turisti jmorru l-Italja wkoll biex jaraw il-ħafna postijiet storiċi.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2496923.stm] BBC News</ref> Hemm żewġ pajjiżi żgħar ħafna ġewwa l-Italja. Dawn huma [[San Marino]], li hija mdawra mit-Tramuntana tal-Italja, u l-[[Vatikan]], li jinsab ġewwa l-belt kapitali ta' Ruma. Total tal-fruntieri tal-Italja: 1,836.4 km, pajjiżi tal-fruntiera (6): Awstrija 404 km; Franza 476 km; Santa Sede (Belt tal-Vatikan) 3.4 km; San Marino 37 km; Slovenja 218 km; Isvizzera 698 km. == Nies u kultura == [[Stampa:Isola del Liri. Panorama.jpg|[[Isola del Liri]], [[Wied il-Latini]]|daqsminuri|300px]]Il-[[popolazzjoni]] tal-Italja tammonta għal ftit aktar minn sittin miljun ruħ.<ref>[http://flagcounter.com/factbook/it] ''Flag Counter: Italy''</ref> Madwar 2.7 miljun ruħ minnhom jgħixu f'Ruma<ref>[http://www.routard.com/guide/rome/1823/carte_d_identite.htm] ''Rome's Population''</ref> u 1.3 miljun ruħ jgħixu f'[[Milan]].<ref>[http://www.aboutmilan.com/the-city-of-milan.html] ''Milan's Population''</ref> Wieħed jista' jqis lill-Italja bħala kompletament Kattolika Kristjana infatti ftit huma dawk in-nies li għandhom twemmin ta' natura differenti. L-ilsien uffiċjali tal-Italja huwa t-Taljan però f'xi żoni żgħar wieħed jista' saħansitra jisma' l-Ġermaniż, is-Sloven jew il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]. Xi nies jitkellmu wkoll lingwi bħall-Isqalli u s-Sardu, li huma simili ħafna għat-Taljan, allura jistgħu jitqiesu bħala żewġ [[Djalett|djaletti]] li ġew mnissla mill-ilsien Taljan. Il-poplu Taljan hu parzjalment imnissel mir-[[Imperu Ruman|Rumani]] antiki. L-Italja għandha l-aktar [[Sit ta’ Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] minn kull nazzjon ieħor fid-dinja flimkien maċ-[[Ċina]].<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/] ''List of UNESCO World Heritage''</ref> Dawn is-siti huma kulturalment importanti u ta' valur universali straordinarju skont il-[[UNESCO]]. Madwar 60 % tax-xogħlijiet ta[[L-Arti|l-arti]] tad-dinja kollha jinsabu fl-Italja. L-Italja hija wkoll produttur kbir tal-[[inbid]]. Fl-2005 ipproduċiet aktar minn ħames miljun tunnellata metrika.<ref>[http://www.reference.com/browse/wiki/Wine_production_by_country] ''Countries by wine Production''</ref> == Ekonomija u trasport == L-Italja għandha sistema moderna ta' għajnuna soċjali. Is-suq tax-xogħol huwa relattivament b'saħħtu, b'ħafna barranin, speċjalment mir-[[Rumanija]], jaħdmu fl-Italja fejn il-pagi huma ħafna ogħla. Iżda seta' kien hemm ħafna iktar ħaddiema fis-suq billi l-irġiel u n-nisa jirtiraw fl-età ta' 57 sena. Ir-rata tal-qgħad hija relattivament għolja, 8,2 %.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111118060920/http://www.pensionfundsonline.co.uk/113/country-profiles/italy/ |arkivju-data=2011-11-18 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=136&s=LUR&grp=0&a=&pr.x=16&pr.y=16]</ref> Is-soċjetà moderna tal-Italja hija mibnija fuq is-self u issa l-pajjiż għandu dejn katastrofiku ta' 120 % tal-PDG totali tal-pajjiż.<ref>[http://www.dailymail.co.uk/debate/article-2058965/Italy-debt-crisis-Rome-burns-Euroland-bridges.html]</ref> In-network ferrovjarju ​​fl-Italja jammonta għal 16,627 kilometru (10,331 mil), is-17 l-itwal fid-dinja. Il-ferroviji li huma ta' veloċità għolja jinkludu l-ferroviji tal-klassi ETR li jivvjaġġaw bit-300 kilometru fis-siegħa. [[Stampa:Sergio Mattarella Presidente della Repubblica Italiana.jpg|thumb|Il-President tar-Repubblika tal-Italja Sergio Mattarella]] == Politika == Il-Kap tal-Istat huwa [[Sergio Mattarella]], li l-kompitu tiegħu beda fit-3 ta' Frar 2015 u jintemm fl-2022 (il-President tar-Repubblika jibqa' għal seba' snin). Mattarella huwa t-tnax-il President tar-Repubblika Taljana u kien preċedut minn [[Giorgio Napolitano]]. L-ewwel president kien [[Enrico De Nicola]] u llum il-ġurnata l-Kap tal-Gvern huwa [[Mario Draghi]]. L-Italja kienet waħda mill-ewwel membri tal-[[Unjoni Ewropea]] u fl-2002, flimkien ma' ħdax-il pajjiż Ewropew ieħor bidlet il-munita tagħha u bdiet tuża l-[[ewro]] bħala l-munita uffiċjali tagħha. Qabel kienet tintuża l-[[lira Taljana]], li kienet bdiet tintuża fl-1861. == Reliġjon == [[Stampa:San Luigi dei Francesi - facciata.jpg|thumb|left|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:San Luigi dei Francesi (Rome) - Interior.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż (Taljan, San Luigi dei Francesi) hija waħda mill-knejjes f'[[Ruma]] (l-Italja). Hija tinsab fil-pjazza bl-istess isem, mhux 'il bogħod minn Piazza Navona.]] [[Stampa:Altar of St Louis in the Church of St. Louis of France.jpg|thumb|left|Artal ta' San Louis fil-Knisja ta' San Louis tal-Franċiż ([[Ruma]]), Plautilla Bricci, 1664]] [[Stampa:Pantheon Rom 1 cropped.jpg|thumb|Mibnija fl-126 bħala l-Panteon ta' Agreipa Sa mis-seklu 7 ilha tintuża bħala knisja, bħalissa tirċievi l-isem ta' Bażilika ta' Santa Marija u l-Martri, iżda hija magħrufa informalment bħala Santa Marija Rotunda. Il-pjazza ta' quddiem il-Panteon tissejjaħ piazza della Rotonda u tagħti isimha lil distrett tal-belt.]] {{bar box |title=Reliġjożità fl-Italja |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|90}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|7}} {{bar percent|Misilmin|green|2}} {{bar percent|Oħrajn|purple|1}} }} Ħafna nies fl-Italja huma [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]], iżda l-Knisja Kattolika ma għadhiex uffiċjalment ir-[[reliġjon]] tal-istat. 87.8 % tal-poplu jgħidu li huma Kattoliċi<ref>[http://www.corriere.it/Primo_Piano/Cronache/2006/01_Gennaio/17/cattolici.shtml] Corriere della Sera</ref> filwaqt li madwar terz biss jgħidu li huma membri attivi (36.8 %). Hemm ukoll gruppi ta' Kristjani oħra fl-Italja: aktar minn 700,000 huma [[Knisja Ortodossa tal-Lvant|Insara Ortodossi tal-Lvant]]. 180,000 minnhom jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Griega.<ref>[http://www.ortodossia.it/The%20Holy%20Orthodox%20Archdiocese%20of%20Italy%20ed%20Malta.htm] Il-Knisja Ortodossa tal-Italja u Malta</ref> 550,000 huma [[Pentekostaliżmu|Pentekostali]] u [[Evangelikaliżmu|Evangelikali]] (0.8 %), 236,000 [[Xhieda ta' Jehovah]] (0.4 %)<ref>[http://www.cesnur.org/religioni_italia/t/testimoni_geova_02.htm] Center for Studies on New Religions</ref>, 30,000 [[Waldensjani]]<ref>[https://archive.is/20120724023747/http://www.chiesavaldese.org/pages/storia/dove_viviamo.php] Il-Knisja Evanġelika Waldensjana</ref>, 25,000 [[Knisjs Nisranija avventista tas-seba' jum|Avventisti]], 22,000 [[Mormoni]], 20,000 [[Battisti]], sebat elef [[Luterani]], erbat elef [[Metodisti]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080709033652/http://www.oikoumene.org/en/member-churches/regions/europe/italy/evangelical-methodist-church-in-italy.html] World Council of Churches</ref> L-eqdem minoranza reliġjuża fil-pajjiżl hija l-komunità [[Ġudaiżmu|Lhudija]]. Għandha madwar 45,000 ruħ u ma għadhiex l-akbar grupp mhux Nisrani. Hemm madwar 825,000 [[Iżlam|Musulman]] li jgħixu fl-Italja, u ħafna minnhom huma emigranti (1.4 % tal-popolazzjoni totali) u 50,000 biss huma ċittadini Taljani.<ref>[https://web.archive.org/web/20080516024545/http://www.fco.gov.uk/en/about-the-fco/country-profiles/europe/italy] UK Foreign and Commonwealth Office</ref> Barra minn hekk, hemm xi ħamsin elf [[Buddiżmu|Buddist]] kif ukoll 70,000 [[Induiżmu|Indù]] fl-Italja. == Reġjuni == L-Italja hija maqsuma f'għoxrin reġjun (''Regione'' bit-Taljan) u kull reġjun huwa maqsum f'provinċji. Mill-għoxrin reġjun differenti, ħamsa minnhom għandhom status speċjali u huma msejħa ''awtonomi''. Dan ifisser li dawn jistgħu jagħmlu ċerti liġijiet lokali aktar faċilment. Dawn ir-reġjuni huma mmarkati b'[[asterisk]] (*) hawn taħt. [[Stampa:Gondola-Venice-Italy.jpg|thumb|Venezja]] {| class="wikitable sortable" border="1" |- !width="120px"| Reġjun !width="80px"| Belt Kapitali !width="90px"| Erja (km²) !width="80px"| Popolazzjoni |- | [[Abruzzo]] | [[L'Aquila]] | style="text-align:right"|{{nts|10794}} | style="text-align:right"|{{nts|1324000}} |- | [[Valle d'Aosta|V''alle d'Aosta'']]* | [[Aosta]] | style="text-align:right"|{{nts|3263}} | style="text-align:right"|{{nts|126000}} |- | [[Puglia]] | [[Bari]] | style="text-align:right"|{{nts|19362}} | style="text-align:right"|{{nts|4076000}} |- | [[Basilicata]] | [[Potenza]] | style="text-align:right"|{{nts|9992}} | style="text-align:right"|{{nts|591000}} |- | [[Calabria]] | [[Catanzaro]] | style="text-align:right"|{{nts|15080}} | style="text-align:right"|{{nts|2007000}} |- | [[Campania]] | [[Napli]] ''(Napoli)'' | style="text-align:right"|{{nts|13595}} | style="text-align:right"|{{nts|6081000}} |- | [[Emilia-Romagna]] | [[Bolonja]] ''(Bologna)'' | style="text-align:right"|{{nts|22124}} | style="text-align:right"|{{nts|4276000}} |- | [[Friuli-Venezia Giulia]]* | [[Trieste]] | style="text-align:right"|{{nts|7855}} | style="text-align:right"|{{nts|1222000}} |- | [[Lazjo]] ''(Lazio)'' | [[Ruma]] ''(Roma)'' | style="text-align:right"|{{nts|17207}} | style="text-align:right"|{{nts|5561000}} |- | [[Liguria]] | [[Ġenova]] | style="text-align:right"|{{nts|5421}} | style="text-align:right"|{{nts|1610000}} |- | [[Lombardia]] | [[Milan]] | style="text-align:right"|{{nts|23861}} | style="text-align:right"|{{nts|9642000}} |- | [[Marche]] | [[Ancona]] | style="text-align:right"|{{nts|9694}} | style="text-align:right"|{{nts|1553000}} |- | [[Molise]] | [[Campobasso]] | style="text-align:right"|{{nts|4438}} | style="text-align:right"|{{nts|320000}} |- | [[Piemonte]] | [[Torino]] | style="text-align:right"|{{nts|25399}} | style="text-align:right"|{{nts|4401000}} |- | [[Sardinja]] ''(Sardegna)''* | [[Kaljari]] ''(Cagliari)'' | style="text-align:right"|{{nts|24090}} | style="text-align:right"|{{nts|1666000}} |- | [[Sqallija]] ''(Sicilia)''* | [[Palermo]] | style="text-align:right"|{{nts|25708}} | style="text-align:right"|{{nts|5030000}} |- | [[Toscana]] | [[Firenze]] | style="text-align:right"|{{nts|22997}} | style="text-align:right"|{{nts|3677000}} |- | [[Trentino-Alto Adige/Südtirol|Trentino-Alto Adige]]* | [[Trento]] | style="text-align:right"|{{nts|13607}} | style="text-align:right"|{{nts|1007000}} |- | [[Umbria]] | [[Perugia]] | style="text-align:right"|{{nts|8456}} | style="text-align:right"|{{nts|884000}} |- | [[Veneto]] | [[Venezja]] ''(Venezia)'' | style="text-align:right"|{{nts|18391}} | style="text-align:right"|{{nts|4832000}} |} == L-aktar bliet popolati fl-Italja == <gallery> Stampa:Rome Montage 2017.png|Ruma Stampa:Piazza Navona (Rome) at night.jpg|Ruma Stampa:Milan.Proper.Wikipedia.Image.png|Milan Stampa:Napoli-Montaggio.jpg|Napli Stampa:Turin Montage.png|Turin Stampa:Palermo02 flickr.jpg|Palermo Stampa:Collage Genova.jpg|Genoa Stampa:Bologna-SanPetronioPiazzaMaggiore1.jpg|Bologna Stampa:Badia fiorentina, campanile, veduta da, duomo 01.jpg|Firenze Stampa:Collage Bari.jpg|Bari Stampa:Catania panorama.jpg|Catania Stampa:Catania-Etna-Sicilia-Italy-Castielli CC0 HQ1.JPG|Catania Stampa:Aerial picture of Verona.jpg|Verona Stampa:Collage Venezia.jpg|Venezja Stampa:(Venice) Doge's Palace facing the sea.jpg|Venezja Stampa:Messina harbour - aerial view.jpg|Messina Stampa:Panorama padova.jpg|Padova Stampa:Tomba di Antenore.jpg|Padova Stampa:Padova antica.jpg|Padova Stampa:PadovaAnfiteatro1.jpg|Padova Stampa:Donatello, Monumento equestre al Gattamelata 03.JPG|Padova Stampa:Porta Altinate (Padova) jm56450.jpg|Padova Stampa:Clock tower and Lion of St. Mark in Padova - just like the ones in Venice.jpg|Padova Stampa:Bernardo Bellotto, il Canaletto - Capriccio Padovano - WGA01821.jpg|Padova Stampa:Canals in Padua - Ponte delle Torricelle.jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua).jpg|Padova Stampa:Botanical Garden (Orto Botanico), Padua-112029.jpg|Padova Stampa:Palazzo Bo (Padua).jpg|Padova Stampa:Loggia del Consiglio o Loggia della Gran Guardia (Padova).jpg|Padova Stampa:Torre dell'Orologio Padova.jpg|Padova Stampa:La Specola - Padua.jpg|Padova Stampa:Loggia Amulea (Padua).jpg|Padova Stampa:Exterior of Palazzo della Ragione (Padua) - Torre degli Anziani.jpg|Padova Stampa:Sant'Antonio (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:Abbazia di Santa Giustina.jpg|Padova Stampa:Duomo (Padua) - Facade.jpg|Padova Stampa:(Padua) Chiesa degli Eremitani - Facade.jpg|Padova Stampa:La Cappella degli Scrovegni.JPG|Padova Stampa:San Daniele (Padua) - exterior - Facade.jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Nicolò - Padova.jpg|Padova Stampa:San Canziano (Padua).jpg|Padova Stampa:Chiesa di San Clemente - Padova.jpg|Padova Stampa:Padoue - Eglise Sainte-Sophie - 01.jpg|Padova Stampa:Villa Contarini 2.jpg|Padova Stampa:Conservatorio de Música "Cesare Pollini".jpg|Padova Stampa:Parma dal Duomo, settembre 2014-1 (15481932581).jpg|Parma Stampa:Dipartimento Matematica Unipr.JPG|Parma Stampa:Parma airport parking.JPG|Parma Stampa:Trieste (28766391880).jpg|Trieste Stampa:Panorama di Brescia SO dalla Via Panoramica.jpg|Brescia Stampa:Panorama di Prato Dal Cupolin degli Ori 9.jpg|Prato Stampa:Prato0003.jpg|Prato Stampa:Ponte girevole.JPG|Tarento Stampa:Colonne Doriche.JPG|Tarento Stampa:Collage of Modena.jpg|Modena Stampa:ReggioCal .jpg|Regio de Calabria Stampa:Reggio emilia piazza san prospero abside duomo.jpg|Reggio Emilia Stampa:San giorgio torre cupola reggio emilia.jpg|Reggio Emilia Stampa:Panorama of Peruggia.jpg|Perugia Stampa:Early Christian Monuments of Ravenna.jpg|Ravenna Stampa:Livorno, veduta aerea 2015.jpg|Livorno Stampa:Cagliari vista mare.jpg|Cagliari Stampa:Rimini Montage.jpg|Rimini Stampa:Foggia, campanile della Cattedrale.jpg|Foggia Stampa:Ferrara. 29.01.2020.jpg|Ferrara Stampa:Panorama of salerno from arechi.jpg|Salerno Stampa:Salerno-PanoramaMazzoDellaSignora.jpg|Salerno Stampa:Vista panoramica latina.jpg|Latina Stampa:Sassari, historic Old Town.jpg|Sassari Stampa:Sassari Panorama.jpg|Sassari Stampa:Sassari piazzad'Italia.JPG|Sassari Stampa:Panorama Sassari 2.png|Sassari Stampa:Panorama di Sassari small.png|Sassari Stampa:Reggia di Monza.jpg|Monza Stampa:Panorama di trento.jpg|Trento Stampa:The Upper City of Bergamo. View from Via al Castello. Italy.jpg|Bergamo Stampa:Colle renazzo pescara 1.jpg|Pescara Stampa:Pescara -la bella addormentata- Porto Turistico 2004 by-RaBoe.jpg|Pescara Stampa:Annunziata Giugliano.jpg|Giugliano de Campania Stampa:Ortigia (SR).jpg|Siracusa Stampa:Main square SAFFI Forli Italy December-2004.jpg|Forlì Stampa:Piazza Saffi al tramonto.JPG|Forlì Stampa:Panorama di Vicenza e la Basilica Palladiana con la Torre Bissara.jpg|Vicenza Stampa:Panorama terni.jpg|Terni Stampa:Bozen Waltherplatz.JPG|Bolzano Stampa:Castel Roncolo - panoramio.jpg|Bolzano Stampa:Bolzano Mareč 1.jpg|Bolzano Stampa:Piazza dei Cavalli Piacenza.JPG|Plasencia Stampa:Novara panorama.jpg|Novara Stampa:AnkonPanorama.jpg|Ancona Stampa:Udine north west2.jpg|Udine Stampa:Andria, monumenti.png|Andría Stampa:Arezzo 01.JPG|Arezzo Stampa:Panorama di Cesena e le sue colline.jpg|Cesena Stampa:Pesaro panorama.jpg|Pésaro Stampa:Collage Lecce.jpg|Lecce Stampa:La Cattedrale di Barletta vista dal castello 2.jpg|Barletta Stampa:Alessandria piazzaduomo.jpg|Alessandria Stampa:Alessandria05.jpg|Alessandria Stampa:Arco di Trionfo di Piazza Matteotti.jpg|Alessandria Stampa:I-AL-Alessandria5.JPG|Alessandria Stampa:Alessandria - Via Bissati.JPG|Alessandria Stampa:La Spezia - L'arsenale.JPG|La Spezia Stampa:La Spezia.jpg|La Spezia Stampa:PistoiaDuomoNotturna.jpg|Pistoia Stampa:Pistoia0002.jpg|Pistoia Stampa:Italy - Pisa.jpg|Pisa Stampa:Italy - Lucca - 2.jpg|Lucca Stampa:Panorama Guidonia Montecelio.jpg|Guidonia Montecelio Stampa:Panoramacatanzaro.jpg|Catanzaro Stampa:Como and its lake.jpg|Como Stampa:Il Sile a Treviso.jpg|Treviso Stampa:Piazza dei Signori e Palazzo dei Trecento.jpg|Treviso Stampa:Lecolonneromane di brindisi.jpg|Brindisi Stampa:Santa Maria 1.jpg|Busto Arsizio Stampa:Torre del greco porto.jpg|Torre del Greco Stampa:Comune grosseto citta.jpg|Grosseto Stampa:Sesto San Giovanni.jpg|Sesto San Giovanni Stampa:Marsala - view from boat.jpg|Marsala Stampa:Mozia01.jpg|Marsala Stampa:388VaresePzaSVittore.jpg|Varese Stampa:Varese Palazzo Estense.jpg|Varese Stampa:Serapeum (Pozzuoli) -2.jpg|Pozzuoli Stampa:Fiumicino 00 (RaBoe).jpg|Fiumicino Stampa:Corigliano Calabro-Vista.jpg|Corigliano Calabro, Corigliano-Rossano Stampa:Rossano-von-süden.jpg|Rossano, Corigliano-Rossano Stampa:Casoria.jpg|Casoria Stampa:Asti Panoramica 3 1.jpg|Asti Stampa:Duomodiasti.jpg|Asti Stampa:Asti0002.jpg|Asti Stampa:Caserta desde Casertavecchia 01.JPG|Caserta Stampa:Cinisello Balsamo, piazza Gramsci VL01.JPG|Cinisello Balsamo Stampa:Aprilia (Lt).JPG|Aprilia Stampa:Carpi (Modena) - 25 aprile 2017 49.jpg|Carpi Stampa:Uno scorcio di Gela.jpg|Gela Stampa:26100 Cremona, Province of Cremona, Italy - panoramio (6).jpg|Cremona Stampa:Museo del Violino.jpg|Cremona Stampa:IT-CR-Cremona042.jpg|Cremona Stampa:Cremona Duomo.jpg|Cremona Stampa:20160807-Pavia-002.jpg|Pavia Stampa:Ragusa Ibla.jpg|Ragusa Stampa:Autodromo aerea poster.jpg|Imola Stampa:Aquila duomo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, Basilica di San Bernardino 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila, San Pietro a Coppito 2007 by-RaBoe-1.jpg|L'Aquila Stampa:Emiciclo.jpg|L'Aquila Stampa:L'Aquila 2007 -Fontana della 99 Cannelle- by-RaBoe-001.jpg|L'Aquila Stampa:Castello 500.JPG|L'Aquila Stampa:L'Aquila - frazione Paganica - chiesa di Santa Maria Assunta.jpg|L'Aquila Stampa:Puglia Altamura1 tango7174.jpg|Altamura Stampa:Quartu sant'elena, parrocchiale di sant'elena, esterno 01.jpg|Quartu Sant'Elena Stampa:PanoramaLamezia.jpg|Lamezia Terme Stampa:Filanda di Forno (Massa).jpg|Massa Stampa:Giugno 25 2020 Potenza (37).jpg|Potenza Stampa:Trapani - Panorama.jpg|Trapani Stampa:Erice-views-bjs-2.jpg|Trapani Stampa:Trapani from erice.jpg|Trapani Stampa:View on Trapani.jpg|Trapani Stampa:Sovra campagne inargentate ed acque.JPG|Trapani Stampa:Trapani - Sicily.jpg|Trapani Stampa:Palazzo dei Papi (Viterbo) 2022.jpg|Viterbo Stampa:Cosenza20231.jpg|Cosenza Stampa:Castellammare di Stabia 3.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castello dalla Strada Panoramica.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:"Cattedrale"e piazza Municipio - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Pozzano 1.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe (1).jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia, cassa armonica (foto di peppe pepe di Angri) - panoramio - Giuseppe Pepe.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare piazza Raffaele Viviani (foto di Peppe Pepe di Angri) - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Madonna della Libera,Santuario GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Vesuvio GO - panoramio.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Monte Faito 1.jpg|Castellammare di Stabia Stampa:Castellammare di Stabia - Monumento ai Caduti.JPG|Castellammare di Stabia Stampa:Municipio Afragola.jpg|Afragola Stampa:Stazione alta velocita, Zaha Hadid, Napoli Afragola.jpg|Afragola Stampa:Vittoria Piazza del Popoplo.jpg|Vittoria Stampa:Vittoria-palazzo-2.JPG|Vittoria Stampa:Vittoria-chiesa-delle-grazie-2.JPG|Vittoria Stampa:Vigevano Piazza Ducale il Duomo.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano Piazza 1.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano03.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano0002.jpg|Vigevano Stampa:Vigevano01.jpg|Vigevano Stampa:Pomezia panorama dai Castelli Romani.jpg|Pomezia Stampa:Carrara, veduta verso il centro storico, avenza e il mare da via salita sponda 04.jpg|Carrara Stampa:Matera Luglio 2019.jpeg|Matera Stampa:Sassi di Matera aprile06 05.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-31-33.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-04-18.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 14-04-08 2.jpg|Matera Stampa:Matera - Convento di Sant'Agostino.JPG|Matera Stampa:Matera san giovanni.JPG|Matera Stampa:3164San Pietro Caveoso.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 13-19-13.jpg|Matera Stampa:Castello Tramontano 2 Matera.jpg|Matera Stampa:Matera BW 2016-10-15 11-08-39.jpg|Matera Stampa:Matera palazzo dell'Annunziata.JPG|Matera Stampa:Crotone Lungomare.jpg|Crotone Stampa:Aerial view of Olbia.jpg|Olbia Stampa:Arco di Augusto Fano illuminato.jpg|Fano Stampa:Italy - Viareggio.jpg|Viareggio Stampa:Caltanissetta Panorama 2018.jpg|Caltanissetta Stampa:Legnano S Magno.jpg|Legnano Stampa:Castello Baronale Acerra.JPG|Acerra Stampa:Acerra aerea.jpg|Acerra Stampa:Acerra vista dall'alto (2).jpg|Acerra Stampa:Cattedrale - vista piazza - Acerra.JPG|Acerra Stampa:Chiesa Suffragio Acerra.JPG|Acerra Stampa:Staz Circum Acerra.jpg|Acerra Stampa:Milite ignoto Acerra.JPG|Acerra Stampa:Savona (260099167).jpeg|Savona Stampa:Savona-IMG 1516.JPG|Savona Stampa:TorrettaLeonPancaldo1SAVONAFeb2006.JPG|Savona Stampa:Fortress Savona01.jpg|Savona Stampa:HDR panoramica Faenza Condominio Naviglio web.jpg|Faenza Stampa:Benevento-collage.jpg|Benevento Stampa:Panorama on Benevento town and its plain.jpg|Benevento Stampa:The Arch of Trajan, Benevento, Italy - 49970424013.jpg|Benevento Stampa:Benevento-Teatro Romano-esterno.jpg|Benevento Stampa:Rocca dei Rettori, Benevento.jpg|Benevento Stampa:Benevento exterior Santa Sofía 08.JPG|Benevento Stampa:Duomo di Benevento, facciata 02.jpg|Benevento Stampa:San Francesco (Benevento) 30.jpg|Benevento Stampa:Basilica di San Bartolomeo Apostolo (Benevento), interno 01.jpg|Benevento Stampa:Mausoleo Ciaurro .jpg|Marano di Napoli Stampa:Molfetta - panorama del porto.JPG|Molfetta Stampa:Panoramica porto.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Palazzo del Borgo.jpg|Molfetta Stampa:Molfetta - Piazza Municipio.JPG|Molfetta Stampa:Moncalieri01.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri view.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri castel.jpg|Moncalieri Stampa:Moncalieri-Veduta.JPG|Moncalieri Stampa:Agrigento dalla Valle dei Templi.jpg|Agrigento Stampa:Agrigento Panorama der Stadt Agrigent Sizilien Italien Foto 2014 Wolfgang Pehlemann DSC07437.jpg|Agrigento Stampa:Temple of Concordia, Valle dei Templi, Agrigento, SIcily, Italy - panoramio (3).jpg|Agrigento Stampa:Agrigente San Lorenzo.jpg|Agrigento Stampa:Cuneo e Bisalta.jpg|Cúneo Stampa:Foligno 6.jpg|Foligno Stampa:Trani.JPG|Trani Stampa:Trani Cathedral BW 2016-10-14 15-44-23.jpg|Trani Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Trani Stampa:Cattedrale di Manfredonia.jpg|Manfredonia Stampa:Chiesa Carmine 01.jpg|Ceriñola Stampa:Bisceglie porto 7.JPG|Bisceglie Stampa:02 Sienne vue de San Clemente.jpg|Siena Stampa:Tivoli Villa d'Este 2013 0920.JPG|Tivoli Stampa:Canopus vanaf serapium.jpg|Tivoli Stampa:Villa d'Este 01.jpg|Tivoli Stampa:Gallarate.gif|Gallarate Stampa:Modica-panorama.jpg|Módica Stampa:Modica view.jpg|Módica Stampa:Santa Maria del Gesù a Modica.jpg|Módica Stampa:Modica Church.jpg|Módica Stampa:Castello di Trani apr06 01.jpg|Téramo Stampa:Anfiteatro di Teramo + Duomo.jpg|Téramo Stampa:Santuario Teramo.jpg|Téramo Stampa:Casa del Mutilato Teramo.JPG|Téramo Stampa:LiceoClassicoTeramo.JPG|Téramo Stampa:ChiesaSantoSpirito.JPG|Téramo Stampa:PalazzoCastelli.jpg|Téramo Stampa:Teramo notturna.JPG|Téramo Stampa:Reggia di Portici1.jpg|Portici Stampa:Reggia di Portici - interno.JPG|Portici Stampa:Porto del Granatello.jpg|Portici Stampa:Villa d'Elboeuf 0.JPG|Portici Stampa:Villa Meola a Portici (scaletta).jpg|Portici Stampa:Barques de pêche sur la plage d' Aspra (1).jpg|Bagheria Stampa:Panorama bagheria.jpg|Bagheria Stampa:Campanile del Duomo e Torre dell'Orologio al tramonto.jpg|Avellino Stampa:Montevergine.jpg|Avellino Stampa:Avellino2.JPG|Avellino Stampa:Avellino3.JPG|Avellino Stampa:Chiesa del Santo Rosario.jpg|Avellino Stampa:Abellinum.jpg|Avellino Stampa:Montesilvano, Abruzzo, Italy.jpg|Montesilvano Stampa:Velletri.JPG (cropped).jpg|Velletri Stampa:Cattedralebitonto.JPG|Bitonto Stampa:Panorama of San Remo - panoramio (6).jpg|San Remo Stampa:Flickr - …trialsanderrors - San Remo, travel poster for ENIT, ca. 1920.jpg|San Remo Stampa:Tor caldara.jpg|Anzio Stampa:Pordenone-Palazzo comunale e campanile del Duomo di San Marco.jpg|Pordenone Stampa:Ercolano A view of the Golden Mile.JPG|Erkulanu Stampa:Antigua ciudad de Herculano, Italia, 2023-03-27, DD 04-06 PAN.jpg|Erkulanu Stampa:Forte Michelangelo 2014.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:CivitavecchiaTermeTaurineCalidariumRep1.jpg|Civitavecchia, Roma Stampa:Annunziata aversa.jpg|Aversa Stampa:Panoramica Castello Aragonese.jpg|Aversa Stampa:Campanile duomo di AVERSA.jpg|Aversa Stampa:Facciata Stazione di Aversa.jpg|Aversa Stampa:Timpa di Acireale.jpg|Acireale Stampa:Cava.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Vista di Cava da S. Liberatore.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Facciata del Santuario.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Portici di Cava de' Tirreni.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Tramonto Monte Finestra Cava de'Tirreni.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Badia di Cava.JPG|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Abbazia Benedettina 2.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazzale della Badia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da 'La Serra'.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Monte Castello.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Statale, autostrada e ferrovia.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Panorama da Dupino.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Chiesa della Madonna dell'Olmo.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Cava de' Tirreni - Piazza Duomo a Natale.jpg|Cava de' Tirreni Stampa:Palazzo del Vecchio Comune 2007 Scandicci.jpg|Scandicci Stampa:Battipaglia panorama.jpg|Battipaglia Stampa:Ascoli05.jpg|Ascoli Piceno Stampa:Ascoli Piceno.jpg|Ascoli Piceno </gallery> == Bliet famużi oħra fl-Italja == <gallery> Stampa:Palazzo Malvezzi de' Medici, via Zamboni 22, Bologna, Italy.jpg|Palazzo Malvezzi, Bolonja Stampa:Theathres of Pompeii.jpg|Pompei Stampa:Otranto dal bastione dei Pelasgi.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 20.jpg|Otranto Stampa:Otranto cathedral martyrs.jpg|Otranto Stampa:Puglia Otranto1 tango7174.jpg|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 16.jpg|Otranto Stampa:"Ein Gesamtkunstwerk aus 10 Millionen Mosaiksteinen bedeckt die Bodenflächen der Kathedrale" 01.jpg|Otranto Stampa:Torre Sant'Emiliano (Otranto, LE).JPG|Otranto Stampa:"Otranto eine kleine Hafenstadt mit wechselvoller Geschichte". 19.jpg|Otranto Stampa:View of Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 11-49-21 DxO.jpg|Amalfi Stampa:Shrine of Saint Andrew, Amalfi.JPG|Amalfi Stampa:Amalfi-Chiostro del paradiso.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi BW 2013-05-15 10-09-21.jpg|Amalfi Stampa:Amalfi panorama I.jpg|Amalfi Stampa:Montefalcione.JPG|Montefalcione, Avelino Stampa:Montefalcone01.jpg|Montefalcone Appennino, Fermo Stampa:Montefalcone.jpg|Montefalcone di Val Fortore, benevento Stampa:Montefalcone nel sannio panorama.png|Montefalcone nel Sannio, Molise Stampa:Altavilla Irpina (AV), 2017, Torre Normanna. (36945433385).jpg|Altavilla Irpina, Avellino Stampa:CaprigliaIrpina.jpg|Capriglia Irpina, Avellino Stampa:Salza irpina1.jpg|Salza Irpina, Avellino Stampa:Sant'Agata Bolognese - Via Roma e Chiesa Parrocchiale.jpg|Sant'Agata Bolognese, Bolonia, Emilia-Romaña Stampa:Lamborghini, Sant'Agata Bolognese, Bologna.jpg|Sant'Agata Bolognese, Bolonia, Emilia-Romaña Stampa:Panorama San Gimignano.jpg|San Gimignano, Toscana Stampa:Piazza cisterna 01.jpg|San Gimignano, Toscana Stampa:Panorama of Monteriggioni.jpg|Monteriggioni, Toscana Stampa:Volterra al atardecer (5113682960).jpg|Volterra, Toscana Stampa:CasoledElsaPanorama6.jpg|Casole d'Elsa, Toscana Stampa:Castellina in Chianti.jpg|Castellina in Chianti, Toscana Stampa:CastelnuovoBerardengaPanorama4.jpg|Castelnuovo Berardenga, Toscana Stampa:ColleDiValDElsaPanorama1.jpg|Colle di Val d'Elsa, Toscana Stampa:PoggibonsiPanorama4.jpg|Poggibonsi, Toscana Stampa:SovicillePanorama.JPG|Sovicille, Toscana Stampa:Mirabella esposta ad ovest.jpg|Mirabella Eclano Stampa:Aeclanum (Thermae-01).jpg|Aeclanum Stampa:The Amphitheatre of Santa Maria Capua Vetere 004.jpg|Capua, Santa María Capua Vetere Stampa:The Arch of Hadrian spanning the Appian Way, Northern side, Capua (14574900116).jpg|Capua, Santa María Capua Vetere Stampa:Anfiteatro Campano - 003.jpg|Capua, Santa María Capua Vetere Stampa:Colonia iulia felix.jpg|Capua, Santa María Capua Vetere Stampa:Behles, Edmond (1841-1924) - n. 289 - Anfiteatro di S. Maria.jpg|Capua, Santa María Capua Vetere Stampa:Acropoli di Licata 02.jpg|Finziade, Licata </gallery> == Referenzi == {{Referenzi|2}} == Ħoloq esterni == {{Wikizzjunarju|Italja}} {{Commonscat}} * [http://www.italia.it/en Sit Uffiċjali Taljan] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Italja| ]] [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1946]] hadcsei9m9z24jqfj3bf3sjzzxaedbp 0 1571 319025 318513 2024-12-20T01:41:50Z Sapp0512 19770 319025 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Franċiża |isem_komuni = Franza |stampa_bandiera = Flag of France (1958–1976).svg |stampa_emblema = Armoiries république française.svg |stampa_mappa = EU-France.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' Franza (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Franza |ħolqa_emblema = Emblema ta' Franza |ħolqa_demografija = Demografija ta' Franza |mottu_nazzjonali = ''[[Liberté, Égalité, Fraternité]]''<br />“Libertà, Ugwaljanza, Fraternità” |innu_nazzjonali = ''[[La Marseillaise]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] |gruppi_etniċi = Franċiżi |kapitali = [[Pariġi]] |latd=48 |latm=52 |latNS=N |lonġd=2 |lonġm=19.59 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = kapitali |tip_gvern = [[Repubblika semipresidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President ta' Franza|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Michel Barnier]] |leġislatura = [[Parlament ta' Franza|Parlament]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957 |tip_sovranità = [[Storja ta' Franza|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[L-Ewwel Repubblika Franċiża]] |data_stabbilit1 = 1792 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni ta' Franza|Kostituzzjoni attwali]] |data_stabbilit2 = 1958 |poż_erja = 40 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 674843 |erja_mi_kw = 260558 |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 65,073,482 |poż_stima_popolazzjoni = 19 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 297 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |valuta = [[Ewro]],<ref>Ir-Repubblikka Franċiża kollha minbarra t-territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-[[Oċean Paċifiku]].</ref> [[CFP Franc]]<ref>Territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-Oċean Paċifiku.</ref> |kodiċi_valuta = EUR, XPF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.fr]]<ref>Barra l-użu ta' [[.fr]], diversi dominji tal-aqwa livell tal-internet jiġu wżati fid-dipartimenti u territorji barra mix-xtut Franċiżi: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] u [[.yt]]. Aktar minn hekk, Franza tuża' wkoll [[.eu]], maqsum flimkien mal-membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].</ref> |kodiċi_telefoniku = +33 |PGD_nominali = $2.499 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |sena_PGD_nominali = 2009 |PGD_nominali_per_capita = $39,922<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $2.086 triljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=36&pr.y=0 |titlu=Franza |editur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2009-04-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $33,334<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 18 |Gini = 26.7 |sena_Gini = 2002 |sena_IŻU = 2008 |IŻU = {{profitt}} 0.956 |poż_IŻU = 11 |kategorija_IŻU = <span style="color:#008900;">għoli</span> }} '''Franza''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''France''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Franċiża''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: '' République française''), hi pajjiż fl-[[Ewropa tal-Punent]]. Il-belt kapitali tagħha hi [[Pariġi]]. Hi membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Franza hi maqsuma f'18 ''régions'' li huma suddiviżi f' ''départements''.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121226154323/http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-data=2012-12-26 |url-status=dead }}</ref> Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-[[Afrika tal-Punent]] u l-[[Asja tax-Xlokk]]. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena.<ref name="tourism.stat">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081228053958/http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-data=2008-12-28 |url-status=dead }}</ref> Franza hi membru fundatur tal-[[Unjoni Ewropea]]. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-[[Ġnus Magħquda]], u membru tal-[[G7]] u tan-[[NATO]].<ref name="nato">[http://www.nato.int/cps/en/natolive/nato_countries.htm]</ref> Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]]. Għandha [[Armi Nukleari]], inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l [[Pariġi]], [[Nizza]], [[Nancy]], [[Marsilja]], [[Bordeaux]], [[Lille]], [[Lyon]], [[Toulouse]], [[Strasburgu]], [[Rennes]] u [[Nantes]]. == Ġeografija u Klima == Franza qiegħda fl-[[Ewropa tal-Punent]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160912161954/http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-data=2016-09-12 |url-status=dead }}</ref> Għandha fruntieri mal-[[Belġju]], il-[[Lussemburgu]], il-[[Ġermanja]], u l- [[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Italja]], [[Monako]], [[Andorra]], u [[Spanja]].<ref name="kwintessential1">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/France/Geography-of-France/540 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110831213549/http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/france/Geography-of-France/540 |arkivju-data=2011-08-31 |url-status=dead }}</ref> Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-[[Alpi]] fil-Lvant u l-[[Pirenej]] fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti.<ref>[http://www.worldtravelguide.net/country/92/climate/Europe/France.html]</ref> L-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott.<ref>[http://www.francetourism.com/practicalinfo/general.htm]</ref> Franza għandha t-tieni l-akbar [[Żona Ekonomika Esklussiva]] fid-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110430124908/http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-data=2011-04-30 |url-status=dead }}</ref> Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] biss għandha waħda akbar. <gallery> Stampa:Lavender field and Mont Ventoux.jpg|Ara l-għalqa tal-lavanda lejn Mont Ventoux, Provenza/Provença Stampa:Gavarnie recti small Wikimedia Commons.jpg||Iċ-ċirku ta' Gavarnie, li jinsab fid-dipartiment ta' Hautes-Pyrénées, huwa Sit ta' Wirt Dinji li huwa parti mill-firxa tal-muntanji tal-Pyrenean. Stampa:Garonne Fos pont D44h aval.jpg|Korsa ta' fuq tal-Garonne hekk kif tidħol fit-territorju Franċiż qrib il-komun ta' Fos. Stampa:Geu - Pic du Pibeste - 20150213 (1).jpg|Geu (Hautes-Pyrénées, Franza) - Veduta tar-raħal u l-pic of Pibeste. Stampa:Basse-Navarre countryside.jpg|Pajsaġġ fil-viċinanza ta' Irouleguy, fin-Navarra t'Isfel, Ġunju 2009 Stampa:Lac Pavin Vue géné.JPG|Lag Pavin (Lac Pavin) ta' Franza Stampa:Vico Vi1aJPG.jpg||Pajsaġġ ta' Vico, Corse-du-Sud Stampa:Lacave-Chateau Belcastel.jpg|Kastell ta' Lacave (Lacave-Chateau), Quercy (Oċċitan: Carcin) huwa reġjun naturali u ex provinċja ta' Franza. File:Vue du puy de Sancy.JPG|Mutanja Puy de Sancy (lit. ''Mount of the Cross''). Elevazzjoni: 1,885 m (6,184 pied); Prominenza: 1,579 m (5,180 pied); Iżolament: 221.62 km (137.71 mi); Elenku: Ultra) File:Vercors 001.jpg|Muntana ta' Le Grand Veymont 2,341 m (7,680 pied), Il-Massif tal-Vercors (Oċċitan: Vercòrs) hija firxa fi Franza li tikkonsisti minn plateaus imħatteb u muntanji li jħaddnu d-départements ta' Isère u Drôme fil-Prealpi Franċiżi. File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Lac de Serre-Ponçon - panoramio.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza </gallery> === Fruntieri === Total tal-fruntieri ta' Franza: 3,956 km, pajjiżi tal-fruntiera (8): Andorra 55 km; il-Belġju 556 km; Ġermanja 418 km; Italja 476 km; Lussemburgu 69 km; Monako 6 km; Spanja 646 km; Isvizzera 525 km, Franza metropolitana - total: 2751 km: Gujana Franċiża - total: 1205 km (730 km mal-Brażil, 510 km). Hemm ukoll 16-il km bejn il-komun Franċiż barra minn xtutna ta' Saint Martin 16-il km u n-nazzjon separat tar-Renju tal-[[Pajjiżi l-Baxxi]] ta' Sint Maarten. == Storja == [[Stampa:Gaul, 1st century BC.gif|thumb|left|Mappa tal-Gaul qabel il-konkwista Rumana (seklu 1 QK).]] [[Stampa:Map Gallia Tribes Towns-es.svg|thumb|Mappa tal-Gaulja madwar is-sena 58 QK. c.]] [[Stampa:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|left|Il-Pont du Gard huwa akkwadott li jinsab fin-nofsinhar ta' Franza.Il-pont inbena matul l-1 seklu QK mill-Imperu Ruman. Hija tinsab ħdejn ir-raħal ta' Remoulins]] [[Stampa:Franks expansion.gif|thumb|Espansjoni tar-Renju Franki, 481–870]] L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-[[Latin]] ''Francia'', li letteralment tfisser "Art il-[[Franki]]".<ref>[http://www.thesunchronicle.com/articles/2008/04/20/features/3057797.txt]</ref> Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-[[Gallja]] l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. [[Ġulju Ċesri]] kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt [[Imperu Ruman|Ruma]] fl-ewwe seklu QK.<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/History/Roman_Empire.shtml]</ref> Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-[[Latin]] li minnu evolva l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. [[Stampa:Map France 1477-fr.svg|thumb|left|Franza fl-1477. Linji ħomor: Il-limiti tar-Renju ta' Franza; Ikħal ċar: id-dominju rjali]] [[Stampa:Carte de France dressée pour l'usage du Roy Delisle Guillaume 1721.JPEG|thumb|Carte de France dressedée pour l'usage du Roy. Delisle Guillaume (1721)]] [[Stampa:France September 1812 prussia occupied2.png|thumb|left|L-Ewwel Imperu Franċiż fl-aqwa kontroll territorjali tiegħu f'Settembru 1812]] [[Stampa:Europe 1812 map en.png|thumb|L-Ewropa fl-1812, bl-Imperu Franċiż fl-aqwa tiegħu qabel il-Kampanja Russa]] [[Stampa:Carte de l'Empire Français 1812.jpg|thumb|left|Mappa tal-Ewwel Imperu Franċiż fl-1812, maqsum f'130 département, bir-renji ta' Spanja, il-Portugall, l-Italja u Napli, u l-Konfederazzjoni tar-Rhine u l-Illyria u d-Dalmazja]] [[Stampa:France colonial Empire10.png|thumb|L-Ewwel (blu ċar) u t-Tieni (blu skur) imperi kolonjali Franċiżi]] Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-[[Franki]] invadew il-Galli. Hekk beda l-isem '' Francie''. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet [[Dinastija Kapetinġa|Kapetinġi]] ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-[[Arjaneżmu]]. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110722112834/http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-data=2011-07-22 |url-status=dead }}</ref> It-[[Trattat ta' Verdun]] (843), qasam l-imperu ta' [[Karlumanju]] fi tliet partijiet.<ref>[http://www.francebalade.com/histo/carolin.htm%7C]</ref> L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija [[Karolinġa]] ggvernat Franza sal-987, meta [[Hugues Capet ta' Franza|Hugues Capet]] sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-[[Dar ta' Valois]] u d-[[Dar ta' Bourbon]] unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza]].<ref>[http://www.uncg.edu/rom/courses/dafein/civ/timeline.htm%7C]</ref> Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-[[Illuminiżmu]] ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100922052426/http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-data=2010-09-22 |url-status=dead }}</ref> Franza kellha [[monarkija]] sar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789. Ir-Re [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u martu [[Marie Antoinette]] ġew maqtulin fl-1793.<ref>[http://www.lucidcafe.com/library/95nov/antoinette.html]</ref> Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. [[Napuljun Bonaparte]] ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali.<ref>[http://www.napoleonguide.com/campind.htm]</ref> Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-[[Battalja ta' Waterloo]], qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, [[Louis-Napuljun Bonaparte]] ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-[[Gwerra Franko-Prussjana]] tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu.<ref>[http://www.intellego.fr/soutien-scolaire-3eme/aide-scolaire-Education-civique-juridique-et-sociale/Les-regimes-politiques-de-France-de-1780-a-nos-jours./31424]</ref> Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala lingwa uffiċjali.<ref>[http://www.alsintl.com/resources/languages/French/]</ref> Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-[[Ewwel Gwerra Dinjija]] u kemm fit-[[Tieni Gwerra Dinjija|tieni]]. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-[[Battalja tas-Somme]].<ref>[http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm]</ref> Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-[[Nazisti]] okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-[[Battalja tan-Normandija]]. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. == Diviżjonijiet administrattivi == [[Stampa:FR-Régions.svg|thumb|It-18-il reġjun wara ir-riforma tal-2015 nklużi Korsika (Corse, fuq il-lemin t’isfel) u l-ħames reġjuni barra l-Ewropa (fuq ix-xellug t’isfel).]] [[Stampa:The Mountainous Spine of Corsica.jpeg|thumb|Corse (Korsika)]] Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa ''collectivité territoriale''. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 ''département'' u d-départements huma maqsuma f'335 ''arrondissement''. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 ''canton'' u l-cantons huma maqsuma f' ''commune''. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra.<ref>[http://insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=t_0203R]</ref> {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Franza Metropolitana'''</center> |- ! Reġjun ! Départements ! Belt Kapitali |- | [[Stampa:Blason_Auvergne-Rhône-Alpes.svg|20px]] Auvergne-Rhône-Alpes | Ain, Allier, Ardèche, Cantal, Drôme, Isère, Loire, Haute-Loire, Puy-de-Dôme, Rhône, Savoie, Haute-Savoie | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lyon.svg|20px]] Lyon |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Bourgogne-Franche-Comté.svg|20px]] Bourgogne-Franche-Comté | Côte-d’Or, Doubs, Jura, Nièvre, Haute-Saône, Saône-et-Loire, Yonne, Territoire de Belfort | [[Stampa:Blason_ville_fr_Dijon_(Côte-d'Or).svg|20px]] Dijon |- | [[Stampa:Armoiries_Bretagne_-_Arms_of_Brittany.svg|20px]] Bretagne | Côtes-d'Armor, Finistère, Ille-et-Vilaine, Morbihan | [[Stampa:Blason_Rennes.svg|20px]] [[Rennes]] |- | [[Stampa:Blason_Centre-Val_de_Loire.svg|20px]] Centre-Val de Loire | Cher, Eure-et-Loir, Indre, Indre-et-Loire, Loir-et-Cher, Loiret | [[Stampa:Blason_Orléans.svg|20px]] Orléans |- | [[Stampa:Arms of Corsica.svg|20px]] Corse (Korsika) | Corse-du-Sud, Haute-Corse | [[Stampa:Blason ville fr Ajaccio.svg|20px]] Ajaccio |- | Grand Est | Ardennes, Aube, Marne, Haute-Marne, Meurthe-et-Moselle, Meuse, Moselle, Bas-Rhin, Haut-Rhin, Vosges | [[Stampa:Greater_coat_of_arms_of_Strasbourg.svg|20px]] Strasbourg ([[Strażburgu]]) |- | Hauts-de-France | Aisne, Nord, Oise, Pas-de-Calais, Somme | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lille_(flat).svg|20px]] [[Lille]] |- | [[Stampa:Blason_Île-de-France_moderne_1.svg|20px]] Île-de-France | Essonne, Hauts-de-Seine, Paris, Seine-et-Marne, Seine-Saint-Denis, Val-de-Marne, Val-d'Oise, Yvelines | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|20px]] Paris ([[Pariġi]]) |- | [[Stampa:Arms_of_William_the_Conqueror_(1066-1087).svg|20px]] Normandie | [Calvados, Eure, Manche, Orne, Seine-Maritime | [[Stampa:Blason_Rouen_76.svg|20px]] Rouen |- | [[Stampa:BlasonNouvelleAquitaine.svg|20px]] Nouvelle-Aquitaine | Charente, Charente-Maritime, Corrèze, Creuse, Dordogne, Gironde, Landes, Lot-et-Garonne, Pyrénées-Atlantiques, Deux-Sèvres, Vienne, Haute-Vienne | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Bordeaux_(Chief_of_France_Moderne).svg|20px]] [[Bordeaux]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Occitanie.svg|20px]] Occitanie | Ariège, Aude, Aveyron, Gard, Haute-Garonne, Gers, Hérault, Lot, Lozère, Hautes-Pyrénées, Pyrénées-Orientales, Tarn, Tarn-et-Garonne | [[Stampa:Armoiries_de_Toulouse.svg|20px]] [[Toulouse]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Pays-de-la-Loire.svg|20px]] Pays de la Loire |Loire-Atlantique, Maine-et-Loire, Mayenne, Sarthe, Vendée | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Nantes.svg|20px]] [[Nantes]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Provence-Alpes-Côte_d'Azur.svg|20px]] Provence-Alpes-Côte d’Azur | Alpes-de-Haute-Provence, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Hautes-Alpes, Var, Vaucluse | [[Stampa:Armoiries_de_Marseille.svg|20px]] Marseille ([[Marsilja]]) |} {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Barra Franza Metropolitana'''</center> |- ! Isem ! Stat kostituzzjonali ! Belt kapitali ! Post |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Guyane française | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Cayenne | [[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] |- | [[Stampa:Flag of Guadeloupe (local) variant.svg|20px]] Guadeloupe | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Basse-Terre | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Martinique.svg|20px]] Martinique | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Fort-de-France | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] Mayotte | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Mamoudzou | [[Oċean Indjan]] |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Réunion | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Saint-Denis | [[Oċean Indjan]] |} === Diviżjonijiet territorjali tal-Ewwel Repubblika Franċiża u l-Ewwel Imperu Franċiż === <gallery> Stampa:France Departement 1801.svg|Départements Franċiżi fl-1801 waqt il-Konsulat Stampa:Map administrative divisions of the First French Empire 1812-en.svg|Départements Franċiżi fl-1812 </gallery> == Gvern == [[Stampa:Prefecture-Tlse 12.JPG|thumb|left|Prefecture f'Upper Garonne (31; bil-Franċiż Haute-Garonne, bl-Oċċitan Nauta Garonne).]] Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża.<ref>[http://www.absoluteastronomy.com/topics/Semi-presidential_system]</ref> Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri.<ref>[http://www.unc.edu/depts/europe/francophone/principles_en.pdf]</ref> == Il-militar == [[Stampa:Gaule96.jpg|thumb|lemin| L-''aircraft carrier'' nukleari ''Charles de Gaulle'']] [[Stampa:French Republican Guard Bastille Day 2007 n4.jpg|thumb|Il-Gwardja Repubblikana Franċiża]] Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: * ''Armée de Terre'' (Forza tal-Art) * ''Marine Nationale'' (Forza Navali) * ''Armée de l'Air'' (Forza tal-Ajru Force) * ''Gendarmerie Nationale'' (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-[[Prodott Gross Domestiku]] (PGD) fid-difiża.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181226073401/https://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-data=2018-12-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090617081254/http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-data=2009-06-17 |url-status=dead }}</ref> Dan l-ogħla fl-[[Unjoni Ewropea]]. Franza u r-[[Renju Unit]] jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-[[Armi Nukleari]]. == Relazzjonijiet barranin == [[Stampa:French Passport Cover.svg|thumb|185px|Qoxra ta' passaport bijometriku Franċiż (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: passeport français)]] Franza hi membru tal-[[Ġnus Magħquda]], infatti membru permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]] u għandu dritt tal-veto.<ref>[http://www.un.org/en/members/index.shtml#f]</ref><ref>[http://www.un.org/sc/members.asp]</ref> Hi wkoll membru tal-[[Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ]] (WTO). Is-sedi ċentrali tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]] (OECD), [[UNESCO]] u [[Interpol]] qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]].<ref>[http://europa.eu/abc/history/index_en.htm]</ref> Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-[[Renju Unit]] mill-[[organizzazzjoni]]. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-[[Ġermanja]] saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-[[Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq]] (NATO).<ref name="nato" /> Madankollu, taħt il-[[Charles de Gaulle|President de Gaulle]] kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-[[Polineżja Franċiża]]. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2688117.stm]</ref> Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-[[Afrika]]. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-[[Côte d’Ivoire]] u [[Ċad]]. == Ekonomija == [[Stampa:A380 Reveal 2.jpg|thumb|left|L-ewwel [[Airbus A380]] li tlesta, [[Toulouse]], 2005]] Franza hija membru tal-grupp [[G8]] tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-[[inflazzjoni]]).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-data=2011-06-04 |url-status=dead }}</ref> Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-[[Unjoni Ewropea]] nidiet l-[[euro]] fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm]</ref> L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata.<ref>[http://www.journaldunet.com/management/repere/entreprises_france_type.shtml]</ref> Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-[[Ferrovija]], l-[[Elettriku]], l-[[Ajru]], u t-[[Telekomunikazzjont]] (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal [[SNCF]] (ferroviji) u [[EDF]] (elettriku)).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-url=https://archive.today/20120709190130/http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-data=2012-07-09 |url-status=dead }}</ref> Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija [[Airbus]] fir-ras.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070629155229/http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-data=2007-06-29 |url-status=dead }}</ref> Tista' wkoll tvara razzi minn [[Guyane française]].<ref>[http://www.russianspaceweb.com/kourou_origin.html]</ref> Franza investiet ħafna fl-[[enerġija nukleari]]. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja.<ref>[http://www.bls-frenchcourses.com/french-economy-industry-GB.html]</ref> Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006,<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Électricité en France: les principaux résultats en 2006 |url=http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070603104111/http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm |arkivju-data=2007-06-03 |url-status=dead }}</ref> minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa.<ref>[http://www.ameinfo.com/185827.html]</ref> Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa.<ref name="BBCCap">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4407792.stm]</ref> == Kultura == [[Stampa:Louvre Museum Wikimedia Commons.jpg|thumb|left|Musée du Louvre-Louvre Museum-Mużew tal-Louvre, [[Pariġi]]]] [[Stampa:Paris - Orthophotographie - 2018 - Palais du Louvre 02.jpg|thumb|Veduta mill-ajru tal-Palazz tal-Louvre u l-Park tat-Tuileries, fl-1 ta' Jannar 2018]] === Lingwa === Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] hi l-[[lingwa]] uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-[[lingwa Taljana|Taljan]] u l-[[lingwa Spanjola|Ispanjol]] u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' [[Lorraine]] fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-[[kultura]] fl-[[Ewropa]] bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna.<ref>[http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636]</ref> Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. === Reliġjon === {{bar box |title=Reliġjożità fi Franza |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|54}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|31}} {{bar percent|Misilmin|green|4}} {{bar percent|Lhud|pink|1}} {{bar percent|Oħrajn<br />jew bla opinjoni|brown|10}} }} [[Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|thumb|left|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-Franċiż) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]]]] Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon.<ref>[http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp]</ref> Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% [[Knisja Kattolika|Kattolika]], 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma [[Iżlam|Misilmin]], 3% jgħidu li huma [[Protestantiżmu|Protestanti]] u 1% jgħidu li huma [[Ġudaiżmu|Lhud]]. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547]</ref><ref name="religion">[http://www.cotidianul.ro/franta_nu_mai_e_o_tara_catolica-20395.html]</ref> Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005:<ref name="EUROBAROMETER">[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf]</ref> * '''34%''' taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li ''"jemmnu li hemm [[Alla]]"''. * '''27%''' jgħidu li ''"jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja"''. * '''33%''' jgħidu li ''"ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja."''. <gallery> File:Le sacre coeur.jpg|Il-Bażilika tal-Qalb ta' Montmartre, komunement magħrufa bħala Bażilika tas-Sacré-Cœur u ħafna drabi sempliċement Sacré-Cœur ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Sacré-Cœur de Montmartre) File:Saint-Denis - Façade.jpg|Il-Bażilika ta' Saint-Denis (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Basilique royale de Saint-Denis, illum magħrufa formalment bħala Basilique-cathédrale de Saint-Denis) Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]] Stampa:Cathédrale de Noyon.JPG|Il-Katidral ta' Noyon ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Cathédrale de Noyon) Stampa:EU-FR-AL-67-Sélestat Église Saint-Georges 01.jpg|Knisja ta' Saint-Georges f'Sélestat, dipartiment ta' Bas-Rhin, reġjun ta' Alsace Stampa:Rouen Cathedral as seen from Gros Horloge 140215 4.jpg|Il-Katidral ta' Rouen ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Cathédrale primatiale Notre-Dame de l'Assomption de Rouen) File:(Albi) North views of the Ste Cécile Cathedral and the Old Bridge.jpg|Il-Katidral ta' Ste Cecile, Albi File:Metz Saint Pierre R02.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:20201017Eglise Saint-Pierre-aux-Nonnains de Metz3.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:Holy Trinity American Episcopal Cathedral, Paris.jpg|Il-Katidral Amerikan ta' [[Pariġi]] (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Cathédrale Américaine de Paris) Stampa:Église Saint Germain Auxerrois - Paris I (FR75) - 2021-06-12 - 1.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Germain l'Auxerrois Stampa:Garris église.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Félix, fi Garris, id-dipartiment tal-Pyrénées-Atlantiques, Lbiċ ta' Franza. Stampa:Vieil-Hesdin église.jpg|Il-Knisja ta' Vieil-Hesdin, fid-dipartiment ta' Pas-de-Calais fir-reġjun ta' Hauts-de-France, Franza </gallery> === Letteratura === [[Stampa:Dartagnan-musketeers.jpg|left|thumb|''It-Tliet Muskettieri'' ta' [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]]]] Il-letteratura Franċiża bdiet fil-[[Medjuevu]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature.shtml]</ref> Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]], [[Moliere]] [[Blaise Pascal]] u [[René Descartes]].<ref>[http://17emesiecle.free.fr/Auteurs.php]</ref> Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal [[Voltaire]] u [[Jean-Jacques Rousseau]]. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal [[Victor Hugo]], [[Alexandre Dumas, Pere|Alexandre Dumas]] u [[Jules Verne]]. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall [[It-Tliet Muskettieri]], [[Il-Konti ta' Monte Cristo]], [[Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar]] u [[Il-Ħotbi ta' Notre-Dame]]. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l [[Emile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] u [[Stendhal]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature]</ref> === Arti === [[Stampa:Claude Monet 023.jpg|thumb|[[Claude Monet]] waqqaf il-moviment [[Impressjoniżmu|Impressionista]] (''Femme avec un parasol'', 1886, [[Musée d'Orsay]]).]] [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|thumb|left|La Goulue jasal fil-Moulin Rouge, ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal [[Primaticcio]] u [[Rosso Fiorentino]], li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' [[żmien il-Barokk]], [[Nicolas Poussin]] u [[Claude Lorrain]], kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV [[Jean-Baptiste Colbert]] fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. [[Stampa:LE PENSEUR - Museo Rodin- PARIS.jpg|thumb|left|''Le Penseur'' ta' [[Auguste Rodin]] (1902), [[Musée Rodin]], Pariġi.]] Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] u [[Jean-Honoré Fragonard]] huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] ġabet bidliet kbar, billi [[Napuljun]] kien jiffavorixxi l-artisti tal-[[neoklassiċiżmu|istil neoklassiku]] bħal [[Jacques-Louis David]] u l-''Académie des Beaux-Arts'' li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala [[Akkademiżmu]]. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-[[Romantiċiżmu]] b'[[Théodore Géricault]] u [[Eugène Delacroix]], u mbagħad ir-[[Realiżmu (arti)|Realiżmu]] b'[[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] u [[Jean-François Millet]], stil li spiċċa biex żviluppa fin-[[Naturaliżmu (arti)|Naturaliżmu]]. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-[[Impressjoniżmu]] u s-[[Simboliżmu (arti)|Simboliżmu]]. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] u [[Auguste Renoir]].<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/learn-about-art/guide-to-impressionism/guide-to-impressionism]</ref> It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]] u [[Georges Seurat]] kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Le néo-impressionnisme de Seurat à Paul Klee |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120343/http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> flimkien mal-artisti [[Foviżmu|fauvisti]] [[Henri Matisse]], [[André Derain]] u [[Maurice de Vlaminck]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=The Fauves (dossier) |url=http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101105195501/http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-data=2010-11-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Vlaminck, version fauve |url=http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120345/http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> fil-bidu tas-seklu 29 [[Georges Braque]] u l-pittur Sspanjol [[Pablo Picasso]], li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-[[Kubiżmu]]. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]] u [[Wassily Kandinsky]]. === Sports === [[Stampa:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|right|thumb|Il-''Peloton'' (tfisser "il-qattgħa" bil-Franċiż) tat-[[Tour de France]]]] It-tiġrija tar-roti, [[Tour de France]], li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110718024209/http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-data=2011-07-18 |url-status=dead }}</ref> Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-''Avenue des Champs-Elysées''. Il-[[Futbol]] hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol]] fl-1998 u l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonat Ewropew tal-Futbol]] fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' [[Le Mans]]. Il-logħob tat-[[Tazza tad-Dinja tar-Rugby]] sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'.<ref>[http://french.lovetoknow.com/Popular_French_Sports]</ref> Franza kellha x'taqsam ħafna mal-[[Logħob Olimpiku|Logħob Olimpiku Modern]]. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-[[Baruni]] [[Pierre de Coubertin]] issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-[[Olimpjadi tas-Sajf]] darbtejn, fl-1900 u 1924, f'[[Pariġi]]. Franza ospitat ukoll l-[[Olimpijadi tax-Xitwa]] tliet darbiet, fl-1924 f'[[Chamonix]], fl-1968 f'[[Grenoble]], u fl-1992 f'[[Albertville]]. === Kċina === [[Stampa:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|left|230px|Terrina tas-salamun bil-ħabaq]] Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100723164351/http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-data=2010-07-23 |url-status=dead }}</ref> L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' [[Napuljun]], Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-[[Medjuevu]]. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' ''La Guide Culinaire'' fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' [[Londra]], ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida ''Michelin'' għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-[[Ġobon]] u l-[[Inbid]] huma parti ewlenija tal-kċina.<ref>[http://www.goodcooking.com/frcheese.htm]</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100827131743/http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-data=2010-08-27 |url-status=dead }}</ref><refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-[[butir]] biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-04-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110425112349/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-data=2011-04-25 |url-status=live }}</ref> Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-''choucroute'' f'Alsace, il-''quiche'' f'Lorraine, il-''cassoulet'' f'Languedoc-Roussillon u t-''tapenade'' f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, [[UNESCO]] żid il-'''gastronomija Franċiża''' mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101120234633/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-data=2010-11-20 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/celebrations_healing_techniques_crafts_and_culinary_arts_added_to_the_representative_list_of_the_intangible_cultural_heritage/]</ref> === Turiżmu === [[Stampa:Chateau-de-versailles-cour.jpg|thumb|300px|Il-[[Palazz ta' Versailles]], waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi l-aktar popolari fi Franza]] Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza.<ref name="tourism.stat"/> Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-[[Torri Eiffel]] u l-[[Arc de Triomphe]] f'Pariġi u [[Mont Saint Michel]], fin-[[Normandija]].<ref>[http://www2.culture.gouv.fr/deps/mini_chiff_03/fr/musee.htm Musées et Monuments historiques]</ref> F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm [[Disneyland]] Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-[[Ewropa]]. == L-aktar bliet popolati (Franza Kontinentali) == <gallery> File:La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg|[[Pariġi]] File:Paris Métro Line 8 at Night.jpg|[[Pariġi]] File:Notre Dame (39898572641).jpg|[[Pariġi]] File:Arcdetriomphe 2.jpg|[[Pariġi]] File:Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg|[[Pariġi]] File:Louvre Courtyard, Looking West.jpg|[[Pariġi]] File:Tour Eiffel Wikimedia Commons.jpg|[[Pariġi]] File:Mucem et Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille.jpg|[[Marsilja]] File:Marseille hafen.jpg|[[Marsilja]] File:France-003038 - Basilica of Notre-Dame de Fourvière (15939822990 cropped).jpg|[[Lyon]] File:Fontaine Bartholdi Place des Terreaux (cropped).jpg|[[Lyon]] File:Grandes Serres (Parc de la Tête d'Or)-mai2011.jpg|[[Lyon]] File:BassinNautique Confluence Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Streets of Lyon (2531378286).jpg|[[Lyon]] File:Pont-R08-Lafayet-10.JPG|[[Lyon]] File:Lyon-part-dieu-2023.jpg|[[Lyon]] File:Hôtel de Ville de Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Toulouse - View on Saint Sernin.jpg|[[Toulouse]] File:Capitole de Toulouse.jpg|[[Toulouse]] File:Nizza-Côte d'Azur.jpg|[[Nizza]] File:Ancien palace Excelsior Hôtel Régina à Nice.jpg|[[Nizza]] File:Ile de Nantes.JPG|[[Nantes]] File:Strasbourg Cathedral (cropped).jpg|[[Strasburgu|Strasbourg]] File:Montpellier PhotoMontage 01.jpg|[[Montpellier]] File:Lille Collage.jpg|[[Lille]] File:Vue sud-ouest de la place du parlement de Bretagne, Rennes, France.jpg|Rennes File:Collage Reims.jpg|Reims File:Porte de Mars.jpg|Reims File:Le Havre.jpg|Le Havre File:Panorama St Etienne.png|Saint-Étienne File:Toulon, Provence-Alpes-Côte d'Azur, France - panoramio (4).jpg|Toulon File:Grenoble - Téléphérique by M. Riegler.jpg|Grenoble File:Vue panoramique de Dijon 05.jpg|Dijon File:Square Jean Bouin.jpg|Dijon File:Angers collage.jpg|Angers File:Fontaine de la Rotonde - Aix-en-Provence.JPG|Aix-en-Provence File:Nimes 2012 (8580834724).jpg|Nîmes File:Centre-ville et champ de Juillet.JPG|Limoges File:0 Amiens - Place du Don - Cathédrale (1).JPG|Amiens File:Mobeye-ÉtéDesVilles-Tours-345.jpg|Tours File:Montage du Mans.jpg|Le Mans File:Vue brest 800x600 ArM.jpg|Brest (Franza) File:Clermont-vu-de-montjuzet 2.jpg|Clermont-Ferrand File:Besancon boucle Doubs.jpg|Besançon File:France Orleans Cathedrale Pont Georges V 01.JPG|Orleans File:1 arles france 2016.jpg|Arles </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali == <gallery> File:Albi palais berbie.JPG|Albi File:Pont Sélestat.JPG|Sélestat File:Haut Koenigsbourg 08.jpg|Sélestat File:Château de Chantilly, the palace.JPG|Chantilly File:1 carcassonne aerial 2016.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela, Carcasona, Francia, 2023-01-08, DD 16-18 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela, Carcasona, Francia, 2023-01-07, DD 173-175 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Carcassonne pk1.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela y puente Viejo, Carcasona, Francia, 2023-01-07, DD 208-209 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Río Aude, Carcasona, Francia, 2023-01-07, DD 204-206 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:2005-08-24-Carcassonne-Tours gallo-romaines.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:PortaNarbona.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:France cite de carcassonne porte de l aude.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela, Carcasona, Francia, 2023-01-08, DD 22-24 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Chanonges embrun.jpg|Id-dar tal-Chanonges (seklu 13), Embrum, Hautes-Alpes File:Vue Irissarry.jpg|Irissarry File:Troyes centre ville1.JPG|Troyes File:Aigues-Mortes, France 2022.jpg|Aigues-Mortes File:Muralla de Aigues-Mortes (vista exterior).jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes(remparts sud).jpg|Aigues-Mortes File:Muralla de Aigues-Mortes (vista exterior).jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes (vista panorámica).jpg|Aigues-Mortes File:Muralla de Aigues-Mortes (vista exterior 02).jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes street garden.jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes (vista panorámica).jpg|Aigues-Mortes File:Torre de Constancia.JPG|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes(tour carbonniere).jpg|Aigues-Mortes File:Gárgola Aigues-Mortes 03.jpg|Aigues-Mortes </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Barranija == <gallery> File:Cayenne (46853854301).jpg|Cayenne, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Larivot.jpg|Matoury, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Stgeorgesoyapock.jpg|Veduta ta' Saint-George mix-xmara, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Sous-préfecture Saint-Laurent du Maroni.jpg|Saint-Laurent-du-Maroni, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Centre Spatial Guyanais (46886212831).jpg|Kourou, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Regina approuague.jpg|Veduta tal-Xmara Approuague (Apuruaque fi Tupi). Huwa 335 km (208 mil) minn Regina, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Ouanary vue haut.jpg|Ouanary (Kreolo tal-Gujana Franċiża: Wannari), Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Guyane department relief location map.jpg|Gujana Franċiża (Guyane Française) File:10 of 'Adventures amidst the Equatorial Forests and Rivers of South America; also in the West Indies and the wilds of Florida. To which is added “Jamaica Revisited.” ... With many illustrations and maps' (11211970113).jpg|Muntanji Tumuk Humak fuq mappa mill-1891, deskritti biss bħala "Il-firxa tal-muntanji li taqsam il-Gujana mill-baċin tal-Amażonja." File:Oyapock.JPG|Veduta tax-Xmara Oyapock mill-Brażil lejn il-Gujana Franċiża (Guyane Française) File:1856 guisanbourg from the approuague by lebreton after -m l berard.jpg|Guisanbourg fl-1856 mix-Xmara Approuague, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Degrad-des-cannes1.JPG|Remire-Montjoly, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Rue Maurice Marie Claire - Basse-Terre.JPG|Basse-Terre, Guadalupe File:GUAD-p-a-p-hafen.jpg|Pointe-à-Pitre, Guadalupe File:Martinique 14.6346N 61.0051W Landsat7.jpg|Martinique File:Fort-de-France-baie.jpg|Fort-de-France, Martinique File:Mamoudzou (10029936275).jpg|Mamoudzou, Mayotte File:Le Lagon à Dembéni (Mayotte) (33925917474).jpg|Dembéni, Mayotte File:SaintDenisReunion002.jpg|Saint-Denis, La Réunion/La Rényon File:Gustavia Harbor, Saint-Barthélemy.jpg|Gustavia, Saint-Barthélemy File:Marigot.jpg|Marigot, Saint-Martin File:Saint Martin.png|Saint-Martin File:3dansleportdestpierre2.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:Saint-PierreEtMiquelonFromTheISS.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:WF -Wallis.png|Matā'utu, Wallis et Futuna File:Newcaledonia tmo 2012268 lrg.jpg|Ritratt tas-satellita tal-gżira meħud minn Terra/MODIS (24 ta' Settembru 2012)., Grande Terre hija l-akbar u l-gżira prinċipali ta' New Caledonia, li hija territorju ta' Franza. File:New Caledonia administrative1.png|Kaledonja Ġdida File:Nouvelle-Calédonie collectivity location map centered.svg|Mappa tal-Kaledonja Ġdid File:Loyalty Islands map.png|Mappa tal-Kaledonja Ġdida File:View over Noumea.jpg|Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:NC-noumea-kathedr-03.jpg|Katidral, Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Nouméa Phare Amédée.JPG|Fanal (Phare Amédée), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Musee de la Ville de Noumea (32058171408).jpg|Il-Musée de la Ville de Nouméa fuq Rue Jean Jaurès f'Nouméa, New Caledonia, Nofsinhar tal-Paċifiku, huwa l-ex town hall tal-belt (1880), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Fontaine celeste noumea.jpg|"Fontaine Céleste" on the "Place des Cocotiers", Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Hangar - Aéroport Nouméa-La Tontouta.JPG|L-Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta, magħruf ukoll bħala Nouméa - Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Aéroport de Nouméa - La Tontouta; IATA: NOU, ICAO: NWWW), Kaledonja ġdida File:Monts-Koghis - Pic Malaoui (687 m) - Vue sur Nouméa (3225081920).jpg|Pic Malaoui (687 m), Dumbéa, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:LeMont-DoreGrandeRue.jpg|Le Mont-Dore, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:Lifou falaises Xodre.JPG|Lifou huwa komun ta' Franza fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà tal-Kaledonja l-Ġdida fl-[[Oċean Paċifiku]] File:Plage de Wé Baie de Chateaubriand Lifou.jpg|Wé hija belt żgħira fil-komun ta' Lifou, fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà, New Caledonia File:Locator map of Lifou 2018.png|Post tal-komun ta' Lifou (bl-aħmar) fi New Caledonia File:Loyalty Islands map.png|Il-Gżira Lifou File:Lifou island.jpg|Lifou mill-ispazju, Novembru 1990 File:Tiga LANDSAT-2000.png|Tiga Island, imsejħa wkoll Tokanod, hija gżira żgħira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku. File:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:The lagoon really is this blue - panoramio.jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:AiguilleduGeant0001.jpg|Dent du Géant File:Destinos turisticos de Tahití.jpg|Tahiti (bil-Franċiż: Tahiti, storikament imsejħa Otaheite), Arċipelagu tas-Soċjetà., Polineżja Franċiża File:Borabora Tahaa Raiatea.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa vue aérienne - Laurent Seignobos.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa and Raiatea topographic map - with communes et communes associées.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Raiatea Kingdom.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Matira Beach, Bora Bora, French Polynesia.jpg|Il-Gżejjer tas-Soċjetà (Franċiż: Îles de la Société3 jew Archipel de la Société;5 Taħitjan: Tōtaiete mā o te fenua Tōtaiete mā), Polineżja Franċiża File:BoraBora SEtienne.jpg|Bora Bora, Gżejjer tas-Soċjetà File:MotuOne.JPG|Motu One, Tahiti, il-Polineżja Franċiża. (Żona: 2.8 km) File:Maupihaa.JPG|Maupihaa (Maupiha'a fit-Tahitian standard), Tahiti, Polineżja Franċiża File:Manuae.JPG|Manuae (Gżejjer tas-Soċjetà), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Bora Bora ISS006.jpg|Bora Bora ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Bora-Bora;​ Taħitjan: Pora Pora), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Maupiti Island.jpg|Maupiti, Bora Bora, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Mehetia NASA 2000.jpg|Mehetia (jew ukoll Meetia; Meheti'a fit-Tahitian standard), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:DSC061 Polynésia Huahiné Island (8105116506).jpg|Huahine, Gżejjer tas-Soċjetà, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:FP-papeete-hafen-2.jpg|Port ta' Papeete, Tahiti, Gżejjer tas-Soċjetà, il-Polineżja Franċiża File:Baleine baie de Cook à Moorea.jpg|Balieni f'Cook's Bay fuq il-Gżira ta' Moorea (Baleine baie de Cook à Moorea), Tahiti, il-Polineżja Franċiża </gallery> == Referenzi == {{referenzi|3}} == Ħoloq esterni == {{Commons|France}} * [https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html Franza fis-CIA World Factbook] * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/france.htm Franza fuq ''UCB Libraries GovPubs''] * [https://web.archive.org/web/20130217202540/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/France Franza fuq DMOZ] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France Franza fl-''Encyclopædia Britannica''] * [http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/france/index_en.htm Franza fl-Unjoni Ewropea] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_France Atlas ta' Franza fuq Wikimedja] ;Economija * [http://www.insee.fr/en/ INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies] * [http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=14594 OECD Statistiki ta' Franza] ;Kultura * [https://web.archive.org/web/20080424073300/http://cocorico.com/ Cocorico! Kultura Franċiża] * [https://web.archive.org/web/20120308004315/http://www.french.uiuc.edu/CFC/ ''Contemporary French Civilization'', Università ta' Illinois] ;Turizmu * [https://web.archive.org/web/20150617101158/http://www.us.franceguide.com/ FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1792]] [[Kategorija:Franza|*]] so5c0weyd4c0bxmg3l7quo8uqikhjwk 319026 319025 2024-12-20T01:44:18Z Sapp0512 19770 /* Reliġjon */ 319026 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Repubblika Franċiża |isem_komuni = Franza |stampa_bandiera = Flag of France (1958–1976).svg |stampa_emblema = Armoiries république française.svg |stampa_mappa = EU-France.svg |deskrizzjoni_mappa = Pożizzjoni ta' Franza (aħdar skur) <br /> – fi ħdan l-[[Unjoni Ewropea]] (aħdar ċar) fil-[[Ewropa|kontinent Ewropew]] (griż skur) <br /> |ħolqa_bandiera = Bandiera ta' Franza |ħolqa_emblema = Emblema ta' Franza |ħolqa_demografija = Demografija ta' Franza |mottu_nazzjonali = ''[[Liberté, Égalité, Fraternité]]''<br />“Libertà, Ugwaljanza, Fraternità” |innu_nazzjonali = ''[[La Marseillaise]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] |gruppi_etniċi = Franċiżi |kapitali = [[Pariġi]] |latd=48 |latm=52 |latNS=N |lonġd=2 |lonġm=19.59 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = kapitali |tip_gvern = [[Repubblika semipresidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President ta' Franza|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru ta' Franza|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Michel Barnier]] |leġislatura = [[Parlament ta' Franza|Parlament]] |data_sħubija_UE = 25 ta' Marzu, 1957 |tip_sovranità = [[Storja ta' Franza|Formazzjoni]] |avveniment_stabbilit1 = [[L-Ewwel Repubblika Franċiża]] |data_stabbilit1 = 1792 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni ta' Franza|Kostituzzjoni attwali]] |data_stabbilit2 = 1958 |poż_erja = 40 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 674843 |erja_mi_kw = 260558 |sena_stima_popolazzjoni = 2009 |stima_popolazzjoni = 65,073,482 |poż_stima_popolazzjoni = 19 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 115 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 297 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |valuta = [[Ewro]],<ref>Ir-Repubblikka Franċiża kollha minbarra t-territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-[[Oċean Paċifiku]].</ref> [[CFP Franc]]<ref>Territorji 'l barra mill-ibħra Franċiżi fl-Oċean Paċifiku.</ref> |kodiċi_valuta = EUR, XPF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.fr]]<ref>Barra l-użu ta' [[.fr]], diversi dominji tal-aqwa livell tal-internet jiġu wżati fid-dipartimenti u territorji barra mix-xtut Franċiżi: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] u [[.yt]]. Aktar minn hekk, Franza tuża' wkoll [[.eu]], maqsum flimkien mal-membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]].</ref> |kodiċi_telefoniku = +33 |PGD_nominali = $2.499 triljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |sena_PGD_nominali = 2009 |PGD_nominali_per_capita = $39,922<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = 16 |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $2.086 triljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/01/weodata/weorept.aspx?sy=2006&ey=2009&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=36&pr.y=0 |titlu=Franza |editur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2009-04-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $33,334<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = 18 |Gini = 26.7 |sena_Gini = 2002 |sena_IŻU = 2008 |IŻU = {{profitt}} 0.956 |poż_IŻU = 11 |kategorija_IŻU = <span style="color:#008900;">għoli</span> }} '''Franza''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''France''), uffiċjalment ir-'''Repubblika Franċiża''' ([[lingwa Franċiża|Franċiż]]: '' République française''), hi pajjiż fl-[[Ewropa tal-Punent]]. Il-belt kapitali tagħha hi [[Pariġi]]. Hi membru tal-[[Unjoni Ewropea]]. Franza hi maqsuma f'18 ''régions'' li huma suddiviżi f' ''départements''.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121226154323/http://www.france-property-and-information.com/France-regions.htm |arkivju-data=2012-12-26 |url-status=dead }}</ref> Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-[[Afrika tal-Punent]] u l-[[Asja tax-Xlokk]]. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena.<ref name="tourism.stat">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081228053958/http://www.tourisme.gouv.fr/fr/z2/stat/tis/att00018288/TIS_EVE2007_2008-5.pdf |arkivju-data=2008-12-28 |url-status=dead }}</ref> Franza hi membru fundatur tal-[[Unjoni Ewropea]]. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-[[Ġnus Magħquda]], u membru tal-[[G7]] u tan-[[NATO]].<ref name="nato">[http://www.nato.int/cps/en/natolive/nato_countries.htm]</ref> Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]]. Għandha [[Armi Nukleari]], inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l [[Pariġi]], [[Nizza]], [[Nancy]], [[Marsilja]], [[Bordeaux]], [[Lille]], [[Lyon]], [[Toulouse]], [[Strasburgu]], [[Rennes]] u [[Nantes]]. == Ġeografija u Klima == Franza qiegħda fl-[[Ewropa tal-Punent]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160912161954/http://www.essex.ac.uk/armedcon/world/europe/western_europe/default.html |arkivju-data=2016-09-12 |url-status=dead }}</ref> Għandha fruntieri mal-[[Belġju]], il-[[Lussemburgu]], il-[[Ġermanja]], u l- [[Żvizzera|Iżvizzera]], l-[[Italja]], [[Monako]], [[Andorra]], u [[Spanja]].<ref name="kwintessential1">{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/France/Geography-of-France/540 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110831213549/http://www.kwintessential.co.uk/articles/article/france/Geography-of-France/540 |arkivju-data=2011-08-31 |url-status=dead }}</ref> Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-[[Alpi]] fil-Lvant u l-[[Pirenej]] fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti.<ref>[http://www.worldtravelguide.net/country/92/climate/Europe/France.html]</ref> L-[[Oċean Atlantiku|Atlantiku]] għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott.<ref>[http://www.francetourism.com/practicalinfo/general.htm]</ref> Franza għandha t-tieni l-akbar [[Żona Ekonomika Esklussiva]] fid-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110430124908/http://www.developpementdurable.com/economie/2010/07/A2769/mediterranee-la-france-prend-le-controle-en-creant-une-zone-economique-exclusive.html |arkivju-data=2011-04-30 |url-status=dead }}</ref> Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] biss għandha waħda akbar. <gallery> Stampa:Lavender field and Mont Ventoux.jpg|Ara l-għalqa tal-lavanda lejn Mont Ventoux, Provenza/Provença Stampa:Gavarnie recti small Wikimedia Commons.jpg||Iċ-ċirku ta' Gavarnie, li jinsab fid-dipartiment ta' Hautes-Pyrénées, huwa Sit ta' Wirt Dinji li huwa parti mill-firxa tal-muntanji tal-Pyrenean. Stampa:Garonne Fos pont D44h aval.jpg|Korsa ta' fuq tal-Garonne hekk kif tidħol fit-territorju Franċiż qrib il-komun ta' Fos. Stampa:Geu - Pic du Pibeste - 20150213 (1).jpg|Geu (Hautes-Pyrénées, Franza) - Veduta tar-raħal u l-pic of Pibeste. Stampa:Basse-Navarre countryside.jpg|Pajsaġġ fil-viċinanza ta' Irouleguy, fin-Navarra t'Isfel, Ġunju 2009 Stampa:Lac Pavin Vue géné.JPG|Lag Pavin (Lac Pavin) ta' Franza Stampa:Vico Vi1aJPG.jpg||Pajsaġġ ta' Vico, Corse-du-Sud Stampa:Lacave-Chateau Belcastel.jpg|Kastell ta' Lacave (Lacave-Chateau), Quercy (Oċċitan: Carcin) huwa reġjun naturali u ex provinċja ta' Franza. File:Vue du puy de Sancy.JPG|Mutanja Puy de Sancy (lit. ''Mount of the Cross''). Elevazzjoni: 1,885 m (6,184 pied); Prominenza: 1,579 m (5,180 pied); Iżolament: 221.62 km (137.71 mi); Elenku: Ultra) File:Vercors 001.jpg|Muntana ta' Le Grand Veymont 2,341 m (7,680 pied), Il-Massif tal-Vercors (Oċċitan: Vercòrs) hija firxa fi Franza li tikkonsisti minn plateaus imħatteb u muntanji li jħaddnu d-départements ta' Isère u Drôme fil-Prealpi Franċiżi. File:Serre-poncon-warly.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza File:Lac de Serre-Ponçon - panoramio.jpg|Lag ta' Serre-Ponçon (Lac de Serre-Ponçon), ġibjun fid-dipartiment ta' Alpes-de-Haute-Provence, fix-Xlokk ta' Franza </gallery> === Fruntieri === Total tal-fruntieri ta' Franza: 3,956 km, pajjiżi tal-fruntiera (8): Andorra 55 km; il-Belġju 556 km; Ġermanja 418 km; Italja 476 km; Lussemburgu 69 km; Monako 6 km; Spanja 646 km; Isvizzera 525 km, Franza metropolitana - total: 2751 km: Gujana Franċiża - total: 1205 km (730 km mal-Brażil, 510 km). Hemm ukoll 16-il km bejn il-komun Franċiż barra minn xtutna ta' Saint Martin 16-il km u n-nazzjon separat tar-Renju tal-[[Pajjiżi l-Baxxi]] ta' Sint Maarten. == Storja == [[Stampa:Gaul, 1st century BC.gif|thumb|left|Mappa tal-Gaul qabel il-konkwista Rumana (seklu 1 QK).]] [[Stampa:Map Gallia Tribes Towns-es.svg|thumb|Mappa tal-Gaulja madwar is-sena 58 QK. c.]] [[Stampa:Pont du Gard BLS.jpg|thumb|left|Il-Pont du Gard huwa akkwadott li jinsab fin-nofsinhar ta' Franza.Il-pont inbena matul l-1 seklu QK mill-Imperu Ruman. Hija tinsab ħdejn ir-raħal ta' Remoulins]] [[Stampa:Franks expansion.gif|thumb|Espansjoni tar-Renju Franki, 481–870]] L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-[[Latin]] ''Francia'', li letteralment tfisser "Art il-[[Franki]]".<ref>[http://www.thesunchronicle.com/articles/2008/04/20/features/3057797.txt]</ref> Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-[[Gallja]] l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. [[Ġulju Ċesri]] kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt [[Imperu Ruman|Ruma]] fl-ewwe seklu QK.<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/History/Roman_Empire.shtml]</ref> Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-[[Latin]] li minnu evolva l-[[lingwa Franċiża|Franċiż]]) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. [[Stampa:Map France 1477-fr.svg|thumb|left|Franza fl-1477. Linji ħomor: Il-limiti tar-Renju ta' Franza; Ikħal ċar: id-dominju rjali]] [[Stampa:Carte de France dressée pour l'usage du Roy Delisle Guillaume 1721.JPEG|thumb|Carte de France dressedée pour l'usage du Roy. Delisle Guillaume (1721)]] [[Stampa:France September 1812 prussia occupied2.png|thumb|left|L-Ewwel Imperu Franċiż fl-aqwa kontroll territorjali tiegħu f'Settembru 1812]] [[Stampa:Europe 1812 map en.png|thumb|L-Ewropa fl-1812, bl-Imperu Franċiż fl-aqwa tiegħu qabel il-Kampanja Russa]] [[Stampa:Carte de l'Empire Français 1812.jpg|thumb|left|Mappa tal-Ewwel Imperu Franċiż fl-1812, maqsum f'130 département, bir-renji ta' Spanja, il-Portugall, l-Italja u Napli, u l-Konfederazzjoni tar-Rhine u l-Illyria u d-Dalmazja]] [[Stampa:France colonial Empire10.png|thumb|L-Ewwel (blu ċar) u t-Tieni (blu skur) imperi kolonjali Franċiżi]] Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-[[Franki]] invadew il-Galli. Hekk beda l-isem '' Francie''. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet [[Dinastija Kapetinġa|Kapetinġi]] ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-[[Arjaneżmu]]. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110722112834/http://www.wf-f.org/03-1-France.html |arkivju-data=2011-07-22 |url-status=dead }}</ref> It-[[Trattat ta' Verdun]] (843), qasam l-imperu ta' [[Karlumanju]] fi tliet partijiet.<ref>[http://www.francebalade.com/histo/carolin.htm%7C]</ref> L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija [[Karolinġa]] ggvernat Franza sal-987, meta [[Hugues Capet ta' Franza|Hugues Capet]] sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-[[Dar ta' Valois]] u d-[[Dar ta' Bourbon]] unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza]].<ref>[http://www.uncg.edu/rom/courses/dafein/civ/timeline.htm%7C]</ref> Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-[[Illuminiżmu]] ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100922052426/http://www.understandfrance.org/France/History3.html |arkivju-data=2010-09-22 |url-status=dead }}</ref> Franza kellha [[monarkija]] sar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789. Ir-Re [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]] u martu [[Marie Antoinette]] ġew maqtulin fl-1793.<ref>[http://www.lucidcafe.com/library/95nov/antoinette.html]</ref> Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. [[Napuljun Bonaparte]] ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali.<ref>[http://www.napoleonguide.com/campind.htm]</ref> Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-[[Battalja ta' Waterloo]], qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, [[Louis-Napuljun Bonaparte]] ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-[[Gwerra Franko-Prussjana]] tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu.<ref>[http://www.intellego.fr/soutien-scolaire-3eme/aide-scolaire-Education-civique-juridique-et-sociale/Les-regimes-politiques-de-France-de-1780-a-nos-jours./31424]</ref> Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-[[lingwa Franċiża|Franċiż]] bħala lingwa uffiċjali.<ref>[http://www.alsintl.com/resources/languages/French/]</ref> Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-[[Ewwel Gwerra Dinjija]] u kemm fit-[[Tieni Gwerra Dinjija|tieni]]. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-[[Battalja tas-Somme]].<ref>[http://www.firstworldwar.com/battles/somme.htm]</ref> Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-[[Nazisti]] okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-[[Battalja tan-Normandija]]. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. == Diviżjonijiet administrattivi == [[Stampa:FR-Régions.svg|thumb|It-18-il reġjun wara ir-riforma tal-2015 nklużi Korsika (Corse, fuq il-lemin t’isfel) u l-ħames reġjuni barra l-Ewropa (fuq ix-xellug t’isfel).]] [[Stampa:The Mountainous Spine of Corsica.jpeg|thumb|Corse (Korsika)]] Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa ''collectivité territoriale''. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 ''département'' u d-départements huma maqsuma f'335 ''arrondissement''. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 ''canton'' u l-cantons huma maqsuma f' ''commune''. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra.<ref>[http://insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=99&ref_id=t_0203R]</ref> {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Franza Metropolitana'''</center> |- ! Reġjun ! Départements ! Belt Kapitali |- | [[Stampa:Blason_Auvergne-Rhône-Alpes.svg|20px]] Auvergne-Rhône-Alpes | Ain, Allier, Ardèche, Cantal, Drôme, Isère, Loire, Haute-Loire, Puy-de-Dôme, Rhône, Savoie, Haute-Savoie | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lyon.svg|20px]] Lyon |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Bourgogne-Franche-Comté.svg|20px]] Bourgogne-Franche-Comté | Côte-d’Or, Doubs, Jura, Nièvre, Haute-Saône, Saône-et-Loire, Yonne, Territoire de Belfort | [[Stampa:Blason_ville_fr_Dijon_(Côte-d'Or).svg|20px]] Dijon |- | [[Stampa:Armoiries_Bretagne_-_Arms_of_Brittany.svg|20px]] Bretagne | Côtes-d'Armor, Finistère, Ille-et-Vilaine, Morbihan | [[Stampa:Blason_Rennes.svg|20px]] [[Rennes]] |- | [[Stampa:Blason_Centre-Val_de_Loire.svg|20px]] Centre-Val de Loire | Cher, Eure-et-Loir, Indre, Indre-et-Loire, Loir-et-Cher, Loiret | [[Stampa:Blason_Orléans.svg|20px]] Orléans |- | [[Stampa:Arms of Corsica.svg|20px]] Corse (Korsika) | Corse-du-Sud, Haute-Corse | [[Stampa:Blason ville fr Ajaccio.svg|20px]] Ajaccio |- | Grand Est | Ardennes, Aube, Marne, Haute-Marne, Meurthe-et-Moselle, Meuse, Moselle, Bas-Rhin, Haut-Rhin, Vosges | [[Stampa:Greater_coat_of_arms_of_Strasbourg.svg|20px]] Strasbourg ([[Strażburgu]]) |- | Hauts-de-France | Aisne, Nord, Oise, Pas-de-Calais, Somme | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Lille_(flat).svg|20px]] [[Lille]] |- | [[Stampa:Blason_Île-de-France_moderne_1.svg|20px]] Île-de-France | Essonne, Hauts-de-Seine, Paris, Seine-et-Marne, Seine-Saint-Denis, Val-de-Marne, Val-d'Oise, Yvelines | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Paris.svg|20px]] Paris ([[Pariġi]]) |- | [[Stampa:Arms_of_William_the_Conqueror_(1066-1087).svg|20px]] Normandie | [Calvados, Eure, Manche, Orne, Seine-Maritime | [[Stampa:Blason_Rouen_76.svg|20px]] Rouen |- | [[Stampa:BlasonNouvelleAquitaine.svg|20px]] Nouvelle-Aquitaine | Charente, Charente-Maritime, Corrèze, Creuse, Dordogne, Gironde, Landes, Lot-et-Garonne, Pyrénées-Atlantiques, Deux-Sèvres, Vienne, Haute-Vienne | [[Stampa:Coat_of_Arms_of_Bordeaux_(Chief_of_France_Moderne).svg|20px]] [[Bordeaux]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Occitanie.svg|20px]] Occitanie | Ariège, Aude, Aveyron, Gard, Haute-Garonne, Gers, Hérault, Lot, Lozère, Hautes-Pyrénées, Pyrénées-Orientales, Tarn, Tarn-et-Garonne | [[Stampa:Armoiries_de_Toulouse.svg|20px]] [[Toulouse]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Pays-de-la-Loire.svg|20px]] Pays de la Loire |Loire-Atlantique, Maine-et-Loire, Mayenne, Sarthe, Vendée | [[Stampa:Grandes_Armes_de_Nantes.svg|20px]] [[Nantes]] |- | [[Stampa:Blason_région_fr_Provence-Alpes-Côte_d'Azur.svg|20px]] Provence-Alpes-Côte d’Azur | Alpes-de-Haute-Provence, Alpes-Maritimes, Bouches-du-Rhône, Hautes-Alpes, Var, Vaucluse | [[Stampa:Armoiries_de_Marseille.svg|20px]] Marseille ([[Marsilja]]) |} {| class="wikitable" style="font-size:90%;" <center>'''Barra Franza Metropolitana'''</center> |- ! Isem ! Stat kostituzzjonali ! Belt kapitali ! Post |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Guyane française | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Cayenne | [[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] |- | [[Stampa:Flag of Guadeloupe (local) variant.svg|20px]] Guadeloupe | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Basse-Terre | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Martinique.svg|20px]] Martinique | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Fort-de-France | Karibew |- | [[Stampa:Flag of Mayotte (local).svg|20px]] Mayotte | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Mamoudzou | [[Oċean Indjan]] |- | [[Stampa:Flag of France.svg|20px]] Réunion | Reġjun barra Franza (''régions d'outre-mer'') u fl-istess ħin departiment barra Franza (''département d'outre-mer'' jew DOM) | Saint-Denis | [[Oċean Indjan]] |} === Diviżjonijiet territorjali tal-Ewwel Repubblika Franċiża u l-Ewwel Imperu Franċiż === <gallery> Stampa:France Departement 1801.svg|Départements Franċiżi fl-1801 waqt il-Konsulat Stampa:Map administrative divisions of the First French Empire 1812-en.svg|Départements Franċiżi fl-1812 </gallery> == Gvern == [[Stampa:Prefecture-Tlse 12.JPG|thumb|left|Prefecture f'Upper Garonne (31; bil-Franċiż Haute-Garonne, bl-Oċċitan Nauta Garonne).]] Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża.<ref>[http://www.absoluteastronomy.com/topics/Semi-presidential_system]</ref> Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri.<ref>[http://www.unc.edu/depts/europe/francophone/principles_en.pdf]</ref> == Il-militar == [[Stampa:Gaule96.jpg|thumb|lemin| L-''aircraft carrier'' nukleari ''Charles de Gaulle'']] [[Stampa:French Republican Guard Bastille Day 2007 n4.jpg|thumb|Il-Gwardja Repubblikana Franċiża]] Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: * ''Armée de Terre'' (Forza tal-Art) * ''Marine Nationale'' (Forza Navali) * ''Armée de l'Air'' (Forza tal-Ajru Force) * ''Gendarmerie Nationale'' (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-[[Prodott Gross Domestiku]] (PGD) fid-difiża.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20181226073401/https://www.csis.org/media/csis/pubs/060626_asia_balance_powers.pdf |arkivju-data=2018-12-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090617081254/http://www.csis.org/media/csis/pubs/westmb012302%5B1%5D.pdf |arkivju-data=2009-06-17 |url-status=dead }}</ref> Dan l-ogħla fl-[[Unjoni Ewropea]]. Franza u r-[[Renju Unit]] jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-[[Armi Nukleari]]. == Relazzjonijiet barranin == [[Stampa:French Passport Cover.svg|thumb|185px|Qoxra ta' passaport bijometriku Franċiż (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: passeport français)]] Franza hi membru tal-[[Ġnus Magħquda]], infatti membru permanenti tal-[[Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda]] u għandu dritt tal-veto.<ref>[http://www.un.org/en/members/index.shtml#f]</ref><ref>[http://www.un.org/sc/members.asp]</ref> Hi wkoll membru tal-[[Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ]] (WTO). Is-sedi ċentrali tal-[[Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp]] (OECD), [[UNESCO]] u [[Interpol]] qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-[[Unjoni Ewropea]].<ref>[http://europa.eu/abc/history/index_en.htm]</ref> Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-[[Renju Unit]] mill-[[organizzazzjoni]]. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-[[Ġermanja]] saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-[[Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq]] (NATO).<ref name="nato" /> Madankollu, taħt il-[[Charles de Gaulle|President de Gaulle]] kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-[[Polineżja Franċiża]]. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2688117.stm]</ref> Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-[[Afrika]]. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-[[Côte d’Ivoire]] u [[Ċad]]. == Ekonomija == [[Stampa:A380 Reveal 2.jpg|thumb|left|L-ewwel [[Airbus A380]] li tlesta, [[Toulouse]], 2005]] Franza hija membru tal-grupp [[G8]] tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-[[inflazzjoni]]).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110604195034/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html |arkivju-data=2011-06-04 |url-status=dead }}</ref> Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-[[Unjoni Ewropea]] nidiet l-[[euro]] fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/1845045.stm]</ref> L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata.<ref>[http://www.journaldunet.com/management/repere/entreprises_france_type.shtml]</ref> Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-[[Ferrovija]], l-[[Elettriku]], l-[[Ajru]], u t-[[Telekomunikazzjont]] (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal [[SNCF]] (ferroviji) u [[EDF]] (elettriku)).<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-url=https://archive.today/20120709190130/http://investisseurs.edf.com/the-edf-group/edf-investors/stock-information/shareholding-policy-117065.html |arkivju-data=2012-07-09 |url-status=dead }}</ref> Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija [[Airbus]] fir-ras.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070629155229/http://www.ademe.fr/midi-pyrenees/documents/a_3/cnes_dossier_presse.pdf |arkivju-data=2007-06-29 |url-status=dead }}</ref> Tista' wkoll tvara razzi minn [[Guyane française]].<ref>[http://www.russianspaceweb.com/kourou_origin.html]</ref> Franza investiet ħafna fl-[[enerġija nukleari]]. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja.<ref>[http://www.bls-frenchcourses.com/french-economy-industry-GB.html]</ref> Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006,<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Électricité en France: les principaux résultats en 2006 |url=http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070603104111/http://www.industrie.gouv.fr/energie/statisti/se_elec.htm |arkivju-data=2007-06-03 |url-status=dead }}</ref> minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa.<ref>[http://www.ameinfo.com/185827.html]</ref> Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa.<ref name="BBCCap">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4407792.stm]</ref> == Kultura == [[Stampa:Louvre Museum Wikimedia Commons.jpg|thumb|left|Musée du Louvre-Louvre Museum-Mużew tal-Louvre, [[Pariġi]]]] [[Stampa:Paris - Orthophotographie - 2018 - Palais du Louvre 02.jpg|thumb|Veduta mill-ajru tal-Palazz tal-Louvre u l-Park tat-Tuileries, fl-1 ta' Jannar 2018]] === Lingwa === Il-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] hi l-[[lingwa]] uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-[[lingwa Taljana|Taljan]] u l-[[lingwa Spanjola|Ispanjol]] u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' [[Lorraine]] fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-[[kultura]] fl-[[Ewropa]] bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna.<ref>[http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=207636]</ref> Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. === Reliġjon === {{bar box |title=Reliġjożità fi Franza |titlebar=#ddd |left1=reliġjon |right1=perċentaġġ |float=right |bars= {{bar percent|Insara|blue|54}} {{bar percent|Bla reliġjon|gray|31}} {{bar percent|Misilmin|green|4}} {{bar percent|Lhud|pink|1}} {{bar percent|Oħrajn<br />jew bla opinjoni|brown|10}} }} [[Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|thumb|left|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-Franċiż) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]]]] Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon.<ref>[http://www.assemblee-nationale.fr/connaissance/constitution.asp]</ref> Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% [[Knisja Kattolika|Kattolika]], 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma [[Iżlam|Misilmin]], 3% jgħidu li huma [[Protestantiżmu|Protestanti]] u 1% jgħidu li huma [[Ġudaiżmu|Lhud]]. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon.<ref>[http://www.catholicculture.org/news/features/index.cfm?recnum=48547]</ref><ref name="religion">[http://www.cotidianul.ro/franta_nu_mai_e_o_tara_catolica-20395.html]</ref> Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005:<ref name="EUROBAROMETER">[http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_225_report_en.pdf]</ref> * '''34%''' taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li ''"jemmnu li hemm [[Alla]]"''. * '''27%''' jgħidu li ''"jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja"''. * '''33%''' jgħidu li ''"ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja."''. <gallery> File:Le sacre coeur.jpg|Il-Bażilika tal-Qalb ta' Montmartre, komunement magħrufa bħala Bażilika tas-Sacré-Cœur u ħafna drabi sempliċement Sacré-Cœur ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Sacré-Cœur de Montmartre) File:Saint-Denis - Façade.jpg|Il-Bażilika ta' Saint-Denis (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Basilique royale de Saint-Denis, illum magħrufa formalment bħala Basilique-cathédrale de Saint-Denis) Stampa:Notre-Dame de Paris, 4 October 2017.jpg|Faċċata tan-Nofsinhar u nava ta' Notre-Dame (Madonna bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]) fl-2017, sentejn qabel in-nar, Sit ta' Wirt Dinji tal-[[UNESCO]] Stampa:Cathédrale de Noyon.JPG|Il-Katidral ta' Noyon ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Cathédrale de Noyon) Stampa:EU-FR-AL-67-Sélestat Église Saint-Georges 01.jpg|Knisja ta' Saint-Georges f'Sélestat, dipartiment ta' Bas-Rhin, reġjun ta' Alsace Stampa:Rouen Cathedral as seen from Gros Horloge 140215 4.jpg|Il-Katidral ta' Rouen ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Cathédrale primatiale Notre-Dame de l'Assomption de Rouen) File:(Albi) North views of the Ste Cécile Cathedral and the Old Bridge.jpg|Il-Katidral ta' Ste Cecile, Albi File:Basílica de San Nazario, Carcasona, Francia, 2023-01-08, DD 37-39 HDR.jpg|Bażilika ta' Saint Nazaire fil-Cité de Carcassonne File:Basílica de San Nazario, Carcasona, Francia, 2023-01-08, DD 67-69 HDR.jpg|Bażilika ta' Saint Nazaire fil-Cité de Carcassonne File:Metz Saint Pierre R02.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:20201017Eglise Saint-Pierre-aux-Nonnains de Metz3.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:St pierre aux nonnains 1511828.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Pierre-aux-Nonnains (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Église Saint-Pierre-aux-Nonnains), Metz, dipartiment tal-Moselle File:Holy Trinity American Episcopal Cathedral, Paris.jpg|Il-Katidral Amerikan ta' [[Pariġi]] (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Cathédrale Américaine de Paris) Stampa:Église Saint Germain Auxerrois - Paris I (FR75) - 2021-06-12 - 1.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Germain l'Auxerrois Stampa:Garris église.jpg|Il-Knisja ta' Saint-Félix, fi Garris, id-dipartiment tal-Pyrénées-Atlantiques, Lbiċ ta' Franza. Stampa:Vieil-Hesdin église.jpg|Il-Knisja ta' Vieil-Hesdin, fid-dipartiment ta' Pas-de-Calais fir-reġjun ta' Hauts-de-France, Franza </gallery> === Letteratura === [[Stampa:Dartagnan-musketeers.jpg|left|thumb|''It-Tliet Muskettieri'' ta' [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]]]] Il-letteratura Franċiża bdiet fil-[[Medjuevu]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature.shtml]</ref> Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu [[Pierre Corneille]], [[Jean Racine]], [[Moliere]] [[Blaise Pascal]] u [[René Descartes]].<ref>[http://17emesiecle.free.fr/Auteurs.php]</ref> Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal [[Voltaire]] u [[Jean-Jacques Rousseau]]. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal [[Victor Hugo]], [[Alexandre Dumas, Pere|Alexandre Dumas]] u [[Jules Verne]]. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall [[It-Tliet Muskettieri]], [[Il-Konti ta' Monte Cristo]], [[Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar]] u [[Il-Ħotbi ta' Notre-Dame]]. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l [[Emile Zola]], [[Guy de Maupassant]], [[Théophile Gautier]] u [[Stendhal]].<ref>[http://www.discoverfrance.net/France/Literature/DF_literature]</ref> === Arti === [[Stampa:Claude Monet 023.jpg|thumb|[[Claude Monet]] waqqaf il-moviment [[Impressjoniżmu|Impressionista]] (''Femme avec un parasol'', 1886, [[Musée d'Orsay]]).]] [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|thumb|left|La Goulue jasal fil-Moulin Rouge, ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal [[Primaticcio]] u [[Rosso Fiorentino]], li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' [[żmien il-Barokk]], [[Nicolas Poussin]] u [[Claude Lorrain]], kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV [[Jean-Baptiste Colbert]] fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. [[Stampa:LE PENSEUR - Museo Rodin- PARIS.jpg|thumb|left|''Le Penseur'' ta' [[Auguste Rodin]] (1902), [[Musée Rodin]], Pariġi.]] Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali [[Antoine Watteau]], [[François Boucher]] u [[Jean-Honoré Fragonard]] huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] ġabet bidliet kbar, billi [[Napuljun]] kien jiffavorixxi l-artisti tal-[[neoklassiċiżmu|istil neoklassiku]] bħal [[Jacques-Louis David]] u l-''Académie des Beaux-Arts'' li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala [[Akkademiżmu]]. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-[[Romantiċiżmu]] b'[[Théodore Géricault]] u [[Eugène Delacroix]], u mbagħad ir-[[Realiżmu (arti)|Realiżmu]] b'[[Camille Corot]], [[Gustave Courbet]] u [[Jean-François Millet]], stil li spiċċa biex żviluppa fin-[[Naturaliżmu (arti)|Naturaliżmu]]. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-[[Impressjoniżmu]] u s-[[Simboliżmu (arti)|Simboliżmu]]. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu [[Camille Pissarro]], [[Édouard Manet]], [[Edgar Degas]], [[Claude Monet]] u [[Auguste Renoir]].<ref>[http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/learn-about-art/guide-to-impressionism/guide-to-impressionism]</ref> It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista [[Paul Cézanne]], [[Paul Gauguin]], [[Toulouse-Lautrec]] u [[Georges Seurat]] kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Le néo-impressionnisme de Seurat à Paul Klee |url=http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120343/http://www.rfi.fr/actufr/articles/063/article_34792.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> flimkien mal-artisti [[Foviżmu|fauvisti]] [[Henri Matisse]], [[André Derain]] u [[Maurice de Vlaminck]].<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=The Fauves (dossier) |url=http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101105195501/http://www.nga.gov/feature/artnation/fauve/index.shtm |arkivju-data=2010-11-05 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Vlaminck, version fauve |url=http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171010120345/http://www.rfi.fr/culturefr/articles/098/article_63189.asp |arkivju-data=2017-10-10 |url-status=dead }}</ref> fil-bidu tas-seklu 29 [[Georges Braque]] u l-pittur Sspanjol [[Pablo Picasso]], li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-[[Kubiżmu]]. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal [[Vincent van Gogh]], [[Marc Chagall]], [[Amedeo Modigliani]] u [[Wassily Kandinsky]]. === Sports === [[Stampa:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|right|thumb|Il-''Peloton'' (tfisser "il-qattgħa" bil-Franċiż) tat-[[Tour de France]]]] It-tiġrija tar-roti, [[Tour de France]], li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110718024209/http://www.weightlossdietinformation.com/the-tour-de-france-the-most-famous-bicycle-race-in-the-world.html |arkivju-data=2011-07-18 |url-status=dead }}</ref> Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-''Avenue des Champs-Elysées''. Il-[[Futbol]] hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol]] fl-1998 u l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonat Ewropew tal-Futbol]] fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' [[Le Mans]]. Il-logħob tat-[[Tazza tad-Dinja tar-Rugby]] sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'.<ref>[http://french.lovetoknow.com/Popular_French_Sports]</ref> Franza kellha x'taqsam ħafna mal-[[Logħob Olimpiku|Logħob Olimpiku Modern]]. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-[[Baruni]] [[Pierre de Coubertin]] issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-[[Olimpjadi tas-Sajf]] darbtejn, fl-1900 u 1924, f'[[Pariġi]]. Franza ospitat ukoll l-[[Olimpijadi tax-Xitwa]] tliet darbiet, fl-1924 f'[[Chamonix]], fl-1968 f'[[Grenoble]], u fl-1992 f'[[Albertville]]. === Kċina === [[Stampa:Terrine de saumon au basilic.JPG|thumb|left|230px|Terrina tas-salamun bil-ħabaq]] Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100723164351/http://www.delices-du-monde.fr/recettes-francaise.html |arkivju-data=2010-07-23 |url-status=dead }}</ref> L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' [[Napuljun]], Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-[[Medjuevu]]. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' ''La Guide Culinaire'' fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' [[Londra]], ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida ''Michelin'' għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-[[Ġobon]] u l-[[Inbid]] huma parti ewlenija tal-kċina.<ref>[http://www.goodcooking.com/frcheese.htm]</ref><ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-15 |titlu=Archive copy |url=http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100827131743/http://www.franceway.com/cheese/ |arkivju-data=2010-08-27 |url-status=dead }}</ref><refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-[[butir]] biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm.<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2011-04-25 |titlu=Archive copy |url=http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110425112349/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5jvmxWfyZ2tFVA3qcmC7DkX6SMi5g |arkivju-data=2011-04-25 |url-status=live }}</ref> Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-''choucroute'' f'Alsace, il-''quiche'' f'Lorraine, il-''cassoulet'' f'Languedoc-Roussillon u t-''tapenade'' f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, [[UNESCO]] żid il-'''gastronomija Franċiża''' mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli".<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2013-02-26 |titlu=Archive copy |url=http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20101120234633/http://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/news/world/stories/DN-culture_17int.ART.State.Edition1.b21e71.html |arkivju-data=2010-11-20 |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/celebrations_healing_techniques_crafts_and_culinary_arts_added_to_the_representative_list_of_the_intangible_cultural_heritage/]</ref> === Turiżmu === [[Stampa:Chateau-de-versailles-cour.jpg|thumb|300px|Il-[[Palazz ta' Versailles]], waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi l-aktar popolari fi Franza]] Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza.<ref name="tourism.stat"/> Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-[[Stati Uniti|iStati Uniti]] it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-[[Torri Eiffel]] u l-[[Arc de Triomphe]] f'Pariġi u [[Mont Saint Michel]], fin-[[Normandija]].<ref>[http://www2.culture.gouv.fr/deps/mini_chiff_03/fr/musee.htm Musées et Monuments historiques]</ref> F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm [[Disneyland]] Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-[[Ewropa]]. == L-aktar bliet popolati (Franza Kontinentali) == <gallery> File:La Tour Eiffel vue de la Tour Saint-Jacques, Paris août 2014 (2).jpg|[[Pariġi]] File:Paris Métro Line 8 at Night.jpg|[[Pariġi]] File:Notre Dame (39898572641).jpg|[[Pariġi]] File:Arcdetriomphe 2.jpg|[[Pariġi]] File:Paris Opera full frontal architecture, May 2009 (cropped).jpg|[[Pariġi]] File:Louvre Courtyard, Looking West.jpg|[[Pariġi]] File:Tour Eiffel Wikimedia Commons.jpg|[[Pariġi]] File:Mucem et Cathédrale Sainte-Marie-Majeure de Marseille.jpg|[[Marsilja]] File:Marseille hafen.jpg|[[Marsilja]] File:France-003038 - Basilica of Notre-Dame de Fourvière (15939822990 cropped).jpg|[[Lyon]] File:Fontaine Bartholdi Place des Terreaux (cropped).jpg|[[Lyon]] File:Grandes Serres (Parc de la Tête d'Or)-mai2011.jpg|[[Lyon]] File:BassinNautique Confluence Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Streets of Lyon (2531378286).jpg|[[Lyon]] File:Pont-R08-Lafayet-10.JPG|[[Lyon]] File:Lyon-part-dieu-2023.jpg|[[Lyon]] File:Hôtel de Ville de Lyon.jpg|[[Lyon]] File:Toulouse - View on Saint Sernin.jpg|[[Toulouse]] File:Capitole de Toulouse.jpg|[[Toulouse]] File:Nizza-Côte d'Azur.jpg|[[Nizza]] File:Ancien palace Excelsior Hôtel Régina à Nice.jpg|[[Nizza]] File:Ile de Nantes.JPG|[[Nantes]] File:Strasbourg Cathedral (cropped).jpg|[[Strasburgu|Strasbourg]] File:Montpellier PhotoMontage 01.jpg|[[Montpellier]] File:Lille Collage.jpg|[[Lille]] File:Vue sud-ouest de la place du parlement de Bretagne, Rennes, France.jpg|Rennes File:Collage Reims.jpg|Reims File:Porte de Mars.jpg|Reims File:Le Havre.jpg|Le Havre File:Panorama St Etienne.png|Saint-Étienne File:Toulon, Provence-Alpes-Côte d'Azur, France - panoramio (4).jpg|Toulon File:Grenoble - Téléphérique by M. Riegler.jpg|Grenoble File:Vue panoramique de Dijon 05.jpg|Dijon File:Square Jean Bouin.jpg|Dijon File:Angers collage.jpg|Angers File:Fontaine de la Rotonde - Aix-en-Provence.JPG|Aix-en-Provence File:Nimes 2012 (8580834724).jpg|Nîmes File:Centre-ville et champ de Juillet.JPG|Limoges File:0 Amiens - Place du Don - Cathédrale (1).JPG|Amiens File:Mobeye-ÉtéDesVilles-Tours-345.jpg|Tours File:Montage du Mans.jpg|Le Mans File:Vue brest 800x600 ArM.jpg|Brest (Franza) File:Clermont-vu-de-montjuzet 2.jpg|Clermont-Ferrand File:Besancon boucle Doubs.jpg|Besançon File:France Orleans Cathedrale Pont Georges V 01.JPG|Orleans File:1 arles france 2016.jpg|Arles </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Kontinentali == <gallery> File:Albi palais berbie.JPG|Albi File:Pont Sélestat.JPG|Sélestat File:Haut Koenigsbourg 08.jpg|Sélestat File:Château de Chantilly, the palace.JPG|Chantilly File:1 carcassonne aerial 2016.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela, Carcasona, Francia, 2023-01-08, DD 16-18 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela, Carcasona, Francia, 2023-01-07, DD 173-175 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Carcassonne pk1.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela y puente Viejo, Carcasona, Francia, 2023-01-07, DD 208-209 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Río Aude, Carcasona, Francia, 2023-01-07, DD 204-206 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:2005-08-24-Carcassonne-Tours gallo-romaines.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:PortaNarbona.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:France cite de carcassonne porte de l aude.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Ciudadela, Carcasona, Francia, 2023-01-08, DD 22-24 HDR.jpg|Carcassonne, Occitania, Franza File:Chanonges embrun.jpg|Id-dar tal-Chanonges (seklu 13), Embrum, Hautes-Alpes File:Vue Irissarry.jpg|Irissarry File:Troyes centre ville1.JPG|Troyes File:Aigues-Mortes, France 2022.jpg|Aigues-Mortes File:Muralla de Aigues-Mortes (vista exterior).jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes(remparts sud).jpg|Aigues-Mortes File:Muralla de Aigues-Mortes (vista exterior).jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes (vista panorámica).jpg|Aigues-Mortes File:Muralla de Aigues-Mortes (vista exterior 02).jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes street garden.jpg|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes (vista panorámica).jpg|Aigues-Mortes File:Torre de Constancia.JPG|Aigues-Mortes File:Aigues-Mortes(tour carbonniere).jpg|Aigues-Mortes File:Gárgola Aigues-Mortes 03.jpg|Aigues-Mortes </gallery> == Gallerija tal-Bliet ta' Franza Barranija == <gallery> File:Cayenne (46853854301).jpg|Cayenne, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Larivot.jpg|Matoury, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Stgeorgesoyapock.jpg|Veduta ta' Saint-George mix-xmara, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Sous-préfecture Saint-Laurent du Maroni.jpg|Saint-Laurent-du-Maroni, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Centre Spatial Guyanais (46886212831).jpg|Kourou, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Regina approuague.jpg|Veduta tal-Xmara Approuague (Apuruaque fi Tupi). Huwa 335 km (208 mil) minn Regina, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Ouanary vue haut.jpg|Ouanary (Kreolo tal-Gujana Franċiża: Wannari), Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Guyane department relief location map.jpg|Gujana Franċiża (Guyane Française) File:10 of 'Adventures amidst the Equatorial Forests and Rivers of South America; also in the West Indies and the wilds of Florida. To which is added “Jamaica Revisited.” ... With many illustrations and maps' (11211970113).jpg|Muntanji Tumuk Humak fuq mappa mill-1891, deskritti biss bħala "Il-firxa tal-muntanji li taqsam il-Gujana mill-baċin tal-Amażonja." File:Oyapock.JPG|Veduta tax-Xmara Oyapock mill-Brażil lejn il-Gujana Franċiża (Guyane Française) File:1856 guisanbourg from the approuague by lebreton after -m l berard.jpg|Guisanbourg fl-1856 mix-Xmara Approuague, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Degrad-des-cannes1.JPG|Remire-Montjoly, Gujana Franċiża (Guyane Française) File:Rue Maurice Marie Claire - Basse-Terre.JPG|Basse-Terre, Guadalupe File:GUAD-p-a-p-hafen.jpg|Pointe-à-Pitre, Guadalupe File:Martinique 14.6346N 61.0051W Landsat7.jpg|Martinique File:Fort-de-France-baie.jpg|Fort-de-France, Martinique File:Mamoudzou (10029936275).jpg|Mamoudzou, Mayotte File:Le Lagon à Dembéni (Mayotte) (33925917474).jpg|Dembéni, Mayotte File:SaintDenisReunion002.jpg|Saint-Denis, La Réunion/La Rényon File:Gustavia Harbor, Saint-Barthélemy.jpg|Gustavia, Saint-Barthélemy File:Marigot.jpg|Marigot, Saint-Martin File:Saint Martin.png|Saint-Martin File:3dansleportdestpierre2.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:Saint-PierreEtMiquelonFromTheISS.jpg|Saint-Pierre-et-Miquelon File:WF -Wallis.png|Matā'utu, Wallis et Futuna File:Newcaledonia tmo 2012268 lrg.jpg|Ritratt tas-satellita tal-gżira meħud minn Terra/MODIS (24 ta' Settembru 2012)., Grande Terre hija l-akbar u l-gżira prinċipali ta' New Caledonia, li hija territorju ta' Franza. File:New Caledonia administrative1.png|Kaledonja Ġdida File:Nouvelle-Calédonie collectivity location map centered.svg|Mappa tal-Kaledonja Ġdid File:Loyalty Islands map.png|Mappa tal-Kaledonja Ġdida File:View over Noumea.jpg|Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:NC-noumea-kathedr-03.jpg|Katidral, Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Nouméa Phare Amédée.JPG|Fanal (Phare Amédée), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Musee de la Ville de Noumea (32058171408).jpg|Il-Musée de la Ville de Nouméa fuq Rue Jean Jaurès f'Nouméa, New Caledonia, Nofsinhar tal-Paċifiku, huwa l-ex town hall tal-belt (1880), Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Fontaine celeste noumea.jpg|"Fontaine Céleste" on the "Place des Cocotiers", Nouméa hija l-kapitali u l-akbar belt tal-kollettività speċjali Franċiża tal-Kaledonja l-Ġdida u hija wkoll l-akbar belt frankofona fl-Oċeanja File:Hangar - Aéroport Nouméa-La Tontouta.JPG|L-Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta, magħruf ukoll bħala Nouméa - Ajruport Internazzjonali ta' La Tontouta (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Aéroport de Nouméa - La Tontouta; IATA: NOU, ICAO: NWWW), Kaledonja ġdida File:Monts-Koghis - Pic Malaoui (687 m) - Vue sur Nouméa (3225081920).jpg|Pic Malaoui (687 m), Dumbéa, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:LeMont-DoreGrandeRue.jpg|Le Mont-Dore, Provinċja tan-Nofsinhar, Kaledonja ġdida File:Lifou falaises Xodre.JPG|Lifou huwa komun ta' Franza fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà tal-Kaledonja l-Ġdida fl-[[Oċean Paċifiku]] File:Plage de Wé Baie de Chateaubriand Lifou.jpg|Wé hija belt żgħira fil-komun ta' Lifou, fil-Provinċja tal-Gżejjer Lealtà, New Caledonia File:Locator map of Lifou 2018.png|Post tal-komun ta' Lifou (bl-aħmar) fi New Caledonia File:Loyalty Islands map.png|Il-Gżira Lifou File:Lifou island.jpg|Lifou mill-ispazju, Novembru 1990 File:Tiga LANDSAT-2000.png|Tiga Island, imsejħa wkoll Tokanod, hija gżira żgħira fin-Nofsinhar tal-Oċean Paċifiku. File:A view from the AR 72 airplane (Over Society Islands - French Polynesia).jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:The lagoon really is this blue - panoramio.jpg|Polynésie Française/Porinetia Farani File:AiguilleduGeant0001.jpg|Dent du Géant File:Destinos turisticos de Tahití.jpg|Tahiti (bil-Franċiż: Tahiti, storikament imsejħa Otaheite), Arċipelagu tas-Soċjetà., Polineżja Franċiża File:Borabora Tahaa Raiatea.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa vue aérienne - Laurent Seignobos.jpg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Tahaa and Raiatea topographic map - with communes et communes associées.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu)​, Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Raiatea Kingdom.svg|Tahaa (Tajtijan: Taha'a, li qabel kienet imsejħa wkoll 'Uporu), Gżejjer tas-Soċjetà, Polineżja Franċiża File:Matira Beach, Bora Bora, French Polynesia.jpg|Il-Gżejjer tas-Soċjetà (Franċiż: Îles de la Société3 jew Archipel de la Société;5 Taħitjan: Tōtaiete mā o te fenua Tōtaiete mā), Polineżja Franċiża File:BoraBora SEtienne.jpg|Bora Bora, Gżejjer tas-Soċjetà File:MotuOne.JPG|Motu One, Tahiti, il-Polineżja Franċiża. (Żona: 2.8 km) File:Maupihaa.JPG|Maupihaa (Maupiha'a fit-Tahitian standard), Tahiti, Polineżja Franċiża File:Manuae.JPG|Manuae (Gżejjer tas-Soċjetà), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Bora Bora ISS006.jpg|Bora Bora ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: Bora-Bora;​ Taħitjan: Pora Pora), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Maupiti Island.jpg|Maupiti, Bora Bora, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:Mehetia NASA 2000.jpg|Mehetia (jew ukoll Meetia; Meheti'a fit-Tahitian standard), Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:DSC061 Polynésia Huahiné Island (8105116506).jpg|Huahine, Gżejjer tas-Soċjetà, Tahiti, il-Polineżja Franċiża File:FP-papeete-hafen-2.jpg|Port ta' Papeete, Tahiti, Gżejjer tas-Soċjetà, il-Polineżja Franċiża File:Baleine baie de Cook à Moorea.jpg|Balieni f'Cook's Bay fuq il-Gżira ta' Moorea (Baleine baie de Cook à Moorea), Tahiti, il-Polineżja Franċiża </gallery> == Referenzi == {{referenzi|3}} == Ħoloq esterni == {{Commons|France}} * [https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html Franza fis-CIA World Factbook] * [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/france.htm Franza fuq ''UCB Libraries GovPubs''] * [https://web.archive.org/web/20130217202540/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/France Franza fuq DMOZ] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/215768/France Franza fl-''Encyclopædia Britannica''] * [http://europa.eu/about-eu/countries/member-countries/france/index_en.htm Franza fl-Unjoni Ewropea] * [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_France Atlas ta' Franza fuq Wikimedja] ;Economija * [http://www.insee.fr/en/ INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies] * [http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=14594 OECD Statistiki ta' Franza] ;Kultura * [https://web.archive.org/web/20080424073300/http://cocorico.com/ Cocorico! Kultura Franċiża] * [https://web.archive.org/web/20120308004315/http://www.french.uiuc.edu/CFC/ ''Contemporary French Civilization'', Università ta' Illinois] ;Turizmu * [https://web.archive.org/web/20150617101158/http://www.us.franceguide.com/ FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż] {{Pajjiżi tal-Unjoni Ewropea}} {{Ewropa}} {{NATO}} [[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1792]] [[Kategorija:Franza|*]] 5zr89fmyguqza26i64rnd7ctfhoa88b 0 2116 319023 318967 2024-12-20T01:29:28Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319023 wikitext text/x-wiki {{infobox city}} '''Il-Furjana''' (bl-Ingliż "Floriana") hija msemmija għall-inġinier militari Taljan Pietro Paolo Floriani, mill-belt ta' Maċerata, l-inġinier responsabbli għall-bini tas-swar tal-Furjana. Il-bini tal-Furjana, kien ġie proġettat mill-Gran Mastru Antoine Manoel De Vilhena, fil-fatt din il-belt hi magħrufa wkoll bħala 'Borgo Vilhena' jew 'Città Vilhena'. == Etimoloġija == Il-Furjana għandha l-isem ta’ [[Pietro Paolo Floriani]], inġinier militari Taljan li ddisinja l-Linji tal-Floriana, il-linja ta’ fortifikazzjonijiet madwar il-belt. Bil-Malti, il-belt tissejjaħ ''Il-Floriana'' mill-kunsill lokali. Madankollu, hija magħrufa popolarment bħala ''Il-Furjana'', u dan tal-aħħar huwa meqjus bħala l-isem uffiċjali mill-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti. Sorsi tal-gvern jużaw iż-żewġ varjanti<ref>{{Ċita web|url=https://testgov.gov.mt/mt/Government/Government%20of%20Malta/Ministries%20and%20Entities/Officially%20Appointed%20Bodies/Pages/Committees/Valletta-and-Floriana-Rehabilitation-Committee.aspx|titlu=Kumitat għar-Rijabilitazzjoni tal-Belt Valletta u l-Floriana|data=2016-07-16|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160716115218/https://testgov.gov.mt/mt/Government/Government%20of%20Malta/Ministries%20and%20Entities/Officially%20Appointed%20Bodies/Pages/Committees/Valletta-and-Floriana-Rehabilitation-Committee.aspx|arkivju-data=2016-07-16|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://secure2.gov.mt/localgovernment/file.aspx?f=7810|titlu=|data-aċċess=2024-12-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150621211549/https://secure2.gov.mt/localgovernment/file.aspx?f=7810|arkivju-data=2015-06-21|url-status=bot: unknown}}</ref>. L-isem uffiċjali oriġinali tal-belt kien [[Borgo Vilhena]] (jew Subborgo Vilhena) wara l-Gran Mastru [[António Manoel de Vilhena]], iżda l-isem ma baqax jintuża favur ''Floriana'' jew ''Furjana''. L-isem Borgo Vilhena issa jintuża bħala titlu, bħalma l-[[Belt Valletta]] għandha t-titlu ''Città Umilissima''<ref>{{Ċita web|url=https://books.google.fr/books?id=zliK30npLlsC&q=false&pg=PA44&redir_esc=y#v=snippet&q=false&f=false|titlu=}}</ref>. == Storja == [[Stampa:St Anne Square in Floriana in 1870.jpg|nofs|daqsminuri|Pjazza Sant'Anna fil-Furjana, ca. 1870]] L-oriġini tal-Furjana tmur lura għall-1636, meta bdiet il-bini tal-Linji tal-Furjana. Il-linja ta’ fortifikazzjonijiet inbniet barra s-swar tal-Belt Valletta bħala linja difensiva ta’ barra għall-belt kapitali. Il-linji ingħataw l-isem għal [[Pietro Paolo Floriani]], l-inġinier militari Taljan li kien iddisinjahom. Il-fortifikazzjonijiet kienu parzjalment difiżibbli sal-1640, iżda l-kostruzzjoni u l-modifiki komplew matul is-seklu 17 u 18, u tlestew għal kollox fl-1720. Iż-żona bejn il-Linji tal-Furjana u l-Front tal-Art tal-[[Belt Valletta]] bdiet tinbena fl-1724, meta l-Gran Mastru [[António Manoel de Vilhena]] waqqaf is-subborg Borgo Vilhena<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Rix|isem=Juliet|data=2013|titlu=Malta and Gozo|url=https://books.google.fr/books?id=FzeTVgOkeRQC&pg=PA148&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: FzeTVgOkeRQC|pubblikatur=Bradt Travel Guides}}</ref>. '''<big>Is-Subborg il-Ġdid 1700-1800</big>''' Is-subborg il-ġdid, fl-1746, kien jikkonsisti f’għoxrin blokka residenzjali, li kienu rranġati fuq iż-żewġ naħat ta’ Triq Sant’Anna u wkoll mill-knisja ta’ San Publju li kienet fit-tramuntana taż-żona residenzjali. Sa nofs is-seklu tmintax is-subborg kien għadda minn xi espansjoni, b’Montgomery House mibnija fl-1730 bħala dar tal-kampanja għall-Granmastru ta’ dak iż-żmien. F’dan iż-żmien ukoll, taħt l-[[Ordni ta' San Ġwann|ordnijiet tal-Granmastru]], inbnew żewġ Istituzzjonijiet Welfare: wieħed kien l-Ospizio (1732) u l-ieħor kien il-Konservatorju (1734). Ġew imqiegħda wkoll il-ġonna tal-Argotti (1741) u kompliet ix-xejra ta’ bini Reliġjuż li jinsab fil-Furjana bil-bini tal-Kappella ta’ San Kalċedonju, iddedikata fl-1743, li saret parti mis-Seminarju l-ġdid fl-1751, (Tonna, 1979) . Ftit wara tpoġġew ukoll erba’ blokki residenzjali ġodda madwar is-Seminarju. F’dan iż-żmien, il-Kavallieri kienu għadhom fil-kontroll ta’ [[Malta]] u kien taħt is-superviżjoni tagħhom li żviluppat il-Floriana. Il-ġonna u l-bini l-ġodda għamlu lill-Furjana subborg spazjuż u attraenti u kuntrast milqugħ mal-bini dens u l-popolazzjoni tal-[[Valletta|Belt Valletta]]. Fl-1806, 25 suldat li kienu pparteċipaw fl-ammutinament ta’ Froberg ġew eżegwiti fl-art tal-parati tal-Furjana. '''<big>Floriana fi żmien l-Ingliżi</big>''' [[Stampa:Floriana parade ground, June 1878.jpg|nofs|daqsminuri|Parata tal-Furjana, Ġunju 1878]] L-Ingliżi żviluppaw il-Furjana bħala belt ta’ gwarniżjon u matul is-seklu dsatax bnew diversi kwartieri fi ħdanha u ħadu bini kbir għall-użu militari. Kien f’dan il-perjodu li nbnew il-Barrakka ta’ Lintorn, Barracks Casemate u Barracks San Franġisk. F’dan il-perjodu, jiġifieri għall-ħabta tal-1857, inbniet skola u kien hemm ukoll l-iżvilupp ta’ faċilitajiet tal-port tul il-mollijiet fuq iż-żewġ naħat tal-peniżola. Fil-bidu tas-seklu għoxrin, ġew stabbiliti diversi ġonna. Dawn kienu r-Rundle (1915), il-Ġonna tal-Kalkara (1927), Luigi Preziosi (1930) u r-Re Ġorġ il-Ħames. Inbnew ukoll il-playing fields u l-isptar. == Sport == * [[Floriana FC]] ; * [[Klabb Dilettanti tal-Futbol Floriana]] ; * [[Floriana Basketball Club]] ; * [[Klabb Boċċi Floriana]] ; * [[Żgħażagħ Stars Hockey Club]] ; * [[Floriana AFC]]. Il-Vikings Sailing Club jinsab ukoll fil-Furjana, għalkemm mhux assoċjat mal-Għaqda Sportiva. == Knisja == Il-Knisja tal-Furjana hija ddedikata lil San Publju, qaddis Malti, l-ewwel isqof Malti u patrun mhux biss tal-Furjana iżda protettur ta' Malta; dan hu l-istess Publju msemmi fl-istorja tan-nawfraġju ta' [[San Pawl]]. Il-Banda tal-Furjana hi msemmija ''[[Socjeta' Filarmonika Vilhena]]'', ad unur tal-fundatur tal-belt, Vilhena. == Qaddis Patrun == Għal dawn l-aħħar snin, Pjazza San Publju fil-Furjana, magħrufa aħjar bħala l-''Fosos'', kien il-post fejn seħħu ħafna avvenimenti storiċi għal Malta, bħal funzjoni ċċelebrata mill-Papa Ġwanni Pawlu II, fejn ġew ibbeatifikati [[San Ġorġ Preca]], [[Injazju Falzon]] u [[Swor Maria Adeodata Pisani]]. == Gvern == [[Stampa:Floriana coa.svg|xellug|daqsminuri|Ex-arma tal-Furjana, intużat 1993–2006]] Il-Furjana hija ċentru amministrattiv ewlieni, li jospita l-Ministeru u d-Dipartiment tal-Edukazzjoni, il-Ministeru għar-Riżorsi u l-Affarijiet Rurali, il-[[Il-Korp tal-Pulizija ta’ Malta|Kwartieri Ġenerali tal-Pulizija]] u d-Dipartiment tax-Xogħlijiet Pubbliċi, l-Uffiċċju tal-Liċenzji u l-Ittestjar, u d-Direttorat tat-Trasport bl-Art ta’ Transport Malta, kif ukoll servizzi finanzjarji oħra. u kumpaniji kummerċjali mifruxa madwar iż-Żona Amministrattiva Kolonjali ta’ Belt-is-Sebħ. L-Uffiċċju Nazzjonali tal-Verifika flimkien mad-Dipartiment tal-Kuntratti u l-Awtorità Maltija għall-Ambjent u l-Ippjanar, jinsabu f’żewġ ravelins, Notre Dame u San Franġisk, rispettivament. Il-Kunsill Lokali tal-Furjana twaqqaf fl-1993 flimkien mal-kunsilli lokali l-oħra ta' Malta biex jamministraw il-belt. Hija tinsab fi Pjazza Emmanuel S. Tonna. == Festival == Il-festival annwali tal-mużika Isle of MTV ilu jsir fil-Furjana mill-2007<ref>{{Ċita web|url=https://www.visitmalta.com/en/|titlu=VisitMalta|sit=Visit Malta|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. Il-Floriana hija d-dar tal-Hotel Phoenicia kif ukoll postijiet oħra fejn toqgħod, inklużi boutique hotels. == Karnival Malti == Il-Furjana hija x-xena tal-Karnival Malti, li jsir fi Triq Sant’Anna fi Frar li jwassal għar-Randan. == Popli notevoli == * [[Edwin Busuttil]], politiku u figura pubblika. * [[Oliver Friggieri]], awtur, lecturer. * [[Henry Frendo]], storiku, lecturer. * [[Peppi Azzopardi]], produttur, Preżentatur tat-TV. * [[Michael Frendo]], politiku. * [[Maria Grech Ganado]], kittieb, lecturer. * [[Robert Samut]], kittieb tal-mużika, tabib. * [[Kevin Borg]], kantanta. * [[Mauro Caruana]], isqof. * [[John Holland]], futboler. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|MLT}} [[Kerċem]] ([[Malta]]) ; * {{Flagicon|ITA}} [[Macerata]] ([[Italja]]). == Referenzi == {{Kunsilli lokali ta' Malta u Għawdex}} [[Category:Bliet ta' Malta]] [[Kategorija:Furjana]] pzay0ze8kd02ulzxcboj9ylzcjm32y6 0 6011 319019 318939 2024-12-20T00:31:47Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319019 wikitext text/x-wiki {{infobox city}} '''Cork''' hija t-tieni l-akbar belt fir-Repubblika ta' l-Irlanda, u t-tielet fl-Irlanda, wara dik ta' [[Belfast]] fl-[[Irlanda ta' Fuq]]. Hija tgħodd 120 elf ruħ, iżda din titla' għal 380 elf meta jingħaddu wkoll in-nies ta' County Cork. Il-belt tinsab fin-nofsinhar tal-gżira. [[Stampa:Cork vista5 (8140341441).jpg|nofs|daqsminuri|Panorama tal-belt]] Ix-xmara Lee tgħaddi minn ġo nofs il-belt. Filwaqt li l-belt ta' [[Dublin]] hija magħrufa għall-birra Guinness, dik ta' Cork tipproduċi l-birra Murphy's. Il-belt tuża l-port ta' [[Cobh]], ftit kilometri 'l bogħod, bħala dawk ewlieni għall-użu ta' tbaħħir ta' merkanzija u għall-ibburdjar. == Toponomija == L-isem tal-belt ġej mill-kelma Irlandiża corcach li tfisser "swamp" u tirreferi għall-post tal-belt tul ix-Xmara Lee. Cork kellha reputazzjoni bħala belt ribellu minn meta ċ-ċittadini tagħha qabdu ma’ Perkin Warbeck fl-1491 wara l-Gwerer tal-Ward. Bl-istess mod, County Cork għandha l-laqam Rebel County. Din ir-rappreżentazzjoni li l-abitanti tal-belt għandhom tal-komunità tagħhom spiss iġġiegħelhom jgħidu li jgħixu fil-“kapitali vera tal-Irlanda”. == Storja == [[Stampa:16th Century Map of Cork - Extracted and replicated from Pacata Hibernia page 137.png|nofs|daqsminuri|Mappa ta 'Cork tas-seklu 16]] Cork kienet oriġinarjament qagħda monastika, reputazzjoni mwaqqfa minn Saint Finbarr fis-6 seklu. Sar (aktar) urbanizzat xi punt bejn 915 u 922 meta settlers Norseman (Vikingi) waqqfu port tal-kummerċ. Ġie propost li, bħal Dublin, Cork kienet ċentru kummerċjali importanti fin-netwerk kummerċjali Skandinav globali. Is-settlement ekkleżjastiku kompla flimkien mal-longphort Viking, bit-tnejn jiżviluppaw tip ta’ relazzjoni simbjotika; in-Norsemen jipprovdu oġġetti kummerċjali li kieku ma jistgħux jinkisbu għall-monasteru, u forsi wkoll għajnuna militari. Il-karta tal-belt ingħatat mill-Prinċep Ġwanni, bħala Lord tal-Irlanda, fl-1185. Il-belt darba kienet issewwa għal kollox, u xi sezzjonijiet tal-ħitan u xtiebi għadhom illum. Għal ħafna mill-Medju Evu, il-belt ta 'Cork kienet imbiegħda tal-kultura Ingliża Qadima f'nofs kampanja Gaelika predominantement ostili u maqtugħa mill-gvern Ingliż fil-Pale madwar Dublin. Sinjuri Gaelic u Hiberno-Norman ġirien ħarġu ‘l-Iswed Rent’ miċ-ċittadini biex iżommuhom milli jattakkaw il-belt. Il-firxa preżenti tal-belt qabżet il-konfini medjevali tal-Baronija tal-Belt ta' Cork; issa jieħu ħafna mill-Baronija ġirien ta’ Cork. Flimkien, dawn il-baronji jinsabu bejn il-Baronija ta’ Barrymore fil-lvant, Muskerry East lejn il-punent u Kerrycurrihy fin-nofsinhar. [[Stampa:The Burning of Cork (9713428703).jpg|xellug|daqsminuri|Ħaddiema li jneħħu s-sejjieħ fi triq San Patrizju wara l-Ħruq tas-Cork.]] Il-gvern muniċipali tal-belt kien iddominat minn madwar 12–15-il familja merkantili, li l-ġid tagħhom kien ġej mill-kummerċ barrani mal-[[Ewropa]] kontinentali – b'mod partikolari l-esportazzjoni ta 'suf u ġlud u l-importazzjoni ta' melħ, ħadid u inbid<ref>{{Ċita web|url=https://www.corkcity.ie/yourcouncil/charters/|titlu=Charters > Your Council > - CorkCity.ie|sit=www.corkcity.ie|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. Il-popolazzjoni medjevali ta’ Cork kienet ta’ madwar 2,100 ruħ. Dan ġarrab daqqa qawwija fl-1349 meta kważi nofs in-nies tal-belt mietu bil-pesta meta waslet il-Mewt l-Iswed fil-belt. Fl-1491, Cork kellha sehem fil-Gwerer Ingliżi tal-Ward meta Perkin Warbeck, pretendent għat-tron Ingliż, niżel fil-belt u pprova jirrekluta appoġġ għal pjan biex jitwaqqa 'Enriku VII tal-[[Ingilterra]]. Is-Sindku ta’ dak iż-żmien ta’ Cork u diversi ċittadini importanti marru ma’ Warbeck l-Ingilterra iżda meta r-ribelljoni waqgħet dawn kollha nqabdu u ġew eżegwiti<ref>{{Ċita web|url=http://corkcity.ie/aboutcork/historyofcork/thewallsofcork/|titlu=The Walls of Cork > About Cork > - CorkCity.ie|data=2010-09-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100923123434/http://corkcity.ie/aboutcork/historyofcork/thewallsofcork/|arkivju-data=2010-09-23|url-status=dead}}</ref>. It-titlu ta' Sindku ta' Cork ġie stabbilit b'karta rjali fl-1318, u t-titolu nbidel għal Lord Sindku fl-1900 wara l-kavallieri tas-sindku kariga mir-[[Victoria (Reġina)|Reġina Victoria]] fiż-żjara tagħha fil-belt<ref>{{Ċita web|url=https://www.corkcity.ie/yourcouncil/charters/|titlu=Charters > Your Council > - CorkCity.ie|sit=www.corkcity.ie|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. Sa mis-seklu dsatax, Cork kienet belt nazzjonalista b'saħħitha Irlandiża, b'appoġġ mifrux għall-Irlandiż Home Rule, u l-Partit Parlamentari Irlandiż, iżda mill-1910 kien sod wara d-dissident All-for-Ireland Party ta' William O'Brien. O'Brien ippubblika t-tielet gazzetta lokali, il-''Cork Free Press''. Cork inqabeż minn [[Belfast]] bħala t-tieni l-akbar belt tal-Irlanda fis-seklu dsatax. Fil-Gwerra tal-Indipendenza, iċ-ċentru ta’ Cork inħaraq mill-British Black and Tans, f’avveniment magħruf bħala l-“''Burning of Cork''” u ra ġlied qalil bejn il-gwerillieri Irlandiżi u l-forzi tar-[[Renju Unit]]. Matul il-Gwerra Ċivili Irlandiża, Cork kienet għal żmien miżmuma mill-forzi kontra t-Trattat, sakemm reġgħet ittieħdet mill-Armata Nazzjonali favur it-Trattat f'attakk mill-baħar<ref>{{Ċita web|url=https://www.corkcitylibraries.ie/en/cork-past-and-present/|titlu=Cork Past and Present|sit=www.corkcitylibraries.ie|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. '''<big>Konfini tal-belt</big>''' Il-konfini ġiet estiża fl-1840, fl-1955 u fl-1965<ref>{{Ċita web|url=https://www.corkcity.ie/en/council-services/public-info/boundary-extension/history-and-legislation/|titlu=History and Legislation|sit=www.corkcity.ie|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. Fl-2018, ingħatat l-approvazzjoni tal-kabinett għal estensjoni ulterjuri tal-konfini tal-Belt ta 'Cork, biex tinkludi l-Ajruport ta' Cork, Douglas, Ballincollig u żoni oħra tal-madwar<ref>{{Ċita web|url=https://www.echolive.ie/corknews/arid-40168239.html|titlu=County Hall spends more than €30,000 on legal advice on boundary changes|kunjom=Thu|kunjom2=Jun|isem2=07|kunjom3=2018 - 12:40|data=2018-06-07|sit=echo live|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. Il-leġiżlazzjoni biex tespandi l-konfini tal-belt, li żżid l-erja tagħha għal 187 km2 (72 sq mi) u l-popolazzjoni fil-konfini tagħha minn 125,000 għal 210,000, ġiet diskussa u approvata f'Dáil Éireann f'Ġunju 2018. Il-leġiżlazzjoni korrispondenti ġiet abbozzata matul Lulju 2018, u promulgati bħala parti mill-Att tal-2019 dwar il-Gvern Lokali bidla fil-konfini seħħet fil-31 ta' Mejju 2019, wara l-elezzjonijiet lokali tal-2019<ref>{{Ċita web|url=https://www.irishexaminer.com/news/arid-30927835.html|titlu=Cork City's population to grow by 85,000 and expand fivefold ... at midnight|kunjom=English|isem=Eoin|data=2019-05-30|sit=Irish Examiner|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref><ref>{{Ċita rivista|kunjom1=O'Sullivan|isem1=Jennie|data=2019-01-25|titlu=Cork city boundary extension set for June|url=https://www.rte.ie/news/regional/2019/0125/1025517-boundaries/|lingwa=en}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.irishstatutebook.ie/eli/2019/act/1/enacted/en/html|titlu=electronic Irish Statute Book (eISB)|kunjom=Book (eISB)|isem=electronic Irish Statute|sit=www.irishstatutebook.ie|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. == Ġeografija == [[Stampa:Weir lee fields cork.jpg|nofs|daqsminuri|Ix-Xmara Lee f'Cork]] Cork tinsab 260 km fil-Lbiċ ta’ [[Dublin]]. Il-Lee jaqsam il-belt. Gżira fin-nofs tax-xmara tifforma l-parti prinċipali taċ-ċentru tal-belt ta’ Cork. Tinsab eżatt qabel ma l-Lee tiżvojta f’Lough Mahon u mbagħad f’Cork Harbour, it-tieni l-akbar port naturali fid-dinja wara l-Bajja ta’ Sydney. Il-belt ta’ Cork hija waħda mill-portijiet ewlenin tal-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]]; il-mollijiet u l-baċiri tagħha jinsabu tul il-Lee. == Trasport == '''<big>Arja</big>''' L-Ajruport ta’ Cork huwa wieħed mill-ajruporti ewlenin fil-pajjiż. Hija tinsab fil-parti tan-nofsinhar tal-belt ta 'Cork imsejħa Ballygarvan. Joffri aktar minn 15-il rotta tal-ajru għal aktar minn 38 destinazzjoni fl-Ewropa u l-Amerika ta’ Fuq. Linji tal-ajru li joperaw f'Cork huma Aer Lingus, Aer Lingus reġjonali mmexxija minn Stobart Air; Flybe, Iberia Express, Ryanair u Norwegian Air International. '''<big>Xarabank</big>''' Is-servizzi tal-karozzi tal-linja pubbliċi muniċipali huma operati mill-kumpanija nazzjonali tal-karozzi tal-linja Bus Eireann. It-toroq huma nnumerati minn 201 sa 226 u jgħaqqdu ċ-ċentru tal-belt mal-bliet ewlenin, universitajiet, ċentri tax-xiri u diversi postijiet ta 'interess. Tnejn minn dawn il-linji tal-karozzi tal-linja jipprovdu servizzi orbitali fid-distretti tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar tal-belt rispettivament. Xarabankijiet minn bliet oħra bħal Ballingcollig, Glanmire, Midleton u Carrigaline jitilqu minn Cork Bus Station għal Parnell Palace fiċ-Ċentru tal-Belt. In-netwerks tal-karozzi tal-linja jipprovdu wkoll aċċess għall-Ajruport ta' Cork u ż-żona metropolitana tan-Nofsinhar tal-park and ride biss. '''<big>Rotot marittimi</big>''' Hemm laneċ li jgħaqqdu Rushbrooke ma ''Passage West'' li jużaw linji R624 sa R610. Dan is-servizz jintuża biex jiġi evitat it-traffiku qawwi ħafna fil-“mina Jack Lynch” u fid-distrett ta’ Dunkettle. Cork Port jinsab f'Ringaskiddy, 16-il kilometru fix-Xlokk permezz tal-N28. Brittany Ferries toffri laneċ minn Cork għal Roscoff fi [[Franza]] u [[Santander (Spanja)|Santander]] fi [[Spanja]]. '''<big>Netwerk tat-toroq</big>''' L-aħħar tas-seklu 20 u l-bidu tas-seklu 21 kien perjodu meta n-netwerk tat-toroq tjieb fir-reġjun ta’ Cork bil-kostruzzjoni ta’ Cork South Link fil-bidu tas-snin tmenin li tgħaqqad Kinsale Road maċ-Ċentru tal-Belt. Ftit wara, infetħu l-ewwel sezzjonijiet tal-expressway. Ix-xogħol kompla fis-snin 90 bl-espansjoni tal-N25 (s-southern ring road) u l-ftuħ tal-Mina Jack Lynch taħt ix-Xmara Lee. Il-pont ta' Kinsale Road infetaħ f'Awwissu 2006 biex itaffi l-fluss tat-traffiku mill-Ajruport ta' Cork jew Killarney. Proġetti oħra saru matul dan il-perjodu bħall-ring road N20 u l-proġett li jgħaqqad l-N20 minn Cork ma’ Triq il-Mallow. Nistgħu ninnotaw ukoll it-titjib fit-toroq taċ-ċentru tal-belt bil-Proġett ta’ Triq Patrick li żviluppa mill-ġdid it-triq b’sezzjoni pedonali. '''<big>Netwerk ferrovjarju</big>''' Cork Kent Station huwa l-istazzjon tal-ferrovija prinċipali tal-belt. Huwa minn dan tal-aħħar li l-belt hija konnessa mal-bqija tal-Irlanda. Il-linja prinċipali hija dik minn Cork għal Dublin bi tluq kull nofs siegħa minn Cork. Is-servizzi InterCity huma wkoll disponibbli għal Killarney u Tralee, kif ukoll għal Limerick, Ennis, Athenry u Galway (permezz ta’ Limerick Junction u l-linja tal-ferrovija Limerick-Galway). Cork hija konnessa wkoll permezz ta’ Limerick Junction ma’ Clonmel u Waterford. == Monumenti == <gallery mode="packed"> Stampa:Cork courthouse.jpg|Qorti Stampa:Cork City Hall.jpg|Is-sala tal-Belt ta’ Cork Stampa:City of Cork, Ireland.jpg|Waħda mit-toroq f'Cork. </gallery> == Kittieba minn Cork == Fost l-aktar kittieba magħrufa minn Cork hemm id-drammaturgu Frank O'Connor, li kiteb ukoll għadd ta' kotba dwar it-tifkiriet ta' tfulitu, fosthom ''An Only Child'', kif ukoll Liam Ó Murchú. Dan kiteb ''A time to love?'' u kien risponsabbli għall-programmi televiżivi bil-Gejliku, fosthom ''Buntús Cainte'' u ''Trom agus Eadrom''. == Edukazzjoni == [[Stampa:University College Cork - Quad during Eclipse 2015 (16684104050).jpg|nofs|daqsminuri|Il-Quad fil-University College Cork]] Cork huwa ċentru edukattiv importanti fl-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] - hemm aktar minn 35,000 student tat-tielet livell fil-belt, li jfisser li l-belt għandha proporzjon ogħla ta 'studenti fil-popolazzjoni mill-medja nazzjonali. Aktar minn 10% tal-popolazzjoni taż-żona Metropolitana huma studenti fl-University College Cork (UCC) u Munster Technological University, (MTU), inklużi kważi 3,000 student internazzjonali minn aktar minn 100 pajjiż. UCC hija università kostitwenti tal-Università Nazzjonali tal-Irlanda u toffri korsijiet fl-arti, il-kummerċ, l-inġinerija, il-liġi, il-mediċina u x-xjenza. Ġiet imsemmija "l-Università Irlandiża tas-Sena" erba' darbiet mill-2003, l-aktar reċenti fl-2016. L-Università Teknoloġika ta' Munster (MTU) - li qabel kienet l-Istitut tat-Teknoloġija ta' Cork (CIT) - ġiet imsemmija "Istitut tat-Teknoloġija tas-Sena" Irlandiż fl-2007. , 2010 u 2016 u joffri korsijiet tat-tielet livell fil-Kompjuter u l-IT, Negozju, Umanistika u Inġinerija (Mekkanika, Elettronika, Elettriku, u Kimika)<ref>{{Ċita web|url=https://www.irishexaminer.com/news/arid-20290332.html|titlu=Diverse and ageing Cork city faces tough challenges|kunjom=Wed|kunjom2=Oct|isem2=08|kunjom3=2014 - 01:00|data=2014-10-08|sit=Irish Examiner|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. Il-Kulleġġ Marittimu Nazzjonali tal-Irlanda jinsab f'Cork u huwa l-uniku kulleġġ Irlandiż li fih jistgħu jsiru l-Istudji Nawtiċi u l-Inġinerija tal-Baħar. L-MTU jinkorpora l-Iskola tal-Mużika ta’ Cork u l-Kulleġġ tal-Arti u d-Disinn ta’ Crawford bħala skejjel kostitwenti. Il-Kulleġġ tal-Kummerċ ta' Cork huwa l-akbar 'Kulleġġ ta' Edukazzjoni Avvanzata' fl-Irlanda. Istituzzjonijiet oħra tat-3 livell jinkludu Griffith College Cork, istituzzjoni privata, u diversi kulleġġi oħra. Istituti ta 'riċerka marbuta mal-kulleġġi tat-tielet livell fil-belt jappoġġjaw il-kapaċità ta' riċerka u innovazzjoni tal-belt u r-reġjun<ref>{{Ċita web|url=https://morrisonsislandcampus.ie/|titlu=Home|sit=Cork College of FET - Morrison's Island Campus|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-17}}</ref>. Eżempji jinkludu l-Istitut Nazzjonali Tyndall (riċerka tal-ħardwer tal-ICT), IMERC (Enerġija Marittima), Istitut tar-Riċerka Ambjentali, NIMBUS (Sistemi Inkorporati tan-Netwerk); u CREATE (Inġinerija Terapewtika Avvanzata). UCC u CIT għandhom ukoll ċentri ta' inkubazzjoni ta' kumpaniji li għadhom jibdew. Fl-UCC, iċ-Ċentru għall-Innovazzjoni tan-Negozju tal-Gradwati IGNITE għandu l-għan li jrawwem u jappoġġa l-intraprenditorija. Fis-CIT, The Rubicon Centre huwa ċentru ta’ innovazzjoni tan-negozju li fih 57 kumpanija tal-bidu bbażata fuq l-għarfien<ref>{{Ċita web|url=http://www.rubiconcentre.ie/centre-overview/|titlu=Centre Overview - Rubicon Centre|data=2015-10-08|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20151008053214/http://www.rubiconcentre.ie/centre-overview/|arkivju-data=2015-10-08|url-status=bot: unknown}}</ref>. == Sport == [[Stampa:Cork stadium.JPG|nofs|daqsminuri|L-ispettaturi jaraw lil Cork jieħu fuq Kerry fil-Páirc Uí Chaoimh fil-belt (mindu ġie żviluppat mill-ġdid)]] It-tim tal-futbol ta' Cork huwa Cork City F.C., li twaqqaf fl-1984. Huwa jilgħab fl-Ewwel Diviżjoni tal-Kampjonat Eircom. Bħalissa qed isir xogħol ta' bini fil-grawnd ta' Turner's Cross, li għandu jkun lest fl-2008 u se jkun jesa' 9,000 ruħ. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|FRA}} [[Rennes]] ([[Franza]]) ; * {{Flagicon|FRA}} [[Bordeaux]] ([[Franza]])<ref>{{Ċita web|url=https://www.thecork.ie/2017/02/14/cork-city-council-approves-proposal-to-enter-into-formal-relationships-with-bordeaux-st-petersburg-and-miami/|titlu=Cork City Council approves proposal to enter into formal relationships with Bordeaux, St. Petersburg and Miami.|kunjom=Ireland|isem=TheCork ie (News)-Your Online News from Cork|data=2017-02-14|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-17}}</ref> ; * {{Flagicon|GER}} [[Cologne]] ([[Ġermanja]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Shanghai]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|RUS}} [[San Pietruburgu]] ([[Russja]])<ref>{{Ċita web|url=https://www.thecork.ie/2017/02/14/cork-city-council-approves-proposal-to-enter-into-formal-relationships-with-bordeaux-st-petersburg-and-miami/|titlu=Cork City Council approves proposal to enter into formal relationships with Bordeaux, St. Petersburg and Miami.|kunjom=Ireland|isem=TheCork ie (News)-Your Online News from Cork|data=2017-02-14|lingwa=en-GB|data-aċċess=2024-12-17}}</ref> ; * {{Flagicon|USA}} [[San Francisco]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|UK}} [[Coventry]] ([[Renju Unit]]) ; * {{Flagicon|UK}} [[Swansea]] ([[Renju Unit]]). == Referenzi == * [http://www.corkcity.ie/ Sit uffiċjali tal-belt ta' Cork] * [http://www.corkairport.com/ Sit uffiċjali tal-ajruport ta' Cork] [[Kategorija:Bliet u rħula tar-Repubblika Irlandiża|Cork]] l8l6svesdw2osqfm790i3wnd95epmud 0 6468 319037 280727 2024-12-20T05:40:15Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319037 wikitext text/x-wiki {{Infobox Tim nazzjonali tal-futbol | isem = Wales | stemma = Wales FA.png | stemma_daqs = 100px | laqam = ''The Dragons'' | assoċjazzjoni = [[Federazzjoni tal-futbol ta' Wales|Football Association of Wales / Cymdeithas Pêl-droed Cymru]] | konfederazzjoni = [[UEFA]] ([[Ewropa]]) | kowċ = {{flagicon|WAL}} [[Gary Speed]] | asst_kowċ = | l-aktar_apparenzi = [[Neville Southall]] (92) | l-aktar_gowls = [[Ian Rush]] (28) | stadju = [[Millennium Stadium]] | kodiċi_FIFA = WAL | rank_FIFA = 90 | pattern_la1= |pattern_b1= |pattern_ra1= |pattern_sh1= | leftarm1=FF0000 |body1=FF0000 |rightarm1=FF0000 |shorts1=FF0000 |socks1=FF0000 | pattern_la2= _walesaway09|pattern_b2= _walesaway09|pattern_ra2= _walesaway09|pattern_sh2= | leftarm2=FFFFFF |body2=FFFFFF |rightarm2=FFFFFF |shorts2=FFFFFF |socks2=FFFFFF | pattern_la3= |pattern_b3= _walesthird08|pattern_ra3=|pattern_sh3= | leftarm3=FFFA00 |body3=FFFA00 |rightarm3=FFFA00 |shorts3=007819 |socks3=FFFA00 | debutt = {{fb|Skozja}} 4 – 0 Wales {{flagicon|Wales}}<br />([[Glasgow]], [[Skozja]]; 26 ta' Marzu 1876) | rebħa = {{flagicon|Wales}} Wales 11 – 0 {{fb-lemin|IRE}}<br />([[Wrexham]], [[Wales]]; 3 ta' Marzu 1888) | telfa = {{fb|SCO}} 9 – 0 Wales {{flagicon|Wales}}<br />([[Glasgow]], [[Skozja]]; 23 ta' Marzu 1878) | app_tazza_tad-dinja = 1 | debutt_tazza_tad-dinja = 1958 | riżultat_tazza_tad-dinja = Kwarti tal-finali, [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1958|1958]] }} '''It-tim nazzjonali tal-futbol ta' Wales''' jirrapreżenta lill-pajjiż ta' [[Wales]] fix-xena internazzjonali tal-logħba tal-[[futbol]]. Hu hu kkontrollat mill-[[Football Association of Wales]] u hu it-tielet l-eqdem tim nazzjonali tal-futbol li jeżisti. Minkejja li hi parti mir-[[Renju Unit]], Wales minn dejjem kellha r-rappreżentanti tagħha li jilgħabu f'kampjonati kbar professjonali, imma mhux fil-[[Logħob Olimpiku]] minħabba li l-[[Kumitat Internazzjonali Olimpiku]] jirrikonoxxi biss lir-Renju Unit. ==Storja== ===Is-snin tal-bidu=== Wales lagħbu l-ewwel logħba kompetittiva fil-25 ta' Marzu 1876 kontra l-[[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' l-Iskozja|Iskozja]] fi Glasgow, fejn hu hu t-tielet l-eqdem tim tal-futbol fid-dinja. Alavolja l-Iskoċċiżi rebħu f'din l-ewwel logħba 4-0, partita ta' ritorn kienet ippjanata f'Wales is-sena ta' wara u għalhekk dik kienet l-ewwel logħba internazzjonali ta' Wales ġewwa darhom, fejn intlagħbet fil-5 ta' Marzu 1887. L-Iskozja reġgħet rebħet, din id-darba 2-0. L-ewwel logħba ta' Wales kontra l-[[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' l-Ingilterra|Ingilterra]] kienet fl-1879 - telfa ta' 2-1 f'Kennington Oval, Londra u fl-1882 Wales lagħbet ma' l-[[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' l-Irlanda ta' Fuq|Irlanda ta' Fuq]] għall-ewwel darba u rebħet 7-1 f'Wrexham. L-assoċċazzjonijiet ta' l-erba' pajjiżi tar-[[Renju Unit]] iltaqgħu f'Manchester nhar is-6 ta' Diċembru 1882, biex iniżżlu r-regoli importanti għal din il-logħba. Din il-laqgħa rat il-bidu tal-Board ta' l-Assoċċazzjoni tal-Futbol Internazzjonali (''International Football Association Board'') jew l-IFAB. Din l-organizazzjoni kienet se tapprova xi bidliet fir-regoli, xogħol li dawn l-erba' assoċċazzjonijiet għadhom jagħmlu sal-lum il-ġurnata. Fl-istaġun 1883/84 ra l-formazzjoni tal-''British Home Championship'', kampjonat li kien milgħub kull sena bejn l-[[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' l-Ingilterra|Ingilterra]], l-[[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' l-Iskozja|Iskozja]], l-[[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' l-Irlanda ta' Fuq|Irlanda ta' Fuq]] u Wales, sa l-istaġun 1983/84. Wales kienet rebbieħa għal tnax-il darba - 5 darbiet minnhom kienu maqsumim bejn iż-żewġ finalisti. Il-Federazzjoni tal-Futbol ta' Wales ([[Football Association of Wales|FAW]]) saret membru tal-[[FIFA]] fl-1906, imma r-relazzjoni bejn il-FIFA u l-assoċċazzjoni Brittanika ma tantx kienet tajba u n-nazzjonijiet Brittaniċi rtiraw mill-FIFA fl-1928 wara diskussjonijiet fuq il-ħlas tal-plejers dilettanti. Bħala riżultat, Wales ma ħaditx sehem fl-ewwel tliet edizzjonijiet tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]]. Fl-1932 Wales lagħbet kontra r-[[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' l-Irlanda|Repubblika Irlandiża]], fejn din kienet l-ewwel darba li lagħbu kontra tim barra mill-erba' timijiet tar-Renju Unit. Sena wara, Wales lagħbet barra mir-Renju Unit għall-ewwel darba meta huma lagħbu kontra [[Tim Nazzjonali tal-Futbol ta' Franza|Franza]] f'Pariġi; il-partita spiċċat 1-1. == Plejers == === Skwadra attwali === ==Storja tal-Kompetizzjonijiet== ===[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]]=== *1930 sa l-1938 - ''Ma ħaditx sehem'' *1950 sa l-1954 - ''Ma kkwalifikatx'' *1958 - Kwarti tal-Finali *1962 sa l-2010 - ''Ma kkwalifikatx'' ===[[Kampjonati Ewropej]]=== *1960 - ''Ma ħaditx sehem '' *1964 sa l-2012 - ''Ma kkwalifikatx'' == Ħoloq esterni == *[http://www.faw.org.uk/ Sit uffiċjali tal-federazzjoni ta' Wales] *[http://www.rsssf.com/tablesw/wal-intres.html Riżultati internazzjonali tat-tim nazzjonali] *[https://web.archive.org/web/20160811102203/http://wfda.co.uk/index.php Informazzjoni fuq l-istorja tal-futbol f'Wales] {{Futbol internazzjonali}} {{Timijiet nazzjonali tal-UEFA}} [[Kategorija:Timijiet nazzjonali tal-futbol tal-Ewropa|Wales]] [[Kategorija:Futbol f'Wales]] lwmdaoehbk0hgtb0znusqepnx74rhsw 0 8316 319021 315207 2024-12-20T01:21:19Z Sapp0512 19770 /* Kultura */ 319021 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = {{lista kollassabbli |titlestyle = background:transparent;text-align:center;font-size:90%; |title = <big>Konfederazzjoni Żvizzera</big> |liststyle = margin-left:0.5em;text-align:left;font-weight:normal; | '''''Swiss Confederation''''' <small>([[Lingwa Ingliża|Ingliż]])</small> | '''''Schweizerische Eidgenossenschaft''''' <small>([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]])</small> | '''''Confédération suisse''''' <small>([[Lingwa Franċiża|Franċiż]])</small> | '''''Confederazione Svizzera''''' <small>([[Lingwa Taljana|Taljan]])</small> | '''''Confederaziun svizra''''' <small>([[Lingwa Romanċa|Romanċ]])</small> | '''''Confoederatio Helvetica (CH)''''' <small>([[Lingwa Latina|Latin]])</small> }} |isem_nattiv = |isem_komuni = Żvizzera |stampa_bandiera = Flag of Switzerland (Pantone).svg |stampa_emblema = Coat of Arms of Switzerland (Pantone).svg |stampa_mappa = Europe-Switzerland.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Iżvizzera |ħolqa_emblema = Emblema tal-Iżvizzera |ħolqa_demografija = Demografija tal-Iżvizzera |mottu_nazzjonali = <br />"[[Unus pro omnibus, omnes pro uno]]" <small>([[Lingwa Latina|Latin]])</small><br /><small>"Wieħed għal kulħadd, kulħadd għal wieħed"</small> |innu_nazzjonali = ''[[Salm Żvizzeru]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]<br />[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]<br />[[Lingwa Taljana|Taljan]]<br />[[Lingwa Romanċa|Romanċ]] |gruppi_etniċi = |kapitali = Ebda <small>(''[[de jure]]'')</small>, [[Bern]] <small>(''[[de facto]]'')</small> |latd=46 |latm=57 |latNS=N |lonġd=7 |lonġm=27 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Zurich]] |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari]] [[Federazzjoni|federali]] [[Sistema direttorjali|direttorjali]] b'elementi ta' demokrazija diretta |titlu_kap1 = [[Kunsill Federali (Żvizzera)|Kunsill Federali]] |titlu_kap2 = [[Kanċillier Federali tal-Iżvizzera|Kanċillier Federali]] |isem_kap1 = [[Doris Leuthard|D. Leuthard]]<br />[[Eveline Widmer-Schlumpf|E. Widmer-Schlumpf]]<br />[[Ueli Maurer|U. Maurer]] <small>([[President tal-Konfederazzjoni Żvizzera|President]])</small><br />[[Didier Burkhalter|D. Burkhalter]] <small>([[President of the Swiss Confederation|Viċi President]])</small><br />[[Simonetta Sommaruga|S. Sommaruga]]<br />[[Johann Schneider-Ammann|J. Schneider-Ammann]]<br />[[Alain Berset|A. Berset]] |isem_kap2 = [[Corina Casanova|C. Casanova]] |poż_erja = 133 |erja_km2 = 41,285 |erja_mi_kw = 15,940 |perċentwal_ilma = 4.2% |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 8,014,000<ref name="PopEstimate1">{{ċita web|titlu=Recent monthly and quarterly figures: provisional data|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html|xogħol=Population and Households Statistics (STATPOP)|editur=Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel |data-aċċess=2013-06-16|lingwa=Ingliż}}</ref><ref name="PopEstimate2">{{ċita web |url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/22/press.html?pressID=8180 |titlu=Press Release: Estimates of Switzerland's population in 2012 – Switzerland has 8 million inhabitants |sena=2012 |editur=Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel |data-aċċess=2012-09-08|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 7,954,700 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2009 |densità_popolazzjoni_km2 = 188 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 477.4 |poż_densità_popolazzjoni = 65 |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $363.421 biljun<ref name=imf2>{{ċita web |url= http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=9&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=146&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titlu= Żvizzera|editur=International Monetary Fund |data-aċċess=2013-01-18}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $45,417<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.913<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Statistics.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |editur=Ġnus Magħquda |data-aċċess=2013-03-14}}</ref> |poż_IŻU = 9 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = [[Fondazzjoni tal-Konfederazzjoni Żvizzera Qadima|Data tal-fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = [[ċirka|c.]] 1300 |avveniment_stabbilit2 = [[Trattat ta' Bażel (1499)|''de facto'']] |data_stabbilit2 = 22 ta' Settembru 1499 |avveniment_stabbilit3 = ''de jure'' |data_stabbilit3 = 24 ta' Ottubru 1648 |avveniment_stabbilit4 = [[Restawrazzjoni (Żvizzera)|Restawrata]] |data_stabbilit4 = 7 ta' Awwissu 1815 |avveniment_stabbilit5 = Stat federali |data_stabbilit5 = 12 ta' Settembru 1848 |valuta = [[frank Żvizzeru]] |kodiċi_valuta = CHF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.ch]]¹ |kodiċi_telefoniku = +41 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $632.400 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $79,033<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]]. |leġislatura=[[Assemblea Federali (l-Isvizzera)|Assemblea Federali]]}} L-'''Iżvizzera''' ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]:''Schweiz''; [[Lingwa Franċiża|Franċiż]]:''Suisse''; [[Lingwa Taljana|Taljan]]:''Svizzera''; [[Lingwa Romanċa|Romanċ]]:''Svizra''), uffiċjalment il-'''Konfederazzjoni Żvizzera''' ([[Lingwa Latina|Latin]]:''Confoederatio Helvetica''), hi [[repubblika parlamentari]] [[Federazzjoni|federali]] li tikkonsisti 26&nbsp;distretti awtonomi, flimkien ma' [[Bern]] bħala s-sede tal-awtoritajiet federali. Il-pajjiż jinsab fil-[[Ewropa tal-Punent|Punent]] u fiċ-[[Ewropa Ċentrali|Ċentru]] tal-[[Ewropa]], fejn huwa mdawwar mill-[[Ġermanja]] lejn it-tramuntana, [[Franza]] lejn il-punent, l-[[Italja]] lejn in-nofsinhar, u l-[[Awstrija]] u l-[[Liechtenstein]] lejn il-lvant. L-Isvizzera hija maqsuma ġeografikament bejn il-Plateau Żvizzeru, l-Alpi u l-Ġura; L-Alpi jokkupaw il-biċċa l-kbira tat-territorju, filwaqt li l-maġġoranza tal-popolazzjoni tal-pajjiż ta' 9 miljun abitant hija kkonċentrata fuq il-plateau, li hija dar għall-akbar bliet u ċentri ekonomiċi tagħha, inklużi Zurich, Ġinevra u Basel. L-Isvizzera għandha l-oriġini tagħha fil-Konfederazzjoni Żvizzera l-Antika stabbilita fl-aħħar tal-Medju Evu, wara sensiela ta' suċċessi militari kontra l-Awstrija u l-Burgundy; Il-Karta Federali tal-1291 hija meqjusa bħala d-dokument fundatur tal-pajjiż. L-indipendenza Żvizzera mill-Imperu Ruman Qaddis ġiet rikonoxxuta formalment fil-Paċi ta' Westphalia fl-1648. L-Isvizzera żammet politika ta' newtralità armata mis-seklu 16 u ma ġġieldux gwerra internazzjonali mill-1815. Ssieħbet biss man-Nazzjonijiet Uniti fl-2002, iżda ssegwi politika barranija attiva li tinkludi parteċipazzjoni frekwenti fil-bini tal-paċi. L-Isvizzera hija l-post fejn twieled is-Salib l-Aħmar u tospita l-kwartieri ġenerali jew l-uffiċċji tal-biċċa l-kbira tal-istituzzjonijiet internazzjonali ewlenin, inklużi d-WTO, WHO, ILO, FIFA, WEF u n-NU. Hija membru fundatur tal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA), iżda mhix parti mill-Unjoni Ewropea (UE), iż-Żona Ekonomika Ewropea jew iż-żona tal-euro; Madankollu, tipparteċipa fis-suq uniku Ewropew u fiż-Żona Schengen. L-Isvizzera hija repubblika federali magħmula minn 26 canton, b'awtoritajiet federali bbażati f'Berna. L-Isvizzera hija waħda mill-aktar pajjiżi żviluppati fid-dinja, bl-ogħla ġid nominali per capita u t-tmien l-ogħla prodott domestiku gross (PGD) per capita. L-Isvizzera għandha prestazzjoni tajba fuq diversi metriċi internazzjonali, inklużi l-kompetittività ekonomika u l-governanza demokratika. Bliet bħal Zurich, Ġinevra u Basel jikklassifikaw fost l-ogħla f'termini ta' kwalità tal-ħajja, għalkemm b'uħud mill-ogħla spejjeż tal-ħajja. L-Isvizzera għandha reputazzjoni internazzjonali għas-settur bankarju stabbilit tagħha, flimkien mar-rikonoxximent distintiv tagħha għall-produzzjoni tagħha tal-arloġġi u ċ-ċikkulata. Għandu erba' reġjuni lingwistiċi u kulturali ewlenin: il-Ġermaniż, il-Franċiż, it-Taljan u r-Rumanz. Għalkemm ħafna Żvizzeri jitkellmu bil-Ġermaniż, l-identità nazzjonali hija pjuttost koeżiva, msejsa f'kuntest storiku komuni, valuri kondiviżi bħall-federaliżmu u d-demokrazija diretta, u simboliżmu Alpin. L-identità Żvizzera titraxxendi l-lingwa, l-etniċità u r-reliġjon, li twassal biex l-Isvizzera tiġi deskritta bħala Willensnation ("nazzjon tar-rieda") aktar milli stat nazzjon. == Etimoloġija == L-isem Ingliż Svizzera huwa portmanteau ta' Switzer, terminu skadut għal persuna Żvizzera li ntuża matul is-sekli 16 sa 19, u art. L-aġġettiv Ingliż Swiss huwa kelma b'self mill-Franċiż Suisse, użat ukoll mis-seklu 16. L-isem Switzer ġej mill-Ġermaniż Schwiizer, oriġinarjament abitant ta' Schwyz u t-territorju assoċjat tiegħu, wieħed mill-cantons Waldstätte li ffurmaw il-qalba tal-Konfederazzjoni Żvizzera ta' qabel. L-Isvizzeri bdew jadottaw l-isem għalihom infushom wara l-Gwerra Swabian tal-1499, użat flimkien mat-terminu għal "konfederati", Eidgenossen (litteralment: sħabi b'ġurament), użat mis-seklu 14 Il-kodiċi tad-dejta Żvizzeru, CH, huwa derivat mil-Latin Confoederatio Helvetica (Konfederazzjoni Elvetika). It-toponimu Schwyz ġie attestat għall-ewwel darba fl-972, bħala Old German Suittes, forsi relatat mal-Isvezja 'ħruq' (cf. svíða Old Norse 'singe, burn'), li jirreferi għaż-żona tal-foresta li kienet maħruqa u mneħħija għall-bini. L-isem infirex fiż-żona ddominata mill-canton, u wara l-Gwerra Swabian tal-1499 gradwalment beda jintuża għall-Konfederazzjoni kollha. L-isem Ġermaniż Żvizzeru tal-pajjiż, Schwiiz, huwa omofonu ma' dak tal-canton u l-insedjament, iżda huwa distint bl-użu tal-artikolu definit (d'Schwiiz għall-Konfederazzjoni, iżda sempliċement Schwyz għall-canton u l-belt). It-tul [iː] tal-Ġermaniż Żvizzeru storikament u għadu llum spiss jinkiteb ⟨y⟩ minflok ⟨ii⟩, li jippreserva l-identità oriġinali taż-żewġ ismijiet anke bil-miktub. L-isem [[Latin]] Confoederatio Helvetica ġie neologizzat u ġie introdott gradwalment wara l-formazzjoni tal-istat federali fl-1848, li jmur lura għar-Repubblika Helvetika Napoleonika. Deher fuq muniti mill-1879, iskritti fil-Palazz Federali fl-1902 u wara l-1948 użati fuq is-siġill uffiċjali (eż. il-kodiċi bankarju ISO "CHF" għall-frank Svizzeru, bolli tal-posta Żvizzeri ("HELVETIA") u l-ogħla pajjiż tad-dominju. livell ".ch", it-tnejn huma meħuda mill-isem Latin tal-istat). Helvetica hija derivata mill-Helvetians, tribù Galliku li għexet fuq il-plateau Żvizzeru qabel l-era Rumana. Helvetia dehret bħala personifikazzjoni nazzjonali tal-konfederazzjoni Żvizzera fis-seklu 17 fi dramm tal-1672 minn Johann Caspar Weissenbach. == Storja == L-Istat tal-Isvizzera ħa l-forma attwali tiegħu bl-adozzjoni tal-Kostituzzjoni Federali Żvizzera fl-1848. Il-prekursuri tal-Isvizzera stabbilixxew alleanza difensiva fl-1291, u ffurmaw konfederazzjoni laxka li baqgħet tippersisti għal sekli sħaħ. === Bidu === [[File:Theater Kaiseraugst.jpg|thumb|left|Imwaqqfa fis-sena 44 QK. Minn Lucio Munatius Plancus, Augusta Raurica (ħdejn Basel) kienet l-ewwel insedjament Ruman fuq ir-Rhine u issa hija fost l-aktar siti arkeoloġiċi importanti fl-Isvizzera.]] L-eqdem traċċi tal-eżistenza tal-ominidi fl-Isvizzera jmorru lura għal madwar 150,000 sena ilu. L-eqdem insedjamenti agrikoli magħrufa fl-Isvizzera, li nstabu f'Gächlingen, imorru għal madwar 5300 QK. L-ewwel tribujiet magħrufa ffurmaw il-kulturi Hallstatt u La Tène, imsemmija għas-sit arkeoloġiku ta' La Tène fuq in-naħa tat-tramuntana tal-Lag Neuchâtel. Il-kultura La Tène żviluppat u ffjorixxiet matul l-Età tal-Ħadid Tard, madwar 450 QK, possibilment influwenzat miċ-ċiviltajiet Griegi u Etruska. Wieħed mill-aktar tribujiet prominenti La Tène kienu l-Helvetians, li prinċipalment okkupaw il-Plateau Żvizzeru, flimkien mar-Rheetians fir-reġjuni tal-Lvant. Niffaċċjaw il-pressjonijiet tat-tribujiet Ġermaniċi, fis-sena 58 QK, l-Helvetii, influwenzati minn Orgetorix, aristokratiku sinjur, iddeċidew li jħallu l-plateau Żvizzeru biex ifittxu opportunitajiet aħjar fil-Gaulja tal-Punent. Madankollu, wara l-mewt misterjuża ta' Orgetorix, it-tribù kompla l-migrazzjoni tiegħu, iżda ġie megħlub b’mod deċiżiv mill-armati ta' Ġulju Ċesari fil-Battalja ta' Bibracte, fil-Lvant ta' Franza tal-lum. Wara t-telfa tagħhom, l-Helvetii ġew sfurzati minn Caesar biex jirritornaw lejn l-artijiet oriġinali tagħhom, fejn kienu soġġetti għal restrizzjonijiet stretti fuq l-awtonomija u l-movimenti tagħhom. Fis-sena 15 QK, Tiberju (aktar tard it-tieni imperatur Ruman) u ħuh Drusus rebħu l-Alpi, u jintegrawhom fl-Imperu Ruman. Iż-żona okkupata mill-Helvetii l-ewwel saret parti mill-provinċja Rumana ta' Gallia Belgica u mbagħad il-provinċja tagħha ta' Germania Superior. Il-parti tal-lvant tal-Isvizzera moderna kienet integrata fil-provinċja Rumana ta' Raetia. F'xi żmien madwar il-bidu ta' l-Era Komuni, ir-Rumani żammew kamp kbir imsejjaħ Vindonissa, issa rovina fil-konfluwenza tax-xmajjar Aare u Reuss, ħdejn il-belt ta' Windisch. Is-sekli 1 u 2 AD kienu żmien ta' prosperità fuq il-plateau Żvizzeru. Bliet bħal Aventicum, Iulia Equestris u Augusta Raurica laħqu daqs notevoli, filwaqt li mijiet ta' artijiet agrikoli (Villae rusticae) ġew stabbiliti fil-kampanja. Madwar is-sena 260 AD, il-waqgħa tat-territorju tal-Agri Decumates fit-tramuntana tar-Rhine ttrasforma l-Isvizzera tal-lum f'art tal-fruntiera tal-Imperu. Rejds ripetuti mit-tribujiet Alamanni kkawżaw ir-rovina tal-bliet u l-ekonomija Rumani, u ġiegħlu lill-popolazzjoni tieħu kenn qrib fortizzi Rumani, bħall-Castrum Rauracense ħdejn Augusta Raurica. L-Imperu bena linja ta' difiża oħra fuq il-fruntiera tat-Tramuntana (l-hekk imsejħa Donau-Iller-Rhine-Limes). Fl-aħħar tas-seklu 4, iż-żieda fil-pressjoni Ġermanika ġiegħlet lir-Rumani jabbandunaw il-kunċett ta' difiża lineari. Il-plateau Żvizzeru kien finalment miftuħ għat-tribujiet Ġermaniċi. Fil-Medju Evu Bikri, mill-aħħar tas-seklu 4, l-estensjoni tal-punent tal-Isvizzera tal-lum kienet parti mit-territorju tar-rejiet Burgundian, li introduċew il-lingwa Franċiża fiż-żona. L-Alemanni stabbilixxew fuq il-plateau Żvizzeru fis-seklu 5 u fil-widien tal-Alpi fis-seklu 8, u jiffurmaw Alemannia. L-Isvizzera tal-lum kienet maqsuma bejn ir-renji tal-Alemannia u l-Burgundy. Ir-reġjun kollu sar parti mill-Imperu Franki li qed jespandi fis-seklu 6, wara r-rebħa ta' Klovis I fuq l-Alemanni f'Tolbiac fl-504 AD, u d-dominazzjoni Franki sussegwenti tal-Burgundi. Għall-bqija tas-sekli 6, 7, u 8, ir-reġjuni Żvizzeri komplew taħt l-eġemonija Franki (dinastiji Merovingjani u Karolingji), iżda wara l-estensjoni tagħhom taħt Karlu Manju, l-Imperu Franki kien maqsum bit-Trattat ta' Verdun fl-843. It-territorji ta' L-Iżvizzera tal-lum kienu maqsuma fi Franza Ċentrali u Franza tal-Lvant sakemm reġgħu ġew unifikati taħt l-Imperu Ruman Qaddis madwar l-1000 AD. Fl-10 seklu, hekk kif il-ħakma tal-Karolingja kienet qed tispiċċa, il-Magyars qerdu Basel fl-917 u San Gallen fl-926. B'reazzjoni, Henry the Fowler, dak iż-żmien ħakkiem tal-Lvant ta' Franza, iddikjara l-fortifikazzjoni ta' insedjamenti ewlenin biex jiddefendu kontra dawn l-invażjonijiet. Irħula u bliet kbar ġew imsaħħa, inklużi postijiet strateġiċi bħal Zurich u San Gallen. Din l-inizjattiva wasslet għall-iżvilupp ta' dawk li kienu essenzjalment fortizzi urbani bikrija u gvernijiet muniċipali fil-Lvant tal-Isvizzera. Fl-1200, il-plateau Żvizzeru kien jinkludi l-oqsma tad-djar ta' Savoy, Zähringer, Habsburg u Kyburg. Xi reġjuni (Uri, Schwyz, Unterwalden, aktar tard magħrufa bħala Waldstätten) kisbu l-immedjatezza imperjali biex jagħtu lill-imperu kontroll dirett fuq il-passaġġi tal-muntanji. Bl-estinzjoni tal-linja maskili tagħha fl-1263, id-dinastija Kyburg waqgħet fl-1264 AD. Ċ. Il-Habsburgs taħt ir-Re Rudolf I (Imperatur Ruman Imqaddes fl-1273) talbu l-artijiet ta' Kyburg u annessawhom, u estendew it-territorju tagħhom sal-plateau tal-Lvant tal-Isvizzera. === Eks-Konfederazzjoni Żvizzera === [[File:Old Swiss Confederation.jpg|thumb|L-Eks Konfederazzjoni Svizzera mill-1291 (aħdar skur) sas-seklu 16 (aħdar ċar) u l-assoċjati tagħha (blu). Il-kuluri l-oħra juru t-territorji sottomessi.]] [[File:Bundesbrief.jpg|thumb|Karta federali tal-1291]] L-Eks Konfederazzjoni Svizzera kienet alleanza bejn il-komunitajiet tal-widien tal-Alpi ċentrali. Il-Konfederazzjoni kienet iggvernata minn nobbli u patrizji minn diversi cantons li ffaċilitaw il-ġestjoni tal-interessi komuni u żguraw il-paċi fir-rotot tal-kummerċ tal-muntanji. Il-Karta Federali tal-1291 hija meqjusa bħala d-dokument fundatur tal-konfederazzjoni, għalkemm alleanzi simili x'aktarx kienu jeżistu għexieren ta' snin qabel. Id-dokument ġie miftiehem bejn il-komuni rurali ta' Uri, Schwyz u Unterwalden. Sal-1353, it-tliet cantons oriġinali kienu ngħaqdu mal-cantons ta' Glarus u Zug u l-bliet-stati ta' Lucerna, Zurich u Bern biex jiffurmaw il-“Konfederazzjoni l-Qadima” ta’ tmien stati li damet sa tmiem is-seklu 15. L-espansjoni wasslet għal qawwa u ġid akbar għall-konfederazzjoni. Sal-1460, il-Konfederati kkontrollaw il-biċċa l-kbira tat-territorju fin-nofsinhar u l-punent tar-Rhine sal-Alpi u l-Muntanji Jura, u l-Università ta 'Basel twaqqfet (bi skola medika) li stabbilixxiet tradizzjoni ta' riċerka kimika u medika. Dan żdied wara rebħiet kontra l-Habsburgs ( Battalja ta' Sempach , Battalja ta' Näfels), fuq Karlu l- Bold ta ' Burgundy matul is-snin 1470 u s-suċċess tal-merċenarji Żvizzeri. Ir-rebħa Żvizzera fil-Gwerra Swabian kontra l-Lega Swabian tal-Imperatur Massimiljan I fl-1499 kienet tammonta għal indipendenza de facto fi ħdan l-Imperu Ruman Imqaddes. Fl-1501, Basel u Schaffhausen ingħaqdu mal-Konfederazzjoni Żvizzera l-Antika. Il-Konfederazzjoni kisbet reputazzjoni ta' invinċibbiltà matul dawn il-gwerer preċedenti, iżda l-espansjoni tal-konfederazzjoni sofriet daqqa ta' ħarta fl-1515 bit-telfa Żvizzera fil-Battalja ta' Marignano. Dan temm l-era hekk imsejħa “erojika” tal-istorja Żvizzera. Is-suċċess tar-Riforma ta' Żwingli f’xi cantons wassal għal kunflitti reliġjużi interkantonali fl-1529 u fl-1531 (Gwerer Kappel). Kien biss aktar minn mitt sena wara dawn il-gwerer interni li, fl-1648, taħt il-Paċi ta' Westphalia, il-pajjiżi Ewropej għarfu l-indipendenza tal-Isvizzera mill-Imperu Ruman Qaddis u n-newtralità tagħha. Matul il-perjodu bikri tal-istorja tal-Isvizzera, l-awtoritarjaniżmu dejjem jikber tal-familji patrizji flimkien ma' kriżi finanzjarja fid-dawl tal-Gwerra tat-Tletin Sena wassal għall-Gwerra tal-Bdiewa Żvizzeri tal-1653. Fl-isfond ta' din il-ġlieda, baqa’ kunflitt bejn Kattoliċi. u cantons Protestanti, li faqqgħet f'aktar vjolenza fl-Ewwel Gwerra Villmergen, fl-1656, u l-Gwerra Toggenburg (jew it-Tieni Gwerra Villmergen), fl-1712. === Era Napoleonika === [[File:Acte de Médiation mg 0643.jpg|thumb|L-Att ta' Medjazzjoni kien it-tentattiv ta' Napuljun biex jikseb kompromess bejn ir-Reġim Antik u r-Repubblika.]] Fl-1798, il-gvern rivoluzzjonarju Franċiż invada l-Isvizzera u impona kostituzzjoni unifikata ġdida. Dan iċċentralizza l-gvern tal-pajjiż, u effettivament abolixxa l-cantons: barra minn hekk, Mülhausen ħalla l-Isvizzera u l-Wied tal-Valtellina sar parti mir-Repubblika Cisalpine. Ir-reġim il-ġdid, magħruf bħala r-Repubblika Elvetika, ma kienx popolari ħafna. Armata barranija li invadiet kienet imponiet u qerdet sekli ta' tradizzjoni, u biddlet lill-Isvizzera fi xejn aktar minn stat satellita Franċiż. Is-soppressjoni ħarxa Franċiża tar-Rivolta ta' Nidwalden f'Settembru 1798 kienet eżempju tal-preżenza oppressiva tal-armata Franċiża u r-reżistenza tal-popolazzjoni lokali għall-okkupazzjoni. Meta faqqgħet il-gwerra bejn Franza u r-rivali tagħha, il-forzi Russi u Awstrijaċi invadew l-Isvizzera. L-Iżvizzeri rrifjutaw li jiġġieldu flimkien mal-Franċiżi f'isem ir-Repubblika Elvetika. Fl-1803, Napuljun organizza laqgħa ta' politiċi Żvizzeri ewlenin miż-żewġ naħat f'Pariġi. Ir-riżultat kien l-Att dwar il-Medjazzjoni, li fil-biċċa l-kbira rrestawra l-awtonomija Żvizzera u introduċa Konfederazzjoni ta' 19-il canton. Minn dak iż-żmien 'il quddiem, ħafna mill-politika Żvizzera se tiffoka fuq l-ibbilanċjar tat-tradizzjoni tal-cantons ta' awto-gvern mal-ħtieġa għal gvern ċentrali. Fl-1815, il-Kungress ta' Vjenna stabbilixxa mill-ġdid l-indipendenza Żvizzera, u s-setgħat Ewropej irrikonoxxew in-newtralità permanenti tal-Isvizzera. It-truppi Żvizzeri servew gvernijiet barranin sal-1860, meta' ġġieldu fl-Assedju ta' Gaeta. It-trattat ippermetta lill-Isvizzera żżid it-territorju tagħha, bl-ammissjoni tal-cantons tal-Valais, Neuchâtel u Ġinevra. Il-fruntieri tal-Isvizzera għaddew biss minn aġġustamenti minuri minn hemm 'il quddiem. === Stat federali === [[File:Bern, Federal Palace, 1857.jpg|thumb|L-ewwel palazz federali f'Berna (1857). Bern, wieħed mit-tliet cantons li jippresiedu l-Kunsill Leġiżlattiv u Eżekuttiv, intgħażlet bħala s-sede permanenti tal-istituzzjonijiet federali leġiżlattivi u eżekuttivi fl-1848, parzjalment minħabba l-prossimità tagħha għaż-żona li titkellem bil-Franċiż.]] Ir-restawr tal-poter fil-patrizju kien biss temporanju. Wara perjodu ta' inkwiet bi ġlied vjolenti ripetuti, bħaż-Züriputsch tal-1839, faqqgħet gwerra ċivili (is-Sonderbundskrieg) fl-1847 meta xi cantons Kattoliċi ppruvaw jistabbilixxu alleanza separata (is-Sonderbund). Il-gwerra damet inqas minn xahar u kkawżat inqas minn 100 diżgrazzja, li ħafna minnhom kienu minn nar tal-ħbiberija. Is-Sonderbundskrieg kellu impatt sinifikanti fuq il-psikoloġija u s-soċjetà tal-Isvizzera. Il-gwerra kkonvinċiet lill-biċċa l-kbira tal-Isvizzeri mill-ħtieġa għall-għaqda u s-saħħa. L-Iżvizzeri minn kull strata tas-soċjetà, kemm jekk Kattoliċi jew Protestanti, liberali jew konservattivi, indunaw li l-cantons kienu se jibbenefikaw l-aktar mill-fużjoni tal-interessi ekonomiċi u reliġjużi tagħhom. Għalhekk, filwaqt li l-bqija tal-Ewropa kienet qed tesperjenza rewwixti rivoluzzjonarji, l-Iżvizzeri fasslu kostituzzjoni li pprovdiet għal disinn federali, ispirat fil-biċċa l-kbira mill-eżempju Amerikan. Din il-kostituzzjoni pprovdiet awtorità ċentrali filwaqt li ħalliet lill-cantons id-dritt għall-awtonomija fi kwistjonijiet lokali. Biex tagħti kreduzzjoni lil dawk li kienu favur il-poter tal-cantons (is-Sonderbund Kantone), l-assemblea nazzjonali kienet maqsuma bejn il-kamra ta' fuq (il-Kunsill tal-Istati, żewġ rappreżentanti għal kull canton) u l-kamra t’isfel (il-Kunsill Nazzjonali, b'rappreżentanti eletti minn madwar il-pajjiż kollu). Ir-referendums saru obbligatorji għal kull emenda. Din il-kostituzzjoni l-ġdida temmet is-setgħa legali tan-nobbli fl-Isvizzera. [[File:Gotthard Eröffnungszug Bellinzona.jpg|thumb|left|Inawgurazzjoni fl-1882 tal-mina tal-ferrovija ta' Gotthard li tgħaqqad il-canton tan-Nofsinhar ta' Ticino, l-itwal fid-dinja dak iż-żmien.]] Ġiet introdotta sistema waħda ta' piżijiet u miżuri u fl-1850 il-frank Żvizzeru sar il-munita Svizzera unika, supplimentata mill-frank WIR fl-1934. L-Artikolu 11 tal-kostituzzjoni pprojbixxa li jintbagħtu truppi biex iservu barra mill-pajjiż, u jimmarka t-tmiem tas-servizz barrani. Ġie bl-istennija li jaqdi s-Santa Sede, u l-Isvizzeri kienu għadhom obbligati jaqdu lil Franġisku II taż-Żewġ Sqalliji bil-gwardjani Żvizzeri preżenti fl-assedju ta' Gaeta fl-1860. Klawżola importanti tal-kostituzzjoni kienet li tista' tinkiteb mill-ġdid fl-intier tagħha, jekk ikun meħtieġ, u tippermettilha tevolvi kollha kemm hi aktar milli tiġi modifikata emenda b'emenda. Din il-ħtieġa dehret evidenti meta t-tkabbir tal-popolazzjoni u r-Rivoluzzjoni Industrijali li segwiet wasslu għal sejħiet biex il-kostituzzjoni tiġi emendata skont dan. Il-popolazzjoni ċaħdet abbozz inizjali fl-1872, iżda modifiki wasslu għall-aċċettazzjoni tiegħu fl-1874. Introduċiet ir-referendum fakultattiv għal-liġijiet fil-livell federali. Huwa stabbilixxa wkoll responsabbiltà federali għad-difiża, il-kummerċ, u kwistjonijiet legali. Fl-1891 il-kostituzzjoni ġiet riveduta b'elementi eċċezzjonalment b'saħħithom ta' demokrazija diretta, li għadhom uniċi llum. === Storja moderna === [[File:Ulrich Wille.jpg|thumb|Il-Ġeneral Ulrich Wille, maħtur kap kmandant tal-armata Żvizzera matul l-Ewwel Gwerra Dinjija.]] L-Isvizzera ma ġiet invadiet matul l-ebda gwerer dinjija. Fl-1920, l-Isvizzera ngħaqdet mal-Lega tan-Nazzjonijiet, li kienet ibbażata f'Ġinevra, wara li kienet eżentata mir-rekwiżiti militari. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-Ġermaniżi fasslu pjanijiet dettaljati ta' invażjoni, iżda l-Isvizzera qatt ma ġiet attakkata. L-Isvizzera setgħet tibqa' indipendenti permezz ta' taħlita ta' deterrenza militari, konċessjonijiet lill-Ġermanja, u xorti tajba hekk kif intervenew avvenimenti akbar matul il-gwerra. Il-Ġeneral Henri Guisan, maħtur kap kmandant matul il-gwerra, ordna mobilizzazzjoni ġenerali tal-forzi armati. L-istrateġija militari Żvizzera nbidlet minn difiża statika fuq il-fruntieri għal attrizzjoni organizzata fit-tul u rtirar għal pożizzjonijiet b'saħħithom u fornuti tajjeb fl-Alpi, magħrufa bħala Reduit. L-Isvizzera kienet bażi importanti għall-ispjunaġġ għaż-żewġ naħat u ħafna drabi kienet medjatur komunikazzjonijiet bejn l-Assi u l-qawwiet Alleati. Il-kummerċ tal-Isvizzera kien imblukkat kemm mill-Alleati kif ukoll mill-Assi. Il-kooperazzjoni ekonomika u l-estensjoni tal-kreditu lill-Ġermanja Nażista varjaw skont il-probabbiltà perċepita ta' invażjoni u d-disponibbiltà ta' sħab kummerċjali oħra. Il-konċessjonijiet laħqu l-quċċata tagħhom wara li konnessjoni ferrovjarja kruċjali minn Franza ta' Vichy inqatgħet fl-1942, u ħalliet lill-Isvizzera (flimkien mal-Liechtenstein) kompletament iżolata mill-bqija tad-dinja minn territorju kkontrollat ​​mill-Assi. Matul il-gwerra, l-Isvizzera internat aktar minn 300,000 refuġjat megħjuna mis-Salib l-Aħmar Internazzjonali, ibbażat f’Ġinevra. Politiki stretti dwar l-immigrazzjoni u l-ażil u r-relazzjonijiet finanzjarji mal-Ġermanja Nażista qajmu kontroversja biss fl-aħħar tas-seklu 20. Matul il-gwerra, il-Forza tal-Ajru Żvizzera impenjat inġenji tal-ajru miż-żewġ naħat, waqqgħet 11-il ajruplan intruż tal-Luftwaffe f'Mejju u Ġunju 1940, u mbagħad ġiegħel lil intrużi oħra jisparawhom wara bidla fil-politika wara theddid mill-Ġermanja. Aktar minn 100 bombardier Alleat u l-ekwipaġġi tagħhom ġew internati. Bejn l-1940 u l-1945, l-Iżvizzera ġiet ibbumbardjata mill-Alleati, u kkawżaw mwiet u ħsarat fil-proprjetà. Fost l-ibliet ibbumbardjati kien hemm Basel, Brusio, Chiasso, Cornwall, Ġinevra, Koblenz, Niederweningen, Rafz, Renens, Samedan, Schaffhausen, Stein am Rhein, Tägerwilen, Thayngen, Vals u Zurich. Forzi Alleati sostnew li l-bumbardamenti, li kisru l-Artikolu 96 tal-Liġi tal-Gwerra, kienu r-riżultat ta' żbalji ta' navigazzjoni, ħsarat fit-tagħmir, kundizzjonijiet tat-temp, u żbalji tal-pilota. L-Iżvizzera esprimew biża' u tħassib li l-bumbardamenti kienu mmirati biex jagħmlu pressjoni lill-Isvizzera biex ittemm il-kooperazzjoni ekonomika u n-newtralità tagħha mal-Ġermanja Nażista. Inżammu proċeduri tal-qorti marzjali fl-Ingilterra. L-Istati Uniti ħallsu 62 miljun frank Żvizzeru f’riparazzjonijiet. L-attitudni tal-Isvizzera lejn ir-refuġjati kienet ikkumplikata u kontroversjali: tul il-gwerra, ammettiet xi 300,000 refuġjat filwaqt li ċaħdet għexieren ta' eluf oħra — inklużi Lhud ippersegwitati min-Nażisti. Wara l-gwerra, il-gvern Żvizzeru esporta kreditu permezz tal-fond tal-karità magħruf bħala Schweizerspende u ta' donazzjoni lill-Pjan Marshall biex jgħin lill-Ewropa tirkupra, sforzi li fl-aħħar ibbenefikaw l-ekonomija Żvizzera. Matul il-Gwerra Bierda, l-awtoritajiet Żvizzeri kkunsidraw li jibnu bomba nukleari Żvizzera. Fiżiċi nukleari ewlenin fl-Istitut Federali tat-Teknoloġija ta' Zurich, bħal Paul Scherrer, għamlu din il-possibbiltà realistika. Fl-1988, l-Istitut Paul Scherrer twaqqaf f'ismu biex jesplora l-użi terapewtiċi tat-teknoloġiji tat-tifrix tan-newtroni. Problemi finanzjarji bil-baġit tad-difiża u kunsiderazzjonijiet etiċi żammew il-fondi importanti milli jiġu allokati, u t-Trattat tan-Non-Proliferazzjoni Nukleari tal-1968 kien meqjus bħala alternattiva valida. Il-pjanijiet biex jinbnew l-armi nukleari ġew abbandunati fl-1988. L-Isvizzera ngħaqdet mal-Kunsill tal-Ewropa fl-1963. [[File:Bundesrat der Schweiz 2003.jpg|thumb|Fl-2003, billi ta lill-Partit Popolari Żvizzeru t-tieni siġġu fil-kabinett tal-gvern, il-Parlament ħarbat il-koalizzjoni li kienet iddominat il-politika Żvizzera mill-1959.]] L-Isvizzera kienet l-aħħar repubblika tal-Punent (il-Prinċipat tal-Liechtenstein segwit fl-1984) li tat lin-nisa d-dritt tal-vot. Xi cantons Żvizzeri approvawh fl-1959, filwaqt li fil-livell federali nkiseb fl-1971 u, wara reżistenza, fl-aħħar canton Appenzell Innerrhoden (wieħed miż-żewġ Landsgemeinde biss li fadal, flimkien ma' Glarus) fl-1990. Wara li kiseb il-vot f'At- livell federali, in-nisa żdiedu malajr fl-importanza politika. L-ewwel mara fl-eżekuttiv tal-Kunsill Federali b'seba' membri kienet Elisabeth Kopp, li serviet mill-1984 sal-1989, u l-ewwel president kienet Ruth Dreifuss fl-1999. Fl-1979, ir-reġjuni tal-canton ta' Berna saru indipendenti mill-canton ta' Berna u ffurmaw il-canton il-ġdid ta' Jura. Fit-18 ta' April, 1999, il-popolazzjoni Żvizzera u l-cantons ivvutaw favur kostituzzjoni federali kompletament riveduta. Fl-2002 l-Isvizzera saret membru sħiħ tan-Nazzjonijiet Uniti, u ħalliet lill-Belt tal-Vatikan bħala l-aħħar stat rikonoxxut b'mod wiesa' mingħajr sħubija sħiħa fin-NU. L-Isvizzera hija membru fundatur tal-EFTA iżda mhux taż-Żona Ekonomika Ewropea (ŻEE). Applikazzjoni għal sħubija fl-Unjoni Ewropea tressqet f'Mejju 1992, iżda ma għaddietx minn meta ċaħdet iż-ŻEE f'Diċembru 1992 meta l-Isvizzera għamlet referendum dwar iż-ŻEE. Segwew diversi referenda dwar il-kwistjoni tal-UE; Minħabba l-oppożizzjoni taċ-ċittadini, l-applikazzjoni għas-sħubija ġiet irtirata. Madankollu, il-liġi Żvizzera qed tinbidel gradwalment biex tallinja ma' dik tal-UE, u l-gvern iffirma ftehimiet bilaterali mal-Unjoni Ewropea. L-Isvizzera, flimkien mal-Liechtenstein, ilha mdawra mill-UE mill-adeżjoni tal-Awstrija fl-1995. Fil-5 ta' Ġunju, 2005, il-votanti Żvizzeri qablu b’maġġoranza ta' 55% li jissieħbu fit-trattat ta' Schengen, riżultat li l-kummentaturi dwar l-UE qiesuh sinjal ta' appoġġ. F'Settembru 2020, il-Partit Popolari Żvizzeru (SVP) ippreżenta referendum biex itemm il-patt li ppermetta l-moviment ħieles tan-nies mill-Unjoni Ewropea. Madankollu, il-votanti ċaħdu t-tentattiv biex jerġgħu jieħdu l-kontroll tal-immigrazzjoni u għelbu l-mozzjoni b'marġni ta' bejn wieħed u ieħor 63% sa 37%. Fid-9 ta' Frar, 2014, 50.3% tal-votanti Żvizzeri approvaw inizjattiva ta' referendum imnedija mill-Partit Popolari Żvizzeru (SVP/UDC) biex jirrestrinġi l-immigrazzjoni. Din l-inizjattiva kienet appoġġata prinċipalment minn gruppi rurali (57.6% approvazzjoni) u suburbani (51.2% approvazzjoni), u bliet iżolati (51.3% approvazzjoni), kif ukoll minn maġġoranza qawwija (69.2% tal-approvazzjoni) fit-Ticino, filwaqt li ċ-ċentri metropolitani (58.5% rifjut) u l-parti li titkellem bil-Franċiż (58.5% rifjut) ċaħduha. F'Diċembru 2016, intlaħaq kompromess politiku mal-UE li neħħa l-kwoti għaċ-ċittadini tal-UE, iżda xorta ppermetta trattament favorevoli għal dawk li qed ifittxu xogħol ibbażati fl-Isvizzera. Fis-27 ta' Settembru, 2020, 62% tal-votanti Żvizzeri rrifjutaw ir-referendum tal-SVP kontra l-moviment ħieles. == Ġeografija == [[File:Map of Switzerland, political and international (CIA).png|thumb|left|Mappa]] [[File:Reliefkarte Schweiz.png|thumb|Mappa fiżika tal-Isvizzera (bil-Ġermaniż) tal-Isvizzera]] L-Isvizzera testendi tul in-naħat tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar tal-Alpi fl-Ewropa ċentrali tal-punent u tinkludi pajsaġġi u klimi diversi fil-41,285 kilometru kwadru tagħha (15,940 mil kwadru). L-Isvizzera tinsab bejn latitudnijiet 45° u 48° N u lonġitudnijiet 5° u 11° E. Fiha tliet żoni topografiċi bażiċi: l-Alpi Żvizzeri fin-Nofsinhar, il-Plateau Svizzera jew Plateau Ċentrali, u l-Muntanji Jura lejn il-punent. L-Alpi huma medda muntanjuża li tgħaddi miċ-ċentru u n-nofsinhar tal-pajjiż u tikkostitwixxi madwar 60% tal-wiċċ tal-pajjiż. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tgħix fuq il-plateau Żvizzeru. L-Alpi Żvizzeri huma dar għal ħafna glaċieri, li jkopru 1,063 kilometru kwadru (410 mil kwadru). Minn dawn joriġinaw ix-xmajjar ta' diversi xmajjar importanti, bħar-Rhine, l-Inn, it-Ticino u r-Rhône, li joħorġu fl-erba' punti kardinali u jestendu madwar l-Ewropa. In-netwerk idrografiku jinkludi bosta mill-akbar korpi ta 'ilma ħelu fl-Ewropa ċentrali u tal-punent, inklużi l-Lag ta' Ġinevra (Lac Léman bil-Franċiż), il-Lag ta' Constance (Bodensee bil-Ġermaniż) u l-Lag Maggiore. L-Isvizzera għandha aktar minn 1,500 lag u fiha 6% tar-riżervi tal-ilma ħelu tal-Ewropa. Lagi u glaċieri jkopru madwar 6% tat-territorju nazzjonali. Il-Lag ta’ Ġinevra huwa l-akbar lag u jaqsamha ma' Franza. Ir-Rhône huwa kemm is-sors ewlieni kif ukoll id-drenaġġ tal-Lag ta’ Ġinevra. Il-Lag ta’ Constance huwa t-tieni l-akbar u, bħall-Lag ta' Ġinevra, passaġġ intermedju tul ir-Rhine fuq il-fruntiera mal-Awstrija u l-Ġermanja. Filwaqt li r-Rhône joħroġ fil-Baħar Mediterran fir-reġjun ta' Camargue ta' Franza u r-Rhine joħroġ fil-Baħar tat-Tramuntana f'Rotterdam, madwar 1,000 kilometru (620 mi) 'l bogħod, iż-żewġ molol huma biss madwar 22 kilometru (14 mi) 'l bogħod l-Alpi Żvizzeri. 90% tan-netwerk ta' xmajjar u nixxigħat ta' 65,000 kilometru twil ta' l-Isvizzera ġie ddrittat, diga, kanalizzat jew kanalizzat taħt l-art, fi sforz biex jiġu evitati diżastri naturali bħal għargħar, valangi u valangi. 80% tal-ilma tax-xorb tal-Isvizzera ġej minn sorsi taħt l-art. [[File:Haute route, panorama version.jpg|thumb|left|Pajsaġġi kuntrastanti bejn ir-reġjuni tal-Matterhorn]] [[File:View from Pilatus, retouched.jpg|thumb|Pajsaġġi kuntrastanti bejn ir-reġjuni tal-l-Lag Lucerne]] Tmienja u erbgħin muntanja għandhom għoli ta '4,000 metru (13,000 pied) jew aktar. F'4,634 m (15,203 pied), il-Monte Rosa huwa l-ogħla, għalkemm il-Matterhorn (4,478 m jew 14,692 pied) huwa l-aktar magħruf. It-tnejn jinsabu fi ħdan l-Alpi tal-Pennine fil-canton tal-Valais, fuq il-fruntiera mal-Italja. Is-sezzjoni tal-Alpi Berniżi 'l fuq mill-wied glaċjali fond ta' Lauterbrunnen, li fiha 72 kaskata, hija magħrufa sew għall-qċaċet Jungfrau (4,158 m jew 13,642 pied), Eiger u Mönch, u l-ħafna widien pittoresk tagħha. Fix-Xlokk, il-wied twil ta' Engadin, li jinkludi St Moritz, huwa magħruf ukoll; L-ogħla quċċata tal-Alpi ġirien tal-Bernina hija Piz Bernina (4,049 m jew 13,284 pied). Il-plateau Żvizzeru għandu pajsaġġi aktar miftuħa u muntanjużi, parzjalment foresta u parzjalment mergħa miftuħa, ġeneralment b'merħliet li jirgħu jew għelieqi ta' ħxejjex u frott, iżda għadu muntanjuż. Lagi kbar u l-akbar bliet Żvizzeri jinsabu hemmhekk. L-Isvizzera fiha żewġ enklavi żgħar: Büsingen tappartjeni għall-Ġermanja, filwaqt li Campione d'Italia tappartjeni għall-Italja. L-Isvizzera m'għandhiex exclaves. ==== Fruntiera ==== Total tal-fruntieri tal-Żvizzera: 1,770 km, pajjiżi tal-fruntiera (5): Awstrija 158 km; Franza 525 km; Italja 698 km; Liechtenstein 41 km; Ġermanja 348 km. === Klima === [[File:Koppen-Geiger Map CHE present.svg|thumb|Mappa tal-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger għall-Isvizzera]] Il-klima Żvizzera hija ġeneralment moderata, iżda tista' tvarja ħafna skont il-lokalitajiet, minn kundizzjonijiet friġidi fuq il-quċċati tal-muntanji għall-klima kważi Mediterranja fil-ponta tan-Nofsinhar tal-Isvizzera. Xi żoni tal-widien fin-Nofsinhar tal-Isvizzera joffru siġar tal-palm li jifilħu l-kesħa. Is-Sjuf għandhom it-tendenza li jkunu sħan u umdi kultant b'xita perjodika, ideali għall-mergħat/mergħa. Xtiewi inqas imxarrba fil-muntanji jista 'jkollhom intervalli ta' ġimgħat ta' kundizzjonijiet stabbli. Fl-istess ħin, artijiet baxxi għandhom it-tendenza li jgħaddu minn inverżjoni matul perjodi bħal dawn, u joskuraw ix-xemx. Fenomenu meteoroloġiku magħruf bħala föhn (b'effett identiku għar-riħ chinook) jista' jseħħ fi kwalunkwe ħin u huwa kkaratterizzat minn riħ sħun mhux mistenni, li jġib arja b'umdità relattiva baxxa fit-tramuntana tal-Alpi matul perjodi ta' xita fuq l-għoljiet li jħarsu lejn il- nofsinhar. Dan jaħdem fiż-żewġ naħat fl-Alpi, iżda huwa aktar effiċjenti jekk ikun qed jonfoħ min-nofsinhar minħabba l-mogħdija aktar wieqaf għar-riħ li ġej mid-direzzjoni opposta. Widien li jmorru minn nofsinhar għat-tramuntana jikkawżaw l-aħjar effett. Kundizzjonijiet aktar niexfa jippersistu tul il-widien alpini ta' ġewwa li jirċievu inqas xita minħabba li s-sħab li jaslu jitilfu ħafna mill-kontenut ta' umdità tagħhom hekk kif jaqsmu l-muntanji qabel ma' jaslu f'dawn iż-żoni. Żoni alpini kbar bħal Graubünden jibqgħu aktar niexfa miż-żoni prealpini u, bħal fil-wied prinċipali tal-Valais, hemm jitkabbar għeneb tal-inbid. Kundizzjonijiet aktar imxarrba jippersistu fl-Alpi għoljin u fil-canton tat-Ticino, li għandu ħafna xemx iżda fqigħ ta' xita qawwija minn żmien għal żmien. Il-preċipitazzjoni għandha t-tendenza li tkun imqassma b'mod moderat matul is-sena, bil-quċċata fis-sajf. Il-ħarifa hija l-iktar staġun niexef, ix-xitwa tirċievi inqas preċipitazzjoni mis-sajf, iżda x-xejriet tat-temp fl-Isvizzera mhumiex f'sistema tal-klima stabbli. Jistgħu jvarjaw minn sena għal sena mingħajr perjodi stretti u prevedibbli. === Ambjente === L-Isvizzera fiha żewġ ekoreġjuni terrestri: il-foresti broadleaf tal-Ewropa tal-Punent u l-foresti alpini tal-koniferi u mħallta. Il-ħafna widien żgħar tal-Isvizzera separati minn muntanji għoljin ħafna drabi jospitaw ekoloġija uniċi. Ir-reġjuni muntanjużi nfushom joffru varjetà rikka ta' pjanti li ma' jinstabux f'altitudni oħra. Il-kundizzjonijiet klimatiċi, ġeoloġiċi u topografiċi tar-reġjun Alpin joħolqu ekosistema fraġli li hija partikolarment sensittiva għat-tibdil fil-klima. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni Ambjentali tal-2014, l-Isvizzera tikklassifika l-ewwel fost 132 nazzjon fil-protezzjoni ambjentali, minħabba l-punteġġi ambjentali għolja tagħha tas-saħħa pubblika, id-dipendenza qawwija tagħha fuq sorsi ta' enerġija rinnovabbli (enerġija idroelettrika u ġeotermali) u l-livell tagħha ta' emissjonijiet ta' gassijiet serra. Fl-2020 ikklassifika fit-tielet post fost 180 pajjiż. Il-pajjiż impenja ruħu li jnaqqas l-emissjonijiet tal-GHG b'50 % sal-2030 meta mqabbel mal-livell tal-1990 u jippjana li jikseb żero emissjonijiet sal-2050. Madankollu, l-aċċess għall-bijokapaċità fl-Isvizzera huwa ħafna inqas mill-medja dinjija. Fl-2016, l-Isvizzera kellha 1.0 ettaru ta' bijokapaċità għal kull persuna fit-territorju tagħha, 40 fil-mija inqas mill-medja dinjija ta' 1.6. B'kuntrast, fl-2016, il-konsum Żvizzeru kien jeħtieġ 4.6 ettaru ta' bijokapaċità (l-impronta ekoloġika tiegħu), 4.6 darbiet aktar milli t-territorju Żvizzeru jista 'jappoġġa. Il-bqija ġej minn pajjiżi oħra u riżorsi kondiviżi (bħall-atmosfera milquta mill-emissjonijiet tal-gassijiet serra). L-Isvizzera kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti fl-2019 ta' 3.53/10, u kklassifikaha fil-150 post globalment minn 172 pajjiż. === Urbanizzazzjoni === [[File:Sion de la Bisse de Clavau.jpg|thumb|Urbanizzazzjoni f'Wied Rhône (periferija ta' Sion)]] Madwar 85% tal-popolazzjoni tgħix f'żoni urbani. L-Isvizzera nbidlet minn pajjiż predominantement rurali għal pajjiż urban bejn l-1930 u l-2000. Wara l-1935, l-iżvilupp urban ħa f’idejh l-istess parti tal-pajsaġġ Żvizzeru bħal matul l-2,000 sena preċedenti. L-espansjoni urbana taffettwa l-plateau, il-Jura u l-għoljiet Alpini, u tqajjem tħassib dwar l-użu tal-art. Matul is-seklu 21, it-tkabbir tal-popolazzjoni fiż-żoni urbani huwa akbar milli fil-kampanja. L-Isvizzera għandha netwerk dens ta' bliet kumplimentari, kbar, medji u żgħar. Il-plateau huwa densament popolat, b'madwar 400 ruħ kull km2, u l-pajsaġġ juri sinjali mhux interrott ta' preżenza umana. Il-piż tal-akbar żoni metropolitani – Zurich, Ġinevra–Lausanne, Basel u Bern – għandu tendenza li jiżdied. L-importanza ta' dawn iż-żoni urbani hija akbar milli tissuġġerixxi l-popolazzjoni tagħhom. Dawn iċ-ċentri urbani huma rikonoxxuti għall-kwalità għolja tal-ħajja tagħhom. Id-densità medja tal-popolazzjoni fl-2019 kienet 215.2 abitant għal kull kilometru kwadru (557/mi²).  Fl-akbar canton skond iż-żona, Graubünden, li jinsab kompletament fl-Alpi, id-densità tal-popolazzjoni tinżel għal 28.0 abitant għal kull kilometru kwadru (73/mi²).  Fil-canton ta' Zurich, bil-kapital urban kbir tiegħu, id-densità hija 926.8 għal kull kilometru kwadru (2,400/mi²). == Gvern u politika == [[File:Bundeshaus Bern 2009, Flooffy.jpg|thumb|Il-Palazz Federali, is-sede tal-Assemblea Federali u l-Kunsill Federali]] Il-Kostituzzjoni Federali adottata fl-1848 tikkostitwixxi l-bażi legali tal-Istat federali Żvizzeru. Fl-1999, ġiet adottata Kostituzzjoni Żvizzera ġdida li ma għamlet l-ebda tibdil notevoli fl-istruttura federali. Jiddeskrivi d-drittijiet tal-individwi u l-parteċipazzjoni taċ-ċittadini fl-affarijiet pubbliċi, jaqsam is-setgħat bejn il-Konfederazzjoni u l-cantons, u jiddefinixxi l-ġurisdizzjoni u l-awtorità federali. Tliet korpi ewlenin jiggvernaw fil-livell federali: il-parlament bikamerali (leġiżlattiv), il-Kunsill Federali (eżekuttiv), u l-Qorti Federali (ġudizzjarja). === Parlament === Il-Parlament Żvizzeru jikkonsisti f'żewġ kmamar: il-Kunsill tal-Istati, li għandu 46 rappreżentant (tnejn minn kull canton u wieħed minn kull nofs canton) li jiġu eletti skont sistema determinata minn kull canton, u l-Kunsill Nazzjonali, li jikkonsisti minn 200 membru li huma eletti skont sistema ta' rappreżentanza proporzjonali, li tirrifletti l-popolazzjoni ta' kull canton. Il-membri jservu part-time għal erba' snin (leġiżlatura ta' Milizsystem jew ċittadin). Meta ż-żewġ kmamar ikunu f'sessjoni konġunta, huma magħrufa kollettivament bħala l-Assemblea Federali. Permezz ta' referenda, iċ-ċittadini jistgħu jisfidaw kwalunkwe liġi li għaddiet mill-parlament u, permezz ta' inizjattivi, jintroduċu emendi għall-kostituzzjoni federali, biex b’hekk l-Isvizzera ssir demokrazija diretta. === Kunsill Federali === [[File:Bundesratsfoto 2024.jpg|thumb|Il-Kunsill Federali Żvizzeru fl-2024 (mix-xellug għal-lemin): Viktor Rossi (Kanċillier Federali), Élisabeth Baume-Schneider, Ignazio Cassis, Karin Keller-Sutter, Viola Amherd (President fl-2024), Guy Parmelin, Albert Rösti, Beat Jans]] Il-Kunsill Federali jmexxi l-gvern federali, l-amministrazzjoni federali u jaġixxi bħala l-kap kollettiv tal-istat. Huwa korp kolleġġjali ta' seba' membri, elett għal terminu ta' erba' snin mill-Assemblea Federali, li tissorvelja wkoll il-kunsill. Il-President tal-Konfederazzjoni jiġi elett mill-Assemblea minn fost is-seba’ membri, tradizzjonalment b’rotazzjoni u għal perjodu ta' sena; Il-President jippresiedi l-gvern u jesegwixxi funzjonijiet rappreżentattivi. Il-president huwa primus inter pares mingħajr poteri addizzjonali u jibqa' l-kap ta' dipartiment fi ħdan l-amministrazzjoni. Mill-1959, il-gvern ġie ffurmat minn koalizzjoni tal-erba’ partiti politiċi ewlenin, li kull wieħed minnhom għandu numru ta' siġġijiet li bejn wieħed u ieħor jirrifletti s-sehem tiegħu tal-elettorat u r-rappreżentanza tiegħu fil-parlament federali. Id-distribuzzjoni klassika ta' żewġ CVP/PDC, żewġ SPS/PSS, żewġ FDP/PRD u waħda SVP/UDC, kif imqassma bejn l-1959 u l-2003, kienet magħrufa bħala l-"formula maġika". Wara l-elezzjonijiet tal-Kunsill Federali tal-2015, is-seba' siġġijiet fil-Kunsill Federali tqassmu kif ġej: * 1 siġġu għall-Partit taċ-Ċentru (Die Mitte), * 2 siġġijiet għall-Partit Demokratiku Ħieles (FDP/PRD), * 2 siġġijiet għall-Partit Soċjali Demokratiku (SPS/PSS), * 2 siġġijiet għall-Partit Popolari Żvizzeru (SVP/UDC). === Qorti Suprema === [[File:Tribunal Federal - wide.jpg|thumb|Bini tal-Qorti Suprema Federali Żvizzera f'Lausanne]] Il-funzjoni tal-Qorti Suprema Federali hija li tisma' appelli kontra sentenzi ta' qrati cantonali jew federali. L-imħallfin jiġu eletti mill-Assemblea Federali għal perjodu ta' sitt snin. === Demokrazija diretta === [[File:Landsgemeinde Glarus 2006.jpg|thumb|Il-Landsgemeinde hija forma antika ta' demokrazija diretta, li għadha fil-prattika f'żewġ cantons.]] Id-demokrazija diretta u l-federaliżmu huma karatteristiċi distintivi tas-sistema politika Żvizzera. Iċ-ċittadini Żvizzeri huma suġġetti għal tliet ġurisdizzjonijiet legali: il-muniċipalità, il-canton u l-livell federali. Il-Kostituzzjonijiet Żvizzeri ta' l-1848 u l-1999 jiddefinixxu sistema ta' demokrazija diretta (xi kultant imsejħa demokrazija diretta semi-diretta jew rappreżentattiva minħabba li tinkludi istituzzjonijiet ta' demokrazija rappreżentattiva). L-istrumenti ta’ din is-sistema fil-livell federali, magħrufa bħala drittijiet popolari (Ġermaniż: Volksrechte, Franċiż: droits populaires, Taljan: diritti popolari), jinkludu d-dritt li tiġi ppreżentata inizjattiva federali u referendum, li t-tnejn jistgħu jwaqqgħu d-deċiżjonijiet parlamentari. Billi jsejjaħ referendum federali, grupp ta' ċittadini jista' jikkontesta liġi li għaddiet mill-parlament billi jiġbor 50,000 firma kontra l-liġi fi żmien 100 jum. F'dak il-każ, hija skedata votazzjoni nazzjonali li fiha l-votanti jiddeċiedu b'maġġoranza sempliċi jekk jaċċettawx jew jirrifjutawx il-liġi. Kwalunkwe mit-tmien cantons jista' wkoll isejjaħ referendum kostituzzjonali dwar liġi federali. Bl-istess mod, l-inizjattiva kostituzzjonali federali tippermetti liċ-ċittadini jpoġġu emenda kostituzzjonali għal vot nazzjonali, jekk 100,000 votant jiffirmaw l-emenda proposta fi żmien 18-il xahar. Il-Kunsill Federali u l-Assemblea Federali jistgħu jissupplimentaw l-emenda proposta b'kontroproposta. Il-votanti għandhom imbagħad jindikaw il-preferenza tagħhom fuq il-vot jekk iż-żewġ proposti jiġu aċċettati. Emendi kostituzzjonali, kemm jekk ippreżentati b'inizjattiva jew fil-parlament, għandhom jiġu aċċettati b'maġġoranza doppja tal-voti popolari nazzjonali u tal-voti popolari cantonali. === Cantons === [[File:Switzerland administrative divisions - colored unlabelled.svg|thumb|left|Organizzazzjoni territorjali]] [[File:Switzerland adm location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Il-Konfederazzjoni Żvizzera hija magħmula minn 26 canton. Il-cantons huma stati federati. Għandhom status kostituzzjonali permanenti u, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra, grad għoli ta' indipendenza. Skont il-Kostituzzjoni Federali, is-26 canton għandhom l-istess status, ħlief li 6 (spiss imsejħa nofs canton) huma rappreżentati minn kunsillier wieħed minflok tnejn fil-Kunsill tal-Istati u għandhom biss nofs il-voti cantonali rigward il-maġġoranza cantonali meħtieġa. f’referendums dwar emendi kostituzzjonali. Kull canton għandu l-kostituzzjoni tiegħu u l-parlament, il-gvern, il-pulizija u l-qrati tiegħu stess. Madankollu, hemm differenzi konsiderevoli li jiddefinixxu l-cantons individwali, partikolarment f'termini ta 'popolazzjoni u żona ġeografika. Il-popolazzjoni tagħha tvarja bejn 16,003 (Appenzell Innerrhoden) u 1,487,969 (Zürich), u l-erja tagħha bejn 37 km² (Basel-Stadt) u 7,105 km² (Grisons). ==== Muniċipalitajiet ==== Fl-2018, il-cantons kienu jinkludu 2,222 muniċipalità. === Belt Federali === Sal-1848, il-Konfederazzjoni maħduma laxka ma kellha l-ebda organizzazzjoni politika ċentrali. Kwistjonijiet maħsuba li jaffettwaw il-Konfederazzjoni kollha kienu s-suġġett ta 'laqgħat regolari f'diversi postijiet. [[File:Bern 007 (35250800705).jpg|thumb|Il-belt il-qadima ta' Bern]] Fl-1848, il-kostituzzjoni federali pprovdiet li d-dettalji dwar l-istituzzjonijiet federali, bħall-postijiet tagħhom, kellhom jiġu indirizzati mill-Assemblea Federali (BV 1848 Art. 108). Għalhekk, fit-28 ta' Novembru, 1848, l-Assemblea Federali vvutat b’maġġoranza biex issib is-sede tal-gvern f’Berna u, bħala kompromess federali prototipiku, biex tassenja istituzzjonijiet federali oħra, bħall-Iskola Politeknika Federali (1854, l-ETH aktar tard) biex Zurich , u istituzzjonijiet oħra lil Lucerna, bħall-SUVA aktar tard (1912) u l-Qorti Federali tal-Assigurazzjoni (1917). Istituzzjonijiet federali oħra aktar tard ġew attribwiti lil Lausanne (Qorti Suprema Federali fl-1872, u EPFL fl-1969), Bellinzona (Qorti Kriminali Federali, 2004) u St. Gallen (Qorti Amministrattiva Federali u Qorti Federali tal-Privattivi, 2012). Il-Kostituzzjoni tal-1999 ma ssemmix Belt Federali u l-Kunsill Federali għadu ma indirizzax il-kwistjoni. Għalhekk, l-ebda belt fl-Isvizzera ma għandha l-istatus uffiċjali ta' kapitali jew Belt Federali. Madankollu, Berna hija komunement magħrufa bħala l-"Belt Federali" (Ġermaniż: Bundesstadt, Franċiż: ville fédérale, Taljan: città federale). === Relazzjonijiet barranin u istituzzjonijiet internazzjonali === [[File:United Nations Flags - cropped.jpg|thumb|Il-Palazz tan-Nazzjonijiet, kwartieri ġenerali Ewropej tan-Nazzjonijiet Uniti f'Ġinevra]] L-Isvizzera tevita b'mod radikali alleanzi li jistgħu jinvolvu azzjoni diretta militari, politika jew ekonomika u ilha newtrali mit-tmiem tal-espansjoni tagħha fl-1515. Il-politika tagħha ta' newtralità ġiet rikonoxxuta internazzjonalment fil-Kungress ta' Vjenna fl-1815. Fl-2002, l-Isvizzera saret membru sħiħ ta' in-Nazzjonijiet Uniti. Kien l-ewwel stat li ngħaqad miegħu permezz ta’ referendum. L-Isvizzera żżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma’ kważi l-pajjiżi kollha u storikament serviet bħala intermedjarju bejn stati oħra. L-Isvizzera mhix membru tal-Unjoni Ewropea; Il-poplu Żvizzeru rrifjuta b'mod konsistenti s-sħubija mill-bidu tad-disgħinijiet Madankollu, l-Isvizzera tipparteċipa fiż-Żona Schengen. [[File:Flag of the Red Cross.svg|thumb|left|Il-bandiera Żvizzera b'kuluri maqlubin saret is-simbolu tal-Moviment tas-Salib l-Aħmar, imwaqqaf fl-1863 minn Henry Dunant.]] Ħafna istituzzjonijiet internazzjonali huma bbażati fl-Isvizzera, parzjalment minħabba l-politika tagħha ta' newtralità. Ġinevra hija l-post fejn twieled il-Moviment tas-Salib l-Aħmar u tan-Nofs Qamar l-Aħmar, il-Konvenzjonijiet ta' Ġinevra u, mill-2006, ospitat il-Kunsill tad-Drittijiet tal-Bniedem tan-Nazzjonijiet Uniti. Għalkemm l-Isvizzera hija waħda mill-aktar pajjiżi riċenti li ssieħbu man-Nazzjonijiet Uniti, il-Palais des Nations f’Ġinevra huwa t-tieni l-akbar ċentru tan-Nazzjonijiet Uniti wara l-kwartieri ġenerali fi New York. L-Isvizzera kienet membru fundatur u ospitat il-Lega tan-Nazzjonijiet. Minbarra l-kwartieri ġenerali tan-Nazzjonijiet Uniti, il-Konfederazzjoni Żvizzera hija dar għal ħafna aġenziji tan-NU, inklużi l-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa (WHO), l-Organizzazzjoni Internazzjonali tax-Xogħol (ILO), l-Unjoni Internazzjonali tat-Telekomunikazzjoni (ITU), il-Kummissarju Għoli tan-Nazzjonijiet Uniti. għar-Refuġjati (UNHCR) u madwar 200 organizzazzjoni internazzjonali oħra, inklużi l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ u l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Proprjetà Intellettwali. Il-laqgħat annwali tal-Forum Ekonomiku Dinji f'Davos jiġbru flimkien mexxejja tan-negozju u politiċi mill-Isvizzera u pajjiżi barranin biex jiddiskutu kwistjonijiet importanti. Il-kwartieri ġenerali tal-Bank għall-Ħlasijiet Internazzjonali (BIS) marru għal Basel fl-1930. Bosta federazzjonijiet u organizzazzjonijiet sportivi jinsabu fil-pajjiż, inklużi l-Federazzjoni Internazzjonali tal-Handball f'Basel, il-Federazzjoni Internazzjonali tal-Baskitbol f'Ġinevra, l-Unjoni tal-Assoċjazzjonijiet Ewropej tal-Futbol (UEFA) f'Nyon, il-Federazzjoni Internazzjonali tal-Futbol ta' Assoċjazzjoni (FIFA) u l-International Ice Hockey Federation, kemm fi Zurich, l-Unjoni Internazzjonali taċ-Ċikliżmu f'Aigle u l-Kumitat Olimpiku Internazzjonali f’Lausanne. L-Isvizzera saret membru tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-Nazzjonijiet Uniti għall-perjodu 2023-2024. Skont l-Indiċi tal-Paċi Globali 2024, l-Isvizzera hija s-sitt l-iktar pajjiż paċifiku fid-dinja. === L-Isvizzera u l-Unjoni Ewropea === [[File:EU and EFTA.svg|thumb|Membri tal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (aħdar) jipparteċipaw fis-suq uniku Ewropew u huma parti miż-Żona Schengen.]] Għalkemm mhix membru, l-Isvizzera żżomm relazzjonijiet mal-UE u mal-pajjiżi Ewropej permezz ta' ftehimiet bilaterali. L-Iżvizzeri fil-biċċa l-kbira adattaw il-prattiki ekonomiċi tagħhom għal dawk tal-UE, fi sforz biex jikkompetu internazzjonalment. Is-sħubija fl-UE tiffaċċja sentiment popolari negattiv ħafna. Il-partit konservattiv SVP, l-akbar partit fil-Kunsill Nazzjonali, jopponih u diversi partiti politiċi oħra ma' jappoġġjawhx. L-applikazzjoni għas-sħubija ġiet irtirata formalment fl-2016. Iż-żoni frankofoni tal-Punent u r-reġjuni urbani fil-bqija tal-pajjiż għandhom tendenza li jkunu aktar favur l-UE, iżda ma' jiffurmawx proporzjon sinifikanti tal-popolazzjoni. Uffiċċju tal-Integrazzjoni jopera fid-Dipartiment tal-Affarijiet Barranin u d-Dipartiment tal-Affarijiet Ekonomiċi. Fl-2001, ġew iffirmati seba' ftehimiet bilaterali li lliberalizzaw ir-rabtiet kummerċjali. Din l-ewwel sensiela ta’ ftehimiet bilaterali kienet tinkludi l-moviment ħieles tan-nies. Fl-2004, ġie ffirmat it-tieni sett ta' ftehimiet li jkopru disa' oqsma, inkluż it-Trattat ta' Schengen u l-Konvenzjoni ta' Dublin. Fl-2006, referendum approva 1 biljun frank ta' investiment b'appoġġ għall-pajjiżi tan-Nofsinhar u ċentrali tal-Ewropa, bil-għan li jissaħħu r-rabtiet pożittivi mal-UE kollha kemm hi. Se jkun meħtieġ referendum ġdid biex jiġu approvati 300 miljun frank b'appoġġ għar-Rumanija u l-Bulgarija u l-adeżjoni riċenti tagħhom. L-Iżvizzeri ffaċċjaw pressjoni mill-UE u l-komunità internazzjonali biex inaqqsu s-segretezza bankarja u jgħollu r-rati tat-taxxa biex jaqblu ma' dawk tal-UE. It-taħditiet preparatorji ffukaw fuq erba' oqsma: is-suq tal-elettriku, il-parteċipazzjoni fil-proġett Galileo, il-kooperazzjoni maċ-Ċentru Ewropew għall-Prevenzjoni u l-Kontroll tal-Mard u ċ-ċertifikati tal-oriġini għall-prodotti tal-ikel. L-Isvizzera hija membru taż-żona ħielsa mill-passaporti ta' Schengen. Il-punti ta' kontroll fuq il-fruntiera tal-art japplikaw għall-moviment tal-merkanzija, iżda mhux għall-moviment tan-nies. === Militari === [[File:Switzerland - Air Force McDonnell Douglas FA-18C Hornet - cropped.jpg|thumb|F/A-18 Hornet tal-Forza tal-Ajru Żvizzera fl-Air Show ta' Axalp]] Il-Forzi Armati Żvizzeri, inklużi l-Forzi tal-Art u l-Forza tal-Ajru, huma l-aktar komposti minn reklutati, ċittadini rġiel bejn l-etajiet ta' 20 u 34 sena (f’każijiet eċċezzjonali sa 50). Peress li pajjiż bla baħar, l-Isvizzera m'għandha l-ebda marina; Madankollu, fil-lagi li jmissu mal-pajjiżi ġirien, dgħajjes armati għassa. Iċ-ċittadini Żvizzeri huma pprojbiti milli jaqdu f'armati barranin, ħlief fil-Gwardja Żvizzera tal-Vatikan, jew jekk għandhom nazzjonalità doppja ta' pajjiż barrani u joqogħdu hemmhekk. Is-sistema tal-milizzja Żvizzera tistipula li s-suldati għandhom iżommu d-dar tagħmir maħruġ mill-militar, inklużi armi personali kompletament awtomatiċi. In-nisa jistgħu jservu volontarjament. L-irġiel normalment jirċievu abbozzi militari ta' ordnijiet għat-taħriġ fl-età ta' 18-il sena. Madwar żewġ terzi taż-żgħażagħ Żvizzeri huma tajbin għas-servizz; Għal oħrajn, hemm diversi forom ta' servizz alternattiv. Kull sena, madwar 20,000 persuna jirċievu taħriġ fiċ-ċentri ta' reklutaġġ għal 18 sa 21 ġimgħa. Ir-riforma "Ejército XXI" ġiet adottata b'vot popolari fl-2003, li tissostitwixxi "Ejército 95", u naqqset il-listi minn 400,000 għal madwar 200,000. Minnhom, 120,000 huma attivi fit-taħriġ perjodiku tal-armata u 80,000 huma riżervi li ma jirċievux taħriġ. L-aħħar riforma tal-armata, Weiterentwicklung der Armee (WEA; Spanjol: Żvilupp ulterjuri tal-Armata), bdiet fl-2018 u kienet mistennija tnaqqas in-numru ta' persunal tal-armata għal 100,000 sal-aħħar tal-2022. [[File:SKdt-Fahrzeug - Schweizer Armee - Steel Parade 2006.jpg|thumb|left|Mowag Eagles magħmulin fl-Isvizzera tal-forzi tal-art]] B'kollox, ġew iddikjarati tliet mobilizzazzjonijiet ġenerali biex jiggarantixxu l-integrità u n-newtralità tal-Isvizzera. L-ewwel mobilizzazzjoni saret b'reazzjoni għall-Gwerra Franko-Prussjana tal-1870-1871; filwaqt li t-tieni kien bi tweġiba għat-tfaqqigħ tal-Ewwel Gwerra Dinjija f'Awwissu tal-1914; It-tielet mobilizzazzjoni seħħet f'Settembru 1939 b'reazzjoni għall-attakk Ġermaniż fuq il-Polonja. Minħabba l-politika tiegħu ta' newtralità, il-militar Żvizzeru ma jipparteċipax f’kunflitti armati f'pajjiżi oħra, iżda jipparteċipa f'xi missjonijiet taż-żamma tal-paċi. Mill-2000, id-Dipartiment tal-Forzi Armati żamm is-sistema ta' ġbir ta' informazzjoni Onyx biex jimmonitorja l-komunikazzjonijiet bis-satellita. Il-politika ta' l-Iżvizzera dwar l-armi hija unika fl-Ewropa, hekk kif bejn 2 u 3.5 miljun arma tan-nar jinsabu f'idejn iċ-ċivili, u dan jagħti lill-pajjiż stima ta' bejn 28 u 41 pistola għal kull 100 persuna. Skont is-Small Arms Survey, 324,484 arma biss jinsabu f'idejn il-militar. 143,372 biss jinsabu f’idejn suldati. Madankollu, il-munizzjon m'għadux imqassam. == Ekonomija u liġi tax-xogħol == [[File:Aerial view of Zurich.JPG|thumb|Iż-żona metropolitana ta' Zurich, b’1.5 miljun abitant u 150,000 kumpanija, hija waħda mill-aktar ċentri ekonomiċi importanti fid-dinja.]] L-Isvizzera għandha ekonomija stabbli, prospera u ta' teknoloġija għolja. Huwa l-aktar pajjiż sinjur fid-dinja per capita fi klassifikazzjonijiet multipli. Il-pajjiż huwa kklassifikat bħala wieħed mill-inqas pajjiżi korrotti fid-dinja, filwaqt li s-settur bankarju tiegħu huwa kklassifikat bħala "wieħed mill-aktar korrotti fid-dinja." Għandha l-20 l-akbar ekonomija fid-dinja bil-PGD nominali u t-38 l-akbar bil-parità tal-poter tax-xiri. Mill-2021, huwa t-13-il l-akbar esportatur u l-ħames l-akbar per capita. Zurich u Ġinevra huma kkunsidrati bħala bliet globali, ikklassifikati bħala Alpha u Beta rispettivament. Basel hija l-kapitali tal-industrija farmaċewtika tal-Isvizzera, fejn jinsabu Novartis, Roche u ħafna atturi oħra. Huwa wieħed mill-aktar ċentri importanti tad-dinja għall-industrija tax-xjenzi tal-ħajja. L-Isvizzera kisbet it-tieni l-ogħla punteġġ globalment fl-Indiċi tal-Libertà Ekonomika tal-2023, filwaqt li pprovdiet servizzi pubbliċi importanti. Fuq bażi per capita, il-PGD nominali huwa ogħla mill-akbar ekonomiji fl-Ewropa tal-Punent u Ċentrali u l-Ġappun, filwaqt li aġġustata għall-qawwa tal-akkwist, l-Isvizzera kklassifikat fil-11 fl-2017, fil-5 fl-2018, u fid-9 fl-2020. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2016 tal-Forum Ekonomiku Dinji ikklassifika l-ekonomija tal-Isvizzera bħala l-aktar kompetittiva fid-dinja; Mill-2019, hija fil-ħames post globalment. L-Unjoni Ewropea ttikkettjat bħala l-aktar pajjiż innovattiv fl-Ewropa u l-aktar pajjiż innovattiv fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, kif kienet għamlet fl-2022, 2021, 2020 u 2019. Hija kklassifikat fl-20 post minn 189 pajjiż fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali. faċilità li tagħmel in-negozju. It-tkabbir bil-mod tal-Isvizzera fid-disgħinijiet u l-bidu tas-snin 2000 żied l-appoġġ għar-riformi ekonomiċi u l-armonizzazzjoni mal-Unjoni Ewropea. Fl-2020, l-IMD poġġa lill-Isvizzera l-ewwel biex tattira ħaddiema tas-sengħa. Għal ħafna mis-seklu 20, l-Isvizzera kienet l-aktar pajjiż sinjur fl-Ewropa b'marġni konsiderevoli (PDG per capita). L-Isvizzera għandha wieħed mill-akbar bilanċi tal-kontijiet fid-dinja bħala perċentwal tal-PGD. Fl-2018, il-canton ta' Basel-Stadt kellu l-ogħla PGD per capita, qabel Zug u Ġinevra. Skont Credit Suisse, madwar 37% biss tar-residenti għandhom djarhom, waħda mill-inqas rati ta' sidien ta' darhom fl-Ewropa. Il-livelli tal-prezzijiet għall-akkomodazzjoni u l-ikel kienu 171 % u 145 % tal-indiċi tal-UE-25 fl-2007, meta mqabbla ma' 113 % u 104 % fil-Ġermanja. L-Isvizzera hija dar għal bosta korporazzjonijiet multinazzjonali kbar. L-akbar bi dħul huma Glencore, Gunvor, Nestlé, Mediterranean Shipping Company, Novartis, Hoffmann-La Roche, ABB, Mercuria Energy Group u Adecco. Notabbli wkoll huma UBS, Zurich Insurance, Richemont, Credit Suisse, Barry Callebaut, Swiss Re, Rolex, Tetra Pak, Swatch Group u Swiss International Air Lines. L-iktar settur ekonomiku importanti tal-Isvizzera huwa l-manifattura. Prodotti manifatturati jinkludu kimiċi ta' speċjalità, prodotti tal-kura tas-saħħa u farmaċewtiċi, strumenti xjentifiċi u ta' kejl ta' preċiżjoni, u strumenti mużikali. L-oġġetti esportati ewlenin huma kimiċi (34% tal-oġġetti esportati), magni/elettronika (20.9%) u strumenti ta 'preċiżjoni/arloġġi (16.9%). Is-settur tas-servizzi, speċjalment il-banek u l-assigurazzjoni, il-kummerċ tal-komoditajiet, it-turiżmu u l-organizzazzjonijiet internazzjonali, huwa industrija importanti oħra għall-Isvizzera. Is-servizzi esportati jirrappreżentaw terz tal-esportazzjonijiet. Il-protezzjoniżmu agrikolu—eċċezzjoni rari għall-politiki tal-kummerċ ħieles tal-Isvizzera—jikkontribwixxi għal prezzijiet għoljin tal-ikel. Il-liberalizzazzjoni tas-suq tal-prodotti għadha lura wara ħafna pajjiżi tal-UE skont l-OECD. Minbarra l-agrikoltura, l-ostakli ekonomiċi u kummerċjali bejn l-Unjoni Ewropea u l-Isvizzera huma minimi, u l-Isvizzera għandha ftehimiet ta’ kummerċ ħieles ma’ ħafna pajjiżi. L-Isvizzera hija membru tal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA). L-Isvizzera hija meqjusa bħala l-"pajjiż tal-kooperattivi" u l-akbar għaxar kumpaniji kooperattivi ammontaw għal aktar minn 11% tal-PGD fl-2018. Dawn jinkludu Migros u Coop, l-akbar żewġ kumpaniji tal-bejgħ bl-imnut fl-Isvizzera. ==== Oriġini tal-kapital fl-akbar 30 korporazzjoni Żvizzera, 2018: ==== * Żvizzera (39%) * Amerika ta' Fuq (33%) * Ewropa (24%) * Il-bqija tad-dinja (4%) === Taxxi u nfiq pubbliku === L-Isvizzera hija rifuġju fiskali. L-ekonomija tas-settur privat tiddomina. Għandha rati ta' taxxa baxxi; Il-proporzjon tad-dħul mit-taxxa mal-PGD huwa wieħed mill-iżgħar fil-pajjiżi żviluppati. Il-baġit federali Żvizzeru laħaq 62.8 biljun frank Żvizzeri fl-2010, 11.35% tal-PGD; Madankollu, il-baġits tal-cantons u l-muniċipalitajiet ma jingħaddux bħala parti mill-baġit federali. L-infiq totali tal-gvern huwa eqreb għal 33.8% tal-PGD. Is-sorsi ewlenin ta' dħul għall-gvern federali huma t-taxxa fuq il-valur miżjud (33 % tad-dħul mit-taxxa) u t-taxxa diretta federali (29 %). L-oqsma ewlenin tal-infiq huma l-benesseri soċjali u l-finanzi/taxxi. In-nefqa tal-Konfederazzjoni Żvizzera żdiedet minn 7% tal-PDG fl-1960 għal 9.7% fl-1990 u 10.7% fl-2010. Filwaqt li s-setturi tal-benesseri soċjali u tal-finanzi u t-taxxi kibru minn 35% fl-1990 għal 48.2% fl-2010, kien hemm tnaqqis sinifikanti fl-infiq fuq l-agrikoltura u d-difiża nazzjonali: minn 26.5% għal 12.4% (stima għas-sena 2015). === Forza tax-xogħol === Ftit aktar minn 5 miljun ruħ jaħdmu fl-Isvizzera; madwar 25 % tal-impjegati kienu jappartjenu għal unjin fl-2004. L-Isvizzera għandha suq tax-xogħol aktar flessibbli minn pajjiżi ġirien u r-rata tal-qgħad hija konsistentement baxxa. Ir-rata tal-qgħad żdiedet minn 1.7 % f’Ġunju 2000 għal 4.4 % f’Diċembru 2009. Imbagħad naqset għal 3.2 % fl-2014 u baqgħet stabbli għal diversi snin, qabel ma tkompli tonqos għal 2.5 % fl-2018 u 2.3 % fl-2019. Tkabbir fil-popolazzjoni (minn immigrazzjoni netta) laħqet 0.52% tal-popolazzjoni fl-2004, żdiedet fis-snin sussegwenti qabel reġgħet waqgħet għal 0.54% fl-2017. Il-popolazzjoni nazzjonali barranija kienet 28.9% fl-2015, madwar l-istess bħall-Awstralja. Fl-2016, id-dħul gross medju fix-xahar fl-Isvizzera kien 6,502 franki kull xahar (ekwivalenti għal 6,597 USD fix-xahar). Wara l-kera, it-taxxi u l-kontribuzzjonijiet tal-pensjoni, flimkien mal-infiq fuq oġġetti u servizzi, il-familja medja fadlilha madwar 15% tad-dħul gross tagħha f’tfaddil. Għalkemm 61% tal-popolazzjoni qalgħu inqas mid-dħul medjan, l-inugwaljanza fid-dħul hija relattivament baxxa, b'koeffiċjent Gini ta '29.7, li jpoġġi lill-Isvizzera fost l-20 pajjiż l-aktar sinjuri. Madwar 8.2% tal-popolazzjoni tgħix taħt il-linja nazzjonali tal-faqar, definita fl-Isvizzera bħala dħul ta' inqas minn 3,990 frank Żvizzeri fix-xahar għal dar ta' żewġ adulti u żewġt itfal, u 15% oħra huma f'riskju ta' faqar. Familji b'ġenitur wieħed, dawk mingħajr edukazzjoni post-obbligatorja u nies mingħajr impjieg huma fost in-nies l-aktar probabbli li jgħixu taħt il-linja tal-faqar. Għalkemm ix-xogħol huwa meqjus bħala mod kif toħroġ mill-faqar, madwar 4.3% huma meqjusa bħala li jaħdmu foqra. Wieħed minn kull għaxar impjieg fl-Iżvizzera huwa meqjus bħala bi ħlas baxx; Madwar 12% tal-ħaddiema Żvizzeri għandhom impjiegi bħal dawn, ħafna minnhom barranin. == Edukazzjoni u xjenza == === Edukazzjoni primarja === [[File:11-11-24-basel-by-ralfr-035.jpg|thumb|L-Università ta' Basel hija l-eqdem università fl-Isvizzera (1460).]] L-età minima għall-iskola primarja hija ta' madwar sitt snin, iżda l-biċċa l-kbira tal-cantons joffru "nursery school" b'xejn mill-età ta' erba' jew ħames snin. L-iskola elementari tkompli permezz tar-raba’, il-ħames, jew is-sitt grad, skont l-iskola. Tradizzjonalment, l-ewwel lingwa barranija fl-iskola kienet waħda mill-lingwi l-oħra Żvizzeri, għalkemm fl-2000, l-Ingliż kien elevat f'xi cantons. Fl-aħħar tal-iskola primarja jew fil-bidu tas-sekondarja, l-istudenti jiġu assenjati skont il-kapaċitajiet tagħhom għal waħda minn diversi sezzjonijiet (ħafna drabi tlieta). L-aktar studenti mgħaġġla jirċievu klassijiet avvanzati biex jippreparawhom għal aktar studju u maturità, filwaqt li studenti oħra jirċievu edukazzjoni mfassla għall-bżonnijiet tagħhom. === Edukazzjoni terzjarja === [[File:Swiss scientists.jpg|thumb|Xi xjenzati Żvizzeri li kellhom rwol ewlieni fid-dixxiplina tagħhom (minn l-arloġġ): Leonhard Euler (matematika), Louis Agassiz (glaċjoloġija), Auguste Piccard (ajrunawtika), Albert Einstein (fiżika)]] L-Isvizzera hija dar għal 12-il università, għaxra minnhom jinżammu fil-livell cantonali u ġeneralment joffru suġġetti mhux tekniċi. Ikklassifikat fis-87 post fil-Klassifikazzjoni Akkademika tal-Universitajiet Dinjija tal-2019 L-akbar università hija l-Università ta' Zurich bi kważi 25,000 student. L-Istitut Federali Żvizzeru tat-Teknoloġija ta' Zurich (ETHZ) u l-Università ta' Zurich huma kklassifikati fl-20 u fl-54 post, rispettivament, fil-Klassifikazzjoni Akkademika tal-Universitajiet Dinjija tal-2015. Il-gvern federali jisponsorja żewġ istituti: l-Iskola Politeknika Federali ta' Zurich (ETHZ) fi Zurich, imwaqqfa fl-1855, u l-Iskola Politeknika Federali ta' Lausanne (EPFL) f’Lausanne, imwaqqfa fl-1969, li qabel kienet assoċjata mal-Università ta' Lausanne. Tmienja mill-aqwa għaxar skejjel tal-ospitalità fid-dinja jinsabu fl-Isvizzera. Barra minn hekk, hemm diversi universitajiet tax-xjenzi applikati disponibbli. Fl-istudji tan-negozju u l-ġestjoni, l-Università ta' San Gallen, (HSG) hija kklassifikata 329 fid-dinja mill-QS World University Rankings u l-Istitut Internazzjonali għall-Iżvilupp tal-Ġestjoni (IMD), kklassifikati l-ewwel fi programmi miftuħa fil-livell dinji. L-Isvizzera għandha t-tieni l-ogħla rata (kważi 18% fl-2003) ta' studenti barranin fl-edukazzjoni ogħla, wara l-Awstralja (ftit aktar minn 18%). L-Istitut Universitarju ta' Studji Internazzjonali u ta' Żvilupp, ibbażat f'Ġinevra, huwa l-eqdem skola gradwata ta' studji internazzjonali u ta' żvilupp fl-Ewropa kontinentali u huwa meqjus bħala wieħed mill-aktar prestiġjużi. === Xjenza === L-Isvizzera kienet il-post fejn twieled bosta rebbieħa tal-Premju Nobel, inkluż Albert Einstein, li żviluppa t-teorija tiegħu tar-relattività speċjali f'Berna. Aktar tard, Vladimir Prelog, Heinrich Rohrer, Richard Ernst, Edmond Fischer, Rolf Zinkernagel, Kurt Wüthrich u Jacques Dubochet irċevew Premji Nobel fix-xjenza. B'kollox, 114-il rebbieħ fl-oqsma kollha għandhom xi konnessjoni mal-Isvizzera. Il-Premju Nobel għall-Paċi ngħata disa' darbiet lil organizzazzjonijiet ibbażati fl-Isvizzera. [[File:LHC, CERN.jpg|thumb|left|Il-mina LHC. Is-CERN huwa l-akbar laboratorju fid-dinja u wkoll il-post fejn twieled il-World Wide Web.]] Ġinevra u d-dipartiment Franċiż fil-qrib ta' Ain huma dar għall-akbar laboratorju fid-dinja, is-CERN, iddedikat għar-riċerka tal-fiżika tal-partikuli. Ċentru ta' riċerka importanti ieħor huwa l-Istitut Paul Scherrer. Fost l-aktar invenzjonijiet notevoli hemm lysergic acid diethylamide (LSD), diazepam (Valium), il-mikroskopju tal-iskannjar tal-mini (Premju Nobel), u Velcro. Xi teknoloġiji ppermettew l-esplorazzjoni ta' dinjiet ġodda, bħall-bużżieqa taħt pressjoni ta' Auguste Piccard u l-bathyscaphe, li ppermettew lil Jacques Piccard jilħaq l-aktar punt fonda fl-oċeani tad-dinja. L-Uffiċċju Spazjali Żvizzeru pparteċipa f'diversi teknoloġiji u programmi spazjali. Kien wieħed mill-għaxar fundaturi tal-Aġenzija Spazjali Ewropea fl-1975 u huwa s-seba' l-akbar kontributur għall-baġit tal-ESA. Fis-settur privat, diversi kumpaniji huma involuti fl-industrija spazjali, bħal Oerlikon Space jew Maxon Motors. === Enerġija === [[File:Mauvoisin Dam.jpg|thumb|L-Isvizzera għandha l-ogħla digi fl-Ewropa, inkluża l-Mauvoisin Dam fl-Alpi. L-enerġija idroelettrika hija l-aktar sors ta' enerġija domestika importanti fil-pajjiż.]] L-elettriku ġġenerat fl-Isvizzera ġej minn 56% idroelettriku u 39% enerġija nukleari, li jipproduċu ammont negliġibbli ta 'CO2. Fit-18 ta' Mejju 2003, żewġ referenda anti-nukleari ġew megħluba: Moratorju Plus, maħsub biex jipprojbixxi l-bini ta' impjanti nukleari ġodda (41.6% appoġġ), u Electricity Without Nuclear Power (33.7% appoġġ) wara li skada moratorju fl-2000. Wara d-diżastru nukleari ta' Fukushima, fl-2011 il-gvern ħabbar pjanijiet biex itemm l-użu tal-enerġija nukleari fl-20 sa 30 sena li ġejjin. F'Novembru 2016, il-votanti Żvizzeri rrifjutaw referendum tal-Partit tal-Ħodor biex jaċċellera t-tneħħija gradwali tal-enerġija nukleari (appoġġ ta' 45.8%). L-Uffiċċju Federali Żvizzeru tal-Enerġija (SFOE) huwa responsabbli għall-provvista u l-użu tal-enerġija fi ħdan id-Dipartiment Federali tal-Ambjent, Trasport, Enerġija u Komunikazzjoni (DETEC). L-aġenzija tappoġġja l-inizjattiva tas-Soċjetà tal-2000 Watt biex tnaqqas il-konsum tal-enerġija tal-pajjiż b'aktar min-nofs sal-2050. === Trasport === [[File:Lötschberg Tunnel.jpg|thumb|left|Dħul tal-Mina Bażi l-ġdida ta' Lötschberg, it-tielet l-itwal mina tal-ferrovija fid-dinja, taħt il-linja tal-ferrovija ta' qabel Lötschberg. Kienet l-ewwel mina kompluta tal-proġett kbir NRLA.]] L-aktar netwerk ferrovjarju dens tal-Ewropa jifrex 5,250 kilometru (3,260 mi) u jġorr aktar minn 596 miljun passiġġier fis-sena mill-2015. Fl-2015, kull resident Żvizzeru vvjaġġa medja ta' 2,550 kilometru (1,580 mi) bil-ferrovija, aktar minn kwalunkwe pajjiż Ewropew ieħor. Prattikament 100% tan-netwerk huwa elettrifikat. 60% tan-netwerk huwa mħaddem mill-Ferroviji Federali Żvizzeri (SBB CFF FFS). Minbarra t-tieni l-akbar kumpanija ferrovjarja ta' kejl standard, BLS AG, żewġ kumpaniji ferrovjarji joperaw fuq netwerks ta' kejl dejjaq: ir-Rhaetian Railway (RhB) fi Graubünden, li tinkludi xi linji tal-Wirt Dinji, u l-Matterhorn Gotthard Bahn (MGB ), li tikkoopera mal-RhB fuq il-Glacier Express bejn Zermatt u St. Moritz/Davos. L-Isvizzera topera l-itwal u l-aktar profonda mina tal-ferrovija fid-dinja u l-ewwel rotta ċatta ta' livell baxx mill-Alpi, il-Mina Bażi Gotthard twila 57.1 kilometri (35.5 mi), l-aktar mill-proġett New Rail Link madwar l-Alpi (NRLA). . L-Isvizzera għandha netwerk tat-toroq immexxi pubblikament u bla ħlas, iffinanzjat minn liċenzji tal-vetturi u taxxi fuq vetturi u gażolina. Is-sistema tal-awtostrada Żvizzera teħtieġ ix-xiri annwali ta' vinjetta (stiker tal-pedaġġ)—għal 40 frank Żvizzeru—biex tuża t-toroq tagħha, inklużi karozzi u trakkijiet. In-netwerk tal-awtostradi Żvizzeru jestendi fuq 1,638 km (1,018 mi) u għandu waħda mill-ogħla densitajiet tal-awtostradi fid-dinja. L-Ajruport ta' Zurich huwa l-akbar portal tal-ajru internazzjonali tal-Isvizzera; Immaniġġja 22.8 miljun passiġġier fl-2012. L-ajruporti internazzjonali l-oħra huma l-Ajruport ta' Ġinevra (13.9 miljun passiġġier fl-2012), l-Ajruport tal-EuroAirport Basel Mulhouse Freiburg (li jinsab fi Franza), l-Ajruport ta' Berna, l-Ajruport ta' Lugano, l-Ajruport ta' St. Gallen-Altenrhein u l-Ajruport ta' Sion. Swiss International Air Lines hija t-trasportatur tal-bandiera. Iċ-ċentru ewlieni tiegħu huwa Zurich, iżda d-domiċilju legali tiegħu jinsab f'Basel. === Atmosfera === L-Isvizzera għandha wieħed mill-aqwa rekords ambjentali fost in-nazzjonijiet żviluppati. Hija firmatarja tal-Protokoll ta' Kjoto. Flimkien mal-Korea t'Isfel, tifforma l-Grupp ta' Integrità Ambjentali (EIG). Il-pajjiż jipparteċipa b'mod attiv fi programmi ta' riċiklaġġ u kontra ż-żibel u huwa wieħed mir-riċiklaturi ewlenin fid-dinja, li jirkupra bejn 66% u 96% tal-materjali riċiklabbli, li jvarja skond il-pajjiż. L-Indiċi tal-Ekonomija Ekoloġika Globali tal-2014 poġġa lill-Isvizzera fost l-aqwa 10 ekonomiji ħodor. L-Isvizzera għandha sistema ekonomika tar-rimi tal-iskart li hija prinċipalment ibbażata fuq ir-riċiklaġġ u l-inċinerazzjoni tal-iskart għall-produzzjoni tal-enerġija. Bħal f'pajjiżi Ewropej oħra, ir-rimi illegali ta' skart huwa suġġett għal multi kbar. Fi kważi l-muniċipalitajiet Żvizzeri kollha, stikers obbligatorji jew basktijiet taż-żibel speċjali jagħmluha possibbli li jiġi identifikat żibel li jintremew. == Demografija == [[File:Bevölkerungsdichte der Schweiz_2019.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fl-Isvizzera (2019)]] [[File:Ausländeranteil der Schweiz 2019.png|thumb|Perċentwal ta' barranin fl-Isvizzera (2019)]] Bħal pajjiżi żviluppati oħra, il-popolazzjoni Żvizzera żdiedet malajr matul l-era industrijali, kwadruplikat bejn l-1800 u l-1990, u kompliet tikber. Il-popolazzjoni hija madwar 9 miljun (stima tal-2023). It-tkabbir tal-popolazzjoni kien ipproġettat li jestendi sal-2035, primarjament minħabba l-immigrazzjoni. Bħal ħafna mill-Ewropa, l-Isvizzera tiffaċċja popolazzjoni li qed tixjieħ, b'rata ta' fertilità qrib il-livell ta' sostituzzjoni. L-Isvizzera għandha waħda mill-eqdem popolazzjonijiet fid-dinja, b'età medja ta' 42.5 snin. Skont il-World Factbook, il-gruppi etniċi fl-Isvizzera huma kif ġej: Żvizzeri 69.2%, Ġermaniżi 4.2%, Taljani 3.2%, Portugiżi 2.5%, Franċiżi 2.1%, Kosovari 1.1%, Torok 1%, oħrajn 16.7% (stima tal-2020) . Ċifri mill-Kunsill tal-Ewropa jissuġġerixxu popolazzjoni ta' madwar 30,000 Roma fil-pajjiż. === Immigrazzjoni === Fl-2023, il-barranin residenti kienu jiffurmaw 26.3% tal-popolazzjoni tal-Isvizzera. Il-maġġoranza tagħhom (83%) ġew minn pajjiżi Ewropej. L-Italja kkontribwiet l-akbar grupp ta' barranin, b’14.7% tal-popolazzjoni barranija totali, segwita mill-qrib mill-Ġermanja (14.0%), il-Portugall (11.7%), Franza (6.6%), il-Kosovo (5.1%), Spanja (3.9%), It-Turkija (3.1%), il-Maċedonja ta’ Fuq (3.1%), is-Serbja (2.8%), l-Awstrija (2.0%), ir-Renju Unit (1.9%), il-Bosnja u Ħerzegovina (1.3%) u l-Kroazja (1.3%). L-immigranti tas-Sri Lanka (1.3%), il-biċċa l-kbira tagħhom eks-refuġjati Tamil, kienu l-akbar grupp ta' oriġini Asjatika (7.9%). Ċifri mill-2021 juru li 39.5 % (meta mqabbel ma' 34.7 % fl-2012) tal-popolazzjoni residenti permanenti ta' 15-il sena jew aktar (madwar 2.89 miljun) kellha sfond ta' immigrant. 38% tal-popolazzjoni ta' oriġini immigranti (1.1 miljun) kellha ċittadinanza Żvizzera. === Lingwi === [[File:Map Languages CH.png|thumb|left|Lingwa fi-Żvizzera]] [[File:Karte Schweizer Sprachgebiete 2017.png|thumb|Lingwi nazzjonali fl-Isvizzera (2016): Ġermaniż (62.8%) bl-aħmar, Franċiż (22.9%) bil-morda, Taljan (8.2%) bl-aħdar, Rumanz (0.5%) bl-isfar]] L-Isvizzera għandha erba' lingwi nazzjonali: prinċipalment il-Ġermaniż (mitkellma b'mod nattiv minn 62.8% tal-popolazzjoni fl-2016); Franċiż (22.9%) mitkellma b'mod nattiv fil-punent; u t-Taljan (8.2%) mitkellma b'mod nattiv fin-nofsinhar. Ir-raba' lingwa nazzjonali, ir-Rumansh (0.5%), hija lingwa Rumana mitkellma lokalment fil-canton trilingwi tax-Xlokk ta' Graubünden, u hija indikata mill-Artikolu 4 tal-Kostituzzjoni Federali bħala l-lingwa nazzjonali flimkien mal-Ġermaniż, il-Franċiż u t-Taljan. L-Artikolu 70 isemmi bħala lingwa uffiċjali jekk l-awtoritajiet jikkomunikaw ma' nies li jitkellmu r-Rumanz. Madankollu, liġijiet federali u atti uffiċjali oħra m'għandhomx għalfejn jiġu promulgati bir-Rumanz. Fl-2016, il-lingwi l-aktar mitkellma fid-dar fost ir-residenti permanenti ta' 15-il sena jew aktar kienu l-Ġermaniż Żvizzeru (59.4%), il-Franċiż (23.5%), il-Ġermaniż Standard (10.6%) u t-Taljan (8.5%). Lingwi oħra mitkellma fid-dar kienu l-Ingliż (5.0%), Portugiż (3.8%), Albaniż (3.0%), Spanjol (2.6%), u Serb u Kroat (2.0%). 6.9% irrappurtaw li jitkellmu lingwa oħra fid-dar. Fl-2014, kważi żewġ terzi (64.4%) tal-popolazzjoni residenti permanenti rrappurtaw li titkellem aktar minn lingwa waħda regolarment. Il-gvern federali huwa obbligat li jikkomunika bil-lingwi uffiċjali, u traduzzjoni simultanja minn u lejn il-Ġermaniż, il-Franċiż u t-Taljan hija offruta fil-parlament federali. Minbarra l-forom uffiċjali tal-lingwi rispettivi tagħhom, l-erba' reġjuni lingwistiċi tal-Isvizzera għandhom ukoll forom tad-djalett lokali. Ir-rwol li għandhom id-djaletti f'kull reġjun lingwistiku jvarja b'mod drammatiku: fir-reġjuni li jitkellmu bil-Ġermaniż, id-djaletti Ġermaniżi Żvizzeri saru aktar prevalenti mit-tieni nofs tas-seklu 20, speċjalment fil-midja, u jintużaw bħala lingwa ta' kuljum għal ħafna. filwaqt li l-varjetà Żvizzera tal-Ġermaniż standard kważi dejjem tintuża minflok id-djalett għall-komunikazzjoni bil-miktub (cf. użu diglossiku ta' lingwa). B'kuntrast, fir-reġjuni li jitkellmu bil-Franċiż, id-djaletti lokali Franko-Provenzali kważi għebu (6.3% biss tal-popolazzjoni tal-Valais, 3.9% ta' Freiburg u 3.1% ta' Jura kienu għadhom jitkellmu djaletti fl-aħħar tas-seklu 20), filwaqt li fir-reġjuni li jitkellmu bit-Taljan, l-użu tad-djaletti Lombard huwa prinċipalment limitat għall-ambjenti tal-familja u konversazzjonijiet informali. Il-lingwi uffiċjali ewlenin għandhom termini li ma jintużawx barra mill-Isvizzera, magħrufa bħala Helvetians. Il-Ġermaniżi Helvetians huma, b'mod ġenerali, grupp kbir ta 'kliem tipiċi tal-Ġermaniż Standard Żvizzeru li ma jidhrux fil-Ġermaniż Standard jew djaletti Ġermaniżi oħra. Dawn jinkludu termini mill-kulturi lingwistiċi tal-madwar tal-Isvizzera (il-Ġermaniż Billett mill-Franċiż), minn termini simili f'lingwa oħra (l-azione Taljana użata mhux biss bħala att iżda wkoll bħala skont mill-Ġermaniż Aktion). Il-Franċiż Svizzeru, għalkemm ġeneralment qrib il-Franċiż Franċiż, fih ukoll xi Helvetians. L-aktar karatteristiċi frekwenti tal-Helvetians huma fil-vokabularju, frażijiet u pronunzja, għalkemm ċerti Helvetians huma indikati bħala speċjali fis-sintassi u l-ortografija. Duden, id-dizzjunarju komprensiv Ġermaniż, fih madwar 3000 Helvetians. Dizzjunarji Franċiżi kurrenti, bħall-Petit Larousse, jinkludu diversi mijiet ta' Helvetians; Ta' min jinnota li l-Franċiż Svizzeru juża termini differenti mill-Franċiż għan-numri 70 (septant) u 90 (nonante) u ħafna drabi wkoll għal 80 (huitante). It-tagħlim ta' waħda mil-lingwi nazzjonali l-oħra huwa obbligatorju għall-istudenti Żvizzeri kollha, għalhekk huwa preżunt li ħafna Żvizzeri huma tal-inqas bilingwi, speċjalment dawk li jappartjenu għal gruppi ta' minoranza lingwistika. Minħabba li l-biċċa l-kbira tal-Isvizzera titkellem bil-Ġermaniż, ħafna kelliema Franċiżi, Taljani u Rumani li jemigraw lejn il-bqija tal-Isvizzera u t-tfal ta' Żvizzeri li ma' jitkellmux bil-Ġermaniż imwielda fil-bqija tal-Isvizzera jitkellmu bil-Ġermaniż. Filwaqt li t-tagħlim ta' waħda mil-lingwi nazzjonali l-oħra fl-iskola huwa importanti, il-biċċa l-kbira tal-Isvizzeri jitgħallmu l-Ingliż biex jikkomunikaw ma' kelliema Żvizzeri ta' lingwi oħra, peress li huwa pperċepit bħala mezz newtrali ta' komunikazzjoni. L-Ingliż spiss jiffunzjona bħala l-lingwa franca de facto. == Saħħa == Ir-residenti Żvizzeri jridu jixtru assigurazzjoni tas-saħħa permezz ta' kumpaniji privati, li min-naħa tagħhom għandhom jaċċettaw l-applikanti kollha. Għalkemm l-ispiża tas-sistema hija waħda mill-ogħla, ir-riżultati tas-saħħa tagħha huma komparabbli ma' dawk ta' pajjiżi Ewropej oħra; Ġie rrappurtat li l-pazjenti huma ġeneralment sodisfatti ħafna biha. Fl-2012, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 80.4 snin għall-irġiel u 84.7 snin għan-nisa, l-ogħla fid-dinja. Madankollu, l-infiq fuq is-saħħa, li jirrappreżenta 11.4% tal-PGD (2010), huwa simili għal dak tal-Ġermanja u Franza (11.6%) u pajjiżi Ewropej oħra, iżda notevolment inqas minn dak tal-Istati Uniti (17.6%). Mill-1990, l-ispejjeż żdiedu b'mod kostanti. == Kultura == [[File:Vals06.JPG|thumb|Kunċert tal-qrun alpin f'Waltz]] Il-kultura Svizzera hija kkaratterizzata mid-diversità tagħha, li hija riflessa f'diversi drawwiet tradizzjonali. Reġjun jista' jkun kulturalment konness b'xi mod mal-pajjiż ġar li jaqsam il-lingwa tiegħu, kollha b'għeruq fil-kultura tal-Ewropa tal-Punent. Il-kultura Romansh iżolata lingwistikament ta' Graubünden fl-Isvizzera tal-Lvant hija eċċezzjoni. Tgħix biss fil-widien ta' fuq tar-Rhine u ta' l-Inn u tistinka biex iżżomm it-tradizzjoni lingwistika rari tagħha. L-Isvizzera hija dar għal kontributuri notevoli għal-letteratura, l-arti, l-arkitettura, il-mużika u x-xjenza. Barra minn hekk, il-pajjiż ġibed kreaturi fi żminijiet ta' taqlib jew gwerra. Hemm madwar 1000 mużew fil-pajjiż. Fost l-aktar avvenimenti kulturali importanti li jsiru kull sena hemm il-Paléo Festival, il-Lucerne Festival, il-Montreux Jazz Festival, il-Locarno International Film Festival u l-Art Basel. Is-simboliżmu Alpin kellu rwol essenzjali fit-tiswir tal-istorja Żvizzera u l-identità nazzjonali Żvizzera. Ħafna żoni alpini u ski resorts jattiraw viżitaturi għall-isports tax-xitwa, kif ukoll mixi fis-sajf u ċikliżmu fil-muntanji. L-iktar staġuni kwieti huma r-rebbiegħa u l-ħarifa. Kultura pastorali tradizzjonali tippredomina f'ħafna żoni, u rziezet żgħar huma kullimkien f'żoni rurali. L-arti popolari titrawwem f'organizzazzjonijiet madwar il-pajjiż. L-Isvizzera tidher l-aktar direttament fil-mużika, żfin, poeżija, tinqix fl-injam u rakkmu. Il-ħorn alpin, strument mużikali qisu tromba magħmul mill-injam, ingħaqad mal-yodel u l-accordion bħala epitomi tal-mużika tradizzjonali Svizzera. === Reliġjon === [[File:32126 St-Maurice, Abteikirche 1990-06-03.jpg|thumb|Abbey ta' San Maurizju]] Skont stħarriġ nazzjonali mill-Uffiċċju Federali tal-Istatistika Żvizzeru, il-Kristjaneżmu huwa r-reliġjon predominanti (madwar 67% tal-popolazzjoni residenti fl-2016-2018 u 75% taċ-ċittadini Żvizzeri), maqsuma bejn il-Knisja Kattolika (35, 8% tal-popolazzjoni), il-Knisja Riformata Żvizzera (23.8%), knejjes Protestanti oħra (2.2%), Ortodossija tal-Lvant (2.5%), u denominazzjonijiet Kristjani oħra (2.2%). L-Isvizzera m'għandha l-ebda reliġjon uffiċjali, għalkemm ħafna mill-cantons (ħlief Ġinevra u Neuchâtel) jirrikonoxxu knejjes uffiċjali, jew il-Knisja Kattolika jew il-Knisja Riformata Żvizzera. Dawn il-knejjes, u f'xi cantons il-knisja Kattolika l-antika u l-kongregazzjonijiet Lhud, huma ffinanzjati minn taxxi uffiċjali mill-membri tagħhom. Fl-2020, il-Knisja Kattolika Rumana kellha 3,048,475 membru reġistrat u li jħallsu t-taxxa tal-knisja (li jikkorrispondu għal 35.2% tal-popolazzjoni totali), filwaqt li l-Knisja Riformata Żvizzera kellha 2,015,816 membru (23.3% tal-popolazzjoni totali). 26.3% tar-residenti permanenti Żvizzeri mhumiex affiljati ma' ebda komunità reliġjuża. Fl-2020, skont stħarriġ nazzjonali mill-Uffiċċju Federali tal-Istatistika Żvizzeru, komunitajiet Kristjani minoritarji inkludew in-Neopietiżmu (0.5%), Pentecostalism (0.4%, l-aktar inkorporati fis-Schweizer Pfingstmission), komunitajiet appostoliċi (0.3%), denominazzjonijiet Protestanti oħra (1.1). %, inkluż Metodiżmu), il-Knisja Kattolika l-Antika (0.1%), denominazzjonijiet Kristjani oħra (0.3%). Reliġjonijiet mhux Insara huma l-Islam (5.3%), l-Induiżmu (0.6%), il-Buddiżmu (0.5%), il-Ġudaiżmu (0.25%) u oħrajn (0.4%). Storikament, il-pajjiż kien kważi bilanċjat bejn Kattoliċi u Protestanti, f'mużajk kumpless. Matul ir-Riforma, l-Isvizzera saret id-dar ta' ħafna riformaturi. Ġinevra kkonvertiet għall- Protestantiżmu fl- 1536, eżatt qabel il- wasla ta' Ġwanni Kalvin. Fl-1541, waqqaf ir-Repubblika ta' Ġinevra bl-ideali tiegħu stess. Sar magħruf internazzjonalment bħala Ruma Protestanta u kien fih riformaturi bħal Theodore Beza, William Farel u Pierre Viret. Zurich sar bastjun ieħor ta' riforma madwar l-istess żmien, b’Huldrych Zwingli u Heinrich Bullinger fit-tmun. Hemmhekk kienu joperaw ukoll l-Anabattisti Felix Manz u Conrad Grebel. Aktar tard ingħaqdu magħhom il-maħrubin Peter Martyr Vermigli u Hans Denck. Ċentri oħra kienu Basel (Andreas Karlstadt u Johannes Oecolampadius), Bern (Berchtold Haller u Niklaus Manuel) u St. Gallen (Joachim Vadian). Fl-1597, canton, Appenzell, kien uffiċjalment maqsum f'żewġ sezzjonijiet, waħda Kattolika u waħda Protestante. L-akbar bliet u l-cantons tagħhom (Bern, Ġinevra, Lausanne, Zurich u Basel) kienu fil-biċċa l-kbira Protestanti. L-Isvizzera Ċentrali, il-Valais, Ticino, Appenzell, Inner Rhodes, il-Jura u Freiburg huma tradizzjonalment Kattoliċi. Il-Kostituzzjoni Żvizzera tal-1848, taħt l-impressjoni reċenti tal-ġlied bejn il-kantons Kattoliċi u Protestanti li laħqu l-qofol tagħhom fis-Sonderbundskrieg, tiddefinixxi konxjament stat konsoċjazzjonali, li jippermetti l-koeżistenza paċifika tal-Kattoliċi u l-Protestanti. Inizjattiva tal-1980 li titlob separazzjoni sħiħa tal-knisja u l-istat ġiet miċħuda minn 78.9% tal-votanti. Xi cantons u bliet tradizzjonalment Protestanti llum għandhom maġġoranza żgħira Kattolika, għax minn madwar l-1970 minoranza li dejjem tikber ma kienet affiljata ma' ebda korp reliġjuż (21.4% fl-Isvizzera, 2012) speċjalment f'reġjuni tradizzjonalment Protestanti, bħall-belt ta' Basel (42). %), il-canton ta' Neuchâtel (38%), il-canton ta' Ġinevra (35%), il-canton ta' Vaud (26%) jew il-belt ta' Zurich (belt: >25%; canton: 23%) . ==== Reliġjon fl-Isvizzera (15-il sena 'l fuq, 2018-2020): ==== * Kattoliċiżmu Ruman (34.4%) * Protestantiżmu Żvizzeru (22.5%) * Protestanti oħra (2.7%) * Ortodossija tal-Lvant jew tal-Lvant (2.6%) Kattoliċi qodma (0.1%) Insara oħra (0.3%) * Mhux affiljat (29.4%) *Iżlam (5.4%) * Induiżmu (0.6%) * Buddiżmu (0.5%) * Ġudaiżmu (0.2%) * Reliġjonijiet oħra (0.3%) * Mhux determinat (1.1%) === Letteratura === [[File:Jean-Jacques Rousseau (painted_portrait).jpg|thumb|Jean-Jacques Rousseau ma' kienx biss kittieb iżda wkoll filosfu influwenti tas-seklu 18.]] L-ewwel forom ta' letteratura nkitbu bil-Ġermaniż, u dan jirrifletti d-dominanza bikrija ta’ din il-lingwa. Fis-seklu 18, il-Franċiż sar moda f'Berna u bnadi oħra, filwaqt li żdiedet l-influwenza tal-alleati u l-pajjiżi suġġetti li jitkellmu bil-Franċiż. Fost l-awturi klassiċi tal-letteratura Żvizzera hemm Jeremias Gotthelf (1797-1854) u Gottfried Keller (1819-1890); Kittieba aktar tard huma Max Frisch (1911-1991) u Friedrich Dürrenmatt (1921-1990), li Das Versprechen (Il-Ġurament) tagħhom ħareġ bħala film ta' Hollywood fl-2001. Fost l-aktar kittieba famużi li jitkellmu bil-Franċiż hemm Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) u Germaine de Staël (1766-1817). Awturi aktar reċenti jinkludu Charles Ferdinand Ramuz (1878-1947), li r-rumanzi tiegħu jiddeskrivu l-ħajja tal-bdiewa u dawk li jgħixu fil-muntanji, ambjentati f'ambjent ostili, u Blaise Cendrars (imwieled Frédéric Sauser, 1887-1961). L-awturi li jitkellmu bit-Taljan u r-Rumanz taw ukoll kontribut fix-xena letterarja Żvizzera, ġeneralment fi proporzjon man-numri tagħhom. Probabbilment l-aktar kreazzjoni letterarja Svizzera famuża, Heidi, l-istorja ta' tifla orfni li tgħix man-nannu tagħha fl-Alpi, hija waħda mill-aktar kotba popolari għat-tfal u saret simbolu tal-Isvizzera. Il-kreat tagħha, Johanna Spyri (1827-1901), kitbet diversi kotba dwar suġġetti simili. === Midja === Il-libertà tal-istampa u d-dritt tal-espressjoni ħielsa huma ggarantiti mill-Kostituzzjoni. L-Aġenzija Żvizzera tal-Aħbarijiet (SNA) ixxerred informazzjoni fi tlieta mill-erba' lingwi nazzjonali: dwar il-politika, l-ekonomija, is-soċjetà u l-kultura. L-SNA tipprovdi l-informazzjoni tagħha lil kważi l-midja kollha Żvizzera u barranija. Fl-Isvizzera, l-aktar gazzetti influwenti huma t-Tages-Anzeiger u Neue Zürcher Zeitung tal-lingwa Ġermaniża, kif ukoll Le Temps tal-lingwa Franċiża. Barra minn hekk, kważi kull belt għandha mill-inqas gazzetta lokali waħda ppubblikata fil-lingwa lokali predominanti. Il-gvern jeżerċita kontroll akbar fuq il-midja tax-xandir mill-midja stampata, speċjalment minħabba l-finanzjament u l-liċenzjar. Il-Korporazzjoni Svizzera tax-Xandir, li isimha reċentement inbidel għal SRG SSR, hija responsabbli għall-produzzjoni u d-distribuzzjoni tal-kontenut tar-radju u t-televiżjoni. L-istudji SRG SSR huma mqassma fir-reġjuni lingwistiċi differenti. Il-kontenut tar-radju huwa prodott f'sitt studios ċentrali u erba' reġjonali, filwaqt li l-midja tal-vidjo hija prodotta f'Ġinevra, Zurich, Basel u Lugano. Netwerk estensiv tal-kejbil jippermetti lill-Isvizzeri jaċċessaw kontenut minn pajjiżi ġirien. === Sports === [[File:Allalinhorn 4027 2007 04 17.JPG|thumb|left|Saas-Fee Glacier Ski Area]] L-iskijar, is-snowboard u l-muntanji huma wħud mill-aktar sports popolari, li jirriflettu n-natura tal-pajjiż. L-isports tax-xitwa huma pprattikati mill-indiġeni u l-viżitaturi. Bobsleigh ġie ivvintat f'St Moritz. L-ewwel kampjonati mondjali tal-iski saru f'Mürren (1931) u St. Moritz (1934). Din l-aħħar belt ospitat it-tieni Logħob Olimpiku tax-Xitwa fl-1928 u l-ħames edizzjoni fl-1948. Fost l-aktar skiers u ċampjins tad-dinja ta' suċċess hemm Pirmin Zurbriggen u Didier Cuche. L-aktar sports segwiti fl-Isvizzera huma l-futbol u l-hockey fuq is-silġ. Zurich hija d-dar tal-kwartieri ġenerali tal-korpi internazzjonali tal-futbol u tal-hockey fuq is-silġ, il-Federazzjoni Internazzjonali tal-Assoċjazzjoni tal-Futbol (FIFA) u l-Federazzjoni Internazzjonali tal-Hockey tas-Silġ (IIHF). Ħafna kwartieri ġenerali oħra ta' federazzjonijiet sportivi internazzjonali jinsabu fl-Isvizzera. Pereżempju, il-Kumitat Olimpiku Internazzjonali (IOC), il-Mużew Olimpiku tal-IOC u l-Qorti tal-Arbitraġġ għall-Isport (CAS) jinsabu f'Lausanne. L-Isvizzera ospitat it-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1954 u ospitat flimkien l-Euro 2008 mal-Awstrija. L-ogħla kamp tal-futbol fl-Ewropa, f'2,000 metru (6,600 pied) 'l fuq mil-livell tal-baħar, jinsab fl-Isvizzera, l-Ottmar Hitzfeld Stadium. Ħafna Żvizzeri jsegwu l-hockey fuq is-silġ u jappoġġjaw wieħed mit-12-il tim fil-Lega Nazzjonali, li huwa l-kampjonat l-aktar attendenza fl-Ewropa. Fl-2009, l-Isvizzera ospitat il-Kampjonat Dinji tal-IIHF għall-għaxar darba. Huwa sar ukoll runner-up fid-dinja fl-2013 u l-2018. Il-lagi numerużi tiegħu jagħmlu l-Isvizzera destinazzjoni tat-tbaħħir attraenti. L-akbar, Lake Geneva, hija d-dar tat-tim tal-qlugħ Alinghi, li kien l-ewwel tim Ewropew li rebaħ l-America's Cup fl-2003 u li ddefenda b'suċċess it-titlu fl-2007. [[File:Roger Federer (26 June 2009, Wimbledon) 2 new.jpg|thumb|Roger Federer rebaħ 20 titlu tal-Grand Slam singles, u b’hekk sar wieħed mill-aktar plejers tat-tennis tal-irġiel ta' suċċess ta' kull żmien.]] It-tennista Żvizzeru Roger Federer huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers f’dan l-isport. B'kollox rebaħ 20 tournament tal-Grand Slam, inkluż rekord ta' 8 titli ta' Wimbledon. Huwa rebaħ sitt finali ATP. Huwa żamm il-post Nru 1 fir-rankings ATP għal rekord ta' 237 ġimgħa konsekuttiva. Hija spiċċat l-2004, 2005, 2006, 2007 u 2009 kklassifikati bħala Nru 1. Il-plejers Żvizzeri Martina Hingis u Stan Wawrinka rebħu wkoll diversi titli tal-Grand Slam. L-Isvizzera rebħet it-titlu tat-Tazza Davis fl-2014. Il-korsijiet tat-tiġrijiet u l-avvenimenti tal-isport tal-muturi kienu pprojbiti fl-Isvizzera wara d-diżastru ta' Le Mans tal-1955 b'eċċezzjonijiet għal avvenimenti bħal hillclimbing. Il-pajjiż kompla jipproduċi sewwieqa tat-tlielaq ta' suċċess bħal Clay Regazzoni, Sébastien Buemi, Jo Siffert, Dominique Aegerter, is-sewwieq ta' suċċess tal-Kampjonat Dinji tal-Karozzi tat-Touring Alain Menu, ir-rebbieħ tal-24 Hours of Le Mans Marcel Fässler, u r-rebbieħ ta' Le Mans 2014 Marcel Fässler 24 Siegħa ta' Nürburgring Nico Müller. L-Izvizzera rebet ukoll l-A1GP Motorsport World Cup fl-2007-08 bis-sewwieq Neel Jani. Is-sewwieq tal-muturi Żvizzeru Thomas Lüthi rebaħ il-Kampjonat tad-Dinja tal-MotoGP tal-2005 fil-klassi 125cc. F'Ġunju 2007, il-Kunsill Nazzjonali Żvizzeru, kamra waħda tal-Assemblea Federali Żvizzera, ivvota biex tirrevoka l-projbizzjoni, madankollu l-kamra l-oħra, il-Kunsill tal-Istati Żvizzeru, irrifjutat il-bidla u l-projbizzjoni għadha fis-seħħ. L-isports tradizzjonali jinkludu l-lotta Svizzera jew Schwingen, tradizzjoni tal-cantons rurali ċentrali u meqjusa bħala l-isport nazzjonali minn xi wħud. Hornussen huwa sport indiġenu Żvizzeru ieħor, li huwa bħal jaqsmu bejn il-baseball u l-golf. Steinstossen huwa l-varjant Żvizzeru tat-tfigħ tal-ġebel, kompetizzjoni li fiha jintrema ġebla tqila. Ipprattikat biss fost il-popolazzjoni Alpina minn żminijiet preistoriċi, huwa rreġistrat li seħħ f'Basel fis-seklu 13. Huwa ċentrali għall-Unspunnenfest, ċċelebrat għall-ewwel darba fl-1805, bis-simbolu tiegħu l-ġebla 83.5 imsejħa Unspunnenstein. === Kċina === [[File:Full cheese fondue set - in Switzerland.JPG|thumb|Il-fondue huwa ġobon imdewweb li fih il-ħobż jiġi mgħaddas.]] Il-kċina Svizzera hija multidimensjonali. Għalkemm platti bħal fondue, raclette jew rösti huma kullimkien, kull reġjun żviluppa l-gastronomija tiegħu skont il-varjetajiet tal-klima u l-lingwa, pereżempju, Zürcher Geschnetzeltes, engl.: laħam maqtugħ fl-istil ta' Zurich.Kċina tradizzjonali L-Isvizzera tuża ingredjenti simili għal pajjiżi oħra Ewropej, kif ukoll prodotti tal-ħalib uniċi u ġobon bħal Gruyère jew Emmentalm prodotti fil-widien Gruyères u Emmental. In-numru ta' stabbilimenti tal-fine dining huwa għoli, partikolarment fil-punent tal-Isvizzera. Iċ-ċikkulata ilha ssir fl-Isvizzera mis-seklu 18. Ir-reputazzjoni tagħha kibret fl-aħħar tas-seklu 19 bl-invenzjoni ta' tekniki moderni bħall-konching u t-temprar, li ppermettew għal kwalità akbar. Żvilupp ieħor kien l-invenzjoni taċ-ċikkulata solida tal-ħalib fl-1875 minn Daniel Peter. L-Iżvizzeri huma l-akbar konsumaturi taċ-ċikkulata fid-dinja. L-iktar xarba alkoħolika popolari hija l-inbid. L-Isvizzera tispikka għall-varjetà tagħha ta' varjetajiet ta' għeneb, li jirriflettu l-varjazzjonijiet kbar fit-terroirs. L-inbid Żvizzeru huwa prodott prinċipalment fil-Valais, Vaud (Lavaux), Ġinevra u Ticino, b'maġġoranza żgħira ta' nbejjed bojod. L-għelieqi tad-dwieli ilhom jiġu kkultivati ​​fl-Isvizzera sa minn żmien ir-Rumani, għalkemm jistgħu jinstabu traċċi ta' oriġini eqdem. L-aktar varjetajiet mifruxa huma Chasselas (imsejħa Fendant fil-Valais) u Pinot Noir. Merlot hija l-varjetà ewlenija prodotta fit-Ticino. == Gallerija == [[File:Views of Geneva.jpg|thumb|Genève/Geneva/Ginebra]] [[File:City of Berne.jpg|thumb|Bern/Berne/Berna]] [[File:City of Zürich.jpg|thumb|Zürich/Zurigo/Zurich/Zúrich]] [[File:141009Chapel Bridge, Lucerne, Switzerland15.jpg|thumb|Luzern/Lucerne/Lucerna]] [[File:Davos2.jpg|thumb|Davos ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: Tavau, [[Taljan]]: Tavate) hija belt u komun Żvizzera fil-canton ta' Graubünden, li tinsab fid-distrett ta' Prettigovia/Davos, Davos Circle.]] [[File:EU Swiss border post.jpg|thumb|Post tal-fruntiera bejn l-Italja u l-Isvizzera: peress li l-Isvizzera ngħaqdet maż-żona Schengen fl-2008, dan il-punt ta' kontroll huwa biss għall-formalitajiet doganali]] [[File:Vicques 385.JPG|thumb|Vicques, Val Terbi, Delémont, Jura]] [[File:Vermes 243.JPG|thumb|Xmara Vermes (Vermes rivereto/Vermes rivieré), Vermes, Val Terbi, Delémont, Jura]] [[File:Vermes rivereto Gabiare 258.JPG|thumb|Vermes, Val Terbi, Delémont, Jura]] [[File:Montsevelier 303.JPG|thumb|Montsevelier, Delémont, Jura]] [[File:Montsevelier rivereto 330.JPG|thumb|Xmara Montsevelier (Montsevelier rivereto/Montsevelier rivieré), Montsevelier, Delémont, Jura]] [[File:Corban vilagheniro 358.JPG|thumb|Corban, Delémont, Jura]] [[File:Corban 284.JPG|thumb|Corban, Delémont, Jura]] [[File:2014-12-22 14-21-37 Switzerland Kanton Schaffhausen Büttenhardt Büttenhardt.JPG|thumb|Büttenhardt (pronunzja: ˈbʏttənˌhaɐt) hija muniċipalità fil-canton ta' Schaffhausen fl-Isvizzera]] [[File:Verenahof 2015.JPG|thumb|"Verenahof" issa huwa isem ta' triq fil-belt ta' Büttenhardt fl-Isvizzera]] == Referenzi == {{Referenzi}} {{Ewropa}} [[Kategorija:Żvizzera| ]] [[Kategorija:Pajjiżi interkjużi]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1803]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] 687y2f55uo684pi1jha9wvms4i6sy08 319022 319021 2024-12-20T01:22:48Z Sapp0512 19770 /* Ġeografija */ 319022 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = {{lista kollassabbli |titlestyle = background:transparent;text-align:center;font-size:90%; |title = <big>Konfederazzjoni Żvizzera</big> |liststyle = margin-left:0.5em;text-align:left;font-weight:normal; | '''''Swiss Confederation''''' <small>([[Lingwa Ingliża|Ingliż]])</small> | '''''Schweizerische Eidgenossenschaft''''' <small>([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]])</small> | '''''Confédération suisse''''' <small>([[Lingwa Franċiża|Franċiż]])</small> | '''''Confederazione Svizzera''''' <small>([[Lingwa Taljana|Taljan]])</small> | '''''Confederaziun svizra''''' <small>([[Lingwa Romanċa|Romanċ]])</small> | '''''Confoederatio Helvetica (CH)''''' <small>([[Lingwa Latina|Latin]])</small> }} |isem_nattiv = |isem_komuni = Żvizzera |stampa_bandiera = Flag of Switzerland (Pantone).svg |stampa_emblema = Coat of Arms of Switzerland (Pantone).svg |stampa_mappa = Europe-Switzerland.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Iżvizzera |ħolqa_emblema = Emblema tal-Iżvizzera |ħolqa_demografija = Demografija tal-Iżvizzera |mottu_nazzjonali = <br />"[[Unus pro omnibus, omnes pro uno]]" <small>([[Lingwa Latina|Latin]])</small><br /><small>"Wieħed għal kulħadd, kulħadd għal wieħed"</small> |innu_nazzjonali = ''[[Salm Żvizzeru]]'' |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]<br />[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]<br />[[Lingwa Taljana|Taljan]]<br />[[Lingwa Romanċa|Romanċ]] |gruppi_etniċi = |kapitali = Ebda <small>(''[[de jure]]'')</small>, [[Bern]] <small>(''[[de facto]]'')</small> |latd=46 |latm=57 |latNS=N |lonġd=7 |lonġm=27 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Zurich]] |tip_gvern = [[Repubblika parlamentari]] [[Federazzjoni|federali]] [[Sistema direttorjali|direttorjali]] b'elementi ta' demokrazija diretta |titlu_kap1 = [[Kunsill Federali (Żvizzera)|Kunsill Federali]] |titlu_kap2 = [[Kanċillier Federali tal-Iżvizzera|Kanċillier Federali]] |isem_kap1 = [[Doris Leuthard|D. Leuthard]]<br />[[Eveline Widmer-Schlumpf|E. Widmer-Schlumpf]]<br />[[Ueli Maurer|U. Maurer]] <small>([[President tal-Konfederazzjoni Żvizzera|President]])</small><br />[[Didier Burkhalter|D. Burkhalter]] <small>([[President of the Swiss Confederation|Viċi President]])</small><br />[[Simonetta Sommaruga|S. Sommaruga]]<br />[[Johann Schneider-Ammann|J. Schneider-Ammann]]<br />[[Alain Berset|A. Berset]] |isem_kap2 = [[Corina Casanova|C. Casanova]] |poż_erja = 133 |erja_km2 = 41,285 |erja_mi_kw = 15,940 |perċentwal_ilma = 4.2% |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 8,014,000<ref name="PopEstimate1">{{ċita web|titlu=Recent monthly and quarterly figures: provisional data|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/02/blank/key/bevoelkerungsstand/01.html|xogħol=Population and Households Statistics (STATPOP)|editur=Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel |data-aċċess=2013-06-16|lingwa=Ingliż}}</ref><ref name="PopEstimate2">{{ċita web |url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/22/press.html?pressID=8180 |titlu=Press Release: Estimates of Switzerland's population in 2012 – Switzerland has 8 million inhabitants |sena=2012 |editur=Swiss Federal Statistical Office, Neuchâtel |data-aċċess=2012-09-08|lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 96 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 7,954,700 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2009 |densità_popolazzjoni_km2 = 188 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 477.4 |poż_densità_popolazzjoni = 65 |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $363.421 biljun<ref name=imf2>{{ċita web |url= http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=9&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=146&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titlu= Żvizzera|editur=International Monetary Fund |data-aċċess=2013-01-18}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $45,417<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.913<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR2013_EN_Statistics.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |editur=Ġnus Magħquda |data-aċċess=2013-03-14}}</ref> |poż_IŻU = 9 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = [[Fondazzjoni tal-Konfederazzjoni Żvizzera Qadima|Data tal-fondazzjoni]] |data_stabbilit1 = [[ċirka|c.]] 1300 |avveniment_stabbilit2 = [[Trattat ta' Bażel (1499)|''de facto'']] |data_stabbilit2 = 22 ta' Settembru 1499 |avveniment_stabbilit3 = ''de jure'' |data_stabbilit3 = 24 ta' Ottubru 1648 |avveniment_stabbilit4 = [[Restawrazzjoni (Żvizzera)|Restawrata]] |data_stabbilit4 = 7 ta' Awwissu 1815 |avveniment_stabbilit5 = Stat federali |data_stabbilit5 = 12 ta' Settembru 1848 |valuta = [[frank Żvizzeru]] |kodiċi_valuta = CHF |żona_ħin = [[Ħin tal-Ewropa Ċentrali|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin tas-sajf tal-Ewropa Ċentrali|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.ch]]¹ |kodiċi_telefoniku = +41 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $632.400 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $79,033<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Ukoll [[.eu]], li hi maqsuma flimkien mal-istati membri l-oħra tal-[[Unjoni Ewropea]]. |leġislatura=[[Assemblea Federali (l-Isvizzera)|Assemblea Federali]]}} L-'''Iżvizzera''' ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]:''Schweiz''; [[Lingwa Franċiża|Franċiż]]:''Suisse''; [[Lingwa Taljana|Taljan]]:''Svizzera''; [[Lingwa Romanċa|Romanċ]]:''Svizra''), uffiċjalment il-'''Konfederazzjoni Żvizzera''' ([[Lingwa Latina|Latin]]:''Confoederatio Helvetica''), hi [[repubblika parlamentari]] [[Federazzjoni|federali]] li tikkonsisti 26&nbsp;distretti awtonomi, flimkien ma' [[Bern]] bħala s-sede tal-awtoritajiet federali. Il-pajjiż jinsab fil-[[Ewropa tal-Punent|Punent]] u fiċ-[[Ewropa Ċentrali|Ċentru]] tal-[[Ewropa]], fejn huwa mdawwar mill-[[Ġermanja]] lejn it-tramuntana, [[Franza]] lejn il-punent, l-[[Italja]] lejn in-nofsinhar, u l-[[Awstrija]] u l-[[Liechtenstein]] lejn il-lvant. L-Isvizzera hija maqsuma ġeografikament bejn il-Plateau Żvizzeru, l-Alpi u l-Ġura; L-Alpi jokkupaw il-biċċa l-kbira tat-territorju, filwaqt li l-maġġoranza tal-popolazzjoni tal-pajjiż ta' 9 miljun abitant hija kkonċentrata fuq il-plateau, li hija dar għall-akbar bliet u ċentri ekonomiċi tagħha, inklużi Zurich, Ġinevra u Basel. L-Isvizzera għandha l-oriġini tagħha fil-Konfederazzjoni Żvizzera l-Antika stabbilita fl-aħħar tal-Medju Evu, wara sensiela ta' suċċessi militari kontra l-Awstrija u l-Burgundy; Il-Karta Federali tal-1291 hija meqjusa bħala d-dokument fundatur tal-pajjiż. L-indipendenza Żvizzera mill-Imperu Ruman Qaddis ġiet rikonoxxuta formalment fil-Paċi ta' Westphalia fl-1648. L-Isvizzera żammet politika ta' newtralità armata mis-seklu 16 u ma ġġieldux gwerra internazzjonali mill-1815. Ssieħbet biss man-Nazzjonijiet Uniti fl-2002, iżda ssegwi politika barranija attiva li tinkludi parteċipazzjoni frekwenti fil-bini tal-paċi. L-Isvizzera hija l-post fejn twieled is-Salib l-Aħmar u tospita l-kwartieri ġenerali jew l-uffiċċji tal-biċċa l-kbira tal-istituzzjonijiet internazzjonali ewlenin, inklużi d-WTO, WHO, ILO, FIFA, WEF u n-NU. Hija membru fundatur tal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA), iżda mhix parti mill-Unjoni Ewropea (UE), iż-Żona Ekonomika Ewropea jew iż-żona tal-euro; Madankollu, tipparteċipa fis-suq uniku Ewropew u fiż-Żona Schengen. L-Isvizzera hija repubblika federali magħmula minn 26 canton, b'awtoritajiet federali bbażati f'Berna. L-Isvizzera hija waħda mill-aktar pajjiżi żviluppati fid-dinja, bl-ogħla ġid nominali per capita u t-tmien l-ogħla prodott domestiku gross (PGD) per capita. L-Isvizzera għandha prestazzjoni tajba fuq diversi metriċi internazzjonali, inklużi l-kompetittività ekonomika u l-governanza demokratika. Bliet bħal Zurich, Ġinevra u Basel jikklassifikaw fost l-ogħla f'termini ta' kwalità tal-ħajja, għalkemm b'uħud mill-ogħla spejjeż tal-ħajja. L-Isvizzera għandha reputazzjoni internazzjonali għas-settur bankarju stabbilit tagħha, flimkien mar-rikonoxximent distintiv tagħha għall-produzzjoni tagħha tal-arloġġi u ċ-ċikkulata. Għandu erba' reġjuni lingwistiċi u kulturali ewlenin: il-Ġermaniż, il-Franċiż, it-Taljan u r-Rumanz. Għalkemm ħafna Żvizzeri jitkellmu bil-Ġermaniż, l-identità nazzjonali hija pjuttost koeżiva, msejsa f'kuntest storiku komuni, valuri kondiviżi bħall-federaliżmu u d-demokrazija diretta, u simboliżmu Alpin. L-identità Żvizzera titraxxendi l-lingwa, l-etniċità u r-reliġjon, li twassal biex l-Isvizzera tiġi deskritta bħala Willensnation ("nazzjon tar-rieda") aktar milli stat nazzjon. == Etimoloġija == L-isem Ingliż Svizzera huwa portmanteau ta' Switzer, terminu skadut għal persuna Żvizzera li ntuża matul is-sekli 16 sa 19, u art. L-aġġettiv Ingliż Swiss huwa kelma b'self mill-Franċiż Suisse, użat ukoll mis-seklu 16. L-isem Switzer ġej mill-Ġermaniż Schwiizer, oriġinarjament abitant ta' Schwyz u t-territorju assoċjat tiegħu, wieħed mill-cantons Waldstätte li ffurmaw il-qalba tal-Konfederazzjoni Żvizzera ta' qabel. L-Isvizzeri bdew jadottaw l-isem għalihom infushom wara l-Gwerra Swabian tal-1499, użat flimkien mat-terminu għal "konfederati", Eidgenossen (litteralment: sħabi b'ġurament), użat mis-seklu 14 Il-kodiċi tad-dejta Żvizzeru, CH, huwa derivat mil-Latin Confoederatio Helvetica (Konfederazzjoni Elvetika). It-toponimu Schwyz ġie attestat għall-ewwel darba fl-972, bħala Old German Suittes, forsi relatat mal-Isvezja 'ħruq' (cf. svíða Old Norse 'singe, burn'), li jirreferi għaż-żona tal-foresta li kienet maħruqa u mneħħija għall-bini. L-isem infirex fiż-żona ddominata mill-canton, u wara l-Gwerra Swabian tal-1499 gradwalment beda jintuża għall-Konfederazzjoni kollha. L-isem Ġermaniż Żvizzeru tal-pajjiż, Schwiiz, huwa omofonu ma' dak tal-canton u l-insedjament, iżda huwa distint bl-użu tal-artikolu definit (d'Schwiiz għall-Konfederazzjoni, iżda sempliċement Schwyz għall-canton u l-belt). It-tul [iː] tal-Ġermaniż Żvizzeru storikament u għadu llum spiss jinkiteb ⟨y⟩ minflok ⟨ii⟩, li jippreserva l-identità oriġinali taż-żewġ ismijiet anke bil-miktub. L-isem [[Latin]] Confoederatio Helvetica ġie neologizzat u ġie introdott gradwalment wara l-formazzjoni tal-istat federali fl-1848, li jmur lura għar-Repubblika Helvetika Napoleonika. Deher fuq muniti mill-1879, iskritti fil-Palazz Federali fl-1902 u wara l-1948 użati fuq is-siġill uffiċjali (eż. il-kodiċi bankarju ISO "CHF" għall-frank Svizzeru, bolli tal-posta Żvizzeri ("HELVETIA") u l-ogħla pajjiż tad-dominju. livell ".ch", it-tnejn huma meħuda mill-isem Latin tal-istat). Helvetica hija derivata mill-Helvetians, tribù Galliku li għexet fuq il-plateau Żvizzeru qabel l-era Rumana. Helvetia dehret bħala personifikazzjoni nazzjonali tal-konfederazzjoni Żvizzera fis-seklu 17 fi dramm tal-1672 minn Johann Caspar Weissenbach. == Storja == L-Istat tal-Isvizzera ħa l-forma attwali tiegħu bl-adozzjoni tal-Kostituzzjoni Federali Żvizzera fl-1848. Il-prekursuri tal-Isvizzera stabbilixxew alleanza difensiva fl-1291, u ffurmaw konfederazzjoni laxka li baqgħet tippersisti għal sekli sħaħ. === Bidu === [[File:Theater Kaiseraugst.jpg|thumb|left|Imwaqqfa fis-sena 44 QK. Minn Lucio Munatius Plancus, Augusta Raurica (ħdejn Basel) kienet l-ewwel insedjament Ruman fuq ir-Rhine u issa hija fost l-aktar siti arkeoloġiċi importanti fl-Isvizzera.]] L-eqdem traċċi tal-eżistenza tal-ominidi fl-Isvizzera jmorru lura għal madwar 150,000 sena ilu. L-eqdem insedjamenti agrikoli magħrufa fl-Isvizzera, li nstabu f'Gächlingen, imorru għal madwar 5300 QK. L-ewwel tribujiet magħrufa ffurmaw il-kulturi Hallstatt u La Tène, imsemmija għas-sit arkeoloġiku ta' La Tène fuq in-naħa tat-tramuntana tal-Lag Neuchâtel. Il-kultura La Tène żviluppat u ffjorixxiet matul l-Età tal-Ħadid Tard, madwar 450 QK, possibilment influwenzat miċ-ċiviltajiet Griegi u Etruska. Wieħed mill-aktar tribujiet prominenti La Tène kienu l-Helvetians, li prinċipalment okkupaw il-Plateau Żvizzeru, flimkien mar-Rheetians fir-reġjuni tal-Lvant. Niffaċċjaw il-pressjonijiet tat-tribujiet Ġermaniċi, fis-sena 58 QK, l-Helvetii, influwenzati minn Orgetorix, aristokratiku sinjur, iddeċidew li jħallu l-plateau Żvizzeru biex ifittxu opportunitajiet aħjar fil-Gaulja tal-Punent. Madankollu, wara l-mewt misterjuża ta' Orgetorix, it-tribù kompla l-migrazzjoni tiegħu, iżda ġie megħlub b’mod deċiżiv mill-armati ta' Ġulju Ċesari fil-Battalja ta' Bibracte, fil-Lvant ta' Franza tal-lum. Wara t-telfa tagħhom, l-Helvetii ġew sfurzati minn Caesar biex jirritornaw lejn l-artijiet oriġinali tagħhom, fejn kienu soġġetti għal restrizzjonijiet stretti fuq l-awtonomija u l-movimenti tagħhom. Fis-sena 15 QK, Tiberju (aktar tard it-tieni imperatur Ruman) u ħuh Drusus rebħu l-Alpi, u jintegrawhom fl-Imperu Ruman. Iż-żona okkupata mill-Helvetii l-ewwel saret parti mill-provinċja Rumana ta' Gallia Belgica u mbagħad il-provinċja tagħha ta' Germania Superior. Il-parti tal-lvant tal-Isvizzera moderna kienet integrata fil-provinċja Rumana ta' Raetia. F'xi żmien madwar il-bidu ta' l-Era Komuni, ir-Rumani żammew kamp kbir imsejjaħ Vindonissa, issa rovina fil-konfluwenza tax-xmajjar Aare u Reuss, ħdejn il-belt ta' Windisch. Is-sekli 1 u 2 AD kienu żmien ta' prosperità fuq il-plateau Żvizzeru. Bliet bħal Aventicum, Iulia Equestris u Augusta Raurica laħqu daqs notevoli, filwaqt li mijiet ta' artijiet agrikoli (Villae rusticae) ġew stabbiliti fil-kampanja. Madwar is-sena 260 AD, il-waqgħa tat-territorju tal-Agri Decumates fit-tramuntana tar-Rhine ttrasforma l-Isvizzera tal-lum f'art tal-fruntiera tal-Imperu. Rejds ripetuti mit-tribujiet Alamanni kkawżaw ir-rovina tal-bliet u l-ekonomija Rumani, u ġiegħlu lill-popolazzjoni tieħu kenn qrib fortizzi Rumani, bħall-Castrum Rauracense ħdejn Augusta Raurica. L-Imperu bena linja ta' difiża oħra fuq il-fruntiera tat-Tramuntana (l-hekk imsejħa Donau-Iller-Rhine-Limes). Fl-aħħar tas-seklu 4, iż-żieda fil-pressjoni Ġermanika ġiegħlet lir-Rumani jabbandunaw il-kunċett ta' difiża lineari. Il-plateau Żvizzeru kien finalment miftuħ għat-tribujiet Ġermaniċi. Fil-Medju Evu Bikri, mill-aħħar tas-seklu 4, l-estensjoni tal-punent tal-Isvizzera tal-lum kienet parti mit-territorju tar-rejiet Burgundian, li introduċew il-lingwa Franċiża fiż-żona. L-Alemanni stabbilixxew fuq il-plateau Żvizzeru fis-seklu 5 u fil-widien tal-Alpi fis-seklu 8, u jiffurmaw Alemannia. L-Isvizzera tal-lum kienet maqsuma bejn ir-renji tal-Alemannia u l-Burgundy. Ir-reġjun kollu sar parti mill-Imperu Franki li qed jespandi fis-seklu 6, wara r-rebħa ta' Klovis I fuq l-Alemanni f'Tolbiac fl-504 AD, u d-dominazzjoni Franki sussegwenti tal-Burgundi. Għall-bqija tas-sekli 6, 7, u 8, ir-reġjuni Żvizzeri komplew taħt l-eġemonija Franki (dinastiji Merovingjani u Karolingji), iżda wara l-estensjoni tagħhom taħt Karlu Manju, l-Imperu Franki kien maqsum bit-Trattat ta' Verdun fl-843. It-territorji ta' L-Iżvizzera tal-lum kienu maqsuma fi Franza Ċentrali u Franza tal-Lvant sakemm reġgħu ġew unifikati taħt l-Imperu Ruman Qaddis madwar l-1000 AD. Fl-10 seklu, hekk kif il-ħakma tal-Karolingja kienet qed tispiċċa, il-Magyars qerdu Basel fl-917 u San Gallen fl-926. B'reazzjoni, Henry the Fowler, dak iż-żmien ħakkiem tal-Lvant ta' Franza, iddikjara l-fortifikazzjoni ta' insedjamenti ewlenin biex jiddefendu kontra dawn l-invażjonijiet. Irħula u bliet kbar ġew imsaħħa, inklużi postijiet strateġiċi bħal Zurich u San Gallen. Din l-inizjattiva wasslet għall-iżvilupp ta' dawk li kienu essenzjalment fortizzi urbani bikrija u gvernijiet muniċipali fil-Lvant tal-Isvizzera. Fl-1200, il-plateau Żvizzeru kien jinkludi l-oqsma tad-djar ta' Savoy, Zähringer, Habsburg u Kyburg. Xi reġjuni (Uri, Schwyz, Unterwalden, aktar tard magħrufa bħala Waldstätten) kisbu l-immedjatezza imperjali biex jagħtu lill-imperu kontroll dirett fuq il-passaġġi tal-muntanji. Bl-estinzjoni tal-linja maskili tagħha fl-1263, id-dinastija Kyburg waqgħet fl-1264 AD. Ċ. Il-Habsburgs taħt ir-Re Rudolf I (Imperatur Ruman Imqaddes fl-1273) talbu l-artijiet ta' Kyburg u annessawhom, u estendew it-territorju tagħhom sal-plateau tal-Lvant tal-Isvizzera. === Eks-Konfederazzjoni Żvizzera === [[File:Old Swiss Confederation.jpg|thumb|L-Eks Konfederazzjoni Svizzera mill-1291 (aħdar skur) sas-seklu 16 (aħdar ċar) u l-assoċjati tagħha (blu). Il-kuluri l-oħra juru t-territorji sottomessi.]] [[File:Bundesbrief.jpg|thumb|Karta federali tal-1291]] L-Eks Konfederazzjoni Svizzera kienet alleanza bejn il-komunitajiet tal-widien tal-Alpi ċentrali. Il-Konfederazzjoni kienet iggvernata minn nobbli u patrizji minn diversi cantons li ffaċilitaw il-ġestjoni tal-interessi komuni u żguraw il-paċi fir-rotot tal-kummerċ tal-muntanji. Il-Karta Federali tal-1291 hija meqjusa bħala d-dokument fundatur tal-konfederazzjoni, għalkemm alleanzi simili x'aktarx kienu jeżistu għexieren ta' snin qabel. Id-dokument ġie miftiehem bejn il-komuni rurali ta' Uri, Schwyz u Unterwalden. Sal-1353, it-tliet cantons oriġinali kienu ngħaqdu mal-cantons ta' Glarus u Zug u l-bliet-stati ta' Lucerna, Zurich u Bern biex jiffurmaw il-“Konfederazzjoni l-Qadima” ta’ tmien stati li damet sa tmiem is-seklu 15. L-espansjoni wasslet għal qawwa u ġid akbar għall-konfederazzjoni. Sal-1460, il-Konfederati kkontrollaw il-biċċa l-kbira tat-territorju fin-nofsinhar u l-punent tar-Rhine sal-Alpi u l-Muntanji Jura, u l-Università ta 'Basel twaqqfet (bi skola medika) li stabbilixxiet tradizzjoni ta' riċerka kimika u medika. Dan żdied wara rebħiet kontra l-Habsburgs ( Battalja ta' Sempach , Battalja ta' Näfels), fuq Karlu l- Bold ta ' Burgundy matul is-snin 1470 u s-suċċess tal-merċenarji Żvizzeri. Ir-rebħa Żvizzera fil-Gwerra Swabian kontra l-Lega Swabian tal-Imperatur Massimiljan I fl-1499 kienet tammonta għal indipendenza de facto fi ħdan l-Imperu Ruman Imqaddes. Fl-1501, Basel u Schaffhausen ingħaqdu mal-Konfederazzjoni Żvizzera l-Antika. Il-Konfederazzjoni kisbet reputazzjoni ta' invinċibbiltà matul dawn il-gwerer preċedenti, iżda l-espansjoni tal-konfederazzjoni sofriet daqqa ta' ħarta fl-1515 bit-telfa Żvizzera fil-Battalja ta' Marignano. Dan temm l-era hekk imsejħa “erojika” tal-istorja Żvizzera. Is-suċċess tar-Riforma ta' Żwingli f’xi cantons wassal għal kunflitti reliġjużi interkantonali fl-1529 u fl-1531 (Gwerer Kappel). Kien biss aktar minn mitt sena wara dawn il-gwerer interni li, fl-1648, taħt il-Paċi ta' Westphalia, il-pajjiżi Ewropej għarfu l-indipendenza tal-Isvizzera mill-Imperu Ruman Qaddis u n-newtralità tagħha. Matul il-perjodu bikri tal-istorja tal-Isvizzera, l-awtoritarjaniżmu dejjem jikber tal-familji patrizji flimkien ma' kriżi finanzjarja fid-dawl tal-Gwerra tat-Tletin Sena wassal għall-Gwerra tal-Bdiewa Żvizzeri tal-1653. Fl-isfond ta' din il-ġlieda, baqa’ kunflitt bejn Kattoliċi. u cantons Protestanti, li faqqgħet f'aktar vjolenza fl-Ewwel Gwerra Villmergen, fl-1656, u l-Gwerra Toggenburg (jew it-Tieni Gwerra Villmergen), fl-1712. === Era Napoleonika === [[File:Acte de Médiation mg 0643.jpg|thumb|L-Att ta' Medjazzjoni kien it-tentattiv ta' Napuljun biex jikseb kompromess bejn ir-Reġim Antik u r-Repubblika.]] Fl-1798, il-gvern rivoluzzjonarju Franċiż invada l-Isvizzera u impona kostituzzjoni unifikata ġdida. Dan iċċentralizza l-gvern tal-pajjiż, u effettivament abolixxa l-cantons: barra minn hekk, Mülhausen ħalla l-Isvizzera u l-Wied tal-Valtellina sar parti mir-Repubblika Cisalpine. Ir-reġim il-ġdid, magħruf bħala r-Repubblika Elvetika, ma kienx popolari ħafna. Armata barranija li invadiet kienet imponiet u qerdet sekli ta' tradizzjoni, u biddlet lill-Isvizzera fi xejn aktar minn stat satellita Franċiż. Is-soppressjoni ħarxa Franċiża tar-Rivolta ta' Nidwalden f'Settembru 1798 kienet eżempju tal-preżenza oppressiva tal-armata Franċiża u r-reżistenza tal-popolazzjoni lokali għall-okkupazzjoni. Meta faqqgħet il-gwerra bejn Franza u r-rivali tagħha, il-forzi Russi u Awstrijaċi invadew l-Isvizzera. L-Iżvizzeri rrifjutaw li jiġġieldu flimkien mal-Franċiżi f'isem ir-Repubblika Elvetika. Fl-1803, Napuljun organizza laqgħa ta' politiċi Żvizzeri ewlenin miż-żewġ naħat f'Pariġi. Ir-riżultat kien l-Att dwar il-Medjazzjoni, li fil-biċċa l-kbira rrestawra l-awtonomija Żvizzera u introduċa Konfederazzjoni ta' 19-il canton. Minn dak iż-żmien 'il quddiem, ħafna mill-politika Żvizzera se tiffoka fuq l-ibbilanċjar tat-tradizzjoni tal-cantons ta' awto-gvern mal-ħtieġa għal gvern ċentrali. Fl-1815, il-Kungress ta' Vjenna stabbilixxa mill-ġdid l-indipendenza Żvizzera, u s-setgħat Ewropej irrikonoxxew in-newtralità permanenti tal-Isvizzera. It-truppi Żvizzeri servew gvernijiet barranin sal-1860, meta' ġġieldu fl-Assedju ta' Gaeta. It-trattat ippermetta lill-Isvizzera żżid it-territorju tagħha, bl-ammissjoni tal-cantons tal-Valais, Neuchâtel u Ġinevra. Il-fruntieri tal-Isvizzera għaddew biss minn aġġustamenti minuri minn hemm 'il quddiem. === Stat federali === [[File:Bern, Federal Palace, 1857.jpg|thumb|L-ewwel palazz federali f'Berna (1857). Bern, wieħed mit-tliet cantons li jippresiedu l-Kunsill Leġiżlattiv u Eżekuttiv, intgħażlet bħala s-sede permanenti tal-istituzzjonijiet federali leġiżlattivi u eżekuttivi fl-1848, parzjalment minħabba l-prossimità tagħha għaż-żona li titkellem bil-Franċiż.]] Ir-restawr tal-poter fil-patrizju kien biss temporanju. Wara perjodu ta' inkwiet bi ġlied vjolenti ripetuti, bħaż-Züriputsch tal-1839, faqqgħet gwerra ċivili (is-Sonderbundskrieg) fl-1847 meta xi cantons Kattoliċi ppruvaw jistabbilixxu alleanza separata (is-Sonderbund). Il-gwerra damet inqas minn xahar u kkawżat inqas minn 100 diżgrazzja, li ħafna minnhom kienu minn nar tal-ħbiberija. Is-Sonderbundskrieg kellu impatt sinifikanti fuq il-psikoloġija u s-soċjetà tal-Isvizzera. Il-gwerra kkonvinċiet lill-biċċa l-kbira tal-Isvizzeri mill-ħtieġa għall-għaqda u s-saħħa. L-Iżvizzeri minn kull strata tas-soċjetà, kemm jekk Kattoliċi jew Protestanti, liberali jew konservattivi, indunaw li l-cantons kienu se jibbenefikaw l-aktar mill-fużjoni tal-interessi ekonomiċi u reliġjużi tagħhom. Għalhekk, filwaqt li l-bqija tal-Ewropa kienet qed tesperjenza rewwixti rivoluzzjonarji, l-Iżvizzeri fasslu kostituzzjoni li pprovdiet għal disinn federali, ispirat fil-biċċa l-kbira mill-eżempju Amerikan. Din il-kostituzzjoni pprovdiet awtorità ċentrali filwaqt li ħalliet lill-cantons id-dritt għall-awtonomija fi kwistjonijiet lokali. Biex tagħti kreduzzjoni lil dawk li kienu favur il-poter tal-cantons (is-Sonderbund Kantone), l-assemblea nazzjonali kienet maqsuma bejn il-kamra ta' fuq (il-Kunsill tal-Istati, żewġ rappreżentanti għal kull canton) u l-kamra t’isfel (il-Kunsill Nazzjonali, b'rappreżentanti eletti minn madwar il-pajjiż kollu). Ir-referendums saru obbligatorji għal kull emenda. Din il-kostituzzjoni l-ġdida temmet is-setgħa legali tan-nobbli fl-Isvizzera. [[File:Gotthard Eröffnungszug Bellinzona.jpg|thumb|left|Inawgurazzjoni fl-1882 tal-mina tal-ferrovija ta' Gotthard li tgħaqqad il-canton tan-Nofsinhar ta' Ticino, l-itwal fid-dinja dak iż-żmien.]] Ġiet introdotta sistema waħda ta' piżijiet u miżuri u fl-1850 il-frank Żvizzeru sar il-munita Svizzera unika, supplimentata mill-frank WIR fl-1934. L-Artikolu 11 tal-kostituzzjoni pprojbixxa li jintbagħtu truppi biex iservu barra mill-pajjiż, u jimmarka t-tmiem tas-servizz barrani. Ġie bl-istennija li jaqdi s-Santa Sede, u l-Isvizzeri kienu għadhom obbligati jaqdu lil Franġisku II taż-Żewġ Sqalliji bil-gwardjani Żvizzeri preżenti fl-assedju ta' Gaeta fl-1860. Klawżola importanti tal-kostituzzjoni kienet li tista' tinkiteb mill-ġdid fl-intier tagħha, jekk ikun meħtieġ, u tippermettilha tevolvi kollha kemm hi aktar milli tiġi modifikata emenda b'emenda. Din il-ħtieġa dehret evidenti meta t-tkabbir tal-popolazzjoni u r-Rivoluzzjoni Industrijali li segwiet wasslu għal sejħiet biex il-kostituzzjoni tiġi emendata skont dan. Il-popolazzjoni ċaħdet abbozz inizjali fl-1872, iżda modifiki wasslu għall-aċċettazzjoni tiegħu fl-1874. Introduċiet ir-referendum fakultattiv għal-liġijiet fil-livell federali. Huwa stabbilixxa wkoll responsabbiltà federali għad-difiża, il-kummerċ, u kwistjonijiet legali. Fl-1891 il-kostituzzjoni ġiet riveduta b'elementi eċċezzjonalment b'saħħithom ta' demokrazija diretta, li għadhom uniċi llum. === Storja moderna === [[File:Ulrich Wille.jpg|thumb|Il-Ġeneral Ulrich Wille, maħtur kap kmandant tal-armata Żvizzera matul l-Ewwel Gwerra Dinjija.]] L-Isvizzera ma ġiet invadiet matul l-ebda gwerer dinjija. Fl-1920, l-Isvizzera ngħaqdet mal-Lega tan-Nazzjonijiet, li kienet ibbażata f'Ġinevra, wara li kienet eżentata mir-rekwiżiti militari. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-Ġermaniżi fasslu pjanijiet dettaljati ta' invażjoni, iżda l-Isvizzera qatt ma ġiet attakkata. L-Isvizzera setgħet tibqa' indipendenti permezz ta' taħlita ta' deterrenza militari, konċessjonijiet lill-Ġermanja, u xorti tajba hekk kif intervenew avvenimenti akbar matul il-gwerra. Il-Ġeneral Henri Guisan, maħtur kap kmandant matul il-gwerra, ordna mobilizzazzjoni ġenerali tal-forzi armati. L-istrateġija militari Żvizzera nbidlet minn difiża statika fuq il-fruntieri għal attrizzjoni organizzata fit-tul u rtirar għal pożizzjonijiet b'saħħithom u fornuti tajjeb fl-Alpi, magħrufa bħala Reduit. L-Isvizzera kienet bażi importanti għall-ispjunaġġ għaż-żewġ naħat u ħafna drabi kienet medjatur komunikazzjonijiet bejn l-Assi u l-qawwiet Alleati. Il-kummerċ tal-Isvizzera kien imblukkat kemm mill-Alleati kif ukoll mill-Assi. Il-kooperazzjoni ekonomika u l-estensjoni tal-kreditu lill-Ġermanja Nażista varjaw skont il-probabbiltà perċepita ta' invażjoni u d-disponibbiltà ta' sħab kummerċjali oħra. Il-konċessjonijiet laħqu l-quċċata tagħhom wara li konnessjoni ferrovjarja kruċjali minn Franza ta' Vichy inqatgħet fl-1942, u ħalliet lill-Isvizzera (flimkien mal-Liechtenstein) kompletament iżolata mill-bqija tad-dinja minn territorju kkontrollat ​​mill-Assi. Matul il-gwerra, l-Isvizzera internat aktar minn 300,000 refuġjat megħjuna mis-Salib l-Aħmar Internazzjonali, ibbażat f’Ġinevra. Politiki stretti dwar l-immigrazzjoni u l-ażil u r-relazzjonijiet finanzjarji mal-Ġermanja Nażista qajmu kontroversja biss fl-aħħar tas-seklu 20. Matul il-gwerra, il-Forza tal-Ajru Żvizzera impenjat inġenji tal-ajru miż-żewġ naħat, waqqgħet 11-il ajruplan intruż tal-Luftwaffe f'Mejju u Ġunju 1940, u mbagħad ġiegħel lil intrużi oħra jisparawhom wara bidla fil-politika wara theddid mill-Ġermanja. Aktar minn 100 bombardier Alleat u l-ekwipaġġi tagħhom ġew internati. Bejn l-1940 u l-1945, l-Iżvizzera ġiet ibbumbardjata mill-Alleati, u kkawżaw mwiet u ħsarat fil-proprjetà. Fost l-ibliet ibbumbardjati kien hemm Basel, Brusio, Chiasso, Cornwall, Ġinevra, Koblenz, Niederweningen, Rafz, Renens, Samedan, Schaffhausen, Stein am Rhein, Tägerwilen, Thayngen, Vals u Zurich. Forzi Alleati sostnew li l-bumbardamenti, li kisru l-Artikolu 96 tal-Liġi tal-Gwerra, kienu r-riżultat ta' żbalji ta' navigazzjoni, ħsarat fit-tagħmir, kundizzjonijiet tat-temp, u żbalji tal-pilota. L-Iżvizzera esprimew biża' u tħassib li l-bumbardamenti kienu mmirati biex jagħmlu pressjoni lill-Isvizzera biex ittemm il-kooperazzjoni ekonomika u n-newtralità tagħha mal-Ġermanja Nażista. Inżammu proċeduri tal-qorti marzjali fl-Ingilterra. L-Istati Uniti ħallsu 62 miljun frank Żvizzeru f’riparazzjonijiet. L-attitudni tal-Isvizzera lejn ir-refuġjati kienet ikkumplikata u kontroversjali: tul il-gwerra, ammettiet xi 300,000 refuġjat filwaqt li ċaħdet għexieren ta' eluf oħra — inklużi Lhud ippersegwitati min-Nażisti. Wara l-gwerra, il-gvern Żvizzeru esporta kreditu permezz tal-fond tal-karità magħruf bħala Schweizerspende u ta' donazzjoni lill-Pjan Marshall biex jgħin lill-Ewropa tirkupra, sforzi li fl-aħħar ibbenefikaw l-ekonomija Żvizzera. Matul il-Gwerra Bierda, l-awtoritajiet Żvizzeri kkunsidraw li jibnu bomba nukleari Żvizzera. Fiżiċi nukleari ewlenin fl-Istitut Federali tat-Teknoloġija ta' Zurich, bħal Paul Scherrer, għamlu din il-possibbiltà realistika. Fl-1988, l-Istitut Paul Scherrer twaqqaf f'ismu biex jesplora l-użi terapewtiċi tat-teknoloġiji tat-tifrix tan-newtroni. Problemi finanzjarji bil-baġit tad-difiża u kunsiderazzjonijiet etiċi żammew il-fondi importanti milli jiġu allokati, u t-Trattat tan-Non-Proliferazzjoni Nukleari tal-1968 kien meqjus bħala alternattiva valida. Il-pjanijiet biex jinbnew l-armi nukleari ġew abbandunati fl-1988. L-Isvizzera ngħaqdet mal-Kunsill tal-Ewropa fl-1963. [[File:Bundesrat der Schweiz 2003.jpg|thumb|Fl-2003, billi ta lill-Partit Popolari Żvizzeru t-tieni siġġu fil-kabinett tal-gvern, il-Parlament ħarbat il-koalizzjoni li kienet iddominat il-politika Żvizzera mill-1959.]] L-Isvizzera kienet l-aħħar repubblika tal-Punent (il-Prinċipat tal-Liechtenstein segwit fl-1984) li tat lin-nisa d-dritt tal-vot. Xi cantons Żvizzeri approvawh fl-1959, filwaqt li fil-livell federali nkiseb fl-1971 u, wara reżistenza, fl-aħħar canton Appenzell Innerrhoden (wieħed miż-żewġ Landsgemeinde biss li fadal, flimkien ma' Glarus) fl-1990. Wara li kiseb il-vot f'At- livell federali, in-nisa żdiedu malajr fl-importanza politika. L-ewwel mara fl-eżekuttiv tal-Kunsill Federali b'seba' membri kienet Elisabeth Kopp, li serviet mill-1984 sal-1989, u l-ewwel president kienet Ruth Dreifuss fl-1999. Fl-1979, ir-reġjuni tal-canton ta' Berna saru indipendenti mill-canton ta' Berna u ffurmaw il-canton il-ġdid ta' Jura. Fit-18 ta' April, 1999, il-popolazzjoni Żvizzera u l-cantons ivvutaw favur kostituzzjoni federali kompletament riveduta. Fl-2002 l-Isvizzera saret membru sħiħ tan-Nazzjonijiet Uniti, u ħalliet lill-Belt tal-Vatikan bħala l-aħħar stat rikonoxxut b'mod wiesa' mingħajr sħubija sħiħa fin-NU. L-Isvizzera hija membru fundatur tal-EFTA iżda mhux taż-Żona Ekonomika Ewropea (ŻEE). Applikazzjoni għal sħubija fl-Unjoni Ewropea tressqet f'Mejju 1992, iżda ma għaddietx minn meta ċaħdet iż-ŻEE f'Diċembru 1992 meta l-Isvizzera għamlet referendum dwar iż-ŻEE. Segwew diversi referenda dwar il-kwistjoni tal-UE; Minħabba l-oppożizzjoni taċ-ċittadini, l-applikazzjoni għas-sħubija ġiet irtirata. Madankollu, il-liġi Żvizzera qed tinbidel gradwalment biex tallinja ma' dik tal-UE, u l-gvern iffirma ftehimiet bilaterali mal-Unjoni Ewropea. L-Isvizzera, flimkien mal-Liechtenstein, ilha mdawra mill-UE mill-adeżjoni tal-Awstrija fl-1995. Fil-5 ta' Ġunju, 2005, il-votanti Żvizzeri qablu b’maġġoranza ta' 55% li jissieħbu fit-trattat ta' Schengen, riżultat li l-kummentaturi dwar l-UE qiesuh sinjal ta' appoġġ. F'Settembru 2020, il-Partit Popolari Żvizzeru (SVP) ippreżenta referendum biex itemm il-patt li ppermetta l-moviment ħieles tan-nies mill-Unjoni Ewropea. Madankollu, il-votanti ċaħdu t-tentattiv biex jerġgħu jieħdu l-kontroll tal-immigrazzjoni u għelbu l-mozzjoni b'marġni ta' bejn wieħed u ieħor 63% sa 37%. Fid-9 ta' Frar, 2014, 50.3% tal-votanti Żvizzeri approvaw inizjattiva ta' referendum imnedija mill-Partit Popolari Żvizzeru (SVP/UDC) biex jirrestrinġi l-immigrazzjoni. Din l-inizjattiva kienet appoġġata prinċipalment minn gruppi rurali (57.6% approvazzjoni) u suburbani (51.2% approvazzjoni), u bliet iżolati (51.3% approvazzjoni), kif ukoll minn maġġoranza qawwija (69.2% tal-approvazzjoni) fit-Ticino, filwaqt li ċ-ċentri metropolitani (58.5% rifjut) u l-parti li titkellem bil-Franċiż (58.5% rifjut) ċaħduha. F'Diċembru 2016, intlaħaq kompromess politiku mal-UE li neħħa l-kwoti għaċ-ċittadini tal-UE, iżda xorta ppermetta trattament favorevoli għal dawk li qed ifittxu xogħol ibbażati fl-Isvizzera. Fis-27 ta' Settembru, 2020, 62% tal-votanti Żvizzeri rrifjutaw ir-referendum tal-SVP kontra l-moviment ħieles. == Ġeografija == [[File:Map of Switzerland, political and international (CIA).png|thumb|left|Mappa]] [[File:Reliefkarte Schweiz.png|thumb|Mappa fiżika tal-Isvizzera (bil-Ġermaniż) tal-Isvizzera]] L-Isvizzera testendi tul in-naħat tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar tal-Alpi fl-Ewropa ċentrali tal-punent u tinkludi pajsaġġi u klimi diversi fil-41,285 kilometru kwadru tagħha (15,940 mil kwadru). L-Isvizzera tinsab bejn latitudnijiet 45° u 48° N u lonġitudnijiet 5° u 11° E. Fiha tliet żoni topografiċi bażiċi: l-Alpi Żvizzeri fin-Nofsinhar, il-Plateau Svizzera jew Plateau Ċentrali, u l-Muntanji Jura lejn il-punent. L-Alpi huma medda muntanjuża li tgħaddi miċ-ċentru u n-nofsinhar tal-pajjiż u tikkostitwixxi madwar 60% tal-wiċċ tal-pajjiż. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tgħix fuq il-plateau Żvizzeru. L-Alpi Żvizzeri huma dar għal ħafna glaċieri, li jkopru 1,063 kilometru kwadru (410 mil kwadru). Minn dawn joriġinaw ix-xmajjar ta' diversi xmajjar importanti, bħar-Rhine, l-Inn, it-Ticino u r-Rhône, li joħorġu fl-erba' punti kardinali u jestendu madwar l-Ewropa. In-netwerk idrografiku jinkludi bosta mill-akbar korpi ta 'ilma ħelu fl-Ewropa ċentrali u tal-punent, inklużi l-Lag ta' Ġinevra (Lac Léman bil-Franċiż), il-Lag ta' Constance (Bodensee bil-Ġermaniż) u l-Lag Maggiore. L-Isvizzera għandha aktar minn 1,500 lag u fiha 6% tar-riżervi tal-ilma ħelu tal-Ewropa. Lagi u glaċieri jkopru madwar 6% tat-territorju nazzjonali. Il-Lag ta’ Ġinevra huwa l-akbar lag u jaqsamha ma' Franza. Ir-Rhône huwa kemm is-sors ewlieni kif ukoll id-drenaġġ tal-Lag ta’ Ġinevra. Il-Lag ta’ Constance huwa t-tieni l-akbar u, bħall-Lag ta' Ġinevra, passaġġ intermedju tul ir-Rhine fuq il-fruntiera mal-Awstrija u l-Ġermanja. Filwaqt li r-Rhône joħroġ fil-Baħar Mediterran fir-reġjun ta' Camargue ta' Franza u r-Rhine joħroġ fil-Baħar tat-Tramuntana f'Rotterdam, madwar 1,000 kilometru (620 mi) 'l bogħod, iż-żewġ molol huma biss madwar 22 kilometru (14 mi) 'l bogħod l-Alpi Żvizzeri. 90% tan-netwerk ta' xmajjar u nixxigħat ta' 65,000 kilometru twil ta' l-Isvizzera ġie ddrittat, diga, kanalizzat jew kanalizzat taħt l-art, fi sforz biex jiġu evitati diżastri naturali bħal għargħar, valangi u valangi. 80% tal-ilma tax-xorb tal-Isvizzera ġej minn sorsi taħt l-art. [[File:Haute route, panorama version.jpg|thumb|left|Pajsaġġi kuntrastanti bejn ir-reġjuni tal-Matterhorn]] [[File:View from Pilatus, retouched.jpg|thumb|Pajsaġġi kuntrastanti bejn ir-reġjuni tal-l-Lag Lucerne]] [[File:Saint-Maurice (VS) - juillet 2022.jpg|thumb|left|Pajsaġġi ta' San Mauricio ir-reġjuni tal-vALAIS]] Tmienja u erbgħin muntanja għandhom għoli ta '4,000 metru (13,000 pied) jew aktar. F'4,634 m (15,203 pied), il-Monte Rosa huwa l-ogħla, għalkemm il-Matterhorn (4,478 m jew 14,692 pied) huwa l-aktar magħruf. It-tnejn jinsabu fi ħdan l-Alpi tal-Pennine fil-canton tal-Valais, fuq il-fruntiera mal-Italja. Is-sezzjoni tal-Alpi Berniżi 'l fuq mill-wied glaċjali fond ta' Lauterbrunnen, li fiha 72 kaskata, hija magħrufa sew għall-qċaċet Jungfrau (4,158 m jew 13,642 pied), Eiger u Mönch, u l-ħafna widien pittoresk tagħha. Fix-Xlokk, il-wied twil ta' Engadin, li jinkludi St Moritz, huwa magħruf ukoll; L-ogħla quċċata tal-Alpi ġirien tal-Bernina hija Piz Bernina (4,049 m jew 13,284 pied). Il-plateau Żvizzeru għandu pajsaġġi aktar miftuħa u muntanjużi, parzjalment foresta u parzjalment mergħa miftuħa, ġeneralment b'merħliet li jirgħu jew għelieqi ta' ħxejjex u frott, iżda għadu muntanjuż. Lagi kbar u l-akbar bliet Żvizzeri jinsabu hemmhekk. L-Isvizzera fiha żewġ enklavi żgħar: Büsingen tappartjeni għall-Ġermanja, filwaqt li Campione d'Italia tappartjeni għall-Italja. L-Isvizzera m'għandhiex exclaves. ==== Fruntiera ==== Total tal-fruntieri tal-Żvizzera: 1,770 km, pajjiżi tal-fruntiera (5): Awstrija 158 km; Franza 525 km; Italja 698 km; Liechtenstein 41 km; Ġermanja 348 km. === Klima === [[File:Koppen-Geiger Map CHE present.svg|thumb|Mappa tal-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger għall-Isvizzera]] Il-klima Żvizzera hija ġeneralment moderata, iżda tista' tvarja ħafna skont il-lokalitajiet, minn kundizzjonijiet friġidi fuq il-quċċati tal-muntanji għall-klima kważi Mediterranja fil-ponta tan-Nofsinhar tal-Isvizzera. Xi żoni tal-widien fin-Nofsinhar tal-Isvizzera joffru siġar tal-palm li jifilħu l-kesħa. Is-Sjuf għandhom it-tendenza li jkunu sħan u umdi kultant b'xita perjodika, ideali għall-mergħat/mergħa. Xtiewi inqas imxarrba fil-muntanji jista 'jkollhom intervalli ta' ġimgħat ta' kundizzjonijiet stabbli. Fl-istess ħin, artijiet baxxi għandhom it-tendenza li jgħaddu minn inverżjoni matul perjodi bħal dawn, u joskuraw ix-xemx. Fenomenu meteoroloġiku magħruf bħala föhn (b'effett identiku għar-riħ chinook) jista' jseħħ fi kwalunkwe ħin u huwa kkaratterizzat minn riħ sħun mhux mistenni, li jġib arja b'umdità relattiva baxxa fit-tramuntana tal-Alpi matul perjodi ta' xita fuq l-għoljiet li jħarsu lejn il- nofsinhar. Dan jaħdem fiż-żewġ naħat fl-Alpi, iżda huwa aktar effiċjenti jekk ikun qed jonfoħ min-nofsinhar minħabba l-mogħdija aktar wieqaf għar-riħ li ġej mid-direzzjoni opposta. Widien li jmorru minn nofsinhar għat-tramuntana jikkawżaw l-aħjar effett. Kundizzjonijiet aktar niexfa jippersistu tul il-widien alpini ta' ġewwa li jirċievu inqas xita minħabba li s-sħab li jaslu jitilfu ħafna mill-kontenut ta' umdità tagħhom hekk kif jaqsmu l-muntanji qabel ma' jaslu f'dawn iż-żoni. Żoni alpini kbar bħal Graubünden jibqgħu aktar niexfa miż-żoni prealpini u, bħal fil-wied prinċipali tal-Valais, hemm jitkabbar għeneb tal-inbid. Kundizzjonijiet aktar imxarrba jippersistu fl-Alpi għoljin u fil-canton tat-Ticino, li għandu ħafna xemx iżda fqigħ ta' xita qawwija minn żmien għal żmien. Il-preċipitazzjoni għandha t-tendenza li tkun imqassma b'mod moderat matul is-sena, bil-quċċata fis-sajf. Il-ħarifa hija l-iktar staġun niexef, ix-xitwa tirċievi inqas preċipitazzjoni mis-sajf, iżda x-xejriet tat-temp fl-Isvizzera mhumiex f'sistema tal-klima stabbli. Jistgħu jvarjaw minn sena għal sena mingħajr perjodi stretti u prevedibbli. === Ambjente === L-Isvizzera fiha żewġ ekoreġjuni terrestri: il-foresti broadleaf tal-Ewropa tal-Punent u l-foresti alpini tal-koniferi u mħallta. Il-ħafna widien żgħar tal-Isvizzera separati minn muntanji għoljin ħafna drabi jospitaw ekoloġija uniċi. Ir-reġjuni muntanjużi nfushom joffru varjetà rikka ta' pjanti li ma' jinstabux f'altitudni oħra. Il-kundizzjonijiet klimatiċi, ġeoloġiċi u topografiċi tar-reġjun Alpin joħolqu ekosistema fraġli li hija partikolarment sensittiva għat-tibdil fil-klima. Skont l-Indiċi tal-Prestazzjoni Ambjentali tal-2014, l-Isvizzera tikklassifika l-ewwel fost 132 nazzjon fil-protezzjoni ambjentali, minħabba l-punteġġi ambjentali għolja tagħha tas-saħħa pubblika, id-dipendenza qawwija tagħha fuq sorsi ta' enerġija rinnovabbli (enerġija idroelettrika u ġeotermali) u l-livell tagħha ta' emissjonijiet ta' gassijiet serra. Fl-2020 ikklassifika fit-tielet post fost 180 pajjiż. Il-pajjiż impenja ruħu li jnaqqas l-emissjonijiet tal-GHG b'50 % sal-2030 meta mqabbel mal-livell tal-1990 u jippjana li jikseb żero emissjonijiet sal-2050. Madankollu, l-aċċess għall-bijokapaċità fl-Isvizzera huwa ħafna inqas mill-medja dinjija. Fl-2016, l-Isvizzera kellha 1.0 ettaru ta' bijokapaċità għal kull persuna fit-territorju tagħha, 40 fil-mija inqas mill-medja dinjija ta' 1.6. B'kuntrast, fl-2016, il-konsum Żvizzeru kien jeħtieġ 4.6 ettaru ta' bijokapaċità (l-impronta ekoloġika tiegħu), 4.6 darbiet aktar milli t-territorju Żvizzeru jista 'jappoġġa. Il-bqija ġej minn pajjiżi oħra u riżorsi kondiviżi (bħall-atmosfera milquta mill-emissjonijiet tal-gassijiet serra). L-Isvizzera kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti fl-2019 ta' 3.53/10, u kklassifikaha fil-150 post globalment minn 172 pajjiż. === Urbanizzazzjoni === [[File:Sion de la Bisse de Clavau.jpg|thumb|Urbanizzazzjoni f'Wied Rhône (periferija ta' Sion)]] Madwar 85% tal-popolazzjoni tgħix f'żoni urbani. L-Isvizzera nbidlet minn pajjiż predominantement rurali għal pajjiż urban bejn l-1930 u l-2000. Wara l-1935, l-iżvilupp urban ħa f’idejh l-istess parti tal-pajsaġġ Żvizzeru bħal matul l-2,000 sena preċedenti. L-espansjoni urbana taffettwa l-plateau, il-Jura u l-għoljiet Alpini, u tqajjem tħassib dwar l-użu tal-art. Matul is-seklu 21, it-tkabbir tal-popolazzjoni fiż-żoni urbani huwa akbar milli fil-kampanja. L-Isvizzera għandha netwerk dens ta' bliet kumplimentari, kbar, medji u żgħar. Il-plateau huwa densament popolat, b'madwar 400 ruħ kull km2, u l-pajsaġġ juri sinjali mhux interrott ta' preżenza umana. Il-piż tal-akbar żoni metropolitani – Zurich, Ġinevra–Lausanne, Basel u Bern – għandu tendenza li jiżdied. L-importanza ta' dawn iż-żoni urbani hija akbar milli tissuġġerixxi l-popolazzjoni tagħhom. Dawn iċ-ċentri urbani huma rikonoxxuti għall-kwalità għolja tal-ħajja tagħhom. Id-densità medja tal-popolazzjoni fl-2019 kienet 215.2 abitant għal kull kilometru kwadru (557/mi²).  Fl-akbar canton skond iż-żona, Graubünden, li jinsab kompletament fl-Alpi, id-densità tal-popolazzjoni tinżel għal 28.0 abitant għal kull kilometru kwadru (73/mi²).  Fil-canton ta' Zurich, bil-kapital urban kbir tiegħu, id-densità hija 926.8 għal kull kilometru kwadru (2,400/mi²). == Gvern u politika == [[File:Bundeshaus Bern 2009, Flooffy.jpg|thumb|Il-Palazz Federali, is-sede tal-Assemblea Federali u l-Kunsill Federali]] Il-Kostituzzjoni Federali adottata fl-1848 tikkostitwixxi l-bażi legali tal-Istat federali Żvizzeru. Fl-1999, ġiet adottata Kostituzzjoni Żvizzera ġdida li ma għamlet l-ebda tibdil notevoli fl-istruttura federali. Jiddeskrivi d-drittijiet tal-individwi u l-parteċipazzjoni taċ-ċittadini fl-affarijiet pubbliċi, jaqsam is-setgħat bejn il-Konfederazzjoni u l-cantons, u jiddefinixxi l-ġurisdizzjoni u l-awtorità federali. Tliet korpi ewlenin jiggvernaw fil-livell federali: il-parlament bikamerali (leġiżlattiv), il-Kunsill Federali (eżekuttiv), u l-Qorti Federali (ġudizzjarja). === Parlament === Il-Parlament Żvizzeru jikkonsisti f'żewġ kmamar: il-Kunsill tal-Istati, li għandu 46 rappreżentant (tnejn minn kull canton u wieħed minn kull nofs canton) li jiġu eletti skont sistema determinata minn kull canton, u l-Kunsill Nazzjonali, li jikkonsisti minn 200 membru li huma eletti skont sistema ta' rappreżentanza proporzjonali, li tirrifletti l-popolazzjoni ta' kull canton. Il-membri jservu part-time għal erba' snin (leġiżlatura ta' Milizsystem jew ċittadin). Meta ż-żewġ kmamar ikunu f'sessjoni konġunta, huma magħrufa kollettivament bħala l-Assemblea Federali. Permezz ta' referenda, iċ-ċittadini jistgħu jisfidaw kwalunkwe liġi li għaddiet mill-parlament u, permezz ta' inizjattivi, jintroduċu emendi għall-kostituzzjoni federali, biex b’hekk l-Isvizzera ssir demokrazija diretta. === Kunsill Federali === [[File:Bundesratsfoto 2024.jpg|thumb|Il-Kunsill Federali Żvizzeru fl-2024 (mix-xellug għal-lemin): Viktor Rossi (Kanċillier Federali), Élisabeth Baume-Schneider, Ignazio Cassis, Karin Keller-Sutter, Viola Amherd (President fl-2024), Guy Parmelin, Albert Rösti, Beat Jans]] Il-Kunsill Federali jmexxi l-gvern federali, l-amministrazzjoni federali u jaġixxi bħala l-kap kollettiv tal-istat. Huwa korp kolleġġjali ta' seba' membri, elett għal terminu ta' erba' snin mill-Assemblea Federali, li tissorvelja wkoll il-kunsill. Il-President tal-Konfederazzjoni jiġi elett mill-Assemblea minn fost is-seba’ membri, tradizzjonalment b’rotazzjoni u għal perjodu ta' sena; Il-President jippresiedi l-gvern u jesegwixxi funzjonijiet rappreżentattivi. Il-president huwa primus inter pares mingħajr poteri addizzjonali u jibqa' l-kap ta' dipartiment fi ħdan l-amministrazzjoni. Mill-1959, il-gvern ġie ffurmat minn koalizzjoni tal-erba’ partiti politiċi ewlenin, li kull wieħed minnhom għandu numru ta' siġġijiet li bejn wieħed u ieħor jirrifletti s-sehem tiegħu tal-elettorat u r-rappreżentanza tiegħu fil-parlament federali. Id-distribuzzjoni klassika ta' żewġ CVP/PDC, żewġ SPS/PSS, żewġ FDP/PRD u waħda SVP/UDC, kif imqassma bejn l-1959 u l-2003, kienet magħrufa bħala l-"formula maġika". Wara l-elezzjonijiet tal-Kunsill Federali tal-2015, is-seba' siġġijiet fil-Kunsill Federali tqassmu kif ġej: * 1 siġġu għall-Partit taċ-Ċentru (Die Mitte), * 2 siġġijiet għall-Partit Demokratiku Ħieles (FDP/PRD), * 2 siġġijiet għall-Partit Soċjali Demokratiku (SPS/PSS), * 2 siġġijiet għall-Partit Popolari Żvizzeru (SVP/UDC). === Qorti Suprema === [[File:Tribunal Federal - wide.jpg|thumb|Bini tal-Qorti Suprema Federali Żvizzera f'Lausanne]] Il-funzjoni tal-Qorti Suprema Federali hija li tisma' appelli kontra sentenzi ta' qrati cantonali jew federali. L-imħallfin jiġu eletti mill-Assemblea Federali għal perjodu ta' sitt snin. === Demokrazija diretta === [[File:Landsgemeinde Glarus 2006.jpg|thumb|Il-Landsgemeinde hija forma antika ta' demokrazija diretta, li għadha fil-prattika f'żewġ cantons.]] Id-demokrazija diretta u l-federaliżmu huma karatteristiċi distintivi tas-sistema politika Żvizzera. Iċ-ċittadini Żvizzeri huma suġġetti għal tliet ġurisdizzjonijiet legali: il-muniċipalità, il-canton u l-livell federali. Il-Kostituzzjonijiet Żvizzeri ta' l-1848 u l-1999 jiddefinixxu sistema ta' demokrazija diretta (xi kultant imsejħa demokrazija diretta semi-diretta jew rappreżentattiva minħabba li tinkludi istituzzjonijiet ta' demokrazija rappreżentattiva). L-istrumenti ta’ din is-sistema fil-livell federali, magħrufa bħala drittijiet popolari (Ġermaniż: Volksrechte, Franċiż: droits populaires, Taljan: diritti popolari), jinkludu d-dritt li tiġi ppreżentata inizjattiva federali u referendum, li t-tnejn jistgħu jwaqqgħu d-deċiżjonijiet parlamentari. Billi jsejjaħ referendum federali, grupp ta' ċittadini jista' jikkontesta liġi li għaddiet mill-parlament billi jiġbor 50,000 firma kontra l-liġi fi żmien 100 jum. F'dak il-każ, hija skedata votazzjoni nazzjonali li fiha l-votanti jiddeċiedu b'maġġoranza sempliċi jekk jaċċettawx jew jirrifjutawx il-liġi. Kwalunkwe mit-tmien cantons jista' wkoll isejjaħ referendum kostituzzjonali dwar liġi federali. Bl-istess mod, l-inizjattiva kostituzzjonali federali tippermetti liċ-ċittadini jpoġġu emenda kostituzzjonali għal vot nazzjonali, jekk 100,000 votant jiffirmaw l-emenda proposta fi żmien 18-il xahar. Il-Kunsill Federali u l-Assemblea Federali jistgħu jissupplimentaw l-emenda proposta b'kontroproposta. Il-votanti għandhom imbagħad jindikaw il-preferenza tagħhom fuq il-vot jekk iż-żewġ proposti jiġu aċċettati. Emendi kostituzzjonali, kemm jekk ippreżentati b'inizjattiva jew fil-parlament, għandhom jiġu aċċettati b'maġġoranza doppja tal-voti popolari nazzjonali u tal-voti popolari cantonali. === Cantons === [[File:Switzerland administrative divisions - colored unlabelled.svg|thumb|left|Organizzazzjoni territorjali]] [[File:Switzerland adm location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Il-Konfederazzjoni Żvizzera hija magħmula minn 26 canton. Il-cantons huma stati federati. Għandhom status kostituzzjonali permanenti u, meta mqabbla ma' pajjiżi oħra, grad għoli ta' indipendenza. Skont il-Kostituzzjoni Federali, is-26 canton għandhom l-istess status, ħlief li 6 (spiss imsejħa nofs canton) huma rappreżentati minn kunsillier wieħed minflok tnejn fil-Kunsill tal-Istati u għandhom biss nofs il-voti cantonali rigward il-maġġoranza cantonali meħtieġa. f’referendums dwar emendi kostituzzjonali. Kull canton għandu l-kostituzzjoni tiegħu u l-parlament, il-gvern, il-pulizija u l-qrati tiegħu stess. Madankollu, hemm differenzi konsiderevoli li jiddefinixxu l-cantons individwali, partikolarment f'termini ta 'popolazzjoni u żona ġeografika. Il-popolazzjoni tagħha tvarja bejn 16,003 (Appenzell Innerrhoden) u 1,487,969 (Zürich), u l-erja tagħha bejn 37 km² (Basel-Stadt) u 7,105 km² (Grisons). ==== Muniċipalitajiet ==== Fl-2018, il-cantons kienu jinkludu 2,222 muniċipalità. === Belt Federali === Sal-1848, il-Konfederazzjoni maħduma laxka ma kellha l-ebda organizzazzjoni politika ċentrali. Kwistjonijiet maħsuba li jaffettwaw il-Konfederazzjoni kollha kienu s-suġġett ta 'laqgħat regolari f'diversi postijiet. [[File:Bern 007 (35250800705).jpg|thumb|Il-belt il-qadima ta' Bern]] Fl-1848, il-kostituzzjoni federali pprovdiet li d-dettalji dwar l-istituzzjonijiet federali, bħall-postijiet tagħhom, kellhom jiġu indirizzati mill-Assemblea Federali (BV 1848 Art. 108). Għalhekk, fit-28 ta' Novembru, 1848, l-Assemblea Federali vvutat b’maġġoranza biex issib is-sede tal-gvern f’Berna u, bħala kompromess federali prototipiku, biex tassenja istituzzjonijiet federali oħra, bħall-Iskola Politeknika Federali (1854, l-ETH aktar tard) biex Zurich , u istituzzjonijiet oħra lil Lucerna, bħall-SUVA aktar tard (1912) u l-Qorti Federali tal-Assigurazzjoni (1917). Istituzzjonijiet federali oħra aktar tard ġew attribwiti lil Lausanne (Qorti Suprema Federali fl-1872, u EPFL fl-1969), Bellinzona (Qorti Kriminali Federali, 2004) u St. Gallen (Qorti Amministrattiva Federali u Qorti Federali tal-Privattivi, 2012). Il-Kostituzzjoni tal-1999 ma ssemmix Belt Federali u l-Kunsill Federali għadu ma indirizzax il-kwistjoni. Għalhekk, l-ebda belt fl-Isvizzera ma għandha l-istatus uffiċjali ta' kapitali jew Belt Federali. Madankollu, Berna hija komunement magħrufa bħala l-"Belt Federali" (Ġermaniż: Bundesstadt, Franċiż: ville fédérale, Taljan: città federale). === Relazzjonijiet barranin u istituzzjonijiet internazzjonali === [[File:United Nations Flags - cropped.jpg|thumb|Il-Palazz tan-Nazzjonijiet, kwartieri ġenerali Ewropej tan-Nazzjonijiet Uniti f'Ġinevra]] L-Isvizzera tevita b'mod radikali alleanzi li jistgħu jinvolvu azzjoni diretta militari, politika jew ekonomika u ilha newtrali mit-tmiem tal-espansjoni tagħha fl-1515. Il-politika tagħha ta' newtralità ġiet rikonoxxuta internazzjonalment fil-Kungress ta' Vjenna fl-1815. Fl-2002, l-Isvizzera saret membru sħiħ ta' in-Nazzjonijiet Uniti. Kien l-ewwel stat li ngħaqad miegħu permezz ta’ referendum. L-Isvizzera żżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma’ kważi l-pajjiżi kollha u storikament serviet bħala intermedjarju bejn stati oħra. L-Isvizzera mhix membru tal-Unjoni Ewropea; Il-poplu Żvizzeru rrifjuta b'mod konsistenti s-sħubija mill-bidu tad-disgħinijiet Madankollu, l-Isvizzera tipparteċipa fiż-Żona Schengen. [[File:Flag of the Red Cross.svg|thumb|left|Il-bandiera Żvizzera b'kuluri maqlubin saret is-simbolu tal-Moviment tas-Salib l-Aħmar, imwaqqaf fl-1863 minn Henry Dunant.]] Ħafna istituzzjonijiet internazzjonali huma bbażati fl-Isvizzera, parzjalment minħabba l-politika tagħha ta' newtralità. Ġinevra hija l-post fejn twieled il-Moviment tas-Salib l-Aħmar u tan-Nofs Qamar l-Aħmar, il-Konvenzjonijiet ta' Ġinevra u, mill-2006, ospitat il-Kunsill tad-Drittijiet tal-Bniedem tan-Nazzjonijiet Uniti. Għalkemm l-Isvizzera hija waħda mill-aktar pajjiżi riċenti li ssieħbu man-Nazzjonijiet Uniti, il-Palais des Nations f’Ġinevra huwa t-tieni l-akbar ċentru tan-Nazzjonijiet Uniti wara l-kwartieri ġenerali fi New York. L-Isvizzera kienet membru fundatur u ospitat il-Lega tan-Nazzjonijiet. Minbarra l-kwartieri ġenerali tan-Nazzjonijiet Uniti, il-Konfederazzjoni Żvizzera hija dar għal ħafna aġenziji tan-NU, inklużi l-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa (WHO), l-Organizzazzjoni Internazzjonali tax-Xogħol (ILO), l-Unjoni Internazzjonali tat-Telekomunikazzjoni (ITU), il-Kummissarju Għoli tan-Nazzjonijiet Uniti. għar-Refuġjati (UNHCR) u madwar 200 organizzazzjoni internazzjonali oħra, inklużi l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ u l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Proprjetà Intellettwali. Il-laqgħat annwali tal-Forum Ekonomiku Dinji f'Davos jiġbru flimkien mexxejja tan-negozju u politiċi mill-Isvizzera u pajjiżi barranin biex jiddiskutu kwistjonijiet importanti. Il-kwartieri ġenerali tal-Bank għall-Ħlasijiet Internazzjonali (BIS) marru għal Basel fl-1930. Bosta federazzjonijiet u organizzazzjonijiet sportivi jinsabu fil-pajjiż, inklużi l-Federazzjoni Internazzjonali tal-Handball f'Basel, il-Federazzjoni Internazzjonali tal-Baskitbol f'Ġinevra, l-Unjoni tal-Assoċjazzjonijiet Ewropej tal-Futbol (UEFA) f'Nyon, il-Federazzjoni Internazzjonali tal-Futbol ta' Assoċjazzjoni (FIFA) u l-International Ice Hockey Federation, kemm fi Zurich, l-Unjoni Internazzjonali taċ-Ċikliżmu f'Aigle u l-Kumitat Olimpiku Internazzjonali f’Lausanne. L-Isvizzera saret membru tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-Nazzjonijiet Uniti għall-perjodu 2023-2024. Skont l-Indiċi tal-Paċi Globali 2024, l-Isvizzera hija s-sitt l-iktar pajjiż paċifiku fid-dinja. === L-Isvizzera u l-Unjoni Ewropea === [[File:EU and EFTA.svg|thumb|Membri tal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (aħdar) jipparteċipaw fis-suq uniku Ewropew u huma parti miż-Żona Schengen.]] Għalkemm mhix membru, l-Isvizzera żżomm relazzjonijiet mal-UE u mal-pajjiżi Ewropej permezz ta' ftehimiet bilaterali. L-Iżvizzeri fil-biċċa l-kbira adattaw il-prattiki ekonomiċi tagħhom għal dawk tal-UE, fi sforz biex jikkompetu internazzjonalment. Is-sħubija fl-UE tiffaċċja sentiment popolari negattiv ħafna. Il-partit konservattiv SVP, l-akbar partit fil-Kunsill Nazzjonali, jopponih u diversi partiti politiċi oħra ma' jappoġġjawhx. L-applikazzjoni għas-sħubija ġiet irtirata formalment fl-2016. Iż-żoni frankofoni tal-Punent u r-reġjuni urbani fil-bqija tal-pajjiż għandhom tendenza li jkunu aktar favur l-UE, iżda ma' jiffurmawx proporzjon sinifikanti tal-popolazzjoni. Uffiċċju tal-Integrazzjoni jopera fid-Dipartiment tal-Affarijiet Barranin u d-Dipartiment tal-Affarijiet Ekonomiċi. Fl-2001, ġew iffirmati seba' ftehimiet bilaterali li lliberalizzaw ir-rabtiet kummerċjali. Din l-ewwel sensiela ta’ ftehimiet bilaterali kienet tinkludi l-moviment ħieles tan-nies. Fl-2004, ġie ffirmat it-tieni sett ta' ftehimiet li jkopru disa' oqsma, inkluż it-Trattat ta' Schengen u l-Konvenzjoni ta' Dublin. Fl-2006, referendum approva 1 biljun frank ta' investiment b'appoġġ għall-pajjiżi tan-Nofsinhar u ċentrali tal-Ewropa, bil-għan li jissaħħu r-rabtiet pożittivi mal-UE kollha kemm hi. Se jkun meħtieġ referendum ġdid biex jiġu approvati 300 miljun frank b'appoġġ għar-Rumanija u l-Bulgarija u l-adeżjoni riċenti tagħhom. L-Iżvizzeri ffaċċjaw pressjoni mill-UE u l-komunità internazzjonali biex inaqqsu s-segretezza bankarja u jgħollu r-rati tat-taxxa biex jaqblu ma' dawk tal-UE. It-taħditiet preparatorji ffukaw fuq erba' oqsma: is-suq tal-elettriku, il-parteċipazzjoni fil-proġett Galileo, il-kooperazzjoni maċ-Ċentru Ewropew għall-Prevenzjoni u l-Kontroll tal-Mard u ċ-ċertifikati tal-oriġini għall-prodotti tal-ikel. L-Isvizzera hija membru taż-żona ħielsa mill-passaporti ta' Schengen. Il-punti ta' kontroll fuq il-fruntiera tal-art japplikaw għall-moviment tal-merkanzija, iżda mhux għall-moviment tan-nies. === Militari === [[File:Switzerland - Air Force McDonnell Douglas FA-18C Hornet - cropped.jpg|thumb|F/A-18 Hornet tal-Forza tal-Ajru Żvizzera fl-Air Show ta' Axalp]] Il-Forzi Armati Żvizzeri, inklużi l-Forzi tal-Art u l-Forza tal-Ajru, huma l-aktar komposti minn reklutati, ċittadini rġiel bejn l-etajiet ta' 20 u 34 sena (f’każijiet eċċezzjonali sa 50). Peress li pajjiż bla baħar, l-Isvizzera m'għandha l-ebda marina; Madankollu, fil-lagi li jmissu mal-pajjiżi ġirien, dgħajjes armati għassa. Iċ-ċittadini Żvizzeri huma pprojbiti milli jaqdu f'armati barranin, ħlief fil-Gwardja Żvizzera tal-Vatikan, jew jekk għandhom nazzjonalità doppja ta' pajjiż barrani u joqogħdu hemmhekk. Is-sistema tal-milizzja Żvizzera tistipula li s-suldati għandhom iżommu d-dar tagħmir maħruġ mill-militar, inklużi armi personali kompletament awtomatiċi. In-nisa jistgħu jservu volontarjament. L-irġiel normalment jirċievu abbozzi militari ta' ordnijiet għat-taħriġ fl-età ta' 18-il sena. Madwar żewġ terzi taż-żgħażagħ Żvizzeri huma tajbin għas-servizz; Għal oħrajn, hemm diversi forom ta' servizz alternattiv. Kull sena, madwar 20,000 persuna jirċievu taħriġ fiċ-ċentri ta' reklutaġġ għal 18 sa 21 ġimgħa. Ir-riforma "Ejército XXI" ġiet adottata b'vot popolari fl-2003, li tissostitwixxi "Ejército 95", u naqqset il-listi minn 400,000 għal madwar 200,000. Minnhom, 120,000 huma attivi fit-taħriġ perjodiku tal-armata u 80,000 huma riżervi li ma jirċievux taħriġ. L-aħħar riforma tal-armata, Weiterentwicklung der Armee (WEA; Spanjol: Żvilupp ulterjuri tal-Armata), bdiet fl-2018 u kienet mistennija tnaqqas in-numru ta' persunal tal-armata għal 100,000 sal-aħħar tal-2022. [[File:SKdt-Fahrzeug - Schweizer Armee - Steel Parade 2006.jpg|thumb|left|Mowag Eagles magħmulin fl-Isvizzera tal-forzi tal-art]] B'kollox, ġew iddikjarati tliet mobilizzazzjonijiet ġenerali biex jiggarantixxu l-integrità u n-newtralità tal-Isvizzera. L-ewwel mobilizzazzjoni saret b'reazzjoni għall-Gwerra Franko-Prussjana tal-1870-1871; filwaqt li t-tieni kien bi tweġiba għat-tfaqqigħ tal-Ewwel Gwerra Dinjija f'Awwissu tal-1914; It-tielet mobilizzazzjoni seħħet f'Settembru 1939 b'reazzjoni għall-attakk Ġermaniż fuq il-Polonja. Minħabba l-politika tiegħu ta' newtralità, il-militar Żvizzeru ma jipparteċipax f’kunflitti armati f'pajjiżi oħra, iżda jipparteċipa f'xi missjonijiet taż-żamma tal-paċi. Mill-2000, id-Dipartiment tal-Forzi Armati żamm is-sistema ta' ġbir ta' informazzjoni Onyx biex jimmonitorja l-komunikazzjonijiet bis-satellita. Il-politika ta' l-Iżvizzera dwar l-armi hija unika fl-Ewropa, hekk kif bejn 2 u 3.5 miljun arma tan-nar jinsabu f'idejn iċ-ċivili, u dan jagħti lill-pajjiż stima ta' bejn 28 u 41 pistola għal kull 100 persuna. Skont is-Small Arms Survey, 324,484 arma biss jinsabu f'idejn il-militar. 143,372 biss jinsabu f’idejn suldati. Madankollu, il-munizzjon m'għadux imqassam. == Ekonomija u liġi tax-xogħol == [[File:Aerial view of Zurich.JPG|thumb|Iż-żona metropolitana ta' Zurich, b’1.5 miljun abitant u 150,000 kumpanija, hija waħda mill-aktar ċentri ekonomiċi importanti fid-dinja.]] L-Isvizzera għandha ekonomija stabbli, prospera u ta' teknoloġija għolja. Huwa l-aktar pajjiż sinjur fid-dinja per capita fi klassifikazzjonijiet multipli. Il-pajjiż huwa kklassifikat bħala wieħed mill-inqas pajjiżi korrotti fid-dinja, filwaqt li s-settur bankarju tiegħu huwa kklassifikat bħala "wieħed mill-aktar korrotti fid-dinja." Għandha l-20 l-akbar ekonomija fid-dinja bil-PGD nominali u t-38 l-akbar bil-parità tal-poter tax-xiri. Mill-2021, huwa t-13-il l-akbar esportatur u l-ħames l-akbar per capita. Zurich u Ġinevra huma kkunsidrati bħala bliet globali, ikklassifikati bħala Alpha u Beta rispettivament. Basel hija l-kapitali tal-industrija farmaċewtika tal-Isvizzera, fejn jinsabu Novartis, Roche u ħafna atturi oħra. Huwa wieħed mill-aktar ċentri importanti tad-dinja għall-industrija tax-xjenzi tal-ħajja. L-Isvizzera kisbet it-tieni l-ogħla punteġġ globalment fl-Indiċi tal-Libertà Ekonomika tal-2023, filwaqt li pprovdiet servizzi pubbliċi importanti. Fuq bażi per capita, il-PGD nominali huwa ogħla mill-akbar ekonomiji fl-Ewropa tal-Punent u Ċentrali u l-Ġappun, filwaqt li aġġustata għall-qawwa tal-akkwist, l-Isvizzera kklassifikat fil-11 fl-2017, fil-5 fl-2018, u fid-9 fl-2020. Ir-Rapport Globali tal-Kompetittività 2016 tal-Forum Ekonomiku Dinji ikklassifika l-ekonomija tal-Isvizzera bħala l-aktar kompetittiva fid-dinja; Mill-2019, hija fil-ħames post globalment. L-Unjoni Ewropea ttikkettjat bħala l-aktar pajjiż innovattiv fl-Ewropa u l-aktar pajjiż innovattiv fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, kif kienet għamlet fl-2022, 2021, 2020 u 2019. Hija kklassifikat fl-20 post minn 189 pajjiż fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali. faċilità li tagħmel in-negozju. It-tkabbir bil-mod tal-Isvizzera fid-disgħinijiet u l-bidu tas-snin 2000 żied l-appoġġ għar-riformi ekonomiċi u l-armonizzazzjoni mal-Unjoni Ewropea. Fl-2020, l-IMD poġġa lill-Isvizzera l-ewwel biex tattira ħaddiema tas-sengħa. Għal ħafna mis-seklu 20, l-Isvizzera kienet l-aktar pajjiż sinjur fl-Ewropa b'marġni konsiderevoli (PDG per capita). L-Isvizzera għandha wieħed mill-akbar bilanċi tal-kontijiet fid-dinja bħala perċentwal tal-PGD. Fl-2018, il-canton ta' Basel-Stadt kellu l-ogħla PGD per capita, qabel Zug u Ġinevra. Skont Credit Suisse, madwar 37% biss tar-residenti għandhom djarhom, waħda mill-inqas rati ta' sidien ta' darhom fl-Ewropa. Il-livelli tal-prezzijiet għall-akkomodazzjoni u l-ikel kienu 171 % u 145 % tal-indiċi tal-UE-25 fl-2007, meta mqabbla ma' 113 % u 104 % fil-Ġermanja. L-Isvizzera hija dar għal bosta korporazzjonijiet multinazzjonali kbar. L-akbar bi dħul huma Glencore, Gunvor, Nestlé, Mediterranean Shipping Company, Novartis, Hoffmann-La Roche, ABB, Mercuria Energy Group u Adecco. Notabbli wkoll huma UBS, Zurich Insurance, Richemont, Credit Suisse, Barry Callebaut, Swiss Re, Rolex, Tetra Pak, Swatch Group u Swiss International Air Lines. L-iktar settur ekonomiku importanti tal-Isvizzera huwa l-manifattura. Prodotti manifatturati jinkludu kimiċi ta' speċjalità, prodotti tal-kura tas-saħħa u farmaċewtiċi, strumenti xjentifiċi u ta' kejl ta' preċiżjoni, u strumenti mużikali. L-oġġetti esportati ewlenin huma kimiċi (34% tal-oġġetti esportati), magni/elettronika (20.9%) u strumenti ta 'preċiżjoni/arloġġi (16.9%). Is-settur tas-servizzi, speċjalment il-banek u l-assigurazzjoni, il-kummerċ tal-komoditajiet, it-turiżmu u l-organizzazzjonijiet internazzjonali, huwa industrija importanti oħra għall-Isvizzera. Is-servizzi esportati jirrappreżentaw terz tal-esportazzjonijiet. Il-protezzjoniżmu agrikolu—eċċezzjoni rari għall-politiki tal-kummerċ ħieles tal-Isvizzera—jikkontribwixxi għal prezzijiet għoljin tal-ikel. Il-liberalizzazzjoni tas-suq tal-prodotti għadha lura wara ħafna pajjiżi tal-UE skont l-OECD. Minbarra l-agrikoltura, l-ostakli ekonomiċi u kummerċjali bejn l-Unjoni Ewropea u l-Isvizzera huma minimi, u l-Isvizzera għandha ftehimiet ta’ kummerċ ħieles ma’ ħafna pajjiżi. L-Isvizzera hija membru tal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles (EFTA). L-Isvizzera hija meqjusa bħala l-"pajjiż tal-kooperattivi" u l-akbar għaxar kumpaniji kooperattivi ammontaw għal aktar minn 11% tal-PGD fl-2018. Dawn jinkludu Migros u Coop, l-akbar żewġ kumpaniji tal-bejgħ bl-imnut fl-Isvizzera. ==== Oriġini tal-kapital fl-akbar 30 korporazzjoni Żvizzera, 2018: ==== * Żvizzera (39%) * Amerika ta' Fuq (33%) * Ewropa (24%) * Il-bqija tad-dinja (4%) === Taxxi u nfiq pubbliku === L-Isvizzera hija rifuġju fiskali. L-ekonomija tas-settur privat tiddomina. Għandha rati ta' taxxa baxxi; Il-proporzjon tad-dħul mit-taxxa mal-PGD huwa wieħed mill-iżgħar fil-pajjiżi żviluppati. Il-baġit federali Żvizzeru laħaq 62.8 biljun frank Żvizzeri fl-2010, 11.35% tal-PGD; Madankollu, il-baġits tal-cantons u l-muniċipalitajiet ma jingħaddux bħala parti mill-baġit federali. L-infiq totali tal-gvern huwa eqreb għal 33.8% tal-PGD. Is-sorsi ewlenin ta' dħul għall-gvern federali huma t-taxxa fuq il-valur miżjud (33 % tad-dħul mit-taxxa) u t-taxxa diretta federali (29 %). L-oqsma ewlenin tal-infiq huma l-benesseri soċjali u l-finanzi/taxxi. In-nefqa tal-Konfederazzjoni Żvizzera żdiedet minn 7% tal-PDG fl-1960 għal 9.7% fl-1990 u 10.7% fl-2010. Filwaqt li s-setturi tal-benesseri soċjali u tal-finanzi u t-taxxi kibru minn 35% fl-1990 għal 48.2% fl-2010, kien hemm tnaqqis sinifikanti fl-infiq fuq l-agrikoltura u d-difiża nazzjonali: minn 26.5% għal 12.4% (stima għas-sena 2015). === Forza tax-xogħol === Ftit aktar minn 5 miljun ruħ jaħdmu fl-Isvizzera; madwar 25 % tal-impjegati kienu jappartjenu għal unjin fl-2004. L-Isvizzera għandha suq tax-xogħol aktar flessibbli minn pajjiżi ġirien u r-rata tal-qgħad hija konsistentement baxxa. Ir-rata tal-qgħad żdiedet minn 1.7 % f’Ġunju 2000 għal 4.4 % f’Diċembru 2009. Imbagħad naqset għal 3.2 % fl-2014 u baqgħet stabbli għal diversi snin, qabel ma tkompli tonqos għal 2.5 % fl-2018 u 2.3 % fl-2019. Tkabbir fil-popolazzjoni (minn immigrazzjoni netta) laħqet 0.52% tal-popolazzjoni fl-2004, żdiedet fis-snin sussegwenti qabel reġgħet waqgħet għal 0.54% fl-2017. Il-popolazzjoni nazzjonali barranija kienet 28.9% fl-2015, madwar l-istess bħall-Awstralja. Fl-2016, id-dħul gross medju fix-xahar fl-Isvizzera kien 6,502 franki kull xahar (ekwivalenti għal 6,597 USD fix-xahar). Wara l-kera, it-taxxi u l-kontribuzzjonijiet tal-pensjoni, flimkien mal-infiq fuq oġġetti u servizzi, il-familja medja fadlilha madwar 15% tad-dħul gross tagħha f’tfaddil. Għalkemm 61% tal-popolazzjoni qalgħu inqas mid-dħul medjan, l-inugwaljanza fid-dħul hija relattivament baxxa, b'koeffiċjent Gini ta '29.7, li jpoġġi lill-Isvizzera fost l-20 pajjiż l-aktar sinjuri. Madwar 8.2% tal-popolazzjoni tgħix taħt il-linja nazzjonali tal-faqar, definita fl-Isvizzera bħala dħul ta' inqas minn 3,990 frank Żvizzeri fix-xahar għal dar ta' żewġ adulti u żewġt itfal, u 15% oħra huma f'riskju ta' faqar. Familji b'ġenitur wieħed, dawk mingħajr edukazzjoni post-obbligatorja u nies mingħajr impjieg huma fost in-nies l-aktar probabbli li jgħixu taħt il-linja tal-faqar. Għalkemm ix-xogħol huwa meqjus bħala mod kif toħroġ mill-faqar, madwar 4.3% huma meqjusa bħala li jaħdmu foqra. Wieħed minn kull għaxar impjieg fl-Iżvizzera huwa meqjus bħala bi ħlas baxx; Madwar 12% tal-ħaddiema Żvizzeri għandhom impjiegi bħal dawn, ħafna minnhom barranin. == Edukazzjoni u xjenza == === Edukazzjoni primarja === [[File:11-11-24-basel-by-ralfr-035.jpg|thumb|L-Università ta' Basel hija l-eqdem università fl-Isvizzera (1460).]] L-età minima għall-iskola primarja hija ta' madwar sitt snin, iżda l-biċċa l-kbira tal-cantons joffru "nursery school" b'xejn mill-età ta' erba' jew ħames snin. L-iskola elementari tkompli permezz tar-raba’, il-ħames, jew is-sitt grad, skont l-iskola. Tradizzjonalment, l-ewwel lingwa barranija fl-iskola kienet waħda mill-lingwi l-oħra Żvizzeri, għalkemm fl-2000, l-Ingliż kien elevat f'xi cantons. Fl-aħħar tal-iskola primarja jew fil-bidu tas-sekondarja, l-istudenti jiġu assenjati skont il-kapaċitajiet tagħhom għal waħda minn diversi sezzjonijiet (ħafna drabi tlieta). L-aktar studenti mgħaġġla jirċievu klassijiet avvanzati biex jippreparawhom għal aktar studju u maturità, filwaqt li studenti oħra jirċievu edukazzjoni mfassla għall-bżonnijiet tagħhom. === Edukazzjoni terzjarja === [[File:Swiss scientists.jpg|thumb|Xi xjenzati Żvizzeri li kellhom rwol ewlieni fid-dixxiplina tagħhom (minn l-arloġġ): Leonhard Euler (matematika), Louis Agassiz (glaċjoloġija), Auguste Piccard (ajrunawtika), Albert Einstein (fiżika)]] L-Isvizzera hija dar għal 12-il università, għaxra minnhom jinżammu fil-livell cantonali u ġeneralment joffru suġġetti mhux tekniċi. Ikklassifikat fis-87 post fil-Klassifikazzjoni Akkademika tal-Universitajiet Dinjija tal-2019 L-akbar università hija l-Università ta' Zurich bi kważi 25,000 student. L-Istitut Federali Żvizzeru tat-Teknoloġija ta' Zurich (ETHZ) u l-Università ta' Zurich huma kklassifikati fl-20 u fl-54 post, rispettivament, fil-Klassifikazzjoni Akkademika tal-Universitajiet Dinjija tal-2015. Il-gvern federali jisponsorja żewġ istituti: l-Iskola Politeknika Federali ta' Zurich (ETHZ) fi Zurich, imwaqqfa fl-1855, u l-Iskola Politeknika Federali ta' Lausanne (EPFL) f’Lausanne, imwaqqfa fl-1969, li qabel kienet assoċjata mal-Università ta' Lausanne. Tmienja mill-aqwa għaxar skejjel tal-ospitalità fid-dinja jinsabu fl-Isvizzera. Barra minn hekk, hemm diversi universitajiet tax-xjenzi applikati disponibbli. Fl-istudji tan-negozju u l-ġestjoni, l-Università ta' San Gallen, (HSG) hija kklassifikata 329 fid-dinja mill-QS World University Rankings u l-Istitut Internazzjonali għall-Iżvilupp tal-Ġestjoni (IMD), kklassifikati l-ewwel fi programmi miftuħa fil-livell dinji. L-Isvizzera għandha t-tieni l-ogħla rata (kważi 18% fl-2003) ta' studenti barranin fl-edukazzjoni ogħla, wara l-Awstralja (ftit aktar minn 18%). L-Istitut Universitarju ta' Studji Internazzjonali u ta' Żvilupp, ibbażat f'Ġinevra, huwa l-eqdem skola gradwata ta' studji internazzjonali u ta' żvilupp fl-Ewropa kontinentali u huwa meqjus bħala wieħed mill-aktar prestiġjużi. === Xjenza === L-Isvizzera kienet il-post fejn twieled bosta rebbieħa tal-Premju Nobel, inkluż Albert Einstein, li żviluppa t-teorija tiegħu tar-relattività speċjali f'Berna. Aktar tard, Vladimir Prelog, Heinrich Rohrer, Richard Ernst, Edmond Fischer, Rolf Zinkernagel, Kurt Wüthrich u Jacques Dubochet irċevew Premji Nobel fix-xjenza. B'kollox, 114-il rebbieħ fl-oqsma kollha għandhom xi konnessjoni mal-Isvizzera. Il-Premju Nobel għall-Paċi ngħata disa' darbiet lil organizzazzjonijiet ibbażati fl-Isvizzera. [[File:LHC, CERN.jpg|thumb|left|Il-mina LHC. Is-CERN huwa l-akbar laboratorju fid-dinja u wkoll il-post fejn twieled il-World Wide Web.]] Ġinevra u d-dipartiment Franċiż fil-qrib ta' Ain huma dar għall-akbar laboratorju fid-dinja, is-CERN, iddedikat għar-riċerka tal-fiżika tal-partikuli. Ċentru ta' riċerka importanti ieħor huwa l-Istitut Paul Scherrer. Fost l-aktar invenzjonijiet notevoli hemm lysergic acid diethylamide (LSD), diazepam (Valium), il-mikroskopju tal-iskannjar tal-mini (Premju Nobel), u Velcro. Xi teknoloġiji ppermettew l-esplorazzjoni ta' dinjiet ġodda, bħall-bużżieqa taħt pressjoni ta' Auguste Piccard u l-bathyscaphe, li ppermettew lil Jacques Piccard jilħaq l-aktar punt fonda fl-oċeani tad-dinja. L-Uffiċċju Spazjali Żvizzeru pparteċipa f'diversi teknoloġiji u programmi spazjali. Kien wieħed mill-għaxar fundaturi tal-Aġenzija Spazjali Ewropea fl-1975 u huwa s-seba' l-akbar kontributur għall-baġit tal-ESA. Fis-settur privat, diversi kumpaniji huma involuti fl-industrija spazjali, bħal Oerlikon Space jew Maxon Motors. === Enerġija === [[File:Mauvoisin Dam.jpg|thumb|L-Isvizzera għandha l-ogħla digi fl-Ewropa, inkluża l-Mauvoisin Dam fl-Alpi. L-enerġija idroelettrika hija l-aktar sors ta' enerġija domestika importanti fil-pajjiż.]] L-elettriku ġġenerat fl-Isvizzera ġej minn 56% idroelettriku u 39% enerġija nukleari, li jipproduċu ammont negliġibbli ta 'CO2. Fit-18 ta' Mejju 2003, żewġ referenda anti-nukleari ġew megħluba: Moratorju Plus, maħsub biex jipprojbixxi l-bini ta' impjanti nukleari ġodda (41.6% appoġġ), u Electricity Without Nuclear Power (33.7% appoġġ) wara li skada moratorju fl-2000. Wara d-diżastru nukleari ta' Fukushima, fl-2011 il-gvern ħabbar pjanijiet biex itemm l-użu tal-enerġija nukleari fl-20 sa 30 sena li ġejjin. F'Novembru 2016, il-votanti Żvizzeri rrifjutaw referendum tal-Partit tal-Ħodor biex jaċċellera t-tneħħija gradwali tal-enerġija nukleari (appoġġ ta' 45.8%). L-Uffiċċju Federali Żvizzeru tal-Enerġija (SFOE) huwa responsabbli għall-provvista u l-użu tal-enerġija fi ħdan id-Dipartiment Federali tal-Ambjent, Trasport, Enerġija u Komunikazzjoni (DETEC). L-aġenzija tappoġġja l-inizjattiva tas-Soċjetà tal-2000 Watt biex tnaqqas il-konsum tal-enerġija tal-pajjiż b'aktar min-nofs sal-2050. === Trasport === [[File:Lötschberg Tunnel.jpg|thumb|left|Dħul tal-Mina Bażi l-ġdida ta' Lötschberg, it-tielet l-itwal mina tal-ferrovija fid-dinja, taħt il-linja tal-ferrovija ta' qabel Lötschberg. Kienet l-ewwel mina kompluta tal-proġett kbir NRLA.]] L-aktar netwerk ferrovjarju dens tal-Ewropa jifrex 5,250 kilometru (3,260 mi) u jġorr aktar minn 596 miljun passiġġier fis-sena mill-2015. Fl-2015, kull resident Żvizzeru vvjaġġa medja ta' 2,550 kilometru (1,580 mi) bil-ferrovija, aktar minn kwalunkwe pajjiż Ewropew ieħor. Prattikament 100% tan-netwerk huwa elettrifikat. 60% tan-netwerk huwa mħaddem mill-Ferroviji Federali Żvizzeri (SBB CFF FFS). Minbarra t-tieni l-akbar kumpanija ferrovjarja ta' kejl standard, BLS AG, żewġ kumpaniji ferrovjarji joperaw fuq netwerks ta' kejl dejjaq: ir-Rhaetian Railway (RhB) fi Graubünden, li tinkludi xi linji tal-Wirt Dinji, u l-Matterhorn Gotthard Bahn (MGB ), li tikkoopera mal-RhB fuq il-Glacier Express bejn Zermatt u St. Moritz/Davos. L-Isvizzera topera l-itwal u l-aktar profonda mina tal-ferrovija fid-dinja u l-ewwel rotta ċatta ta' livell baxx mill-Alpi, il-Mina Bażi Gotthard twila 57.1 kilometri (35.5 mi), l-aktar mill-proġett New Rail Link madwar l-Alpi (NRLA). . L-Isvizzera għandha netwerk tat-toroq immexxi pubblikament u bla ħlas, iffinanzjat minn liċenzji tal-vetturi u taxxi fuq vetturi u gażolina. Is-sistema tal-awtostrada Żvizzera teħtieġ ix-xiri annwali ta' vinjetta (stiker tal-pedaġġ)—għal 40 frank Żvizzeru—biex tuża t-toroq tagħha, inklużi karozzi u trakkijiet. In-netwerk tal-awtostradi Żvizzeru jestendi fuq 1,638 km (1,018 mi) u għandu waħda mill-ogħla densitajiet tal-awtostradi fid-dinja. L-Ajruport ta' Zurich huwa l-akbar portal tal-ajru internazzjonali tal-Isvizzera; Immaniġġja 22.8 miljun passiġġier fl-2012. L-ajruporti internazzjonali l-oħra huma l-Ajruport ta' Ġinevra (13.9 miljun passiġġier fl-2012), l-Ajruport tal-EuroAirport Basel Mulhouse Freiburg (li jinsab fi Franza), l-Ajruport ta' Berna, l-Ajruport ta' Lugano, l-Ajruport ta' St. Gallen-Altenrhein u l-Ajruport ta' Sion. Swiss International Air Lines hija t-trasportatur tal-bandiera. Iċ-ċentru ewlieni tiegħu huwa Zurich, iżda d-domiċilju legali tiegħu jinsab f'Basel. === Atmosfera === L-Isvizzera għandha wieħed mill-aqwa rekords ambjentali fost in-nazzjonijiet żviluppati. Hija firmatarja tal-Protokoll ta' Kjoto. Flimkien mal-Korea t'Isfel, tifforma l-Grupp ta' Integrità Ambjentali (EIG). Il-pajjiż jipparteċipa b'mod attiv fi programmi ta' riċiklaġġ u kontra ż-żibel u huwa wieħed mir-riċiklaturi ewlenin fid-dinja, li jirkupra bejn 66% u 96% tal-materjali riċiklabbli, li jvarja skond il-pajjiż. L-Indiċi tal-Ekonomija Ekoloġika Globali tal-2014 poġġa lill-Isvizzera fost l-aqwa 10 ekonomiji ħodor. L-Isvizzera għandha sistema ekonomika tar-rimi tal-iskart li hija prinċipalment ibbażata fuq ir-riċiklaġġ u l-inċinerazzjoni tal-iskart għall-produzzjoni tal-enerġija. Bħal f'pajjiżi Ewropej oħra, ir-rimi illegali ta' skart huwa suġġett għal multi kbar. Fi kważi l-muniċipalitajiet Żvizzeri kollha, stikers obbligatorji jew basktijiet taż-żibel speċjali jagħmluha possibbli li jiġi identifikat żibel li jintremew. == Demografija == [[File:Bevölkerungsdichte der Schweiz_2019.png|thumb|Id-densità tal-popolazzjoni fl-Isvizzera (2019)]] [[File:Ausländeranteil der Schweiz 2019.png|thumb|Perċentwal ta' barranin fl-Isvizzera (2019)]] Bħal pajjiżi żviluppati oħra, il-popolazzjoni Żvizzera żdiedet malajr matul l-era industrijali, kwadruplikat bejn l-1800 u l-1990, u kompliet tikber. Il-popolazzjoni hija madwar 9 miljun (stima tal-2023). It-tkabbir tal-popolazzjoni kien ipproġettat li jestendi sal-2035, primarjament minħabba l-immigrazzjoni. Bħal ħafna mill-Ewropa, l-Isvizzera tiffaċċja popolazzjoni li qed tixjieħ, b'rata ta' fertilità qrib il-livell ta' sostituzzjoni. L-Isvizzera għandha waħda mill-eqdem popolazzjonijiet fid-dinja, b'età medja ta' 42.5 snin. Skont il-World Factbook, il-gruppi etniċi fl-Isvizzera huma kif ġej: Żvizzeri 69.2%, Ġermaniżi 4.2%, Taljani 3.2%, Portugiżi 2.5%, Franċiżi 2.1%, Kosovari 1.1%, Torok 1%, oħrajn 16.7% (stima tal-2020) . Ċifri mill-Kunsill tal-Ewropa jissuġġerixxu popolazzjoni ta' madwar 30,000 Roma fil-pajjiż. === Immigrazzjoni === Fl-2023, il-barranin residenti kienu jiffurmaw 26.3% tal-popolazzjoni tal-Isvizzera. Il-maġġoranza tagħhom (83%) ġew minn pajjiżi Ewropej. L-Italja kkontribwiet l-akbar grupp ta' barranin, b’14.7% tal-popolazzjoni barranija totali, segwita mill-qrib mill-Ġermanja (14.0%), il-Portugall (11.7%), Franza (6.6%), il-Kosovo (5.1%), Spanja (3.9%), It-Turkija (3.1%), il-Maċedonja ta’ Fuq (3.1%), is-Serbja (2.8%), l-Awstrija (2.0%), ir-Renju Unit (1.9%), il-Bosnja u Ħerzegovina (1.3%) u l-Kroazja (1.3%). L-immigranti tas-Sri Lanka (1.3%), il-biċċa l-kbira tagħhom eks-refuġjati Tamil, kienu l-akbar grupp ta' oriġini Asjatika (7.9%). Ċifri mill-2021 juru li 39.5 % (meta mqabbel ma' 34.7 % fl-2012) tal-popolazzjoni residenti permanenti ta' 15-il sena jew aktar (madwar 2.89 miljun) kellha sfond ta' immigrant. 38% tal-popolazzjoni ta' oriġini immigranti (1.1 miljun) kellha ċittadinanza Żvizzera. === Lingwi === [[File:Map Languages CH.png|thumb|left|Lingwa fi-Żvizzera]] [[File:Karte Schweizer Sprachgebiete 2017.png|thumb|Lingwi nazzjonali fl-Isvizzera (2016): Ġermaniż (62.8%) bl-aħmar, Franċiż (22.9%) bil-morda, Taljan (8.2%) bl-aħdar, Rumanz (0.5%) bl-isfar]] L-Isvizzera għandha erba' lingwi nazzjonali: prinċipalment il-Ġermaniż (mitkellma b'mod nattiv minn 62.8% tal-popolazzjoni fl-2016); Franċiż (22.9%) mitkellma b'mod nattiv fil-punent; u t-Taljan (8.2%) mitkellma b'mod nattiv fin-nofsinhar. Ir-raba' lingwa nazzjonali, ir-Rumansh (0.5%), hija lingwa Rumana mitkellma lokalment fil-canton trilingwi tax-Xlokk ta' Graubünden, u hija indikata mill-Artikolu 4 tal-Kostituzzjoni Federali bħala l-lingwa nazzjonali flimkien mal-Ġermaniż, il-Franċiż u t-Taljan. L-Artikolu 70 isemmi bħala lingwa uffiċjali jekk l-awtoritajiet jikkomunikaw ma' nies li jitkellmu r-Rumanz. Madankollu, liġijiet federali u atti uffiċjali oħra m'għandhomx għalfejn jiġu promulgati bir-Rumanz. Fl-2016, il-lingwi l-aktar mitkellma fid-dar fost ir-residenti permanenti ta' 15-il sena jew aktar kienu l-Ġermaniż Żvizzeru (59.4%), il-Franċiż (23.5%), il-Ġermaniż Standard (10.6%) u t-Taljan (8.5%). Lingwi oħra mitkellma fid-dar kienu l-Ingliż (5.0%), Portugiż (3.8%), Albaniż (3.0%), Spanjol (2.6%), u Serb u Kroat (2.0%). 6.9% irrappurtaw li jitkellmu lingwa oħra fid-dar. Fl-2014, kważi żewġ terzi (64.4%) tal-popolazzjoni residenti permanenti rrappurtaw li titkellem aktar minn lingwa waħda regolarment. Il-gvern federali huwa obbligat li jikkomunika bil-lingwi uffiċjali, u traduzzjoni simultanja minn u lejn il-Ġermaniż, il-Franċiż u t-Taljan hija offruta fil-parlament federali. Minbarra l-forom uffiċjali tal-lingwi rispettivi tagħhom, l-erba' reġjuni lingwistiċi tal-Isvizzera għandhom ukoll forom tad-djalett lokali. Ir-rwol li għandhom id-djaletti f'kull reġjun lingwistiku jvarja b'mod drammatiku: fir-reġjuni li jitkellmu bil-Ġermaniż, id-djaletti Ġermaniżi Żvizzeri saru aktar prevalenti mit-tieni nofs tas-seklu 20, speċjalment fil-midja, u jintużaw bħala lingwa ta' kuljum għal ħafna. filwaqt li l-varjetà Żvizzera tal-Ġermaniż standard kważi dejjem tintuża minflok id-djalett għall-komunikazzjoni bil-miktub (cf. użu diglossiku ta' lingwa). B'kuntrast, fir-reġjuni li jitkellmu bil-Franċiż, id-djaletti lokali Franko-Provenzali kważi għebu (6.3% biss tal-popolazzjoni tal-Valais, 3.9% ta' Freiburg u 3.1% ta' Jura kienu għadhom jitkellmu djaletti fl-aħħar tas-seklu 20), filwaqt li fir-reġjuni li jitkellmu bit-Taljan, l-użu tad-djaletti Lombard huwa prinċipalment limitat għall-ambjenti tal-familja u konversazzjonijiet informali. Il-lingwi uffiċjali ewlenin għandhom termini li ma jintużawx barra mill-Isvizzera, magħrufa bħala Helvetians. Il-Ġermaniżi Helvetians huma, b'mod ġenerali, grupp kbir ta 'kliem tipiċi tal-Ġermaniż Standard Żvizzeru li ma jidhrux fil-Ġermaniż Standard jew djaletti Ġermaniżi oħra. Dawn jinkludu termini mill-kulturi lingwistiċi tal-madwar tal-Isvizzera (il-Ġermaniż Billett mill-Franċiż), minn termini simili f'lingwa oħra (l-azione Taljana użata mhux biss bħala att iżda wkoll bħala skont mill-Ġermaniż Aktion). Il-Franċiż Svizzeru, għalkemm ġeneralment qrib il-Franċiż Franċiż, fih ukoll xi Helvetians. L-aktar karatteristiċi frekwenti tal-Helvetians huma fil-vokabularju, frażijiet u pronunzja, għalkemm ċerti Helvetians huma indikati bħala speċjali fis-sintassi u l-ortografija. Duden, id-dizzjunarju komprensiv Ġermaniż, fih madwar 3000 Helvetians. Dizzjunarji Franċiżi kurrenti, bħall-Petit Larousse, jinkludu diversi mijiet ta' Helvetians; Ta' min jinnota li l-Franċiż Svizzeru juża termini differenti mill-Franċiż għan-numri 70 (septant) u 90 (nonante) u ħafna drabi wkoll għal 80 (huitante). It-tagħlim ta' waħda mil-lingwi nazzjonali l-oħra huwa obbligatorju għall-istudenti Żvizzeri kollha, għalhekk huwa preżunt li ħafna Żvizzeri huma tal-inqas bilingwi, speċjalment dawk li jappartjenu għal gruppi ta' minoranza lingwistika. Minħabba li l-biċċa l-kbira tal-Isvizzera titkellem bil-Ġermaniż, ħafna kelliema Franċiżi, Taljani u Rumani li jemigraw lejn il-bqija tal-Isvizzera u t-tfal ta' Żvizzeri li ma' jitkellmux bil-Ġermaniż imwielda fil-bqija tal-Isvizzera jitkellmu bil-Ġermaniż. Filwaqt li t-tagħlim ta' waħda mil-lingwi nazzjonali l-oħra fl-iskola huwa importanti, il-biċċa l-kbira tal-Isvizzeri jitgħallmu l-Ingliż biex jikkomunikaw ma' kelliema Żvizzeri ta' lingwi oħra, peress li huwa pperċepit bħala mezz newtrali ta' komunikazzjoni. L-Ingliż spiss jiffunzjona bħala l-lingwa franca de facto. == Saħħa == Ir-residenti Żvizzeri jridu jixtru assigurazzjoni tas-saħħa permezz ta' kumpaniji privati, li min-naħa tagħhom għandhom jaċċettaw l-applikanti kollha. Għalkemm l-ispiża tas-sistema hija waħda mill-ogħla, ir-riżultati tas-saħħa tagħha huma komparabbli ma' dawk ta' pajjiżi Ewropej oħra; Ġie rrappurtat li l-pazjenti huma ġeneralment sodisfatti ħafna biha. Fl-2012, l-istennija tal-ħajja mat-twelid kienet 80.4 snin għall-irġiel u 84.7 snin għan-nisa, l-ogħla fid-dinja. Madankollu, l-infiq fuq is-saħħa, li jirrappreżenta 11.4% tal-PGD (2010), huwa simili għal dak tal-Ġermanja u Franza (11.6%) u pajjiżi Ewropej oħra, iżda notevolment inqas minn dak tal-Istati Uniti (17.6%). Mill-1990, l-ispejjeż żdiedu b'mod kostanti. == Kultura == [[File:Vals06.JPG|thumb|Kunċert tal-qrun alpin f'Waltz]] Il-kultura Svizzera hija kkaratterizzata mid-diversità tagħha, li hija riflessa f'diversi drawwiet tradizzjonali. Reġjun jista' jkun kulturalment konness b'xi mod mal-pajjiż ġar li jaqsam il-lingwa tiegħu, kollha b'għeruq fil-kultura tal-Ewropa tal-Punent. Il-kultura Romansh iżolata lingwistikament ta' Graubünden fl-Isvizzera tal-Lvant hija eċċezzjoni. Tgħix biss fil-widien ta' fuq tar-Rhine u ta' l-Inn u tistinka biex iżżomm it-tradizzjoni lingwistika rari tagħha. L-Isvizzera hija dar għal kontributuri notevoli għal-letteratura, l-arti, l-arkitettura, il-mużika u x-xjenza. Barra minn hekk, il-pajjiż ġibed kreaturi fi żminijiet ta' taqlib jew gwerra. Hemm madwar 1000 mużew fil-pajjiż. Fost l-aktar avvenimenti kulturali importanti li jsiru kull sena hemm il-Paléo Festival, il-Lucerne Festival, il-Montreux Jazz Festival, il-Locarno International Film Festival u l-Art Basel. Is-simboliżmu Alpin kellu rwol essenzjali fit-tiswir tal-istorja Żvizzera u l-identità nazzjonali Żvizzera. Ħafna żoni alpini u ski resorts jattiraw viżitaturi għall-isports tax-xitwa, kif ukoll mixi fis-sajf u ċikliżmu fil-muntanji. L-iktar staġuni kwieti huma r-rebbiegħa u l-ħarifa. Kultura pastorali tradizzjonali tippredomina f'ħafna żoni, u rziezet żgħar huma kullimkien f'żoni rurali. L-arti popolari titrawwem f'organizzazzjonijiet madwar il-pajjiż. L-Isvizzera tidher l-aktar direttament fil-mużika, żfin, poeżija, tinqix fl-injam u rakkmu. Il-ħorn alpin, strument mużikali qisu tromba magħmul mill-injam, ingħaqad mal-yodel u l-accordion bħala epitomi tal-mużika tradizzjonali Svizzera. === Reliġjon === [[File:32126 St-Maurice, Abteikirche 1990-06-03.jpg|thumb|Abbey ta' San Maurizju]] Skont stħarriġ nazzjonali mill-Uffiċċju Federali tal-Istatistika Żvizzeru, il-Kristjaneżmu huwa r-reliġjon predominanti (madwar 67% tal-popolazzjoni residenti fl-2016-2018 u 75% taċ-ċittadini Żvizzeri), maqsuma bejn il-Knisja Kattolika (35, 8% tal-popolazzjoni), il-Knisja Riformata Żvizzera (23.8%), knejjes Protestanti oħra (2.2%), Ortodossija tal-Lvant (2.5%), u denominazzjonijiet Kristjani oħra (2.2%). L-Isvizzera m'għandha l-ebda reliġjon uffiċjali, għalkemm ħafna mill-cantons (ħlief Ġinevra u Neuchâtel) jirrikonoxxu knejjes uffiċjali, jew il-Knisja Kattolika jew il-Knisja Riformata Żvizzera. Dawn il-knejjes, u f'xi cantons il-knisja Kattolika l-antika u l-kongregazzjonijiet Lhud, huma ffinanzjati minn taxxi uffiċjali mill-membri tagħhom. Fl-2020, il-Knisja Kattolika Rumana kellha 3,048,475 membru reġistrat u li jħallsu t-taxxa tal-knisja (li jikkorrispondu għal 35.2% tal-popolazzjoni totali), filwaqt li l-Knisja Riformata Żvizzera kellha 2,015,816 membru (23.3% tal-popolazzjoni totali). 26.3% tar-residenti permanenti Żvizzeri mhumiex affiljati ma' ebda komunità reliġjuża. Fl-2020, skont stħarriġ nazzjonali mill-Uffiċċju Federali tal-Istatistika Żvizzeru, komunitajiet Kristjani minoritarji inkludew in-Neopietiżmu (0.5%), Pentecostalism (0.4%, l-aktar inkorporati fis-Schweizer Pfingstmission), komunitajiet appostoliċi (0.3%), denominazzjonijiet Protestanti oħra (1.1). %, inkluż Metodiżmu), il-Knisja Kattolika l-Antika (0.1%), denominazzjonijiet Kristjani oħra (0.3%). Reliġjonijiet mhux Insara huma l-Islam (5.3%), l-Induiżmu (0.6%), il-Buddiżmu (0.5%), il-Ġudaiżmu (0.25%) u oħrajn (0.4%). Storikament, il-pajjiż kien kważi bilanċjat bejn Kattoliċi u Protestanti, f'mużajk kumpless. Matul ir-Riforma, l-Isvizzera saret id-dar ta' ħafna riformaturi. Ġinevra kkonvertiet għall- Protestantiżmu fl- 1536, eżatt qabel il- wasla ta' Ġwanni Kalvin. Fl-1541, waqqaf ir-Repubblika ta' Ġinevra bl-ideali tiegħu stess. Sar magħruf internazzjonalment bħala Ruma Protestanta u kien fih riformaturi bħal Theodore Beza, William Farel u Pierre Viret. Zurich sar bastjun ieħor ta' riforma madwar l-istess żmien, b’Huldrych Zwingli u Heinrich Bullinger fit-tmun. Hemmhekk kienu joperaw ukoll l-Anabattisti Felix Manz u Conrad Grebel. Aktar tard ingħaqdu magħhom il-maħrubin Peter Martyr Vermigli u Hans Denck. Ċentri oħra kienu Basel (Andreas Karlstadt u Johannes Oecolampadius), Bern (Berchtold Haller u Niklaus Manuel) u St. Gallen (Joachim Vadian). Fl-1597, canton, Appenzell, kien uffiċjalment maqsum f'żewġ sezzjonijiet, waħda Kattolika u waħda Protestante. L-akbar bliet u l-cantons tagħhom (Bern, Ġinevra, Lausanne, Zurich u Basel) kienu fil-biċċa l-kbira Protestanti. L-Isvizzera Ċentrali, il-Valais, Ticino, Appenzell, Inner Rhodes, il-Jura u Freiburg huma tradizzjonalment Kattoliċi. Il-Kostituzzjoni Żvizzera tal-1848, taħt l-impressjoni reċenti tal-ġlied bejn il-kantons Kattoliċi u Protestanti li laħqu l-qofol tagħhom fis-Sonderbundskrieg, tiddefinixxi konxjament stat konsoċjazzjonali, li jippermetti l-koeżistenza paċifika tal-Kattoliċi u l-Protestanti. Inizjattiva tal-1980 li titlob separazzjoni sħiħa tal-knisja u l-istat ġiet miċħuda minn 78.9% tal-votanti. Xi cantons u bliet tradizzjonalment Protestanti llum għandhom maġġoranza żgħira Kattolika, għax minn madwar l-1970 minoranza li dejjem tikber ma kienet affiljata ma' ebda korp reliġjuż (21.4% fl-Isvizzera, 2012) speċjalment f'reġjuni tradizzjonalment Protestanti, bħall-belt ta' Basel (42). %), il-canton ta' Neuchâtel (38%), il-canton ta' Ġinevra (35%), il-canton ta' Vaud (26%) jew il-belt ta' Zurich (belt: >25%; canton: 23%) . ==== Reliġjon fl-Isvizzera (15-il sena 'l fuq, 2018-2020): ==== * Kattoliċiżmu Ruman (34.4%) * Protestantiżmu Żvizzeru (22.5%) * Protestanti oħra (2.7%) * Ortodossija tal-Lvant jew tal-Lvant (2.6%) Kattoliċi qodma (0.1%) Insara oħra (0.3%) * Mhux affiljat (29.4%) *Iżlam (5.4%) * Induiżmu (0.6%) * Buddiżmu (0.5%) * Ġudaiżmu (0.2%) * Reliġjonijiet oħra (0.3%) * Mhux determinat (1.1%) === Letteratura === [[File:Jean-Jacques Rousseau (painted_portrait).jpg|thumb|Jean-Jacques Rousseau ma' kienx biss kittieb iżda wkoll filosfu influwenti tas-seklu 18.]] L-ewwel forom ta' letteratura nkitbu bil-Ġermaniż, u dan jirrifletti d-dominanza bikrija ta’ din il-lingwa. Fis-seklu 18, il-Franċiż sar moda f'Berna u bnadi oħra, filwaqt li żdiedet l-influwenza tal-alleati u l-pajjiżi suġġetti li jitkellmu bil-Franċiż. Fost l-awturi klassiċi tal-letteratura Żvizzera hemm Jeremias Gotthelf (1797-1854) u Gottfried Keller (1819-1890); Kittieba aktar tard huma Max Frisch (1911-1991) u Friedrich Dürrenmatt (1921-1990), li Das Versprechen (Il-Ġurament) tagħhom ħareġ bħala film ta' Hollywood fl-2001. Fost l-aktar kittieba famużi li jitkellmu bil-Franċiż hemm Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) u Germaine de Staël (1766-1817). Awturi aktar reċenti jinkludu Charles Ferdinand Ramuz (1878-1947), li r-rumanzi tiegħu jiddeskrivu l-ħajja tal-bdiewa u dawk li jgħixu fil-muntanji, ambjentati f'ambjent ostili, u Blaise Cendrars (imwieled Frédéric Sauser, 1887-1961). L-awturi li jitkellmu bit-Taljan u r-Rumanz taw ukoll kontribut fix-xena letterarja Żvizzera, ġeneralment fi proporzjon man-numri tagħhom. Probabbilment l-aktar kreazzjoni letterarja Svizzera famuża, Heidi, l-istorja ta' tifla orfni li tgħix man-nannu tagħha fl-Alpi, hija waħda mill-aktar kotba popolari għat-tfal u saret simbolu tal-Isvizzera. Il-kreat tagħha, Johanna Spyri (1827-1901), kitbet diversi kotba dwar suġġetti simili. === Midja === Il-libertà tal-istampa u d-dritt tal-espressjoni ħielsa huma ggarantiti mill-Kostituzzjoni. L-Aġenzija Żvizzera tal-Aħbarijiet (SNA) ixxerred informazzjoni fi tlieta mill-erba' lingwi nazzjonali: dwar il-politika, l-ekonomija, is-soċjetà u l-kultura. L-SNA tipprovdi l-informazzjoni tagħha lil kważi l-midja kollha Żvizzera u barranija. Fl-Isvizzera, l-aktar gazzetti influwenti huma t-Tages-Anzeiger u Neue Zürcher Zeitung tal-lingwa Ġermaniża, kif ukoll Le Temps tal-lingwa Franċiża. Barra minn hekk, kważi kull belt għandha mill-inqas gazzetta lokali waħda ppubblikata fil-lingwa lokali predominanti. Il-gvern jeżerċita kontroll akbar fuq il-midja tax-xandir mill-midja stampata, speċjalment minħabba l-finanzjament u l-liċenzjar. Il-Korporazzjoni Svizzera tax-Xandir, li isimha reċentement inbidel għal SRG SSR, hija responsabbli għall-produzzjoni u d-distribuzzjoni tal-kontenut tar-radju u t-televiżjoni. L-istudji SRG SSR huma mqassma fir-reġjuni lingwistiċi differenti. Il-kontenut tar-radju huwa prodott f'sitt studios ċentrali u erba' reġjonali, filwaqt li l-midja tal-vidjo hija prodotta f'Ġinevra, Zurich, Basel u Lugano. Netwerk estensiv tal-kejbil jippermetti lill-Isvizzeri jaċċessaw kontenut minn pajjiżi ġirien. === Sports === [[File:Allalinhorn 4027 2007 04 17.JPG|thumb|left|Saas-Fee Glacier Ski Area]] L-iskijar, is-snowboard u l-muntanji huma wħud mill-aktar sports popolari, li jirriflettu n-natura tal-pajjiż. L-isports tax-xitwa huma pprattikati mill-indiġeni u l-viżitaturi. Bobsleigh ġie ivvintat f'St Moritz. L-ewwel kampjonati mondjali tal-iski saru f'Mürren (1931) u St. Moritz (1934). Din l-aħħar belt ospitat it-tieni Logħob Olimpiku tax-Xitwa fl-1928 u l-ħames edizzjoni fl-1948. Fost l-aktar skiers u ċampjins tad-dinja ta' suċċess hemm Pirmin Zurbriggen u Didier Cuche. L-aktar sports segwiti fl-Isvizzera huma l-futbol u l-hockey fuq is-silġ. Zurich hija d-dar tal-kwartieri ġenerali tal-korpi internazzjonali tal-futbol u tal-hockey fuq is-silġ, il-Federazzjoni Internazzjonali tal-Assoċjazzjoni tal-Futbol (FIFA) u l-Federazzjoni Internazzjonali tal-Hockey tas-Silġ (IIHF). Ħafna kwartieri ġenerali oħra ta' federazzjonijiet sportivi internazzjonali jinsabu fl-Isvizzera. Pereżempju, il-Kumitat Olimpiku Internazzjonali (IOC), il-Mużew Olimpiku tal-IOC u l-Qorti tal-Arbitraġġ għall-Isport (CAS) jinsabu f'Lausanne. L-Isvizzera ospitat it-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-1954 u ospitat flimkien l-Euro 2008 mal-Awstrija. L-ogħla kamp tal-futbol fl-Ewropa, f'2,000 metru (6,600 pied) 'l fuq mil-livell tal-baħar, jinsab fl-Isvizzera, l-Ottmar Hitzfeld Stadium. Ħafna Żvizzeri jsegwu l-hockey fuq is-silġ u jappoġġjaw wieħed mit-12-il tim fil-Lega Nazzjonali, li huwa l-kampjonat l-aktar attendenza fl-Ewropa. Fl-2009, l-Isvizzera ospitat il-Kampjonat Dinji tal-IIHF għall-għaxar darba. Huwa sar ukoll runner-up fid-dinja fl-2013 u l-2018. Il-lagi numerużi tiegħu jagħmlu l-Isvizzera destinazzjoni tat-tbaħħir attraenti. L-akbar, Lake Geneva, hija d-dar tat-tim tal-qlugħ Alinghi, li kien l-ewwel tim Ewropew li rebaħ l-America's Cup fl-2003 u li ddefenda b'suċċess it-titlu fl-2007. [[File:Roger Federer (26 June 2009, Wimbledon) 2 new.jpg|thumb|Roger Federer rebaħ 20 titlu tal-Grand Slam singles, u b’hekk sar wieħed mill-aktar plejers tat-tennis tal-irġiel ta' suċċess ta' kull żmien.]] It-tennista Żvizzeru Roger Federer huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa plejers f’dan l-isport. B'kollox rebaħ 20 tournament tal-Grand Slam, inkluż rekord ta' 8 titli ta' Wimbledon. Huwa rebaħ sitt finali ATP. Huwa żamm il-post Nru 1 fir-rankings ATP għal rekord ta' 237 ġimgħa konsekuttiva. Hija spiċċat l-2004, 2005, 2006, 2007 u 2009 kklassifikati bħala Nru 1. Il-plejers Żvizzeri Martina Hingis u Stan Wawrinka rebħu wkoll diversi titli tal-Grand Slam. L-Isvizzera rebħet it-titlu tat-Tazza Davis fl-2014. Il-korsijiet tat-tiġrijiet u l-avvenimenti tal-isport tal-muturi kienu pprojbiti fl-Isvizzera wara d-diżastru ta' Le Mans tal-1955 b'eċċezzjonijiet għal avvenimenti bħal hillclimbing. Il-pajjiż kompla jipproduċi sewwieqa tat-tlielaq ta' suċċess bħal Clay Regazzoni, Sébastien Buemi, Jo Siffert, Dominique Aegerter, is-sewwieq ta' suċċess tal-Kampjonat Dinji tal-Karozzi tat-Touring Alain Menu, ir-rebbieħ tal-24 Hours of Le Mans Marcel Fässler, u r-rebbieħ ta' Le Mans 2014 Marcel Fässler 24 Siegħa ta' Nürburgring Nico Müller. L-Izvizzera rebet ukoll l-A1GP Motorsport World Cup fl-2007-08 bis-sewwieq Neel Jani. Is-sewwieq tal-muturi Żvizzeru Thomas Lüthi rebaħ il-Kampjonat tad-Dinja tal-MotoGP tal-2005 fil-klassi 125cc. F'Ġunju 2007, il-Kunsill Nazzjonali Żvizzeru, kamra waħda tal-Assemblea Federali Żvizzera, ivvota biex tirrevoka l-projbizzjoni, madankollu l-kamra l-oħra, il-Kunsill tal-Istati Żvizzeru, irrifjutat il-bidla u l-projbizzjoni għadha fis-seħħ. L-isports tradizzjonali jinkludu l-lotta Svizzera jew Schwingen, tradizzjoni tal-cantons rurali ċentrali u meqjusa bħala l-isport nazzjonali minn xi wħud. Hornussen huwa sport indiġenu Żvizzeru ieħor, li huwa bħal jaqsmu bejn il-baseball u l-golf. Steinstossen huwa l-varjant Żvizzeru tat-tfigħ tal-ġebel, kompetizzjoni li fiha jintrema ġebla tqila. Ipprattikat biss fost il-popolazzjoni Alpina minn żminijiet preistoriċi, huwa rreġistrat li seħħ f'Basel fis-seklu 13. Huwa ċentrali għall-Unspunnenfest, ċċelebrat għall-ewwel darba fl-1805, bis-simbolu tiegħu l-ġebla 83.5 imsejħa Unspunnenstein. === Kċina === [[File:Full cheese fondue set - in Switzerland.JPG|thumb|Il-fondue huwa ġobon imdewweb li fih il-ħobż jiġi mgħaddas.]] Il-kċina Svizzera hija multidimensjonali. Għalkemm platti bħal fondue, raclette jew rösti huma kullimkien, kull reġjun żviluppa l-gastronomija tiegħu skont il-varjetajiet tal-klima u l-lingwa, pereżempju, Zürcher Geschnetzeltes, engl.: laħam maqtugħ fl-istil ta' Zurich.Kċina tradizzjonali L-Isvizzera tuża ingredjenti simili għal pajjiżi oħra Ewropej, kif ukoll prodotti tal-ħalib uniċi u ġobon bħal Gruyère jew Emmentalm prodotti fil-widien Gruyères u Emmental. In-numru ta' stabbilimenti tal-fine dining huwa għoli, partikolarment fil-punent tal-Isvizzera. Iċ-ċikkulata ilha ssir fl-Isvizzera mis-seklu 18. Ir-reputazzjoni tagħha kibret fl-aħħar tas-seklu 19 bl-invenzjoni ta' tekniki moderni bħall-konching u t-temprar, li ppermettew għal kwalità akbar. Żvilupp ieħor kien l-invenzjoni taċ-ċikkulata solida tal-ħalib fl-1875 minn Daniel Peter. L-Iżvizzeri huma l-akbar konsumaturi taċ-ċikkulata fid-dinja. L-iktar xarba alkoħolika popolari hija l-inbid. L-Isvizzera tispikka għall-varjetà tagħha ta' varjetajiet ta' għeneb, li jirriflettu l-varjazzjonijiet kbar fit-terroirs. L-inbid Żvizzeru huwa prodott prinċipalment fil-Valais, Vaud (Lavaux), Ġinevra u Ticino, b'maġġoranza żgħira ta' nbejjed bojod. L-għelieqi tad-dwieli ilhom jiġu kkultivati ​​fl-Isvizzera sa minn żmien ir-Rumani, għalkemm jistgħu jinstabu traċċi ta' oriġini eqdem. L-aktar varjetajiet mifruxa huma Chasselas (imsejħa Fendant fil-Valais) u Pinot Noir. Merlot hija l-varjetà ewlenija prodotta fit-Ticino. == Gallerija == [[File:Views of Geneva.jpg|thumb|Genève/Geneva/Ginebra]] [[File:City of Berne.jpg|thumb|Bern/Berne/Berna]] [[File:City of Zürich.jpg|thumb|Zürich/Zurigo/Zurich/Zúrich]] [[File:141009Chapel Bridge, Lucerne, Switzerland15.jpg|thumb|Luzern/Lucerne/Lucerna]] [[File:Davos2.jpg|thumb|Davos ([[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniż]]: Tavau, [[Taljan]]: Tavate) hija belt u komun Żvizzera fil-canton ta' Graubünden, li tinsab fid-distrett ta' Prettigovia/Davos, Davos Circle.]] [[File:EU Swiss border post.jpg|thumb|Post tal-fruntiera bejn l-Italja u l-Isvizzera: peress li l-Isvizzera ngħaqdet maż-żona Schengen fl-2008, dan il-punt ta' kontroll huwa biss għall-formalitajiet doganali]] [[File:Vicques 385.JPG|thumb|Vicques, Val Terbi, Delémont, Jura]] [[File:Vermes 243.JPG|thumb|Xmara Vermes (Vermes rivereto/Vermes rivieré), Vermes, Val Terbi, Delémont, Jura]] [[File:Vermes rivereto Gabiare 258.JPG|thumb|Vermes, Val Terbi, Delémont, Jura]] [[File:Montsevelier 303.JPG|thumb|Montsevelier, Delémont, Jura]] [[File:Montsevelier rivereto 330.JPG|thumb|Xmara Montsevelier (Montsevelier rivereto/Montsevelier rivieré), Montsevelier, Delémont, Jura]] [[File:Corban vilagheniro 358.JPG|thumb|Corban, Delémont, Jura]] [[File:Corban 284.JPG|thumb|Corban, Delémont, Jura]] [[File:2014-12-22 14-21-37 Switzerland Kanton Schaffhausen Büttenhardt Büttenhardt.JPG|thumb|Büttenhardt (pronunzja: ˈbʏttənˌhaɐt) hija muniċipalità fil-canton ta' Schaffhausen fl-Isvizzera]] [[File:Verenahof 2015.JPG|thumb|"Verenahof" issa huwa isem ta' triq fil-belt ta' Büttenhardt fl-Isvizzera]] == Referenzi == {{Referenzi}} {{Ewropa}} [[Kategorija:Żvizzera| ]] [[Kategorija:Pajjiżi interkjużi]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1803]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] 3euumpkzcyrqgqgyo9d00bbl6b7aoiw 0 15835 319013 296940 2024-12-19T14:31:14Z XonMalti 24465 references to Ninni hymn 319013 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Gerard van Honthorst 001.jpg|250px|thumb|''[[Adorazzjoni tar-rgħajja|L-Adorazzjoni tar-Rgħajja]]'', minn [[Gerard van Honthorst]], 1622, [[Wallraf-Richartz Museum]]]] Il-'''Milied''' hija festa vaganza ċċelebrata l-iktar fil-[[25 ta' Diċembru]] biex tfakkar it-[[Twelid ta' Ġesù|twelid]] ta' [[Ġesù]], il-figura ċentrali tal-[[Kristjaneżmu|Kristjanità]]. Mhuwiex magħruf jekk din il-ġurnata hix tassew il-ġurnata tat-twelid ta' Ġesù imma jista' jkun li ħadet post il-festa qadima tas-solistizju tax-xitwa fil-kalendarju antik Ruman. Minkejja li l-Milied hija predominantement festa Nisranija, din tiġi ċċelebrata minn ħafna nies li mhumiex ta' twemmin Nisrani. Fost id-drawwiet popolari marbuta mal-Milied insibu l-għoti tar-rigali, il-[[Father Christmas]], il-mużika u l-għanjiet tal-Milied, kartolini b'xewqat, ċelebrazzjonijiet reliġjużi bħall-quddies ta' nofs il-lejl, ikel speċjali, u dekorazzjonijiet varji bħas-[[siġra tal-Milied]], dwal, girlandi, ''mistletoes'', [[presepju|presepji]], u l-''holly''. L-għoti tar-rigali u ż-żieda fl-attività ekonomika għamel minn dan iż-żmien żmien importanti għal tal-ħwienet u n-negozjanti. L-impatt ekonomiku tal-Milied kiber ħafna f'dawn l-aħħar sekli f'ħafna partijiet tad-dinja. == L-isem "Milied" == L-isem sħiħ tal-festa bil-Malti huwa l-''Milied ta' Ġesù'', għax il-kelma "milied" tfisser sempliċiment twelid, u hija nom mimmat mill-verb "wiled". == L-Istoriċità ta' Betlem bħala l-post fejn twieled Ġesù == Wara l-Evanġelji, l-aktar xhieda antika dwar il-post tat-twelid ta’ Ġesù, hi dik ta’ Ġustinu, isqof u martri (lejn it-tieni parti tat-2 seklu). Oriġinarjament hu kien minn Flavia Neapoli (illum Nablus) tal-Palestina. Ġustinu jikteb, “fil-mument tat-twelid tat-tarbija f’Betleħem, minħabba li ma nstabx post fejn joqogħdu fir-raħal, Ġużeppi waqaf ħdejn grotta viċin iż-żona abitata, u kif kienu jinsabu hemm Marija welldet lil Kristu u qegħditu f’maxtura, fejn ukoll il-Maġi li ġew mill-Għarabja sabuh.” Il-grotta msemmija bħala l-post ta’ abitazzjoni hi magħrufa mit-tradizzjonijiet ħajjin tal-lokal, xhieda ta’ dan, il-Vanġelu Apokrifu ta’ Ġakbu (3 seklu), kif ukoll Oriġene (3 seklu). Dan kollu hu l-bażi tal-istorja suċċessiva tas-santwarju ta’ Betlem. Din l-istess grotta ġiet imdawra mill-Imperatur Kostantinu, kif ukoll minn ommu Elena b’bini mill-isbaħ sa mhux aktar tard mis-sena 325 W.K. Dan jistqarru l-istoriku Ewsebju ta’ Ċesarija, kontemporanju tal-fatti miktuba. Fis-sena 386, San Ġilormu stabilixxa ruħu biswit il-bażilika, flimkien man-nobbli Rumana Paola u dixxipli oħrajn. Kienu jgħixu ħajja monastika, iddedikati għall-istudju tal-Bibbja u fil-ħolqien tal-famuża verżjoni latina ta’ l-iskrittura (il-Vulgata), li imbagħad saret il-Bibbja ufficjali fil-Knisja tal-Punent. Il-Bażilika tar-raba’ seklu ġiet mibdula mill-imperatur Ġustinjanu fis-6 seklu għal waħda ta’ dimensjoni akbar, li hi dik li nsibu llum. Fil-perjodu tal-Kruċjati (12-il seklu), il-ħitan ġew imżejna b’mużajk prezzjuż miksi bid-deheb u bil-madreperla. Sal-lum wieħed jista’ jara frammenti sħaħ bix-xeni tal-Ġdid Testment (fit-transett, b’iskrizzjonijiet Latini) u rappreżentazzjonijiet simboliċi tal-konċilji ekumeniċi (fin-navati, b’iskrizzjonijiet Griegi). Fuq il-kolonni tan-navi, issib sensiela ta’ medaljuni li juru l-antenati ta’ Ġesù (bil-lingwa latina). L-iskavi li saru fis-snin 1934-35, mill-gvern mandatorju Ingliż, ġabu fid-dawl diversi fdalijiet tal-paviment mużajkat tal-Bażilika Kostantinjana. Ħafna minnu huwa viżibbli fin-navata, kif ukoll (kappellun tax-xellug) fit-transett tal-Bażilika. Il-Franġiskani, li ilhom jgħammru f’Betleħem mill-1347, għandhom maġenb il-Bażilika tan-Natività l-kunvent u l-Knisja ddedikata lil martri qaddisa Santa Katerina. Il-Knisja ilha teżisti sa mis-seklu 12, u gradwalment ġiet imkabbra. Prinċipalment isservi għall-bżonnijiet tal-komunita’ kattolika tar-rit Latin, u minna wieħed jista’ jinżel għall-grotta ta’ San Ġilormu. == Żmien il-Milied fid-dinja Nisranija == L-ewwel indikazzjoni ta' festa tal-Milied insibuha f'Ruma fil-Kalendarju ta' Philocalus tas-sena 354, li jgħid li fil-25 ta' Diċembru, ''VII kalendas Ianuarii, natus est Christus in Betlehem Iudeae''. Jista' jkun li ntagħżel il-25 ta' Diċembru biex titwarrab il-festa pagana tax-xemx bi Kristu, li l-miġja tiegħu hi "bħaż-żjara tax-xemx tielgħa li dawwal il-dawk li jinsabu fid-dlamijiet u dell il-mewt u tmexxi l-passi tagħna fit-triq tas-sliem" ([[Luqa l-Evanġelista|Luqa]] 1, 78-79). Fil-bidu, il-festa tal-Milied fil-Punent kienet tinkludi t-tfulija ta' Ġesù, iż-żjara tal-[[Slaten Maġi|Maġi]] u l-[[Straġi tal-innoċenti|istraġi tal-innoċenti]]. Fil-Lvant, iżda, u fi [[Franza]], li mxiet fuq il-Lvant, sal-bidu tar-raba' seklu, insibu biss il-festa tal-[[Epifanija]] bl-enfasi fuq it-[[teofanija]], jiġifieri, l-manifestazzjoni ta' Ġesù bħala Alla magħmul bniedem. Kien lejn tmiem ir-raba' seklu li fil-Punent (fl-[[Italja]], [[Spanja]] u l-[[Afrika ta' Fuq]]) il-festa tal-Epifanija ġiet mifruda minn dik tal-Milied li, sadanittant, ġiet ukoll introdotta fil-Lvant. Dan minkejja li l-festa tal-Epifanija, hawnhekk, baqgħet tingħata iktar importanza. Minkejja dan, il-Milied, skont kif jikteb [[Santu Wistin]], kien għadu memorja, tifkira, mhux bħall-festa tal-Għid li kienet ikkunsidrata bħala ''sacramentum'', jiġifieri, sinjal tanġibbli ta' realtajiet intanġibbli. Kien lejn tmiem it-tmien seklu li l-[[Papa Ljun III|Papa Ljun]] ikkunsidra l-festa tal-Milied bħala ''sacramentum''. Lejn tmiem ir-raba' seklu kienet diġà ssir il-quddiesa tal-Vġili, waqt li fil-ħames seklu kienet issir ukoll il-quddiesa ta' nofs il-lejl fil-[[Bażilika ta' Santa Maria Maggiore]] kif kien qed isir f'[[Betlehem]]. Iktar tard, fis-seklu sitta, insibu l-Papa jqaddes quddiesa mas-sebħ f'[[Bażilika ta' Sant'Anastasja|Sant'Anastasja]] u quddiesa oħra matul il-jum f'[[Bażilika ta' San Pietru|San Pietru]]. Din l-aħħar quddiesa mit-tnax-il seklu 'l quddiem bdiet issir f'Santa Maria Maggiore. Mas-seklu għaxra dawn it-tliet quddisiet bdew isiru fil-knejjes kollha tal-Punent fejn fl-ewwel quddiesa jitħabbar il-messaġġ tat-twelid ta' Ġesù, it-tieni quddiesa tħabbar il-qima li tingħatalu mir-rgħajja, waqt li t-tielet tħabbar li t-tarbija ta' Betlehem hija l-Verb magħmul bniedem. Tmint ijiem fuq il-Milied, sa min qabel is-sitt seklu kien iddedikat lill-[[Madonna]]. Iktar tard ġie ddedikat liċ-ċirkonċiżjoni ta' Ġesù, filwaqt li bir-riforma tal-[[Konċilju Vatikan II]] l-[[1 ta' Jannar]] huwa ddedikat kemm lill-Maternità Divina tal-Madonna, liċ-ċirkonċiżjoni, u 'l-isem ta' Ġesù, kif ukoll lill-Paċi. Minn tmiem ir-raba' seklu, fl-Ottava tal-Milied nsibu l-festi ta' [[San Stiefnu]], [[Ġwanni l-Evanġelista|San Ġwann l-Evanġelista]] u l-Qaddisin Martri Innoċenti. Iktar tard insibu wkoll il-festi ta' [[San Silvestru]] papa, [[San Ġakbu]] u [[San Tumas ta' Canterbury]]. Fil-Lvant, fl-ewwel Ħadd fuq il-Milied, insibu l-festa ta' Marja u San Ġużepp, li 'l-Konċilju Vatikan II ddedikah lis-Sagra Familja. Bir-riforma tal-Konċilju Vatikan II żmien il-Milied jagħlaq bil-[[magħmudija ta' Ġesù|magħmudija tal-Mulej]] li tiġi Ħadd fuq l-Epifanija fejn insibu s-sejħa tal-ġnus għas-salvazzjoni waqt li mistednin jagħtu qima lill-Mulej. Il-festa tal-magħmudija tal-Mulej hija estensjoni tal-Epifanija jew, aħjar, epifanija oħra għax, fi kliem [[San Pawl]], bid-dehra tal-qawwa ta' Alla fostna aħna l-bnedmin ksibna twelid ġdid u tiġdid fl-Ispirtu s-Santu. Bħalma l-festi tal-[[Għid]] ġew estiżi f'ċiklu li jwassalna kemm sal-[[Pentekoste]] u kemm fiż-żmien tar-[[Randan]] bħala preparazzjoni għalihom, hekk ukoll il-festi tal-Milied narawhom estiżi f'ċiklu li jagħlaq bil-Magħmudija tal-Mulej u jinkludi wkoll żmien ta' preparazzjoni għalihom, iż-żmien tal-[[Avvent]]. == Il-Milied fl-Istorja tad-Dinja == Ma nafux il-ġurnata, ix-xahar u s-sena meta twieled Ġesù. Il-[[Kalendarju Gregorjan]] li d-dinja tal-Punent tuża biex tkejjel iż-żmien, bis-sena kurrenti tissejjaħ 2010 wara Kristu, suppost tgħodd iż-żmien mit-twelid ta' Kristu iżda ċertu [[Dijonisju l-Qasir]], patri tas-sitt seklu ħa żball fil-kalkulazzjoni tiegħu ta' madwar 4 jew 6 snin. Tul is-snin ġraw diversi avvenimenti marbutin mal-ġrajja tal-Milied. Fil-Milied tas-sena 800, [[Karlu Manju]] kien inkurunat l-ewwel Imperatur tal-Imperu Qaddis Ruman minn Papa Ljun III. Fil-Milied tal-1066, [[William the Conqueror]] kien inkurunat Re tal-Ingilterra f'Westminster Abbey. Fl-1643 ħaditha isimha [[Christmas Island]], gżira fl-Oċean Indjan li ntlemħet nhar il-Milied ta' dik is-sena mill-Kaptan William Mynors tal-bastiment Royal Mary tal-kumpanija tal-vapuri East India. Fl-1914, matul l-[[Ewwel Gwerra Dinjija]], is-suldati Ġermaniżi u tal-Alleati riedu josservaw il-Milied u l-messaġġ ta' paċi tiegħu billi waqfu mill-ġlied u saħansitra għamlu ukoll logħba futbol bejniethom. Fil-Milied tal-1939 ''A Christmas Carol'' ta' [[Charles Dickens]] ixxandar għall-ewwel darba fuq ir-radju, CBS Radio. == Kif jiġi ċċelebrat il-Milied madwar id-dinja == === F'Betlem === Betlem tal-lum, belt Palestinjana fix-Xatt tal-Punent, 8 km 'l isfel minn Ġerusalemm, tkun imżejna bi dwal u dekorazzjonijiet oħra biex jagħtu dehra ta' ferħ lil din il-belt li fiha twieled Ġesù. Ħafna huma l-pellegrini li jżuru din il-belt f'dawn il-granet. F'Lejlet il-Milied il-ftit Insara tal-post (fl-1947 kienu 75% tal-popolazzjoni, fl-1998 niżlu għal 23%), li huma Palestinjani, u l-pellegrini kollha jiffullaw biex jaraw il-purċissjoni drammattizzata li ssir ta' kull sena. Diversi rikkieba fuq iż-żwiemel fosthom pulizija fuq żwiemel ta' razza Għarbija jiftħu l-parata. Warajhom jasal rikkieb waħdu jġorr is-salib. Wara jimxu s-saċerdoti u l-politiċi. Il-Purċissjoni tidħol solennement fil-Knisja tan-Natività fil-Pjazza tal-Maxtura u titqiegħed xbieha antika ta' Ġesù. Taraġ għoli iwasslek f'għar fejn wieħed isib kewkba tal-fidda li timmarka l-post fejn it-tradizzjoni tgħid li twieled Ġesù. Il-ftit djar tal-Insara ikunu mmarkati b'salib fuq il-bieb u kull dar ikollha presepju espost għall-qima. Kewkba kbira tittella' fuq arblu fil-Pjazza tal-Maxtura. Fil-qrib wieħed isib ukoll il-Grotta tal-Ħalib fejn il-Familja Mqaddsa marret tistaħba fil-Ħarba lejn l-Eġittu. Fil-Knisja ta' Betlem il-Milied ikun iċċelebrat tliet darbiet: Il-Kattoliċi jiċċelebrawh fl-24 ta' Dicembru; il-knejjes Griegi Ortodossi, il-Kopti u s-Sirjani fis-6 ta' Jannar; u l-knisja Armenja fid-19 ta' Jannar. === Malta === Meta tqabbilha ma' pajjiżi oħra Ewropej, Malta għadha tiċċelebra Milied Nisrani, minkejja li diversi drawwiet barranin daħlu ukoll. Għal ħafna anzjani, nies ta' mezza età u tfal il-Milied għadu wieħed reliġjuż b'diversi attivitajiet reliġjużi organizzati fl-iskejjel u mis-Soċjetà tal-[[MUSEUM]]. Mhux l-istess jista' jingħad għall-ġenerazzjoni żagħżugħa għalkemm numru ta' żgħażagħ imorru l-Quddiesa ta' Nofs il-Lejl tal-Milied. ==== In-Novena ==== Kienu d-Dumnikani tal-Belt [[Valletta]] li fi żmien il-Kavallieri bdew jagħmlu n-Novena, disat ijiem ta' tħejjija għall-Milied b'Quddiesa kantata kuljum. Wara ħafna żmien bdiet fil-parroċċi mmexxija mil-Kleru Djoċesan. Illum ħafna parroċċi jiċċelebraw in-novena fil-quddiesa ta' filgħaxija bis-sehem tat-tfal tad-duttrina u għaqdiet oħra. ==== Il-Purċissjoni jew Dimostrazzjoni tal-Bambin ==== Il-qaddis Malti, [[San Gorg Preca]], stinka ħafna biex tinxtered id-devozzjoni lejn il-misteru tal-Inkarnazzjoni. Sa mill-1920 ħa ħsieb li f'kull raħal u belt, lejlet il-Milied, tiġi organizzata “Dimostrazzjoni ad unur ta' Ġesù Bambin”, użanza li daħlet sew fost id-drawwiet sbieħ tal-Milied Malti. Ix-xewqa tiegħu kienet li għall-Milied kull tifel u tifla li kienu jattendu l-M.U.S.E.U.M. jieħdu magħhom id-dar, grotta b'Ġesù Tarbija. Fl-1920, Dun Ġorġ kien ġabar lis-soċji tal-M.U.S.E.U.M. tal-Ħamrun biex jaqsam magħhom xewqa li kellu: li ssir dimostrazzjoni bil-Bambin tal-Milied fejn it-tfal u s-soċji f'lejlet il-Milied joħorġu mat-toroq tal-[[Ħamrun]] jgħajtu l-aħbar li Ġesù Bambin twieled għalina. Ix-xewqa tiegħu kienet li dawn joħorġu bħal f'purċissjoni bix-xemgħa f'idejn it-tfal u l-weraq tal-palm u ż-żebbuġ, iduru mat-toroq kollha tal-Ħamrun u jkantaw innijiet tal-Milied. Riedhom ukoll li jgħidu lil xi rġiel biex jiġu jimxu magħhom. Kellhom bżonn Bambin, u dan issellfuh mill-Belt, mill-Knisja tal-Franġiskani. Minn dakinhar, il-purċissjoni bil-Bambin kibret u xterdet ma' Malta u Għawdex u fl-artijiet l-oħra fejn hemm il-M.U.S.E.U.M.: l-Awstralja, il-Kenja, il-Perù, l-Ingilterra u l-Albanija. Il-qofol tal-purċissjoni hu bambin imdaqqas f'maxtura, bandalora bil-kliem Verbum Dei factum est, fanali tal-mantell biex jagħtu d-dawl u fanali bl-arkett bi kliem relattiv mal-ġrajja tal-Milied. Matul il-purċissjoni x'aktarx li jitkantaw għanjiet tradizzjonali. L-istrumenti kienu, u għadhom jintużaw f'xi nħawi, accordion u vjolini. Il-Purċissjoni tal-Bambin issir f'madwar 66 lokalità f'Malta, fil-parti l-kbira lejlet il-Milied. F'xi postijiet, l-iktar fejn il-MUSEUM, minbarra l-Qasam prinċipali, ikollu fergħa jew tnejn fejn isir it-tagħlim, issir purċissjoni fit-23 ta' Diċembru biex il-membri mill-fergħat differenti fl-istess lokalità jgħinu lil xulxin billi l-purċissjoni titlob ftit xogħol mhux ħażin biex tiġi organizzata. ===== '''Għanjiet Maltin tal-Milied -''' ===== ===== '''''Ninni La Tibkix Iżjed'''''<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2X0upIj_r5g|titlu=Ninni La Tibkix Izjed|awtur=Malta Philharmonic Orchestra|lingwa=Malti|data-aċċess=2024-12-19}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.bethsnotesplus.com/2022/12/nini-la-tibkix-izjed.html?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR33R8EWeahpKns9IVnS-iQrQoL36pi7SimkAwSAUAq3gdtR-VOaAPp-SGc_aem_1sruPFoVuYXTwwYkUSHhyA|titlu=Ninni la tibkix iżjed|kunjom=Thompson|isem=Beth|data=2022-12-22|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-19}}</ref> ===== ''Il-Benniena ta' Ġesù Bambin'' jew, kif inhi magħrufa, in-'Ninni la Tibkix Iżjed', hija għanja mill-aktar magħrufa fost il-Maltin. Inkitbet fl-1846 mill-patri Ġiżwita Indri Schembri.<ref name=":0" /><ref>{{Ċita web|url=http://www.m3p.com.mt/wiki/Ninni_La_Tibkix_I%C5%BCjed?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR0uvy37nihTWjp7vlQjF0LF-29PN_R7ZaHJmw6R8MvyCGcogJUILUTqFT4_aem_l-pnA7dmZ_Q3wl5v2LPyOA|titlu=Ninni La Tibkix Iżjed - M3P|sit=www.m3p.com.mt|data-aċċess=2024-12-19}}</ref> Meta kitibha, dal-patri minn Ħal Luqa kien f'Alġeri u kitibha għal dawk il-Maltin li kienu emigraw lejn Tuneż. Saret popolari mindu bdiet titkanta fil-purċissjonijiet tal-Milied. Ta' min jgħid li n-'Ninni' anke nqalbet bit-Taljan u titkanta fl-Italja. "Rit: Ninni la tibkix iżjed Ninni Ġesù Bambin Ħallih għalina l-biki Għax aħna midinbin. Ejjew, ejjew ja anġli Mis-sema, mija mija Ħdejn Alla li ħalaqkom Bambin ġewwa l-fisqija. Rit: Ejjew taraw b’għajnejkom Lil Alla Kbir tal-ħniena Bambin sabiħ u ħelu Ininni ġo benniena. Rit: Ejjew araw o rgħajja F’kemm faqar, f’kemm tbatija Is-sid ta’ kollox twieled Bin Alla, il-Messija. Rit: Ejjew kbarat tad-dinja Ejjew mingħajr kburija Araw kif Alla Sidna Iċċekken sar tarbija. Rit: Sar bniedem, sar tarbija Biex jiġbed il-qlub tagħna Biex bl-aqwa ġid tas-sema Henjin bla qies jarana. Rit:" ====== '''''Ninu Ninu tal-Milied''''' ====== Taqbila popolari ħafna tat-tfal li saret għanja. "Ninu Ninu tal-Milied, Ommu għamlet il-qagħqiet. Il-qagħqiet tal-qastanija, Santu Rokku bit-tiġrija. Għaddew il-Festi kollha, Baqa’ biss Santa Marija." ====== O Ġesù Ħelwa Tarbija ====== Għanja fuq melodija Maltija miktuba minn Ġ.Mallia "O Ġesù ħelwa tarbija Ejja twieled ġewwa fija Ġesù tfajjel, frott l-imħabba Twieled f’qalbi, miegħi trabba." ==== Presepji, grotti u bambini ==== L-eqdem presepju f'Malta kien inħadem fil-kunvent tal-patrijiet Dumnikani fir-Rabat fl-1617. Fil-monasteru tas-sorijiet Benedittini fl-Imdina għadna nistgħu naraw presepju li sar fl-1826. F'dan l-istess żmien inħadem l-ewwel presepju mekkanizzat f'Malta. Sar minn Antonio Muscat Fenech f'Ħal Qormi, u kien jitħaddem bit-taqtir tal-ilma. L-istil tal-presepju Malti ori[ina mill-istil Sqalli iżda matul iż-żmien inbidel. Fil-bidu l-pasturi kienu tat-tafal u mlibbsin id-drapp waqt li l-presepju nnifsu kien tal-gagazza jew tal-ġebel. Illum jintużaw pasturi magħmulin mill-plastik u huma artistiċi ħafna. Il-presepji magħmulin bil-karta pesta huma tant realistiċi u apprezzati. Fi żmien l-Ingliżi, il-presepji minbarra l-kartapesta bdiet tintuża il-gagazza, faħam maħruq u materjal ieħor. Il-pasturi, minbarra l-Bambin, Marija u San Ġużepp kien ikun hemm ħafna oħrajn li jirrappreżentaw il-ħajja Maltija speċjalment tal-irħula. Fost il-persunaġġi kienu jdaħħlu: l-għannej, in-nissieġ, il-bidwi, taż-żaqq, tat-tanbur, taż-żavżava, is-sajjied, l-imgħaġġeb, tal-forn, ir-rieqed u oħrajn mill-ħajja maltija. F'dak iż-żmien daħlu pasturi magħmula mit-tafal u anke tax-xemgħa; f'dawn l-aħħar snin daħlu tal-plastika u materjal ieħor. Bħala devot kbir tal-Misteru tal-Inkarnazzjoni Dun Ġorġ Preca kellu mħabba kbira lejn il-presepju. Kull Milied huwa kien jarma f'kamartu presepju mdaqqas biex jimmedita quddiemu. Dun Ġorġ anki ried li, permezz tat-tfal li jattendu l-Oqsma tal-Museum, idaħħal id-drawwa tal-Presepju fost ħafna familji Maltin għax kien irid li s-soċji tiegħu jagħtu lit-tfal kollha qrib il-Milied presepju jew grotta bil-Bambin. Illum il-presepju huwa tant popolari f'Malta li anke jsiru kompetizzjonijiet għall-isbaħ presepji. L-Għaqda ħbieb tal-Presepju tara li din id-drawwa tal-presepju tkompli tfakkarna fit-twelid ta' Ġesù. ==== Il-Prietka tat-Tifel ==== Din id-drawwa bdiet fis-seklu 19. Fl-1883 it-tfajjel, Ġorġ Sapiano, kien għamel il-prietka tal-Milied fil-knisja parrokkjali ta' Ħal Luqa. Fl-imgħoddi, it-tifel kien joħroġ minn wara l-altar il-maġġur jew mis-sagristija akkumpanjat minn żewġ abbatini. Kien isellem is-sagrament u liċ-ċelebrant u wara jitla' fuq il-pulptu. L-abbatini ikollhom gandlier bix-xemgħa tixgħel. Meta jitla' fuq il-pulptu minn wara jitla' min għallem il-priedka u joqgħod fuq it-tarag biex jekk dan it-tifel jinsa xi ħaġa jgħidilu fil-pront. Meta t-tifel jasal fuq il-pulptu jsellem lil dawk preżenti u jibda bil-kliem b'ilsien Latin. Dejjem l-istess frażi: Annuntio Vobis Gaudium Magnun, li tfisser 'Se nagħtikom aħbar ta' ferħ kbir.' Ix-xjuħ tal-lokalità kienu jkunu fuq ix-xwiek biex jisimgħu din il-priedka. Anke l-familjari tat-tifel ikollhom ċertu ħerqa għal din il-priedka. Bħal dejjem in-nies preżenti mat-tmiem tal-priedka jkollhom kliem ta' tifħir bħal 'prosit', 'kemm kellu jistudja miskin!', 'Alla jbierek ftakar kollox', 'kemm kien ħelu'. Iżda l-aktar ħaġa li jgħidu hi 'prosit'. Is-skiet jispiċċa u għal ftit in-nies tkun trid qisu waqfa mill-quddiesa biex tgħid kelma. Hemm drawwa, għall inqas f'ċertu parroċċi, li wara l-priedka u l-quddiesa ta' nofs il-lejl it-tifel jissejjaħ mill-kappillan u jiġi mogħti rigal speċjali. ==== Il-Barka tal-Papa bil-Malti ==== Nhar il-Milied filgħodu, ħafna Maltin bħal miljuni oħra madwar id-dinja, isegwu l-Barka Urbi et Orbi li l-Papa jagħti lin-nazzjonijiet kollha. Din il-barka bdiet tiġbed iktar interess mill-Milied tal-1980 'l hawn għax minn dik is-sena l-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] beda jagħti l-awguri tiegħu ukoll bl-[[Lingwa Maltija|ilsien Malti]]. L-istazzjonijiet televiżivi ewlenin Maltin kollha jxandru dirett it-trażmissjoni tal-Barka minn [[Pjazza San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. ==== Ikel Tradizzjonali Malti tal-Milied ==== Għall-Milied, il-familji Maltin jinġabru u jippreparaw ikel ftit jew wisq differenti mis-soltu. Qabel, kien ikun hemm l-imqarrun il-forn, il-[[pastizzi]] u l-[[qassatat]] u l-[[qagħaq tal-għasel]]. Popolari kienu ukoll il-qastan, l-[[imbuljuta]] (xarba magħmula mill-qastan), u l-i[[xkumvat]] (qisu spagetti moqli u miksi biz-zokkor). Illum l-iktar ikla popolari tal-Milied hija d-dundjan jew serduk il-forn u l-pudina tal-Milied. Ix-xarba tal-imbuljuta tista’ tgħid li hi xarba Maltija. Din kienet l-aktar tiġi offruta wara l-quddies ta’ nofs il-lejl, fejn il-familji kienu jirritornaw id-dar wara l-quddies u f’dak il-lelj ta’ ksieħ kienu jissaħħnu b’kikkra imbuljuta. Il-kokkodina, il-qastan, l-imsiefer tal-qronfol, iz-zokk tal-kannella u l-qoxra tal-mandolina huma l-ingredjenti prinċipali. Għaliex m’għandniex indaħħluha aktar f’okkażjonijiet tal-Milied. Qegħdin jidhru bosta avviżi għal diversi attivitajiet u meta tara dak offrut, l-imbuljuta ma ssibhiex; anzi tiġi offrut xarbiet oħrajn li tradizzjonalment ssibhom f’pajjiżi oħrajn. === Italja === ==== Il-Presepju ==== L-ewwel presepju kien presepju ħaj. L-idea ġiet lil [[San Franġisk t'Assisi]] li ried iqajjem aktar id-devozzjoni lejn Ġesu' mwieled tarbija u jfakkar lin-nies il-ġrajja tal-ewwel Milied. Dan għamlu fir-raħal ckejken ta' Greccio fl-1223. Sab stalla u ppreparaha u daħħal fiha baqra u ħmara. Imbagħad bdew ġejjin il-patrijiet, ikantaw bħalma kien qalilhom San Franġisk minn qabel. Wara ġew in-nies iġorru x-xemgħat. U fi ftit ħin il-bosk fejn kienu mtela dawl u kant sabiħ tal-Milied. Saret quddiesa sabiħa u fiha San Franġisk qralhom l-episodju tat-twelid ta' Ġesù. Imbagħad kellimhom fuq kif dan ir-re tar-rejiet twieled fqir u fuq kif Alla jsejħilna għall-imħabba. L-istorja tgħid li fil-maxtura vojta dehret tarbija tat-twelid b'mod mirakoluż, u San Franġisk refagħha u wrieha lin-nies. ==== Il-Piferari ==== Tradizzjoni sabiħa imma li sfortunatament qiegħda tintilef hija dik tal-“Piferari” li jinżlu mill-għoljiet tal-Abruzzo u Lazjo jdoqqu ċ-ċirimelli fil-pjazez quddiem xi xena tal-Milied, biex iħabbru li żmien il-ferħ qiegħed fil-qrib. ==== Il-Panettone, il-Pandoro u t-Torrone ==== Kejk tradizzjonali tal-Milied Taljan huwa l-Panettone, kejk ħafif mimli frott u sultana. Dan it-tip ta’ ħobż ħelu b’forma ta’ koppla, b’għoli ta’ madwar 15cm u ġeneralment ikun jiżen kilo’ oriġina f’Milan (bid-djalett Milanese jissejjaħ panaton) u huwa wieħed mis-simboli ta’ din il-belt. Kmieni fis-seklu 20, żewġ furnara minn Milan bdew jipproduċu l-panet­tone fi kwantitajiet kbar għall-bqija tal-Italja. Fl-1919, Angelo Motta ġab rivoluzzjoni fil-panettone tradizzjonali billi tagħha l-forma li nafu llum kif ukoll ħalla l-għaġina togħla ghal tliet darbiet, jew kważi 20 siegħa, qabel ma dan jiġi msajjar. Il-Pandoro (pan d'oro) huwa ħobż ħelu, li ġej minn [[Verona]], f'forma ta' frustum bi stilla ta' tmien ponot. Ħafna drabi jkollu l-icing sugar biex ikun jixbah il-qċaċet bis-silġ tal-Milied. Ħelu ieħor Taljan huwa t-Torrone li hu speċi ta' qubbajd artab mimli lewż, għasel u zokkor. ==== ''Tu Scendi Dalle Stelle'' ==== ''Tu Scendi Dalle Stelle'' hija l-iktar għanja magħrufa tal-Milied li ħarġet mill-Italja. Hija magħrufa wkoll Malta. Tradizzjonalment kienet tindaqq biz-''zampogna'', iż-żaqq jew ''bagpipe'' Taljana. Il-melodija u l-kliem huma ta' [[San Alfons Maria de Liguori]], qassis Naplitan famuż, fundatur tar-Redentoristi, li kitibha fl-1744, fil-Kunvent tal-Konsolazzjoni, f'Deliceto fil-provinċja ta' Foggia fl-Italja t'Isfel. L-għanja tibda bil-kliem "Ħallejt O Alla s-sema" o oriġinarjament semmieha "''Quanne nascette Ninno''" (Meta twieldet it-tarbija). === Fil-Pajjiżi Skandinavi u Nordiċi === ==== Finlandja ==== Hafna Finlandizi jiddeciedu li jmorru f'xi sauna lejlet il-Milied. Il-familji jingabru flimkien u joqoghdu jisimghu r-radju fejn tigi trażmessa 'Peace of Christmas'. Hafna jzuru c-cimiterji biex jittawlu lill-familjari mejtin. ==== Norveġja ==== In-Norveġja huwa l-post tat-twelid taz-zokk popolari hafna matul il-Milied imsemmi 'Yule log'. Fl-antik kienu juzaw dan iz-zokk fic-celebrazzjoni tar-ritorn tax-xemx fis-solstizju tax-xitwa. Il-kelma 'Yule' gejja mill-kelma Norvegiza 'hweol', li tfisser 'rota'. In-Norvegizi kienu jemmnu li x-xemx kienet rota kbira ta' nar li kienet iddur lejn u 'l boghod mid-dinja. Qatt hsibt ghalfejn il-fireplace jidher hafna bhala c-centru ta' xi xena tal-Milied? Din it-tradizzjoni tmur lura ghall-Yule log Norvegiz. Probabbilment huwa responsabbli ukoll ghall-popolarità tal-gobon, kejkijiet, u dezerti forma ta' zokk matul dawn il-festi. ==== Ġermanja ==== Id-dekorazzjonijiet mas-siġar magħrufa bħala 'evergreen' minn dejjem kienu parti mit-tradizzjoni tas-solstizju tax-xitwa fil-Ġermanja. Is-siġar tal-Milied li ssib imżejnin f'dan iż-żmien tas-sena jvarjaw minn siġar tal-prinjol fil-pajjiżi tas-silġ sa siġar tal-palm fil-pajjiżi tas-sħana. Din it-tradizzjoni bdiet ħafna sekli ilu fil-Ġermanja. ===== Is-Siġra tal-Milied ===== Is-siġra tal-Milied hi waħda mill-aktar drawwiet popolari tal-Milied. Illum, fl-Istati Uniti biss, kull sena jinxtraw u jiżżejnu bejn 35 u 40 miljun sigra hajja. Fil-Ġermanja, fit-tmien seklu wara Kristu, proprju lejlet il-Milied, il-patri missjunarju Ingliż [[San Bonifaċju]] sejjaħ madwaru lil dawk in-nies li kienu tgħammdu u kkonvertew. Talabhom biex f'din il-ġurnata speċjali, lejlet it-twelid ta' Ġesu', jaqtgħu is-siġra kbira tal-ballut li qabel taħtha kienu jagħmlu s-sagrifiċċji umani lill-allat foloz. Dan kellhom jagħmluh biex juru kemm vera saru jemmnu f'Ġesu'. Waqt li s-siġra kienet nieżla, inqasmet f'erbgħa biċċiet u f'nofsha dehret tikber siġra żgħira tal-prinjol. San Bonifaċju ħajjarhom jieħdu dik is-siġra bħala simbolu tat-twemmin ġdid tagħhom għax kienet siġra li tipponta 'l fuq lejn is-sema u għax tħaddar is-sena kollha, donnha simbolu tal-ħajja ta' dejjem. Ukoll hija simbolu tal-qawwa għaliex minkejja l-maltemp u l-ksieħ li jaħkmu fuqha fix-xitwa, is-siġra tal-prinjol tibqa' tgħix u tikber. L-aktar taghrif storiku bikri li nsibu fuqha jmur lura ghall-1521 u jirreferi ghal sigra hajja li zzejnet (minghajr dwal) fir-regjun Germaniz ta' Alsace. Taghrif iehor isemmi kif fi Strasbourg fl-1605 in-nies fil-Milied qatghu sigar taz-znuber u zejnuhom b'ward tal-karti, tuffieh, ostji u helu. L-ewwel referenza ghal sigra tal-Milied imzejna bid-dawl tax-xemgha nsibuha fis-seklu 17. Minn nofs is-seklu 17 'il quddiem, is-sigra tal-Milied ziedet fil-popolarità bil-mod il-mod. Izda kien fil-bidu tas-seklu 19 li mill-Germanja nfirxet lejn pajjizi ohra. Hu mahsub li s-sigra tal-Milied giet introdotta fi Franza fl-1837, meta l-Principessa Helen ta' Mecklenburg hadet wahda f'Parigi wara li zzewget lid-Duka ta' Orleans. Fl-Ingilterra l-ewwel sigra fegget fl-1841, meta l-Princep Albert, ir-ragel tar-regina Vittorja, zejjen wahda fil-Kastell ta' Windsor. Kien f'dan iz-zmien li s-sigra dahlet ukoll f'Malta, li kienet kolonja Ingliza. Izda minn fejn giet l-idea li sigra tissimbolizza t-tifsira tal-Milied? Is-sigar li jhaddru matul is-sena kollha ilhom jissimbolizzaw it-twelid mill-gdid minn zminijiet imbieghda. F'diversi kulturi dawn is-sigar fid-djar, specjalment fi zmien is-solstizju tax-xitwa, kienu simbolu tal-hajja. Aktar tard, fiz-Zminijiet tan-Nofs, fl-Ewropa kienu jsiru recti fil-berah u fil-knejjes li wahda minnhom kienet dwar Adam u Eva, id-dnub li ghamlu u t-tkeccija taghhom mill-Gnien ta' l-Eden. F'din ir-recta l-uniku oggett fuq il-palk kienet sigra taz-znuber imzejna bit-tuffieh. Fis-seklu 15 il-Knisja pprojbiet dawn ir-recti izda n-nies tant kienu dwar is-sigra li bdew ipoggu wahda fid-dar taghhom fl-24 ta' Dicembru – il-jum li jfakkar lil Adam u Eva fil-Knisja tal-Lvant. Jidher li s-sigra tal-Milied li nuzaw illum gejja minn din id-drawwa. Is-sigra li kienet tfakkar lil Adam u Eva kienet tissimbolizza kemm sigra tad-dnub kif ukoll sigra tal-hajja. Ghal din ir-raguni, in-nies kienu jzejnuha bit-tuffieh, bhala sinjal tal-frott tad-dnub, u bl-ostji, bhala sinjal tal-hajja. Aktar tard zdied il-helu bhala tizjin fuq is-sigra. Kien fl-1848 li l-ewwel gazzetta Amerikana uriet stampa tas-sigra tal-Milied u t-tradizzjoni griet kwazi f'kull dar fi zmien ftit snin. ===== O Lejl ta' Skiet ===== Fost l-aktar għanjiet popolari Ġermaniżi nsibu 'O Lejl tas-Skiet', bil-Ġermaniż ''Stille Nacht, heilige Nacht''. Din l-għanja nkitbet l-ewwel f'forma ta' poeżija minn Joseph Mohr, fl-1816. Joseph kien saċerdot fil-knisja ta' Obendorf fl-Awstrija. Lejlet il-Milied, l-24 ta' Diċembru ta' l-1818, Joseph ta din il-poeżija lill-ħabib tiegħu Franz Gruber, li kien l-organista tal-istess knisja u surmast ta' skola, biex jikkomponi l-mużika. Franz kiteb il-mużika għaliha fi ftit ħin u laħaq lestieha biex tindaqq u titkanta fil-quddiesa ta' nofs il-lejl dakinhar stess. ===== Stollen ===== Dan il-kejk jaf il-bidu tiegħu fl-1330 fi Dresden il-Ġermanja. Kellhom jgħaddu 100 sena biex infirxet il-popolarità tiegħu u sar magħruf bħala “Christ’s Christmas Bread”. Dan kien inbiegħ fl-eqdem Suq tal-Milied fi Striezel il-Ġermanja, fejn għadek issibu sal-lum fis-swieq kollha tal-Milied fil-Ġermanja. Fl-1560 kienu ġew ppreżentati żewġ kejkijiet Stollen lis-Sindku b’piż rekord ta’ 18-il kilo. Però dan ir-rekord inkiser minn August the Powerful fejn fl-1730 ordna Stollen ta’ 1.8 tu­nellata għal okkażjoni ta’ 24,000 persuna. Fis-17-il seklu kien diffiċli li tagħmel dan il-kejk għar-raġuni li l-Knisja Kattolika ibbanjat l-użu tal-ħalib u butir fil-kej­kijiet. Kienu l-aħwa Kurfurst li fl-1647 bagħtu petizzjoni lill-Papa biex jikkonsidra din id-direttiva. Mal-petizzjoni, l-Papa rċieva wkoll kejk Stollen bħala kumplament u t-talba intlaqgħet bil-kundizzjoni li titħallas taxxa lill-Knisja mill-bejgħ ta’ dan il-kejk. L-oriġinalità tiegħu tibqa’ fi Dresden u hemm biss 150 dul­ċier liċenzjati biex jipproduċuh. Il-forma oriġinarjament kienet tirrappreżenta tarbija fil-fisqija, iżda biż-żmien ipparagunaw il-forma ma’ mina ta’ miniera u kienu l-istess ħaddiema li tawh l-isem Stollen. ==== Ingilterra ==== ===== Kartolini ===== L-ewwel kartolina tal-Milied li qatt saret kien iddisinjaha l-pittur Ingliż magħruf John Callcott Horsley. Kien Sir Henry Cole li talbu jiddisinjalu kartolina f'Diċembru ta' l-1843. Dak iż-żmien minflok kartolini kienu jibagħtu ittri twal bl-awguri tal-Milied. Iżda Sir Henry ma tantx kellu ċans joqgħod jikteb fit-tul minħabba x-xogħol importanti li kellu ta' direttur. Għalhekk talab lil Horsley joħloq kartolina b'messaġġ sempliċi fuqha. Dan pinġa familja qiegħda tiekol l-ikla tal-Milied flimkien u s-sentenza sempliċi: 'A Merry Christmas and a Happy New Year to You'. L-idea ntgħoġbot. Bdew jistampaw bħalha fuq kartun 12.6 ċentimetri tul bi 8 ċentimetri wisa'. Il-kuluri kienu jinżebgħu bl-idejn. Dan kien fl-1843. Sa sitt snin wara, fl-1850, il-proċess tal-istampar kien tant żviluppa li dawn il-kartolini setgħu jiġu stampati bl-irħis u bil-kulur, u saru popolari ħafna. Wara biss erbgħin sena li nħolqot l-ewwel kartolina tal-Milied, fl-Ingilterra tant kienu qed jibagħtu kartolini li fl-1880 il-posta Ingliża ħarġet għall-ewwel darba l-avviż: 'Post early for Christmas'. Matul l-istess zmien, bdew isiru kartolini simili minn R.H. Pease, l-ewwel Amerikan li beda jaghmel il-kartolini, fl-Albanija, New York, u Louis Prang, Germaniz li emigra lejn l-Amerika fl-1850. ===== Viskju jew ''Mistletoe'' ===== It-Tewtoniċi u ċ-Ċeltiċi kienu jqisu l-[[viskju]] bħala pjanta b'qawwiet maġiċi, bħala kura għall-feriti u għall-fertilità. Iċ-Ċeltiċi kienu jdendlu l-viskju fid-djar tagħhom għax-xorti tajba u biex ikeċċu l-ispirti ħżiena. Matul il-ġranet tal-Milied fl-era Vittorjana, l-Ingliżi kienu jdendlu z-zkuk tal-viskju mis-saqaf għal isfel u fl-entraturi. Tnejn min-nies li jinzertaw taħt il-viskju, riedu jbusu lil xulxin, imġiba mhux daqstant komuni fis-soċjetà Vittorjana. Din it-tradizzjoni jista' jkun għandha oriġini Skandinava. ===== Il-Pudina tal-Milied u l-Kejk tal-Milied ===== Il-pudina tal-Milied hija ikla tradizzjonali Ingliża li tmur lura ghall-Medju Evu. Id-dqiq, iz-zokkor, iż-żbib, il-lewż, xaħam u l-ħwawar jitpoġġew f'biċċa drapp u jitgħallew sakemm l-ingredjenti jintefħu ħafna, u jikbru tant li jimlew id-drapp. Imbagħad tinfetaħ, u tiġi mqatta' bħal kejk, bil-krema fil-wiċċ.Fil-Medjuevu din kienet magħrufa bħala mince pie u tisserva bħala ikla magħmula mil-laħam tat-tjur u fniek. Wara bdiet tiġi magħ­mula minn ingredjenti imqatta’ (minced), fosthom tuffieħ, ċirasa, qxur tal-larinġ u l-lumi, passolina, sultana, pruna, xorb u zokkor. Fl-1664 il-Puritani kienu jikkundannaw lil dawk il-Kattoliċi meta jieklu din il-pudina, ghax kienu jqisuha bħala deżerta rikka u tqanqallek xewqa sesswali. Huwa rakkomandat li l-in­gredjenti jitħallew jimmarinaw fil-brandy jew cider għal żmien twil biex toħroġ aktar it-togħma. Pudina li tissajjar ‘steamed’, tieħu madwar tmien sigħat biex issir.Użanzi antiki kienu jiġu applikati billi l-pudina jkollha 13-il ingredjent li jirrappreżentaw lil Ġesù t-12-il appostlu. Kull membru tal-familja għandu, b’imgħarfa tal-injam, iħawwad l-ingredjenti fl-iskutella fid-direzzjoni mil-lvant għall-Punent li tirrappreżenta t-triq li ħadu t-Tliet Slaten Maġi sa ma waslu fl-għar ta’ Betlem. Titbexxex bil-brandy u tingħata n-nar biex tfakkarna fil-passjoni ta’ Ġesù u l-holly fuq il-pudina tirrappreżenta l-kuruna tax-xewk. Jitpoġġew ukoll munita mat-taħlita għal xorti tajba. Dik il-persuna li tinzertalha l-munita fil-porzjon tagħha tgawdi saħħa, kuntentizza u gwadann ta’ flus. L-akbar pudina li qatt issajret kienet tiżen 7,231 libbra magħmula f’Lancashire l-Ingilterra f’Lulju 1992. Il-Kejk tal-Milied (Christmas Cake) hu tip ta’ kejk tal-frott li nsibu l-oriġini tiegħu fl-Ingilterra u bħal ikel u ħelu ieħor, maż-żmien ġie introdott fl-Irlanda, l-Iskozja, il-pajjiżi kollha tal-Commonwealth fosthom Malta, kif ukoll fil-Ġappun u l-Filippini. Dan il-kejk jista’ jkun ċar, skur jew morbidu skont l-ingredjenti u l-metodu, forma baxxa, għolja, kwadra, tonda jew ovali, jinkesa bil-marzipan u ġelu u ddekorat b’disinji u simboli konnessi mal-Milied. Wieħed mill-favoriti fost il-ħafna hemm dak tradizzjonalment Skoċċiż magħruf bħala Whisky Dundee. L-isem ngħata proprju għall-belt ta’ Dundee fejn oriġina u m’għandux jon­qos li fost l-ingredjenti hemm il-whisky. Dan il-kejk hu morbidu u bi ftit passolina, żbib, sultana u ċirasa. Hu ideali għal dawk li ma jħobbux kejk bi kwantità ta’ frott. Anke fit-taħli­ta tal-kejk kienu okkażjonalment jitpoġġew muniti bħal pudina tal-Milied. Ġeneralment kienu muniti ta’ tliet soldi tal-fidda jew sikxpens. Fil-Ġappun, dan il-kejk jittiekel lejlet il-Milied. Għall-kuntrarju dan jikkonsisti fi sponge kejk bil-whipped cream u dekorat bil-frawli u ċikkulata. Fil-Filippini, il-kejk tal-Milied huma sofor minħabba l-ingredjenti wżati miżjudin bil-lewż. Il-kejk jixxarrab bil-brandy jew rum flimkien mal-ġulep taz-zokkor. Jista’ jintuża wkoll xi liquor. Dan il-kejk jibqa’ frisk u jkun jista’ jittiekel wara xhur. ===== Carol Singing ===== Il-''Carol singing'' nistgħu ngħidu li beda fl-Ingilterra. Il-mużiċisti kienu joqogħdu jduru minn raħal għal ieħor u jżuru l-kastelli u d-djar tas-sinjuri. Bħala ringrazzjament huma kienu jistennew li jingħataw il-flus jew ikla sħuna. Fost l-iktar għanjiet Ingliżi magħrufin insibu ''Away in a manger, Deck the Halls, Ding Dong Merrily on High, The First Nowell, God rest ye Merry Gentleman, Good King Wenceslas, Hark the Herald Angels Sing, Jingle Bells, Joy to the World,'' u ''The Little Drummer Boy''. ===== Il-Kalzetta mas-Sodda ===== Fl-Istati Uniti u fl-Ingilterra, it-tfal idendlu l-kalzetta mas-sodda jew vicin il-fireplace lejlet il-Milied, u jistennew li timtela bil-helu filwaqt li jkunu reqdin. Fl-Iskandinavja, it-tfal ihallu z-zarbuna fuq il-fireplace bl-istess hsieb. Din it-tradizzjoni tmur lura ghal-leggendi fuq San Nikola. Wahda mil-leggendi tirrakonta l-istorja fuq tlett ibniet foqra li ma setghux jizzewgu ghaliex ma kellhomx flus. Biex ma jigux mibjugha minn missierhom, San Nikola halla l-muniti tad-deheb lil kull wahda minnhom. Wahda mill-muniti nizlet mic-cumnija ghal go zarbuna ta' wahda minnhom. Ohra giet f'tieqa u go par kalzetti li kienu mdendla vi- cin in-nar biex jinxfu. === F'Pajjiżi oħra === ==== Franza ==== Fi Franza, il-Milied jissejjah 'Noel'. Din il-kelma gejja mill-frazi Franciza ''les bonnes nouvelles'', li tfisser 'l-ahbar it-tajba'. ===== Christmas Log ===== Popolari ħafna fi Franza dan il-ħelu li nxtered ukoll ma’ pajjiżi oħrajn. Magħruf bħala Buche de Noel jirrappreżenta zokk ta’ siġra fejn fl-imgħoddi kienu jinħarqu zkuk kbar tas-siġar fil-lejl tal-Milied li kienu jirrappreżentaw il-komfort tas-sħana u dawl – simboli tat-twelid tal-Bambin. Din hi deżerta tradizzjonali għall-Milied. Magħ­mula minn sponge safrani forma ta’ zokk ta’ siġra u hemm bosta varjazzjonijiet ta’ għamla u dekorazzjoni. Miksija biċ-ċikkulata u l-istess kisi mibrux b’furketta ħalli jagħti d-dehra tal-qoxra taz-zokk. Im­ferrex ukoll fuqha icing sugar għad-dehra tas-snow u anke ċirasa. ==== Greċja ==== Fil-Greċja, ħafna jemmnu fil-''kallikantzeri'', ''goblins'' (ħlejjaq ċkejknin tal-ħrejjef) li suppost jikkawżaw il-ħsara matul it-12-il ġurnata ta' qabel il-Milied. Hawnhekk normalment ir-rigali jingħataw fl-ewwel tas-sena. ==== Awstralja ==== Fl-Awstralja, din il-festa tigi f'nofs is-sajf u hafna drabi t-temperatura f'certi partijiet fl-Awstralja titla' ghal aktar minn 100&nbsp;°F f'jum il-Milied. Matul dan l-istagun shun u xemxi fl-Awstralja, huwa komuni hafna li n-nies imorru l-bahar u jaghmlu l-barbikjus. Ic-celebrazzjonijiet tradizzjonali f'jum il-Milied jinkludu festi tal-familja, rigali u#jew xi ikla shuna bis-serduk, majjal jew hut tal-bahar jew kif digà ghidna barbecues. ==== Ukraina ==== L-[[Ukraina|Ukraini]] jippreparaw ikla kbira bi tnax-il platt. It-tifel iż-żgħir ta' kull familja joqgħod fit-tieqa jittawwal biex jara l-istilla tal-Milied, sinjal li l-festa tista' tibda. L-iktar għanja tal-Milied Ukraina famuża hija ''Carol of the Bells'' miktuba mill-kompożitur Ukrain Mykola Dmytrovych Leontovych, u ndaqqet għall-ewwel darba f'Diċembru 1916 minn kor studenti tal-Università ta' Kiev. ==== Kanada ==== Ħafna mit-tradizzjonijiet tal-Milied fil-Kanada huma simili ħafna ta' dawk prattikati fl-Amerika. Fit-tramuntana tal-pajjiż, l-Eskimos jiċċelebraw festa xitwija msejħa sinck tuck, fejn isiru diversi festini biż-żfin u jingħataw ir-rigali. ==== Messiku ==== Fil-Messiku, skulturi tal-''paper mache'' msejħa ''pinatas'' jiġu mimlija bil-ħelu u muniti u jiġu mdendla mis-saqaf. Imbagħad it-tfal, wieħed wara l-ieħor jagħtu daqqa lill-pinata sakemm tinkiser, u jinżlu xebgħa ħelu u flus fl-art, u mbagħad it-tfal tarahom jinżlu jiġru fl-art biex jiġbru kemm jifilħu ħelu. ===== Il-Ponsjetta ===== Il-ponsjetta, li l-isem botaniku tagħha hu ''Euphorbia pulcherrima'' ġejja mill-Messiku. Il-kelma pulcherrima tfisser l-iżjed sabiħa. Din kienet pjanta importanti għall-Azteki u kienu jużawha bħala mediċinali. Kienet importanti wkoll fiċ-Ċili u l-Peru. Skont leġġenda Messikana tas-seklu 16, Pepita, kienet tifla ċkejkna Messikana, fqira ħafna tant li ma kellhiex flus biex tixtri rigal biex tieħdu l-Knisja bħala parti miċ-ċelebrazzjoni tat-twelid ta' Ġesù. Fi triqitha lit-tifla dehrilha anġlu li talabha tiġbor ftit ħaxix selvaġġ mit-triq u tpoġġih quddiem l-altar tal-knisja. It-tifla hekk għamlet u f'daqqa waħda minn fost iż-żbul beda jwarrad fjur ħamrani bellusi. Minn dak in-nhar il-Messikani bdew isejħu lil dawn il-fjuri ''Flores de Noches Buena'' jiġifieri'Fjur tal-lejl Qaddis'. Fis-seklu 17 il-patrijiet Franġiskani tal-Messiku bdew jużaw dawn il-pjanti fit-tiżjin tal-Milied. Fl-1828, l-Ambaxxatur Amerikan għall-Messiku, Joel R. Poinsett, dilettant tal-botanika, ħa pjanta ħamra u ħadra mill-Messiku għall-Amerika. Minħabba li l-kuluri tagħha dehru perfetti għal din il-festa ġdida, din il-pjanta, li ssemmiet ponsjetta għal Poinsett, bdiet tidher fis-serer mis-snin 1830. Fl-1870, il-ħwienet fi New York bdew ibigħuhom ukoll matul il-Milied. Sas-sena 1900, saru simbolu universali ta' din il-festa.Il-popolarità ta' din il-pjanta kompliet tikber tant li fl-Istati Uniti biż-żmien ħolqulha wkoll jum nazzjonali – it-12 ta' Diċembru, jum il-mewt ta' Poinsett. === Ikel Tradizzjonali tal-Milied === L-aktar ikla tradizzjonali u komuni tibqa’ dik tad-dundjan mimli u msajjar fil-forn, fejn hawn pajjiżi li jsajjruh biss għal żmien il-Milied. Ħelu li wkoll issibu mxerred f’bosta pajjiżi hu l-kejk tal-Milied, il-Pudina tal-Milied u l-gallettini tal-ġinġer. Apparti t-tip ta’ xorb li wieħed jikkonsma kuljum matul is-sena, huwa l-inbid sħun (mulled wine) li jikkomplimenta ħafna għal dan iż-żmien ta’ kesħa. l-aktar ikla popolari għal żmien il-Milied hu d-dundjan il-forn. Filwaqt li dan id-dixx jissajjar f’bosta pajjiżi madwar id-dinja, dan jaf il-bidu tiegħu fl-Amerika. Kien meqjus bħala tajra selvaġġa u tgħix fil-konfini bejn l-Amerika u l-Messiku. Biż-żmien dan l-ispeċi ħa post il-wizz, li kien dixx popolari ħafna fl-Amerika. Id-dundjan jissajjar fil-forn u bħal tjur oħrajn id-dundjan kien u għadu jimtela b’bosta ikel ie­ħor bħal ħobż, ħwawar, ċanga mqatta’, qastan, qara bagħli eċċ. Kien fl-1523 meta din it-tajra waslet fl-Ewropa, proprju fi Spanja minn xi vjaġġaturi. Minn hemm imbagħad dan id-dixx specjali tal-Milied inxtered ma’ bosta pajjiżi oħrajn Ewropej u l-ikla tad-dundjan hi sinonima mal-ikliet tal-Milied. Hemm pajjiżi fejn iżom­mu t-tradizzjonijiet tagħhom. Eżempju żgħir hu l-Portugall. Dan il-pajjiż hu rinomat għall-platti varji fir-riċetti tal-bakkal­jaw. Fil-fatt jgħidu li għandhom 365 riċetti – waħda kuljum għal matul is-sena. Però dik ta’ Leljet il-Milied tissajjar biss f’dak il-jum. L-Iżvezja għandhom is-Smorgasbord li tikkonsisti f’ikla buffet b’varjazzjoni kbira ta’ ikel. Fi Franza nsibu varjazzjoni ta’ ikliet għal żmien il-Milied, jiddependi mir-reġjun. Però l-aktar popolari hi dik fir-reġjun Ile de France fejn tinsab Pariġi, li tikkonsisti fi platti rikki ta’ frott tal-baħar. Spanja wkoll għandha t-tradizzjonijiet tagħha billi f’lejlet il-Milied, wara l-quddies ta’ filgħaxija (mhux bħal tagħna f’nofs il-lejl) jiċċelebraw ’l hekk magħruf bħala La Noche Buena. Ikla abbondanti b’ikel varjat bejn il-familji miġburin flimkien. Din l-użanza ssir f’pajjiżi oħrajn fosthom Kuba, il-Filippini u l-Amerika Latina. Il-gallettini u kejkijiet żgħar huma sinonimi għal żmien il-Milied, speċjalment fl-Ewropa minn fejn oriġinaw. Bdiewa Neolitiċi kienu jagħmlu speċi billi jaħmu l-qamħ eluf ta’ snin ilu. Però kien żmien il-medjuevu li dawn il-prodotti ħadu spinta. Kienu l-Olandiżi minn tal-ewwel u fil-fatt il-kelma cookies ġejja mill-kelma Olandiza Koekje – kejk żgħir. Fil-bidu tas-16-il seklu saru popolari u kont issibhom ma’ kullimkien b’diversi riċetti, għamliet, forom u qisien. Dawn il-gallettini ċatti kienu jintużaw mit-tfal billi jpoġġu ammont żgħir fuq it-tieqa għall-Christmas Father biex jikolhom waqt il-vjaġġi tiegħu matul il-lejl. Dawn imqarbin kellhom skop biex “jirrikattaw” lill-Christmas Father biex iħallilhom il-ġugarelli u dawk bil-għaqal kienu juru l-apprezzament tagħhom għar-rigali li kien iħallilhom il-Christmas Father. Insibu wkoll il-famużi gingerbread li dawn ukoll huma ta’ kull għamla u daqs u li tfaċċaw fiċ-ċentru tal-Ewropa fil-Medjuevu. Però kien fid-19-il seklu li dan il-prodott ġie assoċjat bħala ħelu għal żmien il-Milied. Fil-bidu kienu l-patrijiet li kienu jipproduċuhom, iżda fis-17-il seklu tħajjru id-dolċiera, fejn speċjalizzaw aktar fihom. L-aktar li speċjalizzaw fihom kienu l-Ġermaniżi fil-belt ta’ Nuremberg. Issibhom is-sena kollha, iżda d-domanda fenomenali għalihom issir fi żmien il-Milied. Il-forom u daqs ivarjaw, però l-aktar popolari hu l-Gingerbread Man. Din il-gallettina tkun dekorata b’diversi modi iżda barra l-wiċċ ikollha wkoll is-sidrija bil-buttuni u ċ-ċoff. Takkumpanjah hemm il-figura ta’ Mara bl-istess dehriet u bil-fardal. Insibu wkoll mudelli ta’ djar tal-ġinġer u ħelu ieħor bħala dekorazzjoni. Popolari ħafna mbagħad hemm dawk il-Lebkuchen li għadhom għamla ta’ qalb b’messaġġ fuqha. Pajjiżi oħrajn jispeċjalizzaw f’dawn il-prodotti fosthom, l-Awstrija għandhom il-Keskes, iċ-Ċekoslovakkja il-Vanocni Cukrovi u r-Russi l-cookies oriġinali fl-għamla u t-Tea Cakes u fil-Polonja, l-Irlanda u l-Awstralja nsibu s-Soda Bread. Dawn kollha huma speċi ta’ gallettini. Min isiefer f’pajjiżi kesħin jinnota bejjiegħa fit-toroq ibigħu il-qastan inkaljat fejn il-forn ikun forma ta’ ferrovija. Mhux ta’ b’xejn insibu id-diska tal-Milied tibda bil-kliem “Chestnuts roasted on an open fire…” Il-qastan ukoll hu prodott għal dan iż-żmien u jisserva wkoll waqt l-ikel tal-Milied u anke mdaħħal f’ċerti riċetti. Fl-Amerika nsibu l-candy stick li oriġina f’Indiana fl-1900 u kien proprju minn dakinhar li l-istick bdiet tingħata l-forma mgħawwġa min-naħa waħda u fi tliet kuluri: l-abjad, l-aħmar u l-aħdar. Jingħad li dan il-ħelu jissimbolizza l-bastun ta’ ragħaj u għaldaqstant attribwit lil Ġesù bħala r-ragħaj tagħna. Dan il-ħelu jingħata lit-tfal żgħar biex joqogħdu kwieti waqt il-funzjonijiet tal-Milied fil-knejjes. Ma’ dawn ukoll insibu Lollipops b’forom sinonimi mal-Milied. === L-Awguri tal-Milied b'diversi lingwi === * Albaniż - Gezuar Krishtlinjden * [[Lingwa Baska|Bask]] - Zorionak eta Urte Berri On * Bulgaru - Tchestita Koleda; Tchestito Rojdestvo Hristovo * Ċiniż - Gun Tso Sun Tan'Gung Haw Sun * Ċek - Prejeme Vam Vesele Vanoce a stastny Novy Rok * Daniż - Glredelig Jul * Finlandiż - Hyvaajoulua * [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] - Joyeux Noel * Ġermaniż - Froehliche Weihnachten * Grieg - Kala Christouyenna * [[Lingwa Għarbija|Għarbi]] - Idah Saidan Wa Sanah Jadidah * [[Lingwa Ingliża|Ingliż]] - Merry Christmas * Katalan - Bon Nadal i un Bon Any Nou * Kroat - Sretan Bozic * Lhudi - Mo'adim Lesimkha. Chena tova * Malti - Il-Milied it-Tajjeb * Olandiż - Vrolijk Kerstfeest * Norvegiż - God Jul * [[Lingwa Pollakka|Pollakk]] - Wesolych Swiat Bozego Narodzenia * [[Lingwa Russa|Russu]] - Srozhdestvom Kristovym * [[Lingwa Spanjola|Spanjol]] - Feliz Navidad * Svediż - God Jul * [[Lingwa Taljana|Taljan]] - Buon Natale * Tork - Noeliniz Ve Yeni Yiliniz Kutlu Olsun * Ungeriż - Kellemes Karacsonyi unnepeket [[Kategorija:Milied| ]] [[Kategorija:Festi pubbliċi]] [[Kategorija:Kristjaneżmu]] ry1xklxkr9hcns6j5vu8y6o1oxh4ghs 319014 319013 2024-12-19T14:33:54Z XonMalti 24465 319014 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Gerard van Honthorst 001.jpg|250px|thumb|''[[Adorazzjoni tar-rgħajja|L-Adorazzjoni tar-Rgħajja]]'', minn [[Gerard van Honthorst]], 1622, [[Wallraf-Richartz Museum]]]] Il-'''Milied''' hija festa vaganza ċċelebrata l-iktar fil-[[25 ta' Diċembru]] biex tfakkar it-[[Twelid ta' Ġesù|twelid]] ta' [[Ġesù]], il-figura ċentrali tal-[[Kristjaneżmu|Kristjanità]]. Mhuwiex magħruf jekk din il-ġurnata hix tassew il-ġurnata tat-twelid ta' Ġesù imma jista' jkun li ħadet post il-festa qadima tas-solistizju tax-xitwa fil-kalendarju antik Ruman. Minkejja li l-Milied hija predominantement festa Nisranija, din tiġi ċċelebrata minn ħafna nies li mhumiex ta' twemmin Nisrani. Fost id-drawwiet popolari marbuta mal-Milied insibu l-għoti tar-rigali, il-[[Father Christmas]], il-mużika u l-għanjiet tal-Milied, kartolini b'xewqat, ċelebrazzjonijiet reliġjużi bħall-quddies ta' nofs il-lejl, ikel speċjali, u dekorazzjonijiet varji bħas-[[siġra tal-Milied]], dwal, girlandi, ''mistletoes'', [[presepju|presepji]], u l-''holly''. L-għoti tar-rigali u ż-żieda fl-attività ekonomika għamel minn dan iż-żmien żmien importanti għal tal-ħwienet u n-negozjanti. L-impatt ekonomiku tal-Milied kiber ħafna f'dawn l-aħħar sekli f'ħafna partijiet tad-dinja. == L-isem "Milied" == L-isem sħiħ tal-festa bil-Malti huwa l-''Milied ta' Ġesù'', għax il-kelma "milied" tfisser sempliċiment twelid, u hija nom mimmat mill-verb "wiled". == L-Istoriċità ta' Betlem bħala l-post fejn twieled Ġesù == Wara l-Evanġelji, l-aktar xhieda antika dwar il-post tat-twelid ta’ Ġesù, hi dik ta’ Ġustinu, isqof u martri (lejn it-tieni parti tat-2 seklu). Oriġinarjament hu kien minn Flavia Neapoli (illum Nablus) tal-Palestina. Ġustinu jikteb, “fil-mument tat-twelid tat-tarbija f’Betleħem, minħabba li ma nstabx post fejn joqogħdu fir-raħal, Ġużeppi waqaf ħdejn grotta viċin iż-żona abitata, u kif kienu jinsabu hemm Marija welldet lil Kristu u qegħditu f’maxtura, fejn ukoll il-Maġi li ġew mill-Għarabja sabuh.” Il-grotta msemmija bħala l-post ta’ abitazzjoni hi magħrufa mit-tradizzjonijiet ħajjin tal-lokal, xhieda ta’ dan, il-Vanġelu Apokrifu ta’ Ġakbu (3 seklu), kif ukoll Oriġene (3 seklu). Dan kollu hu l-bażi tal-istorja suċċessiva tas-santwarju ta’ Betlem. Din l-istess grotta ġiet imdawra mill-Imperatur Kostantinu, kif ukoll minn ommu Elena b’bini mill-isbaħ sa mhux aktar tard mis-sena 325 W.K. Dan jistqarru l-istoriku Ewsebju ta’ Ċesarija, kontemporanju tal-fatti miktuba. Fis-sena 386, San Ġilormu stabilixxa ruħu biswit il-bażilika, flimkien man-nobbli Rumana Paola u dixxipli oħrajn. Kienu jgħixu ħajja monastika, iddedikati għall-istudju tal-Bibbja u fil-ħolqien tal-famuża verżjoni latina ta’ l-iskrittura (il-Vulgata), li imbagħad saret il-Bibbja ufficjali fil-Knisja tal-Punent. Il-Bażilika tar-raba’ seklu ġiet mibdula mill-imperatur Ġustinjanu fis-6 seklu għal waħda ta’ dimensjoni akbar, li hi dik li nsibu llum. Fil-perjodu tal-Kruċjati (12-il seklu), il-ħitan ġew imżejna b’mużajk prezzjuż miksi bid-deheb u bil-madreperla. Sal-lum wieħed jista’ jara frammenti sħaħ bix-xeni tal-Ġdid Testment (fit-transett, b’iskrizzjonijiet Latini) u rappreżentazzjonijiet simboliċi tal-konċilji ekumeniċi (fin-navati, b’iskrizzjonijiet Griegi). Fuq il-kolonni tan-navi, issib sensiela ta’ medaljuni li juru l-antenati ta’ Ġesù (bil-lingwa latina). L-iskavi li saru fis-snin 1934-35, mill-gvern mandatorju Ingliż, ġabu fid-dawl diversi fdalijiet tal-paviment mużajkat tal-Bażilika Kostantinjana. Ħafna minnu huwa viżibbli fin-navata, kif ukoll (kappellun tax-xellug) fit-transett tal-Bażilika. Il-Franġiskani, li ilhom jgħammru f’Betleħem mill-1347, għandhom maġenb il-Bażilika tan-Natività l-kunvent u l-Knisja ddedikata lil martri qaddisa Santa Katerina. Il-Knisja ilha teżisti sa mis-seklu 12, u gradwalment ġiet imkabbra. Prinċipalment isservi għall-bżonnijiet tal-komunita’ kattolika tar-rit Latin, u minna wieħed jista’ jinżel għall-grotta ta’ San Ġilormu. == Żmien il-Milied fid-dinja Nisranija == L-ewwel indikazzjoni ta' festa tal-Milied insibuha f'Ruma fil-Kalendarju ta' Philocalus tas-sena 354, li jgħid li fil-25 ta' Diċembru, ''VII kalendas Ianuarii, natus est Christus in Betlehem Iudeae''. Jista' jkun li ntagħżel il-25 ta' Diċembru biex titwarrab il-festa pagana tax-xemx bi Kristu, li l-miġja tiegħu hi "bħaż-żjara tax-xemx tielgħa li dawwal il-dawk li jinsabu fid-dlamijiet u dell il-mewt u tmexxi l-passi tagħna fit-triq tas-sliem" ([[Luqa l-Evanġelista|Luqa]] 1, 78-79). Fil-bidu, il-festa tal-Milied fil-Punent kienet tinkludi t-tfulija ta' Ġesù, iż-żjara tal-[[Slaten Maġi|Maġi]] u l-[[Straġi tal-innoċenti|istraġi tal-innoċenti]]. Fil-Lvant, iżda, u fi [[Franza]], li mxiet fuq il-Lvant, sal-bidu tar-raba' seklu, insibu biss il-festa tal-[[Epifanija]] bl-enfasi fuq it-[[teofanija]], jiġifieri, l-manifestazzjoni ta' Ġesù bħala Alla magħmul bniedem. Kien lejn tmiem ir-raba' seklu li fil-Punent (fl-[[Italja]], [[Spanja]] u l-[[Afrika ta' Fuq]]) il-festa tal-Epifanija ġiet mifruda minn dik tal-Milied li, sadanittant, ġiet ukoll introdotta fil-Lvant. Dan minkejja li l-festa tal-Epifanija, hawnhekk, baqgħet tingħata iktar importanza. Minkejja dan, il-Milied, skont kif jikteb [[Santu Wistin]], kien għadu memorja, tifkira, mhux bħall-festa tal-Għid li kienet ikkunsidrata bħala ''sacramentum'', jiġifieri, sinjal tanġibbli ta' realtajiet intanġibbli. Kien lejn tmiem it-tmien seklu li l-[[Papa Ljun III|Papa Ljun]] ikkunsidra l-festa tal-Milied bħala ''sacramentum''. Lejn tmiem ir-raba' seklu kienet diġà ssir il-quddiesa tal-Vġili, waqt li fil-ħames seklu kienet issir ukoll il-quddiesa ta' nofs il-lejl fil-[[Bażilika ta' Santa Maria Maggiore]] kif kien qed isir f'[[Betlehem]]. Iktar tard, fis-seklu sitta, insibu l-Papa jqaddes quddiesa mas-sebħ f'[[Bażilika ta' Sant'Anastasja|Sant'Anastasja]] u quddiesa oħra matul il-jum f'[[Bażilika ta' San Pietru|San Pietru]]. Din l-aħħar quddiesa mit-tnax-il seklu 'l quddiem bdiet issir f'Santa Maria Maggiore. Mas-seklu għaxra dawn it-tliet quddisiet bdew isiru fil-knejjes kollha tal-Punent fejn fl-ewwel quddiesa jitħabbar il-messaġġ tat-twelid ta' Ġesù, it-tieni quddiesa tħabbar il-qima li tingħatalu mir-rgħajja, waqt li t-tielet tħabbar li t-tarbija ta' Betlehem hija l-Verb magħmul bniedem. Tmint ijiem fuq il-Milied, sa min qabel is-sitt seklu kien iddedikat lill-[[Madonna]]. Iktar tard ġie ddedikat liċ-ċirkonċiżjoni ta' Ġesù, filwaqt li bir-riforma tal-[[Konċilju Vatikan II]] l-[[1 ta' Jannar]] huwa ddedikat kemm lill-Maternità Divina tal-Madonna, liċ-ċirkonċiżjoni, u 'l-isem ta' Ġesù, kif ukoll lill-Paċi. Minn tmiem ir-raba' seklu, fl-Ottava tal-Milied nsibu l-festi ta' [[San Stiefnu]], [[Ġwanni l-Evanġelista|San Ġwann l-Evanġelista]] u l-Qaddisin Martri Innoċenti. Iktar tard insibu wkoll il-festi ta' [[San Silvestru]] papa, [[San Ġakbu]] u [[San Tumas ta' Canterbury]]. Fil-Lvant, fl-ewwel Ħadd fuq il-Milied, insibu l-festa ta' Marja u San Ġużepp, li 'l-Konċilju Vatikan II ddedikah lis-Sagra Familja. Bir-riforma tal-Konċilju Vatikan II żmien il-Milied jagħlaq bil-[[magħmudija ta' Ġesù|magħmudija tal-Mulej]] li tiġi Ħadd fuq l-Epifanija fejn insibu s-sejħa tal-ġnus għas-salvazzjoni waqt li mistednin jagħtu qima lill-Mulej. Il-festa tal-magħmudija tal-Mulej hija estensjoni tal-Epifanija jew, aħjar, epifanija oħra għax, fi kliem [[San Pawl]], bid-dehra tal-qawwa ta' Alla fostna aħna l-bnedmin ksibna twelid ġdid u tiġdid fl-Ispirtu s-Santu. Bħalma l-festi tal-[[Għid]] ġew estiżi f'ċiklu li jwassalna kemm sal-[[Pentekoste]] u kemm fiż-żmien tar-[[Randan]] bħala preparazzjoni għalihom, hekk ukoll il-festi tal-Milied narawhom estiżi f'ċiklu li jagħlaq bil-Magħmudija tal-Mulej u jinkludi wkoll żmien ta' preparazzjoni għalihom, iż-żmien tal-[[Avvent]]. == Il-Milied fl-Istorja tad-Dinja == Ma nafux il-ġurnata, ix-xahar u s-sena meta twieled Ġesù. Il-[[Kalendarju Gregorjan]] li d-dinja tal-Punent tuża biex tkejjel iż-żmien, bis-sena kurrenti tissejjaħ 2010 wara Kristu, suppost tgħodd iż-żmien mit-twelid ta' Kristu iżda ċertu [[Dijonisju l-Qasir]], patri tas-sitt seklu ħa żball fil-kalkulazzjoni tiegħu ta' madwar 4 jew 6 snin. Tul is-snin ġraw diversi avvenimenti marbutin mal-ġrajja tal-Milied. Fil-Milied tas-sena 800, [[Karlu Manju]] kien inkurunat l-ewwel Imperatur tal-Imperu Qaddis Ruman minn Papa Ljun III. Fil-Milied tal-1066, [[William the Conqueror]] kien inkurunat Re tal-Ingilterra f'Westminster Abbey. Fl-1643 ħaditha isimha [[Christmas Island]], gżira fl-Oċean Indjan li ntlemħet nhar il-Milied ta' dik is-sena mill-Kaptan William Mynors tal-bastiment Royal Mary tal-kumpanija tal-vapuri East India. Fl-1914, matul l-[[Ewwel Gwerra Dinjija]], is-suldati Ġermaniżi u tal-Alleati riedu josservaw il-Milied u l-messaġġ ta' paċi tiegħu billi waqfu mill-ġlied u saħansitra għamlu ukoll logħba futbol bejniethom. Fil-Milied tal-1939 ''A Christmas Carol'' ta' [[Charles Dickens]] ixxandar għall-ewwel darba fuq ir-radju, CBS Radio. == Kif jiġi ċċelebrat il-Milied madwar id-dinja == === F'Betlem === Betlem tal-lum, belt Palestinjana fix-Xatt tal-Punent, 8 km 'l isfel minn Ġerusalemm, tkun imżejna bi dwal u dekorazzjonijiet oħra biex jagħtu dehra ta' ferħ lil din il-belt li fiha twieled Ġesù. Ħafna huma l-pellegrini li jżuru din il-belt f'dawn il-granet. F'Lejlet il-Milied il-ftit Insara tal-post (fl-1947 kienu 75% tal-popolazzjoni, fl-1998 niżlu għal 23%), li huma Palestinjani, u l-pellegrini kollha jiffullaw biex jaraw il-purċissjoni drammattizzata li ssir ta' kull sena. Diversi rikkieba fuq iż-żwiemel fosthom pulizija fuq żwiemel ta' razza Għarbija jiftħu l-parata. Warajhom jasal rikkieb waħdu jġorr is-salib. Wara jimxu s-saċerdoti u l-politiċi. Il-Purċissjoni tidħol solennement fil-Knisja tan-Natività fil-Pjazza tal-Maxtura u titqiegħed xbieha antika ta' Ġesù. Taraġ għoli iwasslek f'għar fejn wieħed isib kewkba tal-fidda li timmarka l-post fejn it-tradizzjoni tgħid li twieled Ġesù. Il-ftit djar tal-Insara ikunu mmarkati b'salib fuq il-bieb u kull dar ikollha presepju espost għall-qima. Kewkba kbira tittella' fuq arblu fil-Pjazza tal-Maxtura. Fil-qrib wieħed isib ukoll il-Grotta tal-Ħalib fejn il-Familja Mqaddsa marret tistaħba fil-Ħarba lejn l-Eġittu. Fil-Knisja ta' Betlem il-Milied ikun iċċelebrat tliet darbiet: Il-Kattoliċi jiċċelebrawh fl-24 ta' Dicembru; il-knejjes Griegi Ortodossi, il-Kopti u s-Sirjani fis-6 ta' Jannar; u l-knisja Armenja fid-19 ta' Jannar. === Malta === Meta tqabbilha ma' pajjiżi oħra Ewropej, Malta għadha tiċċelebra Milied Nisrani, minkejja li diversi drawwiet barranin daħlu ukoll. Għal ħafna anzjani, nies ta' mezza età u tfal il-Milied għadu wieħed reliġjuż b'diversi attivitajiet reliġjużi organizzati fl-iskejjel u mis-Soċjetà tal-[[MUSEUM]]. Mhux l-istess jista' jingħad għall-ġenerazzjoni żagħżugħa għalkemm numru ta' żgħażagħ imorru l-Quddiesa ta' Nofs il-Lejl tal-Milied. ==== In-Novena ==== Kienu d-Dumnikani tal-Belt [[Valletta]] li fi żmien il-Kavallieri bdew jagħmlu n-Novena, disat ijiem ta' tħejjija għall-Milied b'Quddiesa kantata kuljum. Wara ħafna żmien bdiet fil-parroċċi mmexxija mil-Kleru Djoċesan. Illum ħafna parroċċi jiċċelebraw in-novena fil-quddiesa ta' filgħaxija bis-sehem tat-tfal tad-duttrina u għaqdiet oħra. ==== Il-Purċissjoni jew Dimostrazzjoni tal-Bambin ==== Il-qaddis Malti, [[San Gorg Preca]], stinka ħafna biex tinxtered id-devozzjoni lejn il-misteru tal-Inkarnazzjoni. Sa mill-1920 ħa ħsieb li f'kull raħal u belt, lejlet il-Milied, tiġi organizzata “Dimostrazzjoni ad unur ta' Ġesù Bambin”, użanza li daħlet sew fost id-drawwiet sbieħ tal-Milied Malti. Ix-xewqa tiegħu kienet li għall-Milied kull tifel u tifla li kienu jattendu l-M.U.S.E.U.M. jieħdu magħhom id-dar, grotta b'Ġesù Tarbija. Fl-1920, Dun Ġorġ kien ġabar lis-soċji tal-M.U.S.E.U.M. tal-Ħamrun biex jaqsam magħhom xewqa li kellu: li ssir dimostrazzjoni bil-Bambin tal-Milied fejn it-tfal u s-soċji f'lejlet il-Milied joħorġu mat-toroq tal-[[Ħamrun]] jgħajtu l-aħbar li Ġesù Bambin twieled għalina. Ix-xewqa tiegħu kienet li dawn joħorġu bħal f'purċissjoni bix-xemgħa f'idejn it-tfal u l-weraq tal-palm u ż-żebbuġ, iduru mat-toroq kollha tal-Ħamrun u jkantaw innijiet tal-Milied. Riedhom ukoll li jgħidu lil xi rġiel biex jiġu jimxu magħhom. Kellhom bżonn Bambin, u dan issellfuh mill-Belt, mill-Knisja tal-Franġiskani. Minn dakinhar, il-purċissjoni bil-Bambin kibret u xterdet ma' Malta u Għawdex u fl-artijiet l-oħra fejn hemm il-M.U.S.E.U.M.: l-Awstralja, il-Kenja, il-Perù, l-Ingilterra u l-Albanija. Il-qofol tal-purċissjoni hu bambin imdaqqas f'maxtura, bandalora bil-kliem Verbum Dei factum est, fanali tal-mantell biex jagħtu d-dawl u fanali bl-arkett bi kliem relattiv mal-ġrajja tal-Milied. Matul il-purċissjoni x'aktarx li jitkantaw għanjiet tradizzjonali. L-istrumenti kienu, u għadhom jintużaw f'xi nħawi, accordion u vjolini. Il-Purċissjoni tal-Bambin issir f'madwar 66 lokalità f'Malta, fil-parti l-kbira lejlet il-Milied. F'xi postijiet, l-iktar fejn il-MUSEUM, minbarra l-Qasam prinċipali, ikollu fergħa jew tnejn fejn isir it-tagħlim, issir purċissjoni fit-23 ta' Diċembru biex il-membri mill-fergħat differenti fl-istess lokalità jgħinu lil xulxin billi l-purċissjoni titlob ftit xogħol mhux ħażin biex tiġi organizzata. ===== '''Għanjiet Maltin tal-Milied -''' ===== ===== '''''Ninni La Tibkix Iżjed'''''<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2X0upIj_r5g|titlu=Ninni La Tibkix Izjed|awtur=Malta Philharmonic Orchestra|lingwa=Malti|data-aċċess=2024-12-19}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.bethsnotesplus.com/2022/12/nini-la-tibkix-izjed.html?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR33R8EWeahpKns9IVnS-iQrQoL36pi7SimkAwSAUAq3gdtR-VOaAPp-SGc_aem_1sruPFoVuYXTwwYkUSHhyA|titlu=Ninni la tibkix iżjed|kunjom=Thompson|isem=Beth|data=2022-12-22|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-19}}</ref> ===== ''Il-Benniena ta' Ġesù Bambin'' jew, kif inhi magħrufa, in-'Ninni la Tibkix Iżjed', hija għanja mill-aktar magħrufa fost il-Maltin. Inkitbet fl-1846 mill-patri Ġiżwita Indri Schembri.<ref name=":0" /><ref>{{Ċita web|url=http://www.m3p.com.mt/wiki/Ninni_La_Tibkix_I%C5%BCjed?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR0uvy37nihTWjp7vlQjF0LF-29PN_R7ZaHJmw6R8MvyCGcogJUILUTqFT4_aem_l-pnA7dmZ_Q3wl5v2LPyOA|titlu=Ninni La Tibkix Iżjed - M3P|sit=www.m3p.com.mt|data-aċċess=2024-12-19}}</ref> Meta kitibha, dal-patri minn Ħal Luqa kien f'Alġeri u kitibha għal dawk il-Maltin li kienu emigraw lejn Tuneż. Saret popolari mindu bdiet titkanta fil-purċissjonijiet tal-Milied. Ta' min jgħid li n-'Ninni' anke nqalbet bit-Taljan u titkanta fl-Italja. "Rit: Ninni la tibkix iżjed Ninni Ġesù Bambin Ħallih għalina l-biki Għax aħna midinbin. Ejjew, ejjew ja anġli Mis-sema, mija mija Ħdejn Alla li ħalaqkom Bambin ġewwa l-fisqija. Rit: Ejjew taraw b’għajnejkom Lil Alla Kbir tal-ħniena Bambin sabiħ u ħelu Ininni ġo benniena. Rit: Ejjew araw o rgħajja F’kemm faqar, f’kemm tbatija Is-sid ta’ kollox twieled Bin Alla, il-Messija. Rit: Ejjew kbarat tad-dinja Ejjew mingħajr kburija Araw kif Alla Sidna Iċċekken sar tarbija. Rit: Sar bniedem, sar tarbija Biex jiġbed il-qlub tagħna Biex bl-aqwa ġid tas-sema Henjin bla qies jarana. Rit:" ====== '''''Ninu Ninu tal-Milied''''' ====== Taqbila popolari ħafna tat-tfal li saret għanja. "Ninu Ninu tal-Milied, Ommu għamlet il-qagħqiet. Il-qagħqiet tal-qastanija, Santu Rokku bit-tiġrija. Għaddew il-Festi kollha, Baqa’ biss Santa Marija." ====== '''''O Ġesù Ħelwa Tarbija''''' ====== Għanja fuq melodija Maltija miktuba minn Ġ.Mallia "O Ġesù ħelwa tarbija Ejja twieled ġewwa fija Ġesù tfajjel, frott l-imħabba Twieled f’qalbi, miegħi trabba." ==== Presepji, grotti u bambini ==== L-eqdem presepju f'Malta kien inħadem fil-kunvent tal-patrijiet Dumnikani fir-Rabat fl-1617. Fil-monasteru tas-sorijiet Benedittini fl-Imdina għadna nistgħu naraw presepju li sar fl-1826. F'dan l-istess żmien inħadem l-ewwel presepju mekkanizzat f'Malta. Sar minn Antonio Muscat Fenech f'Ħal Qormi, u kien jitħaddem bit-taqtir tal-ilma. L-istil tal-presepju Malti ori[ina mill-istil Sqalli iżda matul iż-żmien inbidel. Fil-bidu l-pasturi kienu tat-tafal u mlibbsin id-drapp waqt li l-presepju nnifsu kien tal-gagazza jew tal-ġebel. Illum jintużaw pasturi magħmulin mill-plastik u huma artistiċi ħafna. Il-presepji magħmulin bil-karta pesta huma tant realistiċi u apprezzati. Fi żmien l-Ingliżi, il-presepji minbarra l-kartapesta bdiet tintuża il-gagazza, faħam maħruq u materjal ieħor. Il-pasturi, minbarra l-Bambin, Marija u San Ġużepp kien ikun hemm ħafna oħrajn li jirrappreżentaw il-ħajja Maltija speċjalment tal-irħula. Fost il-persunaġġi kienu jdaħħlu: l-għannej, in-nissieġ, il-bidwi, taż-żaqq, tat-tanbur, taż-żavżava, is-sajjied, l-imgħaġġeb, tal-forn, ir-rieqed u oħrajn mill-ħajja maltija. F'dak iż-żmien daħlu pasturi magħmula mit-tafal u anke tax-xemgħa; f'dawn l-aħħar snin daħlu tal-plastika u materjal ieħor. Bħala devot kbir tal-Misteru tal-Inkarnazzjoni Dun Ġorġ Preca kellu mħabba kbira lejn il-presepju. Kull Milied huwa kien jarma f'kamartu presepju mdaqqas biex jimmedita quddiemu. Dun Ġorġ anki ried li, permezz tat-tfal li jattendu l-Oqsma tal-Museum, idaħħal id-drawwa tal-Presepju fost ħafna familji Maltin għax kien irid li s-soċji tiegħu jagħtu lit-tfal kollha qrib il-Milied presepju jew grotta bil-Bambin. Illum il-presepju huwa tant popolari f'Malta li anke jsiru kompetizzjonijiet għall-isbaħ presepji. L-Għaqda ħbieb tal-Presepju tara li din id-drawwa tal-presepju tkompli tfakkarna fit-twelid ta' Ġesù. ==== Il-Prietka tat-Tifel ==== Din id-drawwa bdiet fis-seklu 19. Fl-1883 it-tfajjel, Ġorġ Sapiano, kien għamel il-prietka tal-Milied fil-knisja parrokkjali ta' Ħal Luqa. Fl-imgħoddi, it-tifel kien joħroġ minn wara l-altar il-maġġur jew mis-sagristija akkumpanjat minn żewġ abbatini. Kien isellem is-sagrament u liċ-ċelebrant u wara jitla' fuq il-pulptu. L-abbatini ikollhom gandlier bix-xemgħa tixgħel. Meta jitla' fuq il-pulptu minn wara jitla' min għallem il-priedka u joqgħod fuq it-tarag biex jekk dan it-tifel jinsa xi ħaġa jgħidilu fil-pront. Meta t-tifel jasal fuq il-pulptu jsellem lil dawk preżenti u jibda bil-kliem b'ilsien Latin. Dejjem l-istess frażi: Annuntio Vobis Gaudium Magnun, li tfisser 'Se nagħtikom aħbar ta' ferħ kbir.' Ix-xjuħ tal-lokalità kienu jkunu fuq ix-xwiek biex jisimgħu din il-priedka. Anke l-familjari tat-tifel ikollhom ċertu ħerqa għal din il-priedka. Bħal dejjem in-nies preżenti mat-tmiem tal-priedka jkollhom kliem ta' tifħir bħal 'prosit', 'kemm kellu jistudja miskin!', 'Alla jbierek ftakar kollox', 'kemm kien ħelu'. Iżda l-aktar ħaġa li jgħidu hi 'prosit'. Is-skiet jispiċċa u għal ftit in-nies tkun trid qisu waqfa mill-quddiesa biex tgħid kelma. Hemm drawwa, għall inqas f'ċertu parroċċi, li wara l-priedka u l-quddiesa ta' nofs il-lejl it-tifel jissejjaħ mill-kappillan u jiġi mogħti rigal speċjali. ==== Il-Barka tal-Papa bil-Malti ==== Nhar il-Milied filgħodu, ħafna Maltin bħal miljuni oħra madwar id-dinja, isegwu l-Barka Urbi et Orbi li l-Papa jagħti lin-nazzjonijiet kollha. Din il-barka bdiet tiġbed iktar interess mill-Milied tal-1980 'l hawn għax minn dik is-sena l-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] beda jagħti l-awguri tiegħu ukoll bl-[[Lingwa Maltija|ilsien Malti]]. L-istazzjonijiet televiżivi ewlenin Maltin kollha jxandru dirett it-trażmissjoni tal-Barka minn [[Pjazza San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. ==== Ikel Tradizzjonali Malti tal-Milied ==== Għall-Milied, il-familji Maltin jinġabru u jippreparaw ikel ftit jew wisq differenti mis-soltu. Qabel, kien ikun hemm l-imqarrun il-forn, il-[[pastizzi]] u l-[[qassatat]] u l-[[qagħaq tal-għasel]]. Popolari kienu ukoll il-qastan, l-[[imbuljuta]] (xarba magħmula mill-qastan), u l-i[[xkumvat]] (qisu spagetti moqli u miksi biz-zokkor). Illum l-iktar ikla popolari tal-Milied hija d-dundjan jew serduk il-forn u l-pudina tal-Milied. Ix-xarba tal-imbuljuta tista’ tgħid li hi xarba Maltija. Din kienet l-aktar tiġi offruta wara l-quddies ta’ nofs il-lejl, fejn il-familji kienu jirritornaw id-dar wara l-quddies u f’dak il-lelj ta’ ksieħ kienu jissaħħnu b’kikkra imbuljuta. Il-kokkodina, il-qastan, l-imsiefer tal-qronfol, iz-zokk tal-kannella u l-qoxra tal-mandolina huma l-ingredjenti prinċipali. Għaliex m’għandniex indaħħluha aktar f’okkażjonijiet tal-Milied. Qegħdin jidhru bosta avviżi għal diversi attivitajiet u meta tara dak offrut, l-imbuljuta ma ssibhiex; anzi tiġi offrut xarbiet oħrajn li tradizzjonalment ssibhom f’pajjiżi oħrajn. === Italja === ==== Il-Presepju ==== L-ewwel presepju kien presepju ħaj. L-idea ġiet lil [[San Franġisk t'Assisi]] li ried iqajjem aktar id-devozzjoni lejn Ġesu' mwieled tarbija u jfakkar lin-nies il-ġrajja tal-ewwel Milied. Dan għamlu fir-raħal ckejken ta' Greccio fl-1223. Sab stalla u ppreparaha u daħħal fiha baqra u ħmara. Imbagħad bdew ġejjin il-patrijiet, ikantaw bħalma kien qalilhom San Franġisk minn qabel. Wara ġew in-nies iġorru x-xemgħat. U fi ftit ħin il-bosk fejn kienu mtela dawl u kant sabiħ tal-Milied. Saret quddiesa sabiħa u fiha San Franġisk qralhom l-episodju tat-twelid ta' Ġesù. Imbagħad kellimhom fuq kif dan ir-re tar-rejiet twieled fqir u fuq kif Alla jsejħilna għall-imħabba. L-istorja tgħid li fil-maxtura vojta dehret tarbija tat-twelid b'mod mirakoluż, u San Franġisk refagħha u wrieha lin-nies. ==== Il-Piferari ==== Tradizzjoni sabiħa imma li sfortunatament qiegħda tintilef hija dik tal-“Piferari” li jinżlu mill-għoljiet tal-Abruzzo u Lazjo jdoqqu ċ-ċirimelli fil-pjazez quddiem xi xena tal-Milied, biex iħabbru li żmien il-ferħ qiegħed fil-qrib. ==== Il-Panettone, il-Pandoro u t-Torrone ==== Kejk tradizzjonali tal-Milied Taljan huwa l-Panettone, kejk ħafif mimli frott u sultana. Dan it-tip ta’ ħobż ħelu b’forma ta’ koppla, b’għoli ta’ madwar 15cm u ġeneralment ikun jiżen kilo’ oriġina f’Milan (bid-djalett Milanese jissejjaħ panaton) u huwa wieħed mis-simboli ta’ din il-belt. Kmieni fis-seklu 20, żewġ furnara minn Milan bdew jipproduċu l-panet­tone fi kwantitajiet kbar għall-bqija tal-Italja. Fl-1919, Angelo Motta ġab rivoluzzjoni fil-panettone tradizzjonali billi tagħha l-forma li nafu llum kif ukoll ħalla l-għaġina togħla ghal tliet darbiet, jew kważi 20 siegħa, qabel ma dan jiġi msajjar. Il-Pandoro (pan d'oro) huwa ħobż ħelu, li ġej minn [[Verona]], f'forma ta' frustum bi stilla ta' tmien ponot. Ħafna drabi jkollu l-icing sugar biex ikun jixbah il-qċaċet bis-silġ tal-Milied. Ħelu ieħor Taljan huwa t-Torrone li hu speċi ta' qubbajd artab mimli lewż, għasel u zokkor. ==== ''Tu Scendi Dalle Stelle'' ==== ''Tu Scendi Dalle Stelle'' hija l-iktar għanja magħrufa tal-Milied li ħarġet mill-Italja. Hija magħrufa wkoll Malta. Tradizzjonalment kienet tindaqq biz-''zampogna'', iż-żaqq jew ''bagpipe'' Taljana. Il-melodija u l-kliem huma ta' [[San Alfons Maria de Liguori]], qassis Naplitan famuż, fundatur tar-Redentoristi, li kitibha fl-1744, fil-Kunvent tal-Konsolazzjoni, f'Deliceto fil-provinċja ta' Foggia fl-Italja t'Isfel. L-għanja tibda bil-kliem "Ħallejt O Alla s-sema" o oriġinarjament semmieha "''Quanne nascette Ninno''" (Meta twieldet it-tarbija). === Fil-Pajjiżi Skandinavi u Nordiċi === ==== Finlandja ==== Hafna Finlandizi jiddeciedu li jmorru f'xi sauna lejlet il-Milied. Il-familji jingabru flimkien u joqoghdu jisimghu r-radju fejn tigi trażmessa 'Peace of Christmas'. Hafna jzuru c-cimiterji biex jittawlu lill-familjari mejtin. ==== Norveġja ==== In-Norveġja huwa l-post tat-twelid taz-zokk popolari hafna matul il-Milied imsemmi 'Yule log'. Fl-antik kienu juzaw dan iz-zokk fic-celebrazzjoni tar-ritorn tax-xemx fis-solstizju tax-xitwa. Il-kelma 'Yule' gejja mill-kelma Norvegiza 'hweol', li tfisser 'rota'. In-Norvegizi kienu jemmnu li x-xemx kienet rota kbira ta' nar li kienet iddur lejn u 'l boghod mid-dinja. Qatt hsibt ghalfejn il-fireplace jidher hafna bhala c-centru ta' xi xena tal-Milied? Din it-tradizzjoni tmur lura ghall-Yule log Norvegiz. Probabbilment huwa responsabbli ukoll ghall-popolarità tal-gobon, kejkijiet, u dezerti forma ta' zokk matul dawn il-festi. ==== Ġermanja ==== Id-dekorazzjonijiet mas-siġar magħrufa bħala 'evergreen' minn dejjem kienu parti mit-tradizzjoni tas-solstizju tax-xitwa fil-Ġermanja. Is-siġar tal-Milied li ssib imżejnin f'dan iż-żmien tas-sena jvarjaw minn siġar tal-prinjol fil-pajjiżi tas-silġ sa siġar tal-palm fil-pajjiżi tas-sħana. Din it-tradizzjoni bdiet ħafna sekli ilu fil-Ġermanja. ===== Is-Siġra tal-Milied ===== Is-siġra tal-Milied hi waħda mill-aktar drawwiet popolari tal-Milied. Illum, fl-Istati Uniti biss, kull sena jinxtraw u jiżżejnu bejn 35 u 40 miljun sigra hajja. Fil-Ġermanja, fit-tmien seklu wara Kristu, proprju lejlet il-Milied, il-patri missjunarju Ingliż [[San Bonifaċju]] sejjaħ madwaru lil dawk in-nies li kienu tgħammdu u kkonvertew. Talabhom biex f'din il-ġurnata speċjali, lejlet it-twelid ta' Ġesu', jaqtgħu is-siġra kbira tal-ballut li qabel taħtha kienu jagħmlu s-sagrifiċċji umani lill-allat foloz. Dan kellhom jagħmluh biex juru kemm vera saru jemmnu f'Ġesu'. Waqt li s-siġra kienet nieżla, inqasmet f'erbgħa biċċiet u f'nofsha dehret tikber siġra żgħira tal-prinjol. San Bonifaċju ħajjarhom jieħdu dik is-siġra bħala simbolu tat-twemmin ġdid tagħhom għax kienet siġra li tipponta 'l fuq lejn is-sema u għax tħaddar is-sena kollha, donnha simbolu tal-ħajja ta' dejjem. Ukoll hija simbolu tal-qawwa għaliex minkejja l-maltemp u l-ksieħ li jaħkmu fuqha fix-xitwa, is-siġra tal-prinjol tibqa' tgħix u tikber. L-aktar taghrif storiku bikri li nsibu fuqha jmur lura ghall-1521 u jirreferi ghal sigra hajja li zzejnet (minghajr dwal) fir-regjun Germaniz ta' Alsace. Taghrif iehor isemmi kif fi Strasbourg fl-1605 in-nies fil-Milied qatghu sigar taz-znuber u zejnuhom b'ward tal-karti, tuffieh, ostji u helu. L-ewwel referenza ghal sigra tal-Milied imzejna bid-dawl tax-xemgha nsibuha fis-seklu 17. Minn nofs is-seklu 17 'il quddiem, is-sigra tal-Milied ziedet fil-popolarità bil-mod il-mod. Izda kien fil-bidu tas-seklu 19 li mill-Germanja nfirxet lejn pajjizi ohra. Hu mahsub li s-sigra tal-Milied giet introdotta fi Franza fl-1837, meta l-Principessa Helen ta' Mecklenburg hadet wahda f'Parigi wara li zzewget lid-Duka ta' Orleans. Fl-Ingilterra l-ewwel sigra fegget fl-1841, meta l-Princep Albert, ir-ragel tar-regina Vittorja, zejjen wahda fil-Kastell ta' Windsor. Kien f'dan iz-zmien li s-sigra dahlet ukoll f'Malta, li kienet kolonja Ingliza. Izda minn fejn giet l-idea li sigra tissimbolizza t-tifsira tal-Milied? Is-sigar li jhaddru matul is-sena kollha ilhom jissimbolizzaw it-twelid mill-gdid minn zminijiet imbieghda. F'diversi kulturi dawn is-sigar fid-djar, specjalment fi zmien is-solstizju tax-xitwa, kienu simbolu tal-hajja. Aktar tard, fiz-Zminijiet tan-Nofs, fl-Ewropa kienu jsiru recti fil-berah u fil-knejjes li wahda minnhom kienet dwar Adam u Eva, id-dnub li ghamlu u t-tkeccija taghhom mill-Gnien ta' l-Eden. F'din ir-recta l-uniku oggett fuq il-palk kienet sigra taz-znuber imzejna bit-tuffieh. Fis-seklu 15 il-Knisja pprojbiet dawn ir-recti izda n-nies tant kienu dwar is-sigra li bdew ipoggu wahda fid-dar taghhom fl-24 ta' Dicembru – il-jum li jfakkar lil Adam u Eva fil-Knisja tal-Lvant. Jidher li s-sigra tal-Milied li nuzaw illum gejja minn din id-drawwa. Is-sigra li kienet tfakkar lil Adam u Eva kienet tissimbolizza kemm sigra tad-dnub kif ukoll sigra tal-hajja. Ghal din ir-raguni, in-nies kienu jzejnuha bit-tuffieh, bhala sinjal tal-frott tad-dnub, u bl-ostji, bhala sinjal tal-hajja. Aktar tard zdied il-helu bhala tizjin fuq is-sigra. Kien fl-1848 li l-ewwel gazzetta Amerikana uriet stampa tas-sigra tal-Milied u t-tradizzjoni griet kwazi f'kull dar fi zmien ftit snin. ===== O Lejl ta' Skiet ===== Fost l-aktar għanjiet popolari Ġermaniżi nsibu 'O Lejl tas-Skiet', bil-Ġermaniż ''Stille Nacht, heilige Nacht''. Din l-għanja nkitbet l-ewwel f'forma ta' poeżija minn Joseph Mohr, fl-1816. Joseph kien saċerdot fil-knisja ta' Obendorf fl-Awstrija. Lejlet il-Milied, l-24 ta' Diċembru ta' l-1818, Joseph ta din il-poeżija lill-ħabib tiegħu Franz Gruber, li kien l-organista tal-istess knisja u surmast ta' skola, biex jikkomponi l-mużika. Franz kiteb il-mużika għaliha fi ftit ħin u laħaq lestieha biex tindaqq u titkanta fil-quddiesa ta' nofs il-lejl dakinhar stess. ===== Stollen ===== Dan il-kejk jaf il-bidu tiegħu fl-1330 fi Dresden il-Ġermanja. Kellhom jgħaddu 100 sena biex infirxet il-popolarità tiegħu u sar magħruf bħala “Christ’s Christmas Bread”. Dan kien inbiegħ fl-eqdem Suq tal-Milied fi Striezel il-Ġermanja, fejn għadek issibu sal-lum fis-swieq kollha tal-Milied fil-Ġermanja. Fl-1560 kienu ġew ppreżentati żewġ kejkijiet Stollen lis-Sindku b’piż rekord ta’ 18-il kilo. Però dan ir-rekord inkiser minn August the Powerful fejn fl-1730 ordna Stollen ta’ 1.8 tu­nellata għal okkażjoni ta’ 24,000 persuna. Fis-17-il seklu kien diffiċli li tagħmel dan il-kejk għar-raġuni li l-Knisja Kattolika ibbanjat l-użu tal-ħalib u butir fil-kej­kijiet. Kienu l-aħwa Kurfurst li fl-1647 bagħtu petizzjoni lill-Papa biex jikkonsidra din id-direttiva. Mal-petizzjoni, l-Papa rċieva wkoll kejk Stollen bħala kumplament u t-talba intlaqgħet bil-kundizzjoni li titħallas taxxa lill-Knisja mill-bejgħ ta’ dan il-kejk. L-oriġinalità tiegħu tibqa’ fi Dresden u hemm biss 150 dul­ċier liċenzjati biex jipproduċuh. Il-forma oriġinarjament kienet tirrappreżenta tarbija fil-fisqija, iżda biż-żmien ipparagunaw il-forma ma’ mina ta’ miniera u kienu l-istess ħaddiema li tawh l-isem Stollen. ==== Ingilterra ==== ===== Kartolini ===== L-ewwel kartolina tal-Milied li qatt saret kien iddisinjaha l-pittur Ingliż magħruf John Callcott Horsley. Kien Sir Henry Cole li talbu jiddisinjalu kartolina f'Diċembru ta' l-1843. Dak iż-żmien minflok kartolini kienu jibagħtu ittri twal bl-awguri tal-Milied. Iżda Sir Henry ma tantx kellu ċans joqgħod jikteb fit-tul minħabba x-xogħol importanti li kellu ta' direttur. Għalhekk talab lil Horsley joħloq kartolina b'messaġġ sempliċi fuqha. Dan pinġa familja qiegħda tiekol l-ikla tal-Milied flimkien u s-sentenza sempliċi: 'A Merry Christmas and a Happy New Year to You'. L-idea ntgħoġbot. Bdew jistampaw bħalha fuq kartun 12.6 ċentimetri tul bi 8 ċentimetri wisa'. Il-kuluri kienu jinżebgħu bl-idejn. Dan kien fl-1843. Sa sitt snin wara, fl-1850, il-proċess tal-istampar kien tant żviluppa li dawn il-kartolini setgħu jiġu stampati bl-irħis u bil-kulur, u saru popolari ħafna. Wara biss erbgħin sena li nħolqot l-ewwel kartolina tal-Milied, fl-Ingilterra tant kienu qed jibagħtu kartolini li fl-1880 il-posta Ingliża ħarġet għall-ewwel darba l-avviż: 'Post early for Christmas'. Matul l-istess zmien, bdew isiru kartolini simili minn R.H. Pease, l-ewwel Amerikan li beda jaghmel il-kartolini, fl-Albanija, New York, u Louis Prang, Germaniz li emigra lejn l-Amerika fl-1850. ===== Viskju jew ''Mistletoe'' ===== It-Tewtoniċi u ċ-Ċeltiċi kienu jqisu l-[[viskju]] bħala pjanta b'qawwiet maġiċi, bħala kura għall-feriti u għall-fertilità. Iċ-Ċeltiċi kienu jdendlu l-viskju fid-djar tagħhom għax-xorti tajba u biex ikeċċu l-ispirti ħżiena. Matul il-ġranet tal-Milied fl-era Vittorjana, l-Ingliżi kienu jdendlu z-zkuk tal-viskju mis-saqaf għal isfel u fl-entraturi. Tnejn min-nies li jinzertaw taħt il-viskju, riedu jbusu lil xulxin, imġiba mhux daqstant komuni fis-soċjetà Vittorjana. Din it-tradizzjoni jista' jkun għandha oriġini Skandinava. ===== Il-Pudina tal-Milied u l-Kejk tal-Milied ===== Il-pudina tal-Milied hija ikla tradizzjonali Ingliża li tmur lura ghall-Medju Evu. Id-dqiq, iz-zokkor, iż-żbib, il-lewż, xaħam u l-ħwawar jitpoġġew f'biċċa drapp u jitgħallew sakemm l-ingredjenti jintefħu ħafna, u jikbru tant li jimlew id-drapp. Imbagħad tinfetaħ, u tiġi mqatta' bħal kejk, bil-krema fil-wiċċ.Fil-Medjuevu din kienet magħrufa bħala mince pie u tisserva bħala ikla magħmula mil-laħam tat-tjur u fniek. Wara bdiet tiġi magħ­mula minn ingredjenti imqatta’ (minced), fosthom tuffieħ, ċirasa, qxur tal-larinġ u l-lumi, passolina, sultana, pruna, xorb u zokkor. Fl-1664 il-Puritani kienu jikkundannaw lil dawk il-Kattoliċi meta jieklu din il-pudina, ghax kienu jqisuha bħala deżerta rikka u tqanqallek xewqa sesswali. Huwa rakkomandat li l-in­gredjenti jitħallew jimmarinaw fil-brandy jew cider għal żmien twil biex toħroġ aktar it-togħma. Pudina li tissajjar ‘steamed’, tieħu madwar tmien sigħat biex issir.Użanzi antiki kienu jiġu applikati billi l-pudina jkollha 13-il ingredjent li jirrappreżentaw lil Ġesù t-12-il appostlu. Kull membru tal-familja għandu, b’imgħarfa tal-injam, iħawwad l-ingredjenti fl-iskutella fid-direzzjoni mil-lvant għall-Punent li tirrappreżenta t-triq li ħadu t-Tliet Slaten Maġi sa ma waslu fl-għar ta’ Betlem. Titbexxex bil-brandy u tingħata n-nar biex tfakkarna fil-passjoni ta’ Ġesù u l-holly fuq il-pudina tirrappreżenta l-kuruna tax-xewk. Jitpoġġew ukoll munita mat-taħlita għal xorti tajba. Dik il-persuna li tinzertalha l-munita fil-porzjon tagħha tgawdi saħħa, kuntentizza u gwadann ta’ flus. L-akbar pudina li qatt issajret kienet tiżen 7,231 libbra magħmula f’Lancashire l-Ingilterra f’Lulju 1992. Il-Kejk tal-Milied (Christmas Cake) hu tip ta’ kejk tal-frott li nsibu l-oriġini tiegħu fl-Ingilterra u bħal ikel u ħelu ieħor, maż-żmien ġie introdott fl-Irlanda, l-Iskozja, il-pajjiżi kollha tal-Commonwealth fosthom Malta, kif ukoll fil-Ġappun u l-Filippini. Dan il-kejk jista’ jkun ċar, skur jew morbidu skont l-ingredjenti u l-metodu, forma baxxa, għolja, kwadra, tonda jew ovali, jinkesa bil-marzipan u ġelu u ddekorat b’disinji u simboli konnessi mal-Milied. Wieħed mill-favoriti fost il-ħafna hemm dak tradizzjonalment Skoċċiż magħruf bħala Whisky Dundee. L-isem ngħata proprju għall-belt ta’ Dundee fejn oriġina u m’għandux jon­qos li fost l-ingredjenti hemm il-whisky. Dan il-kejk hu morbidu u bi ftit passolina, żbib, sultana u ċirasa. Hu ideali għal dawk li ma jħobbux kejk bi kwantità ta’ frott. Anke fit-taħli­ta tal-kejk kienu okkażjonalment jitpoġġew muniti bħal pudina tal-Milied. Ġeneralment kienu muniti ta’ tliet soldi tal-fidda jew sikxpens. Fil-Ġappun, dan il-kejk jittiekel lejlet il-Milied. Għall-kuntrarju dan jikkonsisti fi sponge kejk bil-whipped cream u dekorat bil-frawli u ċikkulata. Fil-Filippini, il-kejk tal-Milied huma sofor minħabba l-ingredjenti wżati miżjudin bil-lewż. Il-kejk jixxarrab bil-brandy jew rum flimkien mal-ġulep taz-zokkor. Jista’ jintuża wkoll xi liquor. Dan il-kejk jibqa’ frisk u jkun jista’ jittiekel wara xhur. ===== Carol Singing ===== Il-''Carol singing'' nistgħu ngħidu li beda fl-Ingilterra. Il-mużiċisti kienu joqogħdu jduru minn raħal għal ieħor u jżuru l-kastelli u d-djar tas-sinjuri. Bħala ringrazzjament huma kienu jistennew li jingħataw il-flus jew ikla sħuna. Fost l-iktar għanjiet Ingliżi magħrufin insibu ''Away in a manger, Deck the Halls, Ding Dong Merrily on High, The First Nowell, God rest ye Merry Gentleman, Good King Wenceslas, Hark the Herald Angels Sing, Jingle Bells, Joy to the World,'' u ''The Little Drummer Boy''. ===== Il-Kalzetta mas-Sodda ===== Fl-Istati Uniti u fl-Ingilterra, it-tfal idendlu l-kalzetta mas-sodda jew vicin il-fireplace lejlet il-Milied, u jistennew li timtela bil-helu filwaqt li jkunu reqdin. Fl-Iskandinavja, it-tfal ihallu z-zarbuna fuq il-fireplace bl-istess hsieb. Din it-tradizzjoni tmur lura ghal-leggendi fuq San Nikola. Wahda mil-leggendi tirrakonta l-istorja fuq tlett ibniet foqra li ma setghux jizzewgu ghaliex ma kellhomx flus. Biex ma jigux mibjugha minn missierhom, San Nikola halla l-muniti tad-deheb lil kull wahda minnhom. Wahda mill-muniti nizlet mic-cumnija ghal go zarbuna ta' wahda minnhom. Ohra giet f'tieqa u go par kalzetti li kienu mdendla vi- cin in-nar biex jinxfu. === F'Pajjiżi oħra === ==== Franza ==== Fi Franza, il-Milied jissejjah 'Noel'. Din il-kelma gejja mill-frazi Franciza ''les bonnes nouvelles'', li tfisser 'l-ahbar it-tajba'. ===== Christmas Log ===== Popolari ħafna fi Franza dan il-ħelu li nxtered ukoll ma’ pajjiżi oħrajn. Magħruf bħala Buche de Noel jirrappreżenta zokk ta’ siġra fejn fl-imgħoddi kienu jinħarqu zkuk kbar tas-siġar fil-lejl tal-Milied li kienu jirrappreżentaw il-komfort tas-sħana u dawl – simboli tat-twelid tal-Bambin. Din hi deżerta tradizzjonali għall-Milied. Magħ­mula minn sponge safrani forma ta’ zokk ta’ siġra u hemm bosta varjazzjonijiet ta’ għamla u dekorazzjoni. Miksija biċ-ċikkulata u l-istess kisi mibrux b’furketta ħalli jagħti d-dehra tal-qoxra taz-zokk. Im­ferrex ukoll fuqha icing sugar għad-dehra tas-snow u anke ċirasa. ==== Greċja ==== Fil-Greċja, ħafna jemmnu fil-''kallikantzeri'', ''goblins'' (ħlejjaq ċkejknin tal-ħrejjef) li suppost jikkawżaw il-ħsara matul it-12-il ġurnata ta' qabel il-Milied. Hawnhekk normalment ir-rigali jingħataw fl-ewwel tas-sena. ==== Awstralja ==== Fl-Awstralja, din il-festa tigi f'nofs is-sajf u hafna drabi t-temperatura f'certi partijiet fl-Awstralja titla' ghal aktar minn 100&nbsp;°F f'jum il-Milied. Matul dan l-istagun shun u xemxi fl-Awstralja, huwa komuni hafna li n-nies imorru l-bahar u jaghmlu l-barbikjus. Ic-celebrazzjonijiet tradizzjonali f'jum il-Milied jinkludu festi tal-familja, rigali u#jew xi ikla shuna bis-serduk, majjal jew hut tal-bahar jew kif digà ghidna barbecues. ==== Ukraina ==== L-[[Ukraina|Ukraini]] jippreparaw ikla kbira bi tnax-il platt. It-tifel iż-żgħir ta' kull familja joqgħod fit-tieqa jittawwal biex jara l-istilla tal-Milied, sinjal li l-festa tista' tibda. L-iktar għanja tal-Milied Ukraina famuża hija ''Carol of the Bells'' miktuba mill-kompożitur Ukrain Mykola Dmytrovych Leontovych, u ndaqqet għall-ewwel darba f'Diċembru 1916 minn kor studenti tal-Università ta' Kiev. ==== Kanada ==== Ħafna mit-tradizzjonijiet tal-Milied fil-Kanada huma simili ħafna ta' dawk prattikati fl-Amerika. Fit-tramuntana tal-pajjiż, l-Eskimos jiċċelebraw festa xitwija msejħa sinck tuck, fejn isiru diversi festini biż-żfin u jingħataw ir-rigali. ==== Messiku ==== Fil-Messiku, skulturi tal-''paper mache'' msejħa ''pinatas'' jiġu mimlija bil-ħelu u muniti u jiġu mdendla mis-saqaf. Imbagħad it-tfal, wieħed wara l-ieħor jagħtu daqqa lill-pinata sakemm tinkiser, u jinżlu xebgħa ħelu u flus fl-art, u mbagħad it-tfal tarahom jinżlu jiġru fl-art biex jiġbru kemm jifilħu ħelu. ===== Il-Ponsjetta ===== Il-ponsjetta, li l-isem botaniku tagħha hu ''Euphorbia pulcherrima'' ġejja mill-Messiku. Il-kelma pulcherrima tfisser l-iżjed sabiħa. Din kienet pjanta importanti għall-Azteki u kienu jużawha bħala mediċinali. Kienet importanti wkoll fiċ-Ċili u l-Peru. Skont leġġenda Messikana tas-seklu 16, Pepita, kienet tifla ċkejkna Messikana, fqira ħafna tant li ma kellhiex flus biex tixtri rigal biex tieħdu l-Knisja bħala parti miċ-ċelebrazzjoni tat-twelid ta' Ġesù. Fi triqitha lit-tifla dehrilha anġlu li talabha tiġbor ftit ħaxix selvaġġ mit-triq u tpoġġih quddiem l-altar tal-knisja. It-tifla hekk għamlet u f'daqqa waħda minn fost iż-żbul beda jwarrad fjur ħamrani bellusi. Minn dak in-nhar il-Messikani bdew isejħu lil dawn il-fjuri ''Flores de Noches Buena'' jiġifieri'Fjur tal-lejl Qaddis'. Fis-seklu 17 il-patrijiet Franġiskani tal-Messiku bdew jużaw dawn il-pjanti fit-tiżjin tal-Milied. Fl-1828, l-Ambaxxatur Amerikan għall-Messiku, Joel R. Poinsett, dilettant tal-botanika, ħa pjanta ħamra u ħadra mill-Messiku għall-Amerika. Minħabba li l-kuluri tagħha dehru perfetti għal din il-festa ġdida, din il-pjanta, li ssemmiet ponsjetta għal Poinsett, bdiet tidher fis-serer mis-snin 1830. Fl-1870, il-ħwienet fi New York bdew ibigħuhom ukoll matul il-Milied. Sas-sena 1900, saru simbolu universali ta' din il-festa.Il-popolarità ta' din il-pjanta kompliet tikber tant li fl-Istati Uniti biż-żmien ħolqulha wkoll jum nazzjonali – it-12 ta' Diċembru, jum il-mewt ta' Poinsett. === Ikel Tradizzjonali tal-Milied === L-aktar ikla tradizzjonali u komuni tibqa’ dik tad-dundjan mimli u msajjar fil-forn, fejn hawn pajjiżi li jsajjruh biss għal żmien il-Milied. Ħelu li wkoll issibu mxerred f’bosta pajjiżi hu l-kejk tal-Milied, il-Pudina tal-Milied u l-gallettini tal-ġinġer. Apparti t-tip ta’ xorb li wieħed jikkonsma kuljum matul is-sena, huwa l-inbid sħun (mulled wine) li jikkomplimenta ħafna għal dan iż-żmien ta’ kesħa. l-aktar ikla popolari għal żmien il-Milied hu d-dundjan il-forn. Filwaqt li dan id-dixx jissajjar f’bosta pajjiżi madwar id-dinja, dan jaf il-bidu tiegħu fl-Amerika. Kien meqjus bħala tajra selvaġġa u tgħix fil-konfini bejn l-Amerika u l-Messiku. Biż-żmien dan l-ispeċi ħa post il-wizz, li kien dixx popolari ħafna fl-Amerika. Id-dundjan jissajjar fil-forn u bħal tjur oħrajn id-dundjan kien u għadu jimtela b’bosta ikel ie­ħor bħal ħobż, ħwawar, ċanga mqatta’, qastan, qara bagħli eċċ. Kien fl-1523 meta din it-tajra waslet fl-Ewropa, proprju fi Spanja minn xi vjaġġaturi. Minn hemm imbagħad dan id-dixx specjali tal-Milied inxtered ma’ bosta pajjiżi oħrajn Ewropej u l-ikla tad-dundjan hi sinonima mal-ikliet tal-Milied. Hemm pajjiżi fejn iżom­mu t-tradizzjonijiet tagħhom. Eżempju żgħir hu l-Portugall. Dan il-pajjiż hu rinomat għall-platti varji fir-riċetti tal-bakkal­jaw. Fil-fatt jgħidu li għandhom 365 riċetti – waħda kuljum għal matul is-sena. Però dik ta’ Leljet il-Milied tissajjar biss f’dak il-jum. L-Iżvezja għandhom is-Smorgasbord li tikkonsisti f’ikla buffet b’varjazzjoni kbira ta’ ikel. Fi Franza nsibu varjazzjoni ta’ ikliet għal żmien il-Milied, jiddependi mir-reġjun. Però l-aktar popolari hi dik fir-reġjun Ile de France fejn tinsab Pariġi, li tikkonsisti fi platti rikki ta’ frott tal-baħar. Spanja wkoll għandha t-tradizzjonijiet tagħha billi f’lejlet il-Milied, wara l-quddies ta’ filgħaxija (mhux bħal tagħna f’nofs il-lejl) jiċċelebraw ’l hekk magħruf bħala La Noche Buena. Ikla abbondanti b’ikel varjat bejn il-familji miġburin flimkien. Din l-użanza ssir f’pajjiżi oħrajn fosthom Kuba, il-Filippini u l-Amerika Latina. Il-gallettini u kejkijiet żgħar huma sinonimi għal żmien il-Milied, speċjalment fl-Ewropa minn fejn oriġinaw. Bdiewa Neolitiċi kienu jagħmlu speċi billi jaħmu l-qamħ eluf ta’ snin ilu. Però kien żmien il-medjuevu li dawn il-prodotti ħadu spinta. Kienu l-Olandiżi minn tal-ewwel u fil-fatt il-kelma cookies ġejja mill-kelma Olandiza Koekje – kejk żgħir. Fil-bidu tas-16-il seklu saru popolari u kont issibhom ma’ kullimkien b’diversi riċetti, għamliet, forom u qisien. Dawn il-gallettini ċatti kienu jintużaw mit-tfal billi jpoġġu ammont żgħir fuq it-tieqa għall-Christmas Father biex jikolhom waqt il-vjaġġi tiegħu matul il-lejl. Dawn imqarbin kellhom skop biex “jirrikattaw” lill-Christmas Father biex iħallilhom il-ġugarelli u dawk bil-għaqal kienu juru l-apprezzament tagħhom għar-rigali li kien iħallilhom il-Christmas Father. Insibu wkoll il-famużi gingerbread li dawn ukoll huma ta’ kull għamla u daqs u li tfaċċaw fiċ-ċentru tal-Ewropa fil-Medjuevu. Però kien fid-19-il seklu li dan il-prodott ġie assoċjat bħala ħelu għal żmien il-Milied. Fil-bidu kienu l-patrijiet li kienu jipproduċuhom, iżda fis-17-il seklu tħajjru id-dolċiera, fejn speċjalizzaw aktar fihom. L-aktar li speċjalizzaw fihom kienu l-Ġermaniżi fil-belt ta’ Nuremberg. Issibhom is-sena kollha, iżda d-domanda fenomenali għalihom issir fi żmien il-Milied. Il-forom u daqs ivarjaw, però l-aktar popolari hu l-Gingerbread Man. Din il-gallettina tkun dekorata b’diversi modi iżda barra l-wiċċ ikollha wkoll is-sidrija bil-buttuni u ċ-ċoff. Takkumpanjah hemm il-figura ta’ Mara bl-istess dehriet u bil-fardal. Insibu wkoll mudelli ta’ djar tal-ġinġer u ħelu ieħor bħala dekorazzjoni. Popolari ħafna mbagħad hemm dawk il-Lebkuchen li għadhom għamla ta’ qalb b’messaġġ fuqha. Pajjiżi oħrajn jispeċjalizzaw f’dawn il-prodotti fosthom, l-Awstrija għandhom il-Keskes, iċ-Ċekoslovakkja il-Vanocni Cukrovi u r-Russi l-cookies oriġinali fl-għamla u t-Tea Cakes u fil-Polonja, l-Irlanda u l-Awstralja nsibu s-Soda Bread. Dawn kollha huma speċi ta’ gallettini. Min isiefer f’pajjiżi kesħin jinnota bejjiegħa fit-toroq ibigħu il-qastan inkaljat fejn il-forn ikun forma ta’ ferrovija. Mhux ta’ b’xejn insibu id-diska tal-Milied tibda bil-kliem “Chestnuts roasted on an open fire…” Il-qastan ukoll hu prodott għal dan iż-żmien u jisserva wkoll waqt l-ikel tal-Milied u anke mdaħħal f’ċerti riċetti. Fl-Amerika nsibu l-candy stick li oriġina f’Indiana fl-1900 u kien proprju minn dakinhar li l-istick bdiet tingħata l-forma mgħawwġa min-naħa waħda u fi tliet kuluri: l-abjad, l-aħmar u l-aħdar. Jingħad li dan il-ħelu jissimbolizza l-bastun ta’ ragħaj u għaldaqstant attribwit lil Ġesù bħala r-ragħaj tagħna. Dan il-ħelu jingħata lit-tfal żgħar biex joqogħdu kwieti waqt il-funzjonijiet tal-Milied fil-knejjes. Ma’ dawn ukoll insibu Lollipops b’forom sinonimi mal-Milied. === L-Awguri tal-Milied b'diversi lingwi === * Albaniż - Gezuar Krishtlinjden * [[Lingwa Baska|Bask]] - Zorionak eta Urte Berri On * Bulgaru - Tchestita Koleda; Tchestito Rojdestvo Hristovo * Ċiniż - Gun Tso Sun Tan'Gung Haw Sun * Ċek - Prejeme Vam Vesele Vanoce a stastny Novy Rok * Daniż - Glredelig Jul * Finlandiż - Hyvaajoulua * [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] - Joyeux Noel * Ġermaniż - Froehliche Weihnachten * Grieg - Kala Christouyenna * [[Lingwa Għarbija|Għarbi]] - Idah Saidan Wa Sanah Jadidah * [[Lingwa Ingliża|Ingliż]] - Merry Christmas * Katalan - Bon Nadal i un Bon Any Nou * Kroat - Sretan Bozic * Lhudi - Mo'adim Lesimkha. Chena tova * Malti - Il-Milied it-Tajjeb * Olandiż - Vrolijk Kerstfeest * Norvegiż - God Jul * [[Lingwa Pollakka|Pollakk]] - Wesolych Swiat Bozego Narodzenia * [[Lingwa Russa|Russu]] - Srozhdestvom Kristovym * [[Lingwa Spanjola|Spanjol]] - Feliz Navidad * Svediż - God Jul * [[Lingwa Taljana|Taljan]] - Buon Natale * Tork - Noeliniz Ve Yeni Yiliniz Kutlu Olsun * Ungeriż - Kellemes Karacsonyi unnepeket [[Kategorija:Milied| ]] [[Kategorija:Festi pubbliċi]] [[Kategorija:Kristjaneżmu]] py435wz243gx5yxzfshyv9yf3f3mwix 319015 319014 2024-12-19T14:46:13Z ToniSant 4257 +ref sottotitlu 319015 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Gerard van Honthorst 001.jpg|250px|thumb|''[[Adorazzjoni tar-rgħajja|L-Adorazzjoni tar-Rgħajja]]'', minn [[Gerard van Honthorst]], 1622, [[Wallraf-Richartz Museum]]]] Il-'''Milied''' hija festa vaganza ċċelebrata l-iktar fil-[[25 ta' Diċembru]] biex tfakkar it-[[Twelid ta' Ġesù|twelid]] ta' [[Ġesù]], il-figura ċentrali tal-[[Kristjaneżmu|Kristjanità]]. Mhuwiex magħruf jekk din il-ġurnata hix tassew il-ġurnata tat-twelid ta' Ġesù imma jista' jkun li ħadet post il-festa qadima tas-solistizju tax-xitwa fil-kalendarju antik Ruman. Minkejja li l-Milied hija predominantement festa Nisranija, din tiġi ċċelebrata minn ħafna nies li mhumiex ta' twemmin Nisrani. Fost id-drawwiet popolari marbuta mal-Milied insibu l-għoti tar-rigali, il-[[Father Christmas]], il-mużika u l-għanjiet tal-Milied, kartolini b'xewqat, ċelebrazzjonijiet reliġjużi bħall-quddies ta' nofs il-lejl, ikel speċjali, u dekorazzjonijiet varji bħas-[[siġra tal-Milied]], dwal, girlandi, ''mistletoes'', [[presepju|presepji]], u l-''holly''. L-għoti tar-rigali u ż-żieda fl-attività ekonomika għamel minn dan iż-żmien żmien importanti għal tal-ħwienet u n-negozjanti. L-impatt ekonomiku tal-Milied kiber ħafna f'dawn l-aħħar sekli f'ħafna partijiet tad-dinja. == L-isem "Milied" == L-isem sħiħ tal-festa bil-Malti huwa l-''Milied ta' Ġesù'', għax il-kelma "milied" tfisser sempliċiment twelid, u hija nom mimmat mill-verb "wiled". == L-Istoriċità ta' Betlem bħala l-post fejn twieled Ġesù == Wara l-Evanġelji, l-aktar xhieda antika dwar il-post tat-twelid ta’ Ġesù, hi dik ta’ Ġustinu, isqof u martri (lejn it-tieni parti tat-2 seklu). Oriġinarjament hu kien minn Flavia Neapoli (illum Nablus) tal-Palestina. Ġustinu jikteb, “fil-mument tat-twelid tat-tarbija f’Betleħem, minħabba li ma nstabx post fejn joqogħdu fir-raħal, Ġużeppi waqaf ħdejn grotta viċin iż-żona abitata, u kif kienu jinsabu hemm Marija welldet lil Kristu u qegħditu f’maxtura, fejn ukoll il-Maġi li ġew mill-Għarabja sabuh.” Il-grotta msemmija bħala l-post ta’ abitazzjoni hi magħrufa mit-tradizzjonijiet ħajjin tal-lokal, xhieda ta’ dan, il-Vanġelu Apokrifu ta’ Ġakbu (3 seklu), kif ukoll Oriġene (3 seklu). Dan kollu hu l-bażi tal-istorja suċċessiva tas-santwarju ta’ Betlem. Din l-istess grotta ġiet imdawra mill-Imperatur Kostantinu, kif ukoll minn ommu Elena b’bini mill-isbaħ sa mhux aktar tard mis-sena 325 W.K. Dan jistqarru l-istoriku Ewsebju ta’ Ċesarija, kontemporanju tal-fatti miktuba. Fis-sena 386, San Ġilormu stabilixxa ruħu biswit il-bażilika, flimkien man-nobbli Rumana Paola u dixxipli oħrajn. Kienu jgħixu ħajja monastika, iddedikati għall-istudju tal-Bibbja u fil-ħolqien tal-famuża verżjoni latina ta’ l-iskrittura (il-Vulgata), li imbagħad saret il-Bibbja ufficjali fil-Knisja tal-Punent. Il-Bażilika tar-raba’ seklu ġiet mibdula mill-imperatur Ġustinjanu fis-6 seklu għal waħda ta’ dimensjoni akbar, li hi dik li nsibu llum. Fil-perjodu tal-Kruċjati (12-il seklu), il-ħitan ġew imżejna b’mużajk prezzjuż miksi bid-deheb u bil-madreperla. Sal-lum wieħed jista’ jara frammenti sħaħ bix-xeni tal-Ġdid Testment (fit-transett, b’iskrizzjonijiet Latini) u rappreżentazzjonijiet simboliċi tal-konċilji ekumeniċi (fin-navati, b’iskrizzjonijiet Griegi). Fuq il-kolonni tan-navi, issib sensiela ta’ medaljuni li juru l-antenati ta’ Ġesù (bil-lingwa latina). L-iskavi li saru fis-snin 1934-35, mill-gvern mandatorju Ingliż, ġabu fid-dawl diversi fdalijiet tal-paviment mużajkat tal-Bażilika Kostantinjana. Ħafna minnu huwa viżibbli fin-navata, kif ukoll (kappellun tax-xellug) fit-transett tal-Bażilika. Il-Franġiskani, li ilhom jgħammru f’Betleħem mill-1347, għandhom maġenb il-Bażilika tan-Natività l-kunvent u l-Knisja ddedikata lil martri qaddisa Santa Katerina. Il-Knisja ilha teżisti sa mis-seklu 12, u gradwalment ġiet imkabbra. Prinċipalment isservi għall-bżonnijiet tal-komunita’ kattolika tar-rit Latin, u minna wieħed jista’ jinżel għall-grotta ta’ San Ġilormu. == Żmien il-Milied fid-dinja Nisranija == L-ewwel indikazzjoni ta' festa tal-Milied insibuha f'Ruma fil-Kalendarju ta' Philocalus tas-sena 354, li jgħid li fil-25 ta' Diċembru, ''VII kalendas Ianuarii, natus est Christus in Betlehem Iudeae''. Jista' jkun li ntagħżel il-25 ta' Diċembru biex titwarrab il-festa pagana tax-xemx bi Kristu, li l-miġja tiegħu hi "bħaż-żjara tax-xemx tielgħa li dawwal il-dawk li jinsabu fid-dlamijiet u dell il-mewt u tmexxi l-passi tagħna fit-triq tas-sliem" ([[Luqa l-Evanġelista|Luqa]] 1, 78-79). Fil-bidu, il-festa tal-Milied fil-Punent kienet tinkludi t-tfulija ta' Ġesù, iż-żjara tal-[[Slaten Maġi|Maġi]] u l-[[Straġi tal-innoċenti|istraġi tal-innoċenti]]. Fil-Lvant, iżda, u fi [[Franza]], li mxiet fuq il-Lvant, sal-bidu tar-raba' seklu, insibu biss il-festa tal-[[Epifanija]] bl-enfasi fuq it-[[teofanija]], jiġifieri, l-manifestazzjoni ta' Ġesù bħala Alla magħmul bniedem. Kien lejn tmiem ir-raba' seklu li fil-Punent (fl-[[Italja]], [[Spanja]] u l-[[Afrika ta' Fuq]]) il-festa tal-Epifanija ġiet mifruda minn dik tal-Milied li, sadanittant, ġiet ukoll introdotta fil-Lvant. Dan minkejja li l-festa tal-Epifanija, hawnhekk, baqgħet tingħata iktar importanza. Minkejja dan, il-Milied, skont kif jikteb [[Santu Wistin]], kien għadu memorja, tifkira, mhux bħall-festa tal-Għid li kienet ikkunsidrata bħala ''sacramentum'', jiġifieri, sinjal tanġibbli ta' realtajiet intanġibbli. Kien lejn tmiem it-tmien seklu li l-[[Papa Ljun III|Papa Ljun]] ikkunsidra l-festa tal-Milied bħala ''sacramentum''. Lejn tmiem ir-raba' seklu kienet diġà ssir il-quddiesa tal-Vġili, waqt li fil-ħames seklu kienet issir ukoll il-quddiesa ta' nofs il-lejl fil-[[Bażilika ta' Santa Maria Maggiore]] kif kien qed isir f'[[Betlehem]]. Iktar tard, fis-seklu sitta, insibu l-Papa jqaddes quddiesa mas-sebħ f'[[Bażilika ta' Sant'Anastasja|Sant'Anastasja]] u quddiesa oħra matul il-jum f'[[Bażilika ta' San Pietru|San Pietru]]. Din l-aħħar quddiesa mit-tnax-il seklu 'l quddiem bdiet issir f'Santa Maria Maggiore. Mas-seklu għaxra dawn it-tliet quddisiet bdew isiru fil-knejjes kollha tal-Punent fejn fl-ewwel quddiesa jitħabbar il-messaġġ tat-twelid ta' Ġesù, it-tieni quddiesa tħabbar il-qima li tingħatalu mir-rgħajja, waqt li t-tielet tħabbar li t-tarbija ta' Betlehem hija l-Verb magħmul bniedem. Tmint ijiem fuq il-Milied, sa min qabel is-sitt seklu kien iddedikat lill-[[Madonna]]. Iktar tard ġie ddedikat liċ-ċirkonċiżjoni ta' Ġesù, filwaqt li bir-riforma tal-[[Konċilju Vatikan II]] l-[[1 ta' Jannar]] huwa ddedikat kemm lill-Maternità Divina tal-Madonna, liċ-ċirkonċiżjoni, u 'l-isem ta' Ġesù, kif ukoll lill-Paċi. Minn tmiem ir-raba' seklu, fl-Ottava tal-Milied nsibu l-festi ta' [[San Stiefnu]], [[Ġwanni l-Evanġelista|San Ġwann l-Evanġelista]] u l-Qaddisin Martri Innoċenti. Iktar tard insibu wkoll il-festi ta' [[San Silvestru]] papa, [[San Ġakbu]] u [[San Tumas ta' Canterbury]]. Fil-Lvant, fl-ewwel Ħadd fuq il-Milied, insibu l-festa ta' Marja u San Ġużepp, li 'l-Konċilju Vatikan II ddedikah lis-Sagra Familja. Bir-riforma tal-Konċilju Vatikan II żmien il-Milied jagħlaq bil-[[magħmudija ta' Ġesù|magħmudija tal-Mulej]] li tiġi Ħadd fuq l-Epifanija fejn insibu s-sejħa tal-ġnus għas-salvazzjoni waqt li mistednin jagħtu qima lill-Mulej. Il-festa tal-magħmudija tal-Mulej hija estensjoni tal-Epifanija jew, aħjar, epifanija oħra għax, fi kliem [[San Pawl]], bid-dehra tal-qawwa ta' Alla fostna aħna l-bnedmin ksibna twelid ġdid u tiġdid fl-Ispirtu s-Santu. Bħalma l-festi tal-[[Għid]] ġew estiżi f'ċiklu li jwassalna kemm sal-[[Pentekoste]] u kemm fiż-żmien tar-[[Randan]] bħala preparazzjoni għalihom, hekk ukoll il-festi tal-Milied narawhom estiżi f'ċiklu li jagħlaq bil-Magħmudija tal-Mulej u jinkludi wkoll żmien ta' preparazzjoni għalihom, iż-żmien tal-[[Avvent]]. == Il-Milied fl-Istorja tad-Dinja == Ma nafux il-ġurnata, ix-xahar u s-sena meta twieled Ġesù. Il-[[Kalendarju Gregorjan]] li d-dinja tal-Punent tuża biex tkejjel iż-żmien, bis-sena kurrenti tissejjaħ 2010 wara Kristu, suppost tgħodd iż-żmien mit-twelid ta' Kristu iżda ċertu [[Dijonisju l-Qasir]], patri tas-sitt seklu ħa żball fil-kalkulazzjoni tiegħu ta' madwar 4 jew 6 snin. Tul is-snin ġraw diversi avvenimenti marbutin mal-ġrajja tal-Milied. Fil-Milied tas-sena 800, [[Karlu Manju]] kien inkurunat l-ewwel Imperatur tal-Imperu Qaddis Ruman minn Papa Ljun III. Fil-Milied tal-1066, [[William the Conqueror]] kien inkurunat Re tal-Ingilterra f'Westminster Abbey. Fl-1643 ħaditha isimha [[Christmas Island]], gżira fl-Oċean Indjan li ntlemħet nhar il-Milied ta' dik is-sena mill-Kaptan William Mynors tal-bastiment Royal Mary tal-kumpanija tal-vapuri East India. Fl-1914, matul l-[[Ewwel Gwerra Dinjija]], is-suldati Ġermaniżi u tal-Alleati riedu josservaw il-Milied u l-messaġġ ta' paċi tiegħu billi waqfu mill-ġlied u saħansitra għamlu ukoll logħba futbol bejniethom. Fil-Milied tal-1939 ''A Christmas Carol'' ta' [[Charles Dickens]] ixxandar għall-ewwel darba fuq ir-radju, CBS Radio. == Kif jiġi ċċelebrat il-Milied madwar id-dinja == === F'Betlem === Betlem tal-lum, belt Palestinjana fix-Xatt tal-Punent, 8 km 'l isfel minn Ġerusalemm, tkun imżejna bi dwal u dekorazzjonijiet oħra biex jagħtu dehra ta' ferħ lil din il-belt li fiha twieled Ġesù. Ħafna huma l-pellegrini li jżuru din il-belt f'dawn il-granet. F'Lejlet il-Milied il-ftit Insara tal-post (fl-1947 kienu 75% tal-popolazzjoni, fl-1998 niżlu għal 23%), li huma Palestinjani, u l-pellegrini kollha jiffullaw biex jaraw il-purċissjoni drammattizzata li ssir ta' kull sena. Diversi rikkieba fuq iż-żwiemel fosthom pulizija fuq żwiemel ta' razza Għarbija jiftħu l-parata. Warajhom jasal rikkieb waħdu jġorr is-salib. Wara jimxu s-saċerdoti u l-politiċi. Il-Purċissjoni tidħol solennement fil-Knisja tan-Natività fil-Pjazza tal-Maxtura u titqiegħed xbieha antika ta' Ġesù. Taraġ għoli iwasslek f'għar fejn wieħed isib kewkba tal-fidda li timmarka l-post fejn it-tradizzjoni tgħid li twieled Ġesù. Il-ftit djar tal-Insara ikunu mmarkati b'salib fuq il-bieb u kull dar ikollha presepju espost għall-qima. Kewkba kbira tittella' fuq arblu fil-Pjazza tal-Maxtura. Fil-qrib wieħed isib ukoll il-Grotta tal-Ħalib fejn il-Familja Mqaddsa marret tistaħba fil-Ħarba lejn l-Eġittu. Fil-Knisja ta' Betlem il-Milied ikun iċċelebrat tliet darbiet: Il-Kattoliċi jiċċelebrawh fl-24 ta' Dicembru; il-knejjes Griegi Ortodossi, il-Kopti u s-Sirjani fis-6 ta' Jannar; u l-knisja Armenja fid-19 ta' Jannar. === Malta === Meta tqabbilha ma' pajjiżi oħra Ewropej, Malta għadha tiċċelebra Milied Nisrani, minkejja li diversi drawwiet barranin daħlu ukoll. Għal ħafna anzjani, nies ta' mezza età u tfal il-Milied għadu wieħed reliġjuż b'diversi attivitajiet reliġjużi organizzati fl-iskejjel u mis-Soċjetà tal-[[MUSEUM]]. Mhux l-istess jista' jingħad għall-ġenerazzjoni żagħżugħa għalkemm numru ta' żgħażagħ imorru l-Quddiesa ta' Nofs il-Lejl tal-Milied. ==== In-Novena ==== Kienu d-Dumnikani tal-Belt [[Valletta]] li fi żmien il-Kavallieri bdew jagħmlu n-Novena, disat ijiem ta' tħejjija għall-Milied b'Quddiesa kantata kuljum. Wara ħafna żmien bdiet fil-parroċċi mmexxija mil-Kleru Djoċesan. Illum ħafna parroċċi jiċċelebraw in-novena fil-quddiesa ta' filgħaxija bis-sehem tat-tfal tad-duttrina u għaqdiet oħra. ==== Il-Purċissjoni jew Dimostrazzjoni tal-Bambin ==== Il-qaddis Malti, [[San Gorg Preca]], stinka ħafna biex tinxtered id-devozzjoni lejn il-misteru tal-Inkarnazzjoni. Sa mill-1920 ħa ħsieb li f'kull raħal u belt, lejlet il-Milied, tiġi organizzata “Dimostrazzjoni ad unur ta' Ġesù Bambin”, użanza li daħlet sew fost id-drawwiet sbieħ tal-Milied Malti. Ix-xewqa tiegħu kienet li għall-Milied kull tifel u tifla li kienu jattendu l-M.U.S.E.U.M. jieħdu magħhom id-dar, grotta b'Ġesù Tarbija. Fl-1920, Dun Ġorġ kien ġabar lis-soċji tal-M.U.S.E.U.M. tal-Ħamrun biex jaqsam magħhom xewqa li kellu: li ssir dimostrazzjoni bil-Bambin tal-Milied fejn it-tfal u s-soċji f'lejlet il-Milied joħorġu mat-toroq tal-[[Ħamrun]] jgħajtu l-aħbar li Ġesù Bambin twieled għalina. Ix-xewqa tiegħu kienet li dawn joħorġu bħal f'purċissjoni bix-xemgħa f'idejn it-tfal u l-weraq tal-palm u ż-żebbuġ, iduru mat-toroq kollha tal-Ħamrun u jkantaw innijiet tal-Milied. Riedhom ukoll li jgħidu lil xi rġiel biex jiġu jimxu magħhom. Kellhom bżonn Bambin, u dan issellfuh mill-Belt, mill-Knisja tal-Franġiskani. Minn dakinhar, il-purċissjoni bil-Bambin kibret u xterdet ma' Malta u Għawdex u fl-artijiet l-oħra fejn hemm il-M.U.S.E.U.M.: l-Awstralja, il-Kenja, il-Perù, l-Ingilterra u l-Albanija. Il-qofol tal-purċissjoni hu bambin imdaqqas f'maxtura, bandalora bil-kliem Verbum Dei factum est, fanali tal-mantell biex jagħtu d-dawl u fanali bl-arkett bi kliem relattiv mal-ġrajja tal-Milied. Matul il-purċissjoni x'aktarx li jitkantaw għanjiet tradizzjonali. L-istrumenti kienu, u għadhom jintużaw f'xi nħawi, accordion u vjolini. Il-Purċissjoni tal-Bambin issir f'madwar 66 lokalità f'Malta, fil-parti l-kbira lejlet il-Milied. F'xi postijiet, l-iktar fejn il-MUSEUM, minbarra l-Qasam prinċipali, ikollu fergħa jew tnejn fejn isir it-tagħlim, issir purċissjoni fit-23 ta' Diċembru biex il-membri mill-fergħat differenti fl-istess lokalità jgħinu lil xulxin billi l-purċissjoni titlob ftit xogħol mhux ħażin biex tiġi organizzata. ===== '''Għanjiet Maltin tal-Milied -''' ===== ===== '''''Ninni La Tibkix Iżjed'''''<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=2X0upIj_r5g|titlu=Ninni La Tibkix Izjed|awtur=Malta Philharmonic Orchestra|lingwa=Malti|data-aċċess=2024-12-19}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.bethsnotesplus.com/2022/12/nini-la-tibkix-izjed.html?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR33R8EWeahpKns9IVnS-iQrQoL36pi7SimkAwSAUAq3gdtR-VOaAPp-SGc_aem_1sruPFoVuYXTwwYkUSHhyA|titlu=Ninni la tibkix iżjed|kunjom=Thompson|isem=Beth|data=2022-12-22|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-12-19}}</ref> ===== ''Il-Benniena ta' Ġesù Bambin'' jew, kif inhi magħrufa, in-'Ninni la Tibkix Iżjed', hija għanja mill-aktar magħrufa fost il-Maltin. Inkitbet fl-1846 mill-patri Ġiżwita Indri Schembri.<ref name=":0" /><ref>{{Ċita web|url=http://www.m3p.com.mt/wiki/Ninni_La_Tibkix_I%C5%BCjed?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR0uvy37nihTWjp7vlQjF0LF-29PN_R7ZaHJmw6R8MvyCGcogJUILUTqFT4_aem_l-pnA7dmZ_Q3wl5v2LPyOA|titlu=Ninni La Tibkix Iżjed - M3P|sit=www.m3p.com.mt|data-aċċess=2024-12-19}}</ref> Meta kitibha, dal-patri minn Ħal Luqa kien f'Alġeri u kitibha għal dawk il-Maltin li kienu emigraw lejn Tuneż. Saret popolari mindu bdiet titkanta fil-purċissjonijiet tal-Milied. Ta' min jgħid li n-'Ninni' anke nqalbet bit-Taljan u titkanta fl-Italja. "Rit: Ninni la tibkix iżjed Ninni Ġesù Bambin Ħallih għalina l-biki Għax aħna midinbin. Ejjew, ejjew ja anġli Mis-sema, mija mija Ħdejn Alla li ħalaqkom Bambin ġewwa l-fisqija. Rit: Ejjew taraw b’għajnejkom Lil Alla Kbir tal-ħniena Bambin sabiħ u ħelu Ininni ġo benniena. Rit: Ejjew araw o rgħajja F’kemm faqar, f’kemm tbatija Is-sid ta’ kollox twieled Bin Alla, il-Messija. Rit: Ejjew kbarat tad-dinja Ejjew mingħajr kburija Araw kif Alla Sidna Iċċekken sar tarbija. Rit: Sar bniedem, sar tarbija Biex jiġbed il-qlub tagħna Biex bl-aqwa ġid tas-sema Henjin bla qies jarana. Rit:" ====== '''''Ninu Ninu tal-Milied''''' ====== Taqbila popolari ħafna tat-tfal li saret għanja. "Ninu Ninu tal-Milied, Ommu għamlet il-qagħqiet. Il-qagħqiet tal-qastanija, Santu Rokku bit-tiġrija. Għaddew il-Festi kollha, Baqa’ biss Santa Marija." ====== '''''O Ġesù Ħelwa Tarbija''''' ====== Għanja fuq melodija Maltija miktuba minn Ġ.Mallia "O Ġesù ħelwa tarbija Ejja twieled ġewwa fija Ġesù tfajjel, frott l-imħabba Twieled f’qalbi, miegħi trabba." ==== Presepji, grotti u bambini ==== L-eqdem presepju f'Malta kien inħadem fil-kunvent tal-patrijiet Dumnikani fir-Rabat fl-1617. Fil-monasteru tas-sorijiet Benedittini fl-Imdina għadna nistgħu naraw presepju li sar fl-1826. F'dan l-istess żmien inħadem l-ewwel presepju mekkanizzat f'Malta. Sar minn Antonio Muscat Fenech f'Ħal Qormi, u kien jitħaddem bit-taqtir tal-ilma. L-istil tal-presepju Malti ori[ina mill-istil Sqalli iżda matul iż-żmien inbidel. Fil-bidu l-pasturi kienu tat-tafal u mlibbsin id-drapp waqt li l-presepju nnifsu kien tal-gagazza jew tal-ġebel. Illum jintużaw pasturi magħmulin mill-plastik u huma artistiċi ħafna. Il-presepji magħmulin bil-karta pesta huma tant realistiċi u apprezzati. Fi żmien l-Ingliżi, il-presepji minbarra l-kartapesta bdiet tintuża il-gagazza, faħam maħruq u materjal ieħor. Il-pasturi, minbarra l-Bambin, Marija u San Ġużepp kien ikun hemm ħafna oħrajn li jirrappreżentaw il-ħajja Maltija speċjalment tal-irħula. Fost il-persunaġġi kienu jdaħħlu: l-għannej, in-nissieġ, il-bidwi, taż-żaqq, tat-tanbur, taż-żavżava, is-sajjied, l-imgħaġġeb, tal-forn, ir-rieqed u oħrajn mill-ħajja maltija. F'dak iż-żmien daħlu pasturi magħmula mit-tafal u anke tax-xemgħa; f'dawn l-aħħar snin daħlu tal-plastika u materjal ieħor. Bħala devot kbir tal-Misteru tal-Inkarnazzjoni Dun Ġorġ Preca kellu mħabba kbira lejn il-presepju. Kull Milied huwa kien jarma f'kamartu presepju mdaqqas biex jimmedita quddiemu. Dun Ġorġ anki ried li, permezz tat-tfal li jattendu l-Oqsma tal-Museum, idaħħal id-drawwa tal-Presepju fost ħafna familji Maltin għax kien irid li s-soċji tiegħu jagħtu lit-tfal kollha qrib il-Milied presepju jew grotta bil-Bambin. Illum il-presepju huwa tant popolari f'Malta li anke jsiru kompetizzjonijiet għall-isbaħ presepji. L-Għaqda ħbieb tal-Presepju tara li din id-drawwa tal-presepju tkompli tfakkarna fit-twelid ta' Ġesù. ==== Il-Prietka tat-Tifel ==== Din id-drawwa bdiet fis-seklu 19. Fl-1883 it-tfajjel, Ġorġ Sapiano, kien għamel il-prietka tal-Milied fil-knisja parrokkjali ta' Ħal Luqa. Fl-imgħoddi, it-tifel kien joħroġ minn wara l-altar il-maġġur jew mis-sagristija akkumpanjat minn żewġ abbatini. Kien isellem is-sagrament u liċ-ċelebrant u wara jitla' fuq il-pulptu. L-abbatini ikollhom gandlier bix-xemgħa tixgħel. Meta jitla' fuq il-pulptu minn wara jitla' min għallem il-priedka u joqgħod fuq it-tarag biex jekk dan it-tifel jinsa xi ħaġa jgħidilu fil-pront. Meta t-tifel jasal fuq il-pulptu jsellem lil dawk preżenti u jibda bil-kliem b'ilsien Latin. Dejjem l-istess frażi: Annuntio Vobis Gaudium Magnun, li tfisser 'Se nagħtikom aħbar ta' ferħ kbir.' Ix-xjuħ tal-lokalità kienu jkunu fuq ix-xwiek biex jisimgħu din il-priedka. Anke l-familjari tat-tifel ikollhom ċertu ħerqa għal din il-priedka. Bħal dejjem in-nies preżenti mat-tmiem tal-priedka jkollhom kliem ta' tifħir bħal 'prosit', 'kemm kellu jistudja miskin!', 'Alla jbierek ftakar kollox', 'kemm kien ħelu'. Iżda l-aktar ħaġa li jgħidu hi 'prosit'. Is-skiet jispiċċa u għal ftit in-nies tkun trid qisu waqfa mill-quddiesa biex tgħid kelma. Hemm drawwa, għall inqas f'ċertu parroċċi, li wara l-priedka u l-quddiesa ta' nofs il-lejl it-tifel jissejjaħ mill-kappillan u jiġi mogħti rigal speċjali. ==== Il-Barka tal-Papa bil-Malti ==== Nhar il-Milied filgħodu, ħafna Maltin bħal miljuni oħra madwar id-dinja, isegwu l-Barka Urbi et Orbi li l-Papa jagħti lin-nazzjonijiet kollha. Din il-barka bdiet tiġbed iktar interess mill-Milied tal-1980 'l hawn għax minn dik is-sena l-[[Papa Ġwanni Pawlu II]] beda jagħti l-awguri tiegħu ukoll bl-[[Lingwa Maltija|ilsien Malti]]. L-istazzjonijiet televiżivi ewlenin Maltin kollha jxandru dirett it-trażmissjoni tal-Barka minn [[Pjazza San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. ==== Ikel Tradizzjonali Malti tal-Milied ==== Għall-Milied, il-familji Maltin jinġabru u jippreparaw ikel ftit jew wisq differenti mis-soltu. Qabel, kien ikun hemm l-imqarrun il-forn, il-[[pastizzi]] u l-[[qassatat]] u l-[[qagħaq tal-għasel]]. Popolari kienu ukoll il-qastan, l-[[imbuljuta]] (xarba magħmula mill-qastan), u l-i[[xkumvat]] (qisu spagetti moqli u miksi biz-zokkor). Illum l-iktar ikla popolari tal-Milied hija d-dundjan jew serduk il-forn u l-pudina tal-Milied. Ix-xarba tal-imbuljuta tista’ tgħid li hi xarba Maltija. Din kienet l-aktar tiġi offruta wara l-quddies ta’ nofs il-lejl, fejn il-familji kienu jirritornaw id-dar wara l-quddies u f’dak il-lelj ta’ ksieħ kienu jissaħħnu b’kikkra imbuljuta. Il-kokkodina, il-qastan, l-imsiefer tal-qronfol, iz-zokk tal-kannella u l-qoxra tal-mandolina huma l-ingredjenti prinċipali. Għaliex m’għandniex indaħħluha aktar f’okkażjonijiet tal-Milied. Qegħdin jidhru bosta avviżi għal diversi attivitajiet u meta tara dak offrut, l-imbuljuta ma ssibhiex; anzi tiġi offrut xarbiet oħrajn li tradizzjonalment ssibhom f’pajjiżi oħrajn. === Italja === ==== Il-Presepju ==== L-ewwel presepju kien presepju ħaj. L-idea ġiet lil [[San Franġisk t'Assisi]] li ried iqajjem aktar id-devozzjoni lejn Ġesu' mwieled tarbija u jfakkar lin-nies il-ġrajja tal-ewwel Milied. Dan għamlu fir-raħal ckejken ta' Greccio fl-1223. Sab stalla u ppreparaha u daħħal fiha baqra u ħmara. Imbagħad bdew ġejjin il-patrijiet, ikantaw bħalma kien qalilhom San Franġisk minn qabel. Wara ġew in-nies iġorru x-xemgħat. U fi ftit ħin il-bosk fejn kienu mtela dawl u kant sabiħ tal-Milied. Saret quddiesa sabiħa u fiha San Franġisk qralhom l-episodju tat-twelid ta' Ġesù. Imbagħad kellimhom fuq kif dan ir-re tar-rejiet twieled fqir u fuq kif Alla jsejħilna għall-imħabba. L-istorja tgħid li fil-maxtura vojta dehret tarbija tat-twelid b'mod mirakoluż, u San Franġisk refagħha u wrieha lin-nies. ==== Il-Piferari ==== Tradizzjoni sabiħa imma li sfortunatament qiegħda tintilef hija dik tal-“Piferari” li jinżlu mill-għoljiet tal-Abruzzo u Lazjo jdoqqu ċ-ċirimelli fil-pjazez quddiem xi xena tal-Milied, biex iħabbru li żmien il-ferħ qiegħed fil-qrib. ==== Il-Panettone, il-Pandoro u t-Torrone ==== Kejk tradizzjonali tal-Milied Taljan huwa l-Panettone, kejk ħafif mimli frott u sultana. Dan it-tip ta’ ħobż ħelu b’forma ta’ koppla, b’għoli ta’ madwar 15cm u ġeneralment ikun jiżen kilo’ oriġina f’Milan (bid-djalett Milanese jissejjaħ panaton) u huwa wieħed mis-simboli ta’ din il-belt. Kmieni fis-seklu 20, żewġ furnara minn Milan bdew jipproduċu l-panet­tone fi kwantitajiet kbar għall-bqija tal-Italja. Fl-1919, Angelo Motta ġab rivoluzzjoni fil-panettone tradizzjonali billi tagħha l-forma li nafu llum kif ukoll ħalla l-għaġina togħla ghal tliet darbiet, jew kważi 20 siegħa, qabel ma dan jiġi msajjar. Il-Pandoro (pan d'oro) huwa ħobż ħelu, li ġej minn [[Verona]], f'forma ta' frustum bi stilla ta' tmien ponot. Ħafna drabi jkollu l-icing sugar biex ikun jixbah il-qċaċet bis-silġ tal-Milied. Ħelu ieħor Taljan huwa t-Torrone li hu speċi ta' qubbajd artab mimli lewż, għasel u zokkor. ==== ''Tu Scendi Dalle Stelle'' ==== ''Tu Scendi Dalle Stelle'' hija l-iktar għanja magħrufa tal-Milied li ħarġet mill-Italja. Hija magħrufa wkoll Malta. Tradizzjonalment kienet tindaqq biz-''zampogna'', iż-żaqq jew ''bagpipe'' Taljana. Il-melodija u l-kliem huma ta' [[San Alfons Maria de Liguori]], qassis Naplitan famuż, fundatur tar-Redentoristi, li kitibha fl-1744, fil-Kunvent tal-Konsolazzjoni, f'Deliceto fil-provinċja ta' Foggia fl-Italja t'Isfel. L-għanja tibda bil-kliem "Ħallejt O Alla s-sema" o oriġinarjament semmieha "''Quanne nascette Ninno''" (Meta twieldet it-tarbija). === Fil-Pajjiżi Skandinavi u Nordiċi === ==== Finlandja ==== Hafna Finlandizi jiddeciedu li jmorru f'xi sauna lejlet il-Milied. Il-familji jingabru flimkien u joqoghdu jisimghu r-radju fejn tigi trażmessa 'Peace of Christmas'. Hafna jzuru c-cimiterji biex jittawlu lill-familjari mejtin. ==== Norveġja ==== In-Norveġja huwa l-post tat-twelid taz-zokk popolari hafna matul il-Milied imsemmi 'Yule log'. Fl-antik kienu juzaw dan iz-zokk fic-celebrazzjoni tar-ritorn tax-xemx fis-solstizju tax-xitwa. Il-kelma 'Yule' gejja mill-kelma Norvegiza 'hweol', li tfisser 'rota'. In-Norvegizi kienu jemmnu li x-xemx kienet rota kbira ta' nar li kienet iddur lejn u 'l boghod mid-dinja. Qatt hsibt ghalfejn il-fireplace jidher hafna bhala c-centru ta' xi xena tal-Milied? Din it-tradizzjoni tmur lura ghall-Yule log Norvegiz. Probabbilment huwa responsabbli ukoll ghall-popolarità tal-gobon, kejkijiet, u dezerti forma ta' zokk matul dawn il-festi. ==== Ġermanja ==== Id-dekorazzjonijiet mas-siġar magħrufa bħala 'evergreen' minn dejjem kienu parti mit-tradizzjoni tas-solstizju tax-xitwa fil-Ġermanja. Is-siġar tal-Milied li ssib imżejnin f'dan iż-żmien tas-sena jvarjaw minn siġar tal-prinjol fil-pajjiżi tas-silġ sa siġar tal-palm fil-pajjiżi tas-sħana. Din it-tradizzjoni bdiet ħafna sekli ilu fil-Ġermanja. ===== Is-Siġra tal-Milied ===== Is-siġra tal-Milied hi waħda mill-aktar drawwiet popolari tal-Milied. Illum, fl-Istati Uniti biss, kull sena jinxtraw u jiżżejnu bejn 35 u 40 miljun sigra hajja. Fil-Ġermanja, fit-tmien seklu wara Kristu, proprju lejlet il-Milied, il-patri missjunarju Ingliż [[San Bonifaċju]] sejjaħ madwaru lil dawk in-nies li kienu tgħammdu u kkonvertew. Talabhom biex f'din il-ġurnata speċjali, lejlet it-twelid ta' Ġesu', jaqtgħu is-siġra kbira tal-ballut li qabel taħtha kienu jagħmlu s-sagrifiċċji umani lill-allat foloz. Dan kellhom jagħmluh biex juru kemm vera saru jemmnu f'Ġesu'. Waqt li s-siġra kienet nieżla, inqasmet f'erbgħa biċċiet u f'nofsha dehret tikber siġra żgħira tal-prinjol. San Bonifaċju ħajjarhom jieħdu dik is-siġra bħala simbolu tat-twemmin ġdid tagħhom għax kienet siġra li tipponta 'l fuq lejn is-sema u għax tħaddar is-sena kollha, donnha simbolu tal-ħajja ta' dejjem. Ukoll hija simbolu tal-qawwa għaliex minkejja l-maltemp u l-ksieħ li jaħkmu fuqha fix-xitwa, is-siġra tal-prinjol tibqa' tgħix u tikber. L-aktar taghrif storiku bikri li nsibu fuqha jmur lura ghall-1521 u jirreferi ghal sigra hajja li zzejnet (minghajr dwal) fir-regjun Germaniz ta' Alsace. Taghrif iehor isemmi kif fi Strasbourg fl-1605 in-nies fil-Milied qatghu sigar taz-znuber u zejnuhom b'ward tal-karti, tuffieh, ostji u helu. L-ewwel referenza ghal sigra tal-Milied imzejna bid-dawl tax-xemgha nsibuha fis-seklu 17. Minn nofs is-seklu 17 'il quddiem, is-sigra tal-Milied ziedet fil-popolarità bil-mod il-mod. Izda kien fil-bidu tas-seklu 19 li mill-Germanja nfirxet lejn pajjizi ohra. Hu mahsub li s-sigra tal-Milied giet introdotta fi Franza fl-1837, meta l-Principessa Helen ta' Mecklenburg hadet wahda f'Parigi wara li zzewget lid-Duka ta' Orleans. Fl-Ingilterra l-ewwel sigra fegget fl-1841, meta l-Princep Albert, ir-ragel tar-regina Vittorja, zejjen wahda fil-Kastell ta' Windsor. Kien f'dan iz-zmien li s-sigra dahlet ukoll f'Malta, li kienet kolonja Ingliza. Izda minn fejn giet l-idea li sigra tissimbolizza t-tifsira tal-Milied? Is-sigar li jhaddru matul is-sena kollha ilhom jissimbolizzaw it-twelid mill-gdid minn zminijiet imbieghda. F'diversi kulturi dawn is-sigar fid-djar, specjalment fi zmien is-solstizju tax-xitwa, kienu simbolu tal-hajja. Aktar tard, fiz-Zminijiet tan-Nofs, fl-Ewropa kienu jsiru recti fil-berah u fil-knejjes li wahda minnhom kienet dwar Adam u Eva, id-dnub li ghamlu u t-tkeccija taghhom mill-Gnien ta' l-Eden. F'din ir-recta l-uniku oggett fuq il-palk kienet sigra taz-znuber imzejna bit-tuffieh. Fis-seklu 15 il-Knisja pprojbiet dawn ir-recti izda n-nies tant kienu dwar is-sigra li bdew ipoggu wahda fid-dar taghhom fl-24 ta' Dicembru – il-jum li jfakkar lil Adam u Eva fil-Knisja tal-Lvant. Jidher li s-sigra tal-Milied li nuzaw illum gejja minn din id-drawwa. Is-sigra li kienet tfakkar lil Adam u Eva kienet tissimbolizza kemm sigra tad-dnub kif ukoll sigra tal-hajja. Ghal din ir-raguni, in-nies kienu jzejnuha bit-tuffieh, bhala sinjal tal-frott tad-dnub, u bl-ostji, bhala sinjal tal-hajja. Aktar tard zdied il-helu bhala tizjin fuq is-sigra. Kien fl-1848 li l-ewwel gazzetta Amerikana uriet stampa tas-sigra tal-Milied u t-tradizzjoni griet kwazi f'kull dar fi zmien ftit snin. ===== O Lejl ta' Skiet ===== Fost l-aktar għanjiet popolari Ġermaniżi nsibu 'O Lejl tas-Skiet', bil-Ġermaniż ''Stille Nacht, heilige Nacht''. Din l-għanja nkitbet l-ewwel f'forma ta' poeżija minn Joseph Mohr, fl-1816. Joseph kien saċerdot fil-knisja ta' Obendorf fl-Awstrija. Lejlet il-Milied, l-24 ta' Diċembru ta' l-1818, Joseph ta din il-poeżija lill-ħabib tiegħu Franz Gruber, li kien l-organista tal-istess knisja u surmast ta' skola, biex jikkomponi l-mużika. Franz kiteb il-mużika għaliha fi ftit ħin u laħaq lestieha biex tindaqq u titkanta fil-quddiesa ta' nofs il-lejl dakinhar stess. ===== Stollen ===== Dan il-kejk jaf il-bidu tiegħu fl-1330 fi Dresden il-Ġermanja. Kellhom jgħaddu 100 sena biex infirxet il-popolarità tiegħu u sar magħruf bħala “Christ’s Christmas Bread”. Dan kien inbiegħ fl-eqdem Suq tal-Milied fi Striezel il-Ġermanja, fejn għadek issibu sal-lum fis-swieq kollha tal-Milied fil-Ġermanja. Fl-1560 kienu ġew ppreżentati żewġ kejkijiet Stollen lis-Sindku b’piż rekord ta’ 18-il kilo. Però dan ir-rekord inkiser minn August the Powerful fejn fl-1730 ordna Stollen ta’ 1.8 tu­nellata għal okkażjoni ta’ 24,000 persuna. Fis-17-il seklu kien diffiċli li tagħmel dan il-kejk għar-raġuni li l-Knisja Kattolika ibbanjat l-użu tal-ħalib u butir fil-kej­kijiet. Kienu l-aħwa Kurfurst li fl-1647 bagħtu petizzjoni lill-Papa biex jikkonsidra din id-direttiva. Mal-petizzjoni, l-Papa rċieva wkoll kejk Stollen bħala kumplament u t-talba intlaqgħet bil-kundizzjoni li titħallas taxxa lill-Knisja mill-bejgħ ta’ dan il-kejk. L-oriġinalità tiegħu tibqa’ fi Dresden u hemm biss 150 dul­ċier liċenzjati biex jipproduċuh. Il-forma oriġinarjament kienet tirrappreżenta tarbija fil-fisqija, iżda biż-żmien ipparagunaw il-forma ma’ mina ta’ miniera u kienu l-istess ħaddiema li tawh l-isem Stollen. ==== Ingilterra ==== ===== Kartolini ===== L-ewwel kartolina tal-Milied li qatt saret kien iddisinjaha l-pittur Ingliż magħruf John Callcott Horsley. Kien Sir Henry Cole li talbu jiddisinjalu kartolina f'Diċembru ta' l-1843. Dak iż-żmien minflok kartolini kienu jibagħtu ittri twal bl-awguri tal-Milied. Iżda Sir Henry ma tantx kellu ċans joqgħod jikteb fit-tul minħabba x-xogħol importanti li kellu ta' direttur. Għalhekk talab lil Horsley joħloq kartolina b'messaġġ sempliċi fuqha. Dan pinġa familja qiegħda tiekol l-ikla tal-Milied flimkien u s-sentenza sempliċi: 'A Merry Christmas and a Happy New Year to You'. L-idea ntgħoġbot. Bdew jistampaw bħalha fuq kartun 12.6 ċentimetri tul bi 8 ċentimetri wisa'. Il-kuluri kienu jinżebgħu bl-idejn. Dan kien fl-1843. Sa sitt snin wara, fl-1850, il-proċess tal-istampar kien tant żviluppa li dawn il-kartolini setgħu jiġu stampati bl-irħis u bil-kulur, u saru popolari ħafna. Wara biss erbgħin sena li nħolqot l-ewwel kartolina tal-Milied, fl-Ingilterra tant kienu qed jibagħtu kartolini li fl-1880 il-posta Ingliża ħarġet għall-ewwel darba l-avviż: 'Post early for Christmas'. Matul l-istess zmien, bdew isiru kartolini simili minn R.H. Pease, l-ewwel Amerikan li beda jaghmel il-kartolini, fl-Albanija, New York, u Louis Prang, Germaniz li emigra lejn l-Amerika fl-1850. ===== Viskju jew ''Mistletoe'' ===== It-Tewtoniċi u ċ-Ċeltiċi kienu jqisu l-[[viskju]] bħala pjanta b'qawwiet maġiċi, bħala kura għall-feriti u għall-fertilità. Iċ-Ċeltiċi kienu jdendlu l-viskju fid-djar tagħhom għax-xorti tajba u biex ikeċċu l-ispirti ħżiena. Matul il-ġranet tal-Milied fl-era Vittorjana, l-Ingliżi kienu jdendlu z-zkuk tal-viskju mis-saqaf għal isfel u fl-entraturi. Tnejn min-nies li jinzertaw taħt il-viskju, riedu jbusu lil xulxin, imġiba mhux daqstant komuni fis-soċjetà Vittorjana. Din it-tradizzjoni jista' jkun għandha oriġini Skandinava. ===== Il-Pudina tal-Milied u l-Kejk tal-Milied ===== Il-pudina tal-Milied hija ikla tradizzjonali Ingliża li tmur lura ghall-Medju Evu. Id-dqiq, iz-zokkor, iż-żbib, il-lewż, xaħam u l-ħwawar jitpoġġew f'biċċa drapp u jitgħallew sakemm l-ingredjenti jintefħu ħafna, u jikbru tant li jimlew id-drapp. Imbagħad tinfetaħ, u tiġi mqatta' bħal kejk, bil-krema fil-wiċċ.Fil-Medjuevu din kienet magħrufa bħala mince pie u tisserva bħala ikla magħmula mil-laħam tat-tjur u fniek. Wara bdiet tiġi magħ­mula minn ingredjenti imqatta’ (minced), fosthom tuffieħ, ċirasa, qxur tal-larinġ u l-lumi, passolina, sultana, pruna, xorb u zokkor. Fl-1664 il-Puritani kienu jikkundannaw lil dawk il-Kattoliċi meta jieklu din il-pudina, ghax kienu jqisuha bħala deżerta rikka u tqanqallek xewqa sesswali. Huwa rakkomandat li l-in­gredjenti jitħallew jimmarinaw fil-brandy jew cider għal żmien twil biex toħroġ aktar it-togħma. Pudina li tissajjar ‘steamed’, tieħu madwar tmien sigħat biex issir.Użanzi antiki kienu jiġu applikati billi l-pudina jkollha 13-il ingredjent li jirrappreżentaw lil Ġesù t-12-il appostlu. Kull membru tal-familja għandu, b’imgħarfa tal-injam, iħawwad l-ingredjenti fl-iskutella fid-direzzjoni mil-lvant għall-Punent li tirrappreżenta t-triq li ħadu t-Tliet Slaten Maġi sa ma waslu fl-għar ta’ Betlem. Titbexxex bil-brandy u tingħata n-nar biex tfakkarna fil-passjoni ta’ Ġesù u l-holly fuq il-pudina tirrappreżenta l-kuruna tax-xewk. Jitpoġġew ukoll munita mat-taħlita għal xorti tajba. Dik il-persuna li tinzertalha l-munita fil-porzjon tagħha tgawdi saħħa, kuntentizza u gwadann ta’ flus. L-akbar pudina li qatt issajret kienet tiżen 7,231 libbra magħmula f’Lancashire l-Ingilterra f’Lulju 1992. Il-Kejk tal-Milied (Christmas Cake) hu tip ta’ kejk tal-frott li nsibu l-oriġini tiegħu fl-Ingilterra u bħal ikel u ħelu ieħor, maż-żmien ġie introdott fl-Irlanda, l-Iskozja, il-pajjiżi kollha tal-Commonwealth fosthom Malta, kif ukoll fil-Ġappun u l-Filippini. Dan il-kejk jista’ jkun ċar, skur jew morbidu skont l-ingredjenti u l-metodu, forma baxxa, għolja, kwadra, tonda jew ovali, jinkesa bil-marzipan u ġelu u ddekorat b’disinji u simboli konnessi mal-Milied. Wieħed mill-favoriti fost il-ħafna hemm dak tradizzjonalment Skoċċiż magħruf bħala Whisky Dundee. L-isem ngħata proprju għall-belt ta’ Dundee fejn oriġina u m’għandux jon­qos li fost l-ingredjenti hemm il-whisky. Dan il-kejk hu morbidu u bi ftit passolina, żbib, sultana u ċirasa. Hu ideali għal dawk li ma jħobbux kejk bi kwantità ta’ frott. Anke fit-taħli­ta tal-kejk kienu okkażjonalment jitpoġġew muniti bħal pudina tal-Milied. Ġeneralment kienu muniti ta’ tliet soldi tal-fidda jew sikxpens. Fil-Ġappun, dan il-kejk jittiekel lejlet il-Milied. Għall-kuntrarju dan jikkonsisti fi sponge kejk bil-whipped cream u dekorat bil-frawli u ċikkulata. Fil-Filippini, il-kejk tal-Milied huma sofor minħabba l-ingredjenti wżati miżjudin bil-lewż. Il-kejk jixxarrab bil-brandy jew rum flimkien mal-ġulep taz-zokkor. Jista’ jintuża wkoll xi liquor. Dan il-kejk jibqa’ frisk u jkun jista’ jittiekel wara xhur. ===== Carol Singing ===== Il-''Carol singing'' nistgħu ngħidu li beda fl-Ingilterra. Il-mużiċisti kienu joqogħdu jduru minn raħal għal ieħor u jżuru l-kastelli u d-djar tas-sinjuri. Bħala ringrazzjament huma kienu jistennew li jingħataw il-flus jew ikla sħuna. Fost l-iktar għanjiet Ingliżi magħrufin insibu ''Away in a manger, Deck the Halls, Ding Dong Merrily on High, The First Nowell, God rest ye Merry Gentleman, Good King Wenceslas, Hark the Herald Angels Sing, Jingle Bells, Joy to the World,'' u ''The Little Drummer Boy''. ===== Il-Kalzetta mas-Sodda ===== Fl-Istati Uniti u fl-Ingilterra, it-tfal idendlu l-kalzetta mas-sodda jew vicin il-fireplace lejlet il-Milied, u jistennew li timtela bil-helu filwaqt li jkunu reqdin. Fl-Iskandinavja, it-tfal ihallu z-zarbuna fuq il-fireplace bl-istess hsieb. Din it-tradizzjoni tmur lura ghal-leggendi fuq San Nikola. Wahda mil-leggendi tirrakonta l-istorja fuq tlett ibniet foqra li ma setghux jizzewgu ghaliex ma kellhomx flus. Biex ma jigux mibjugha minn missierhom, San Nikola halla l-muniti tad-deheb lil kull wahda minnhom. Wahda mill-muniti nizlet mic-cumnija ghal go zarbuna ta' wahda minnhom. Ohra giet f'tieqa u go par kalzetti li kienu mdendla vi- cin in-nar biex jinxfu. === F'Pajjiżi oħra === ==== Franza ==== Fi Franza, il-Milied jissejjah 'Noel'. Din il-kelma gejja mill-frazi Franciza ''les bonnes nouvelles'', li tfisser 'l-ahbar it-tajba'. ===== Christmas Log ===== Popolari ħafna fi Franza dan il-ħelu li nxtered ukoll ma’ pajjiżi oħrajn. Magħruf bħala Buche de Noel jirrappreżenta zokk ta’ siġra fejn fl-imgħoddi kienu jinħarqu zkuk kbar tas-siġar fil-lejl tal-Milied li kienu jirrappreżentaw il-komfort tas-sħana u dawl – simboli tat-twelid tal-Bambin. Din hi deżerta tradizzjonali għall-Milied. Magħ­mula minn sponge safrani forma ta’ zokk ta’ siġra u hemm bosta varjazzjonijiet ta’ għamla u dekorazzjoni. Miksija biċ-ċikkulata u l-istess kisi mibrux b’furketta ħalli jagħti d-dehra tal-qoxra taz-zokk. Im­ferrex ukoll fuqha icing sugar għad-dehra tas-snow u anke ċirasa. ==== Greċja ==== Fil-Greċja, ħafna jemmnu fil-''kallikantzeri'', ''goblins'' (ħlejjaq ċkejknin tal-ħrejjef) li suppost jikkawżaw il-ħsara matul it-12-il ġurnata ta' qabel il-Milied. Hawnhekk normalment ir-rigali jingħataw fl-ewwel tas-sena. ==== Awstralja ==== Fl-Awstralja, din il-festa tigi f'nofs is-sajf u hafna drabi t-temperatura f'certi partijiet fl-Awstralja titla' ghal aktar minn 100&nbsp;°F f'jum il-Milied. Matul dan l-istagun shun u xemxi fl-Awstralja, huwa komuni hafna li n-nies imorru l-bahar u jaghmlu l-barbikjus. Ic-celebrazzjonijiet tradizzjonali f'jum il-Milied jinkludu festi tal-familja, rigali u#jew xi ikla shuna bis-serduk, majjal jew hut tal-bahar jew kif digà ghidna barbecues. ==== Ukraina ==== L-[[Ukraina|Ukraini]] jippreparaw ikla kbira bi tnax-il platt. It-tifel iż-żgħir ta' kull familja joqgħod fit-tieqa jittawwal biex jara l-istilla tal-Milied, sinjal li l-festa tista' tibda. L-iktar għanja tal-Milied Ukraina famuża hija ''Carol of the Bells'' miktuba mill-kompożitur Ukrain Mykola Dmytrovych Leontovych, u ndaqqet għall-ewwel darba f'Diċembru 1916 minn kor studenti tal-Università ta' Kiev. ==== Kanada ==== Ħafna mit-tradizzjonijiet tal-Milied fil-Kanada huma simili ħafna ta' dawk prattikati fl-Amerika. Fit-tramuntana tal-pajjiż, l-Eskimos jiċċelebraw festa xitwija msejħa sinck tuck, fejn isiru diversi festini biż-żfin u jingħataw ir-rigali. ==== Messiku ==== Fil-Messiku, skulturi tal-''paper mache'' msejħa ''pinatas'' jiġu mimlija bil-ħelu u muniti u jiġu mdendla mis-saqaf. Imbagħad it-tfal, wieħed wara l-ieħor jagħtu daqqa lill-pinata sakemm tinkiser, u jinżlu xebgħa ħelu u flus fl-art, u mbagħad it-tfal tarahom jinżlu jiġru fl-art biex jiġbru kemm jifilħu ħelu. ===== Il-Ponsjetta ===== Il-ponsjetta, li l-isem botaniku tagħha hu ''Euphorbia pulcherrima'' ġejja mill-Messiku. Il-kelma pulcherrima tfisser l-iżjed sabiħa. Din kienet pjanta importanti għall-Azteki u kienu jużawha bħala mediċinali. Kienet importanti wkoll fiċ-Ċili u l-Peru. Skont leġġenda Messikana tas-seklu 16, Pepita, kienet tifla ċkejkna Messikana, fqira ħafna tant li ma kellhiex flus biex tixtri rigal biex tieħdu l-Knisja bħala parti miċ-ċelebrazzjoni tat-twelid ta' Ġesù. Fi triqitha lit-tifla dehrilha anġlu li talabha tiġbor ftit ħaxix selvaġġ mit-triq u tpoġġih quddiem l-altar tal-knisja. It-tifla hekk għamlet u f'daqqa waħda minn fost iż-żbul beda jwarrad fjur ħamrani bellusi. Minn dak in-nhar il-Messikani bdew isejħu lil dawn il-fjuri ''Flores de Noches Buena'' jiġifieri'Fjur tal-lejl Qaddis'. Fis-seklu 17 il-patrijiet Franġiskani tal-Messiku bdew jużaw dawn il-pjanti fit-tiżjin tal-Milied. Fl-1828, l-Ambaxxatur Amerikan għall-Messiku, Joel R. Poinsett, dilettant tal-botanika, ħa pjanta ħamra u ħadra mill-Messiku għall-Amerika. Minħabba li l-kuluri tagħha dehru perfetti għal din il-festa ġdida, din il-pjanta, li ssemmiet ponsjetta għal Poinsett, bdiet tidher fis-serer mis-snin 1830. Fl-1870, il-ħwienet fi New York bdew ibigħuhom ukoll matul il-Milied. Sas-sena 1900, saru simbolu universali ta' din il-festa.Il-popolarità ta' din il-pjanta kompliet tikber tant li fl-Istati Uniti biż-żmien ħolqulha wkoll jum nazzjonali – it-12 ta' Diċembru, jum il-mewt ta' Poinsett. === Ikel Tradizzjonali tal-Milied === L-aktar ikla tradizzjonali u komuni tibqa’ dik tad-dundjan mimli u msajjar fil-forn, fejn hawn pajjiżi li jsajjruh biss għal żmien il-Milied. Ħelu li wkoll issibu mxerred f’bosta pajjiżi hu l-kejk tal-Milied, il-Pudina tal-Milied u l-gallettini tal-ġinġer. Apparti t-tip ta’ xorb li wieħed jikkonsma kuljum matul is-sena, huwa l-inbid sħun (mulled wine) li jikkomplimenta ħafna għal dan iż-żmien ta’ kesħa. l-aktar ikla popolari għal żmien il-Milied hu d-dundjan il-forn. Filwaqt li dan id-dixx jissajjar f’bosta pajjiżi madwar id-dinja, dan jaf il-bidu tiegħu fl-Amerika. Kien meqjus bħala tajra selvaġġa u tgħix fil-konfini bejn l-Amerika u l-Messiku. Biż-żmien dan l-ispeċi ħa post il-wizz, li kien dixx popolari ħafna fl-Amerika. Id-dundjan jissajjar fil-forn u bħal tjur oħrajn id-dundjan kien u għadu jimtela b’bosta ikel ie­ħor bħal ħobż, ħwawar, ċanga mqatta’, qastan, qara bagħli eċċ. Kien fl-1523 meta din it-tajra waslet fl-Ewropa, proprju fi Spanja minn xi vjaġġaturi. Minn hemm imbagħad dan id-dixx specjali tal-Milied inxtered ma’ bosta pajjiżi oħrajn Ewropej u l-ikla tad-dundjan hi sinonima mal-ikliet tal-Milied. Hemm pajjiżi fejn iżom­mu t-tradizzjonijiet tagħhom. Eżempju żgħir hu l-Portugall. Dan il-pajjiż hu rinomat għall-platti varji fir-riċetti tal-bakkal­jaw. Fil-fatt jgħidu li għandhom 365 riċetti – waħda kuljum għal matul is-sena. Però dik ta’ Leljet il-Milied tissajjar biss f’dak il-jum. L-Iżvezja għandhom is-Smorgasbord li tikkonsisti f’ikla buffet b’varjazzjoni kbira ta’ ikel. Fi Franza nsibu varjazzjoni ta’ ikliet għal żmien il-Milied, jiddependi mir-reġjun. Però l-aktar popolari hi dik fir-reġjun Ile de France fejn tinsab Pariġi, li tikkonsisti fi platti rikki ta’ frott tal-baħar. Spanja wkoll għandha t-tradizzjonijiet tagħha billi f’lejlet il-Milied, wara l-quddies ta’ filgħaxija (mhux bħal tagħna f’nofs il-lejl) jiċċelebraw ’l hekk magħruf bħala La Noche Buena. Ikla abbondanti b’ikel varjat bejn il-familji miġburin flimkien. Din l-użanza ssir f’pajjiżi oħrajn fosthom Kuba, il-Filippini u l-Amerika Latina. Il-gallettini u kejkijiet żgħar huma sinonimi għal żmien il-Milied, speċjalment fl-Ewropa minn fejn oriġinaw. Bdiewa Neolitiċi kienu jagħmlu speċi billi jaħmu l-qamħ eluf ta’ snin ilu. Però kien żmien il-medjuevu li dawn il-prodotti ħadu spinta. Kienu l-Olandiżi minn tal-ewwel u fil-fatt il-kelma cookies ġejja mill-kelma Olandiza Koekje – kejk żgħir. Fil-bidu tas-16-il seklu saru popolari u kont issibhom ma’ kullimkien b’diversi riċetti, għamliet, forom u qisien. Dawn il-gallettini ċatti kienu jintużaw mit-tfal billi jpoġġu ammont żgħir fuq it-tieqa għall-Christmas Father biex jikolhom waqt il-vjaġġi tiegħu matul il-lejl. Dawn imqarbin kellhom skop biex “jirrikattaw” lill-Christmas Father biex iħallilhom il-ġugarelli u dawk bil-għaqal kienu juru l-apprezzament tagħhom għar-rigali li kien iħallilhom il-Christmas Father. Insibu wkoll il-famużi gingerbread li dawn ukoll huma ta’ kull għamla u daqs u li tfaċċaw fiċ-ċentru tal-Ewropa fil-Medjuevu. Però kien fid-19-il seklu li dan il-prodott ġie assoċjat bħala ħelu għal żmien il-Milied. Fil-bidu kienu l-patrijiet li kienu jipproduċuhom, iżda fis-17-il seklu tħajjru id-dolċiera, fejn speċjalizzaw aktar fihom. L-aktar li speċjalizzaw fihom kienu l-Ġermaniżi fil-belt ta’ Nuremberg. Issibhom is-sena kollha, iżda d-domanda fenomenali għalihom issir fi żmien il-Milied. Il-forom u daqs ivarjaw, però l-aktar popolari hu l-Gingerbread Man. Din il-gallettina tkun dekorata b’diversi modi iżda barra l-wiċċ ikollha wkoll is-sidrija bil-buttuni u ċ-ċoff. Takkumpanjah hemm il-figura ta’ Mara bl-istess dehriet u bil-fardal. Insibu wkoll mudelli ta’ djar tal-ġinġer u ħelu ieħor bħala dekorazzjoni. Popolari ħafna mbagħad hemm dawk il-Lebkuchen li għadhom għamla ta’ qalb b’messaġġ fuqha. Pajjiżi oħrajn jispeċjalizzaw f’dawn il-prodotti fosthom, l-Awstrija għandhom il-Keskes, iċ-Ċekoslovakkja il-Vanocni Cukrovi u r-Russi l-cookies oriġinali fl-għamla u t-Tea Cakes u fil-Polonja, l-Irlanda u l-Awstralja nsibu s-Soda Bread. Dawn kollha huma speċi ta’ gallettini. Min isiefer f’pajjiżi kesħin jinnota bejjiegħa fit-toroq ibigħu il-qastan inkaljat fejn il-forn ikun forma ta’ ferrovija. Mhux ta’ b’xejn insibu id-diska tal-Milied tibda bil-kliem “Chestnuts roasted on an open fire…” Il-qastan ukoll hu prodott għal dan iż-żmien u jisserva wkoll waqt l-ikel tal-Milied u anke mdaħħal f’ċerti riċetti. Fl-Amerika nsibu l-candy stick li oriġina f’Indiana fl-1900 u kien proprju minn dakinhar li l-istick bdiet tingħata l-forma mgħawwġa min-naħa waħda u fi tliet kuluri: l-abjad, l-aħmar u l-aħdar. Jingħad li dan il-ħelu jissimbolizza l-bastun ta’ ragħaj u għaldaqstant attribwit lil Ġesù bħala r-ragħaj tagħna. Dan il-ħelu jingħata lit-tfal żgħar biex joqogħdu kwieti waqt il-funzjonijiet tal-Milied fil-knejjes. Ma’ dawn ukoll insibu Lollipops b’forom sinonimi mal-Milied. === L-Awguri tal-Milied b'diversi lingwi === * Albaniż - Gezuar Krishtlinjden * [[Lingwa Baska|Bask]] - Zorionak eta Urte Berri On * Bulgaru - Tchestita Koleda; Tchestito Rojdestvo Hristovo * Ċiniż - Gun Tso Sun Tan'Gung Haw Sun * Ċek - Prejeme Vam Vesele Vanoce a stastny Novy Rok * Daniż - Glredelig Jul * Finlandiż - Hyvaajoulua * [[Lingwa Franċiża|Franċiż]] - Joyeux Noel * Ġermaniż - Froehliche Weihnachten * Grieg - Kala Christouyenna * [[Lingwa Għarbija|Għarbi]] - Idah Saidan Wa Sanah Jadidah * [[Lingwa Ingliża|Ingliż]] - Merry Christmas * Katalan - Bon Nadal i un Bon Any Nou * Kroat - Sretan Bozic * Lhudi - Mo'adim Lesimkha. Chena tova * Malti - Il-Milied it-Tajjeb * Olandiż - Vrolijk Kerstfeest * Norvegiż - God Jul * [[Lingwa Pollakka|Pollakk]] - Wesolych Swiat Bozego Narodzenia * [[Lingwa Russa|Russu]] - Srozhdestvom Kristovym * [[Lingwa Spanjola|Spanjol]] - Feliz Navidad * Svediż - God Jul * [[Lingwa Taljana|Taljan]] - Buon Natale * Tork - Noeliniz Ve Yeni Yiliniz Kutlu Olsun * Ungeriż - Kellemes Karacsonyi unnepeket == Referenzi == [[Kategorija:Milied| ]] [[Kategorija:Festi pubbliċi]] [[Kategorija:Kristjaneżmu]] 278mmdlxcr70scwga1w00tbo8k70n0l 0 21902 319038 316949 2024-12-20T06:02:27Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319038 wikitext text/x-wiki [[Stampa:University of Malta Coat of Arms.svg|daqsminuri|201x201px|<center>Arma tal-Università ta' Malta<br> Mottu:''Ut Fructificemus Deo''</center>]] {{Databox}} L-'''Università ta' Malta''' hi l-ogħla istutuzzjoni edukattiva pubblika fir-[[Malta|Repubblika ta' Malta]] u għandha l-kampus tagħha l-I[[msida]]. Hi membru tal-Assoċjazzjoni tal-Universitajiet tal-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet|Commonwealth]].<ref name="auc">[https://web.archive.org/web/20120414061354/http://www.acu.ac.uk/institutions/view?id=598] University of Malta</ref> ==Storja== [[Stampa:2022 - Univ of Malta.jpg|350 px|lemin|thumb|Tal-Università ta' Malta ''Gateway Building'']] L-Università ta' Malta taf il-bidu tagħha lill-''Collegium Melitense'' li twaqqaf b'intervenzjoni diretta mill-Papa fit-12 ta' Novembru 1592, Dan il-kulleġġ kien immexxi mill-[[Ġiżwiti]] fuq l-istess linji tal-kulleġġi li kellhom f'pajjiżi oħra magħrufin bħala ''Collegia Externorum'', għall-edukazzjoni ta' dawk li ma kinux se jsiru Ġiżwiti. Bis-saħħa ta' bolla tal-[[Papa Piju IV]] tad-29 ta' Awwissu 1561, li iktar tard ġiet ikkonfermata b'bolla oħra ta' [[Papa Gregorju XIII]] fid-9 ta' Mejju 1578, il-Ġiżwiti ngħataw l-awtorità li jikkonferixxu l-lawrji ta' ''Magister Philosophiae'' u ''Doctor Divinitatis''. Però l-att li waqqaf il-kulleġġ speċifika li barra l-Filosofija u t-Teoloġija għandhom jiġu mgħallma wkoll suġġetti oħra bħall-Grammatika u l-istudji Umanistiċi. Il-Kulleġġ fetaħ fit-8 ta' Marzu 1593 f'dar fil-belt Valletta li kienet isservi ta' skola u reżidenza għal disa' Ġiwiti. Il-bini tal-"Collegium Melitense" beda fl-1595. Fi żmien sentejn il-Ġiżwiti kienu diġà marru f'dal-bini ġdid. Wara li ntemmet il-pesta tal-1675, il-Gran Mastru [[Nicolas Cotoner]] ħatar lil Fra Dr Giuseppe Zammit bħala ''lettore'' fl-Anatomija u l-Kirurġija fis-''Sacra Infermeria'' fid-19 ta' Ottobru 1676. Dan it-tentattiv biex jiġi formalizzat it-tagħlim tal-mediċina fl-isptar tal-Ordni, ħafna jqisuh bħala l-bidu tal-iskola medika. Zammit waqqaf l-ewwel bibljoteka medika fil-gżejjer kif ukoll ġnien ta' ħxejjex mediċinali fil-foss tal-[[Forti Sant'Iermu]]. Fl-1768 il-Gran Mastru [[Manuel Pinto da Fonseca]] keċċa l-[[Ġiżwiti]] minn Malta kif kien sar fir-[[Renju taż-Żewġ Sqallijiet]], fi [[Franza]], fl-[[Spanja|Imperu Spanjol]] u f'[[Parma]]. Wara t-tkeċċija tal-Ordni tal-Ġiżwiti, Pinto approprija d-dħul kollu mill-proprjetà tagħha fil-gżejjer bl-għan li jwaqqaf ''Pubblica Università di Studi Generali''. Pinto ffirma d-digriet li waqqaf l-Università fit-22 ta' Novembru 1769 wara li kien awtorizzat li jagħmel hekk bil-[[Brevi Appostoliku]], ''Sedula Romani Pontifici'', li rċieva fl-20 ta' Ottubru 1769. L-universitá baqgħet tuża l-bini tal-kulleġġ tal-Ġiżwiti fi Triq San Pawl fil-belt Valletta. Fil-25 ta' Mejju 1771, twaqqaf ''Collegio Medico'' bħala wieħed mill-fakultajiet tal-Università. Meta twaqqfet l-università, il-''Principe dell’Accademia dei Medici'' kien il-[[kirurgu]] [[Mikiel'Ang Grima|Michelangelo Grima]] li kellu wkoll il-katedra tal-Anatomija u Kirurġija flimkien fl-iskola medika, waqt li l-Professur tal-Mediċina kien Giorgio Locano. L-ewwel rettur tal-università kien Dun Roberto Costaguti membru tal-Ordni tas-Serviti li fis-snin ta' qabel kien għamel fama bħala predikatur. Inġabu għadd ta' professuri barranin biex jgħinu fit-twaqqif tal-università u dawn ħadu l-ħatra tagħhom f'Ġunju tal-1771. Kienu joqogħdu kollha flimkien fil-kulleġġ tal-Ġiżwiti. Jidher li l-fakultà tal-mediċina biss kellha l-għalliema kollha minn Malta u din saret tradizzjoni li baqgħet tinżamm. Ftit wara l-mewt ta' Pinto, is-suċċessur tiegħu il-Gran Mastru [[Francisco Ximenes de Texada]] naqqas in-numru ta' katedri u keċċa l-għalliema barranin kollha bħala miżura ekonomika. [[Napuljun]] abolixxieha ħamest ijiem wara l-wasla tiegħu fit-18 ta' Ġunju 1798 u matul l-okkupazzjoni Franċiża l-unversità saret istituzzjoni tal-edukazzjoni fuq mudell repubblikan. Meta Malta saret protettorat Brittaniku fl-1800 Sir Alexander Ball reġa’ waqqaf l-Università u ħatar lill-Kanonku Francesco Saverio Caruana bħala Rettur fit-28 ta’ Ottubru 1800, bħala rikonoxximent tas-servizz li kien ta fil-qawmien kontra l-Franċiżi. L-ewwel Rettur maħtur mill-Gvernatur Sir Thomas Maitland fil-bidu tal-ħakma Brittanika kien il-patri Dumnikan Gerolamo Inglott, Professur tal-Filosofija. Matul il-perjodu Ingliż, l-Università għaddiet minn sensiela ta’ bidliet fl-istatuti u r-regolamenti tagħha sabiex tiġi timxi bħall-universitajiet fir-Renju Unit. L-istemma attwali u l-motto 'Ut Fructificemus Deo' kienu proposti fl-1 ta’ Marzu 1923 mir-Rettur, il-Professur [[Temi Zammit|Sir Temistokle Zammit]]. Bejn l-1937 u meta Malta saret Repubblika fl-1974 l-Università kisbet id-dritt li tuża l-kelma 'Rjali' fit-titlu tagħha. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, issaħħu l-Librerija u l-istrutturi ta’ appoġġ. Fl-1959 infetħu l-Evans Laboratories biex jospitaw il-Fakultà tax-Xjenza ħdejn l-isptar il-qadim tal-Kavallieri fil-Belt Valletta, u fl-1968 infetaħ il-bini ta’ Skola Medika ġdida ħdejn l-Isptar San Luqa fi Gwardamanġa. Fl-istess żmien ġie inawgurat il-Kampus il-ġdid fl-Imsida. Il-Fakultà tal-Inġinerija Mekkanika u Elettrika (illum il-Fakultà tal-Inġinerija) u l-Fakultà tal-Edukazzjoni ngħaqdu mal-Università meta dak li kien il-Polytechnic (magħruf ukoll bħala l-Kulleġġ Malti għall-Arti, ix-Xjenza u t-Teknoloġija) ġie inkorporat magħha. ==L-Università llum== [[Stampa:Uni-20malta.jpg|300px|right|thumb|Il-kampus tal-Università ta' Malta l-[[Msida]]]] L-istruttura attwali tal-Università twaqqfet permezz tal-Att dwar l-Edukazzjoni ta’ l-1988. Bħalissa studenti hemm madwar 11,000, fosthom madwar 600 barranin/fuq skambju, u qed jattendu korsijiet full-time jew part-time għal Grad jew għal diploma, li ħafna minnhom jimxu bis-sistema tal-moduli jew kredti. Il-korsijiet li jwasslu għal Grad huma mfassla b’mod li jipproduċu professjonisti kkwalifikati ħafna, b’esperjenza fir-riċerka, li ’l quddiem jokkupaw karigi ewlenin fl-industrija, fil-kummerċ u fis-settur pubbliku in ġenerali. L-Università llum għandha erbatax-il fakultà u numru ta’ ċentri u istituti interdixxiplinarji. == Fakultajiet == *Fakultà tal-Arti *Fakultà tal-Ambjent mibni *Fakultà tad-Dentistrija *Fakultà tal-Ekonomija, Management u Accountancy *Fakultà tal-Edukazzjoni *Fakultà tal-Inġinerija *Fakultà tal-Liġi *Fakultà tal-Mediċina u l-Kirurġija *Fakultà tax-Xjenzi tas-saħħa *Fakultà tax-Xjenza *Fakultà tat-Teoloġija *Facoltà tat-Teknoloġija tal-Informatika u l-Komunikazzjoni *Fakultà tal-Midja u tax-xjenzi tal-Għerf ==Xi lawrjati magħrufin== * [[Ban Ki-Moon]] (laurea ad honorem) * [[Ġorġ Borg Olivier]], politiku * [[Dom Mintoff]], perit u politiku * [[Edward de Bono]], psikologu * [[Katrine Camilleri]], avvocato * [[Eddie Fenech Adami]], imħallef u politiku * [[Karmenu Mifsud Bonnici]], imħallef u politiku * [[Ignazio Falzon]], saċerdot u [[beatu]] * [[Guido de Marco]], politiku * [[Lawrence Gonzi]], politiku * [[George Abela]], politiku u president ta' Malta * [[Alfred Sant]], politiku * [[Keith Azzopardi]], diplomatiku == Retturi tal-Università == {| class="wikitable" border="1" ! Retturi !! Dati !! Osservazzjonijiet |- | Roberto Ranieri Costaguti || 1771 - 1773|| |- | Francesco Bonnici|| 1773 - 1776 || Prefett tal-istudji |- | Domenico A. Malarbi|| 1776 - 1780 || |- | Giuseppe Angelo Moncada|| 1780 - 1786 || |- | Prospero Xuereb|| 1787 - 1788 || |- | Maturino Francesco de Muller || 1790 - 1797 || |- | Giovanni Villet Bellet || 1798 || |- | --- || --- || Okkupazzjoni Franċiża |- | Francesco Saverio Caruana || 1800 - 1822 || |- | Girolamo Saverio Inglott || 1822 - 1833 || |- | Emmanuele Rossignaud || 1834 - 1841 || |- | Thaddeus O'Malley || 1841 - 1842 || |- | Pietro Paolo Psaila || 1842 - 1843 || Rettur proviżorju |- | William Henry Butt || 1844 - 1854 || |- | Saverio Schembri || 1854 - 1880 || |- | Sigismondo Savona || 1880 - 1887 || |- | Antonio Annetto Caruana || 1887 - 1896 || |- | [[Napuljun Tagliaferro|Napoleone Tagliaferro]] || 1897 - 1904 || |- | Eduardo Magro || 1904 - 1920 || |- | [[Temi Zammit|Temistokle Zammit]] || 1920 - 1926 || |- | Thomas Agius || 1926 - 1934 || |- | Robert Victor Galea || 1934 - 1948 || |- | Joseph Albert Manché || 1948 - 1963 || |- | Edwin J. Borg Costanzi || 1963 - 1980 || |- | Donald H. Walwyn-James || 1980 - 1982 || |- | George P. Xuereb || 1982 - 1987 || |- | [[Peter Serracino Inglott]] || 1987 - 1988 || |- | Edwin J. Borg Costanzi || 1988 - 1991 || |- | [[Peter Serracino Inglott]] || 1991 - 1996 || |- | Roger Ellul-Micallef || 1996 - 2006 || |- | Juanito Camilleri || 2006 - 2016 || |- | Alfred J. Vella || 2016 - ||Rettur attwali |} ==Referenzi== {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == {{Commonscat}} * [http://www.um.edu.mt/malti Sit uffiċjali tal-Università ta' Malta] {{Repubblika ta' Malta}} [[Kategorija:Università ta' Malta]] [[Kategorija:Universitajiet f'Malta]] kj15ucjxxorrwo0t3lqt3ci1v5lb9kg 0 23051 319029 302507 2024-12-20T02:29:43Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319029 wikitext text/x-wiki {{Wikifikazzjoni}} [[Stampa:Carnival in Valletta - Trucks in Street of Valletta.jpg|daqsminuri|Il-Karnival fil-Belt [[Valletta]]|300px]] Il-'''Karnival ta' Malta''' huwa ċelebrazzjoni tradizzjoni li tinvolvi sensiela ta' attivitajiet li jsiru kull sena fil-ġranet immedjatament qabel il-bidu tar-[[Randan]]. Jeżistu żewġ tifsiriet li jinterpretaw l-oriġini tal-kelma ‘karnival’ b’mod differenti u oppost. Iż-żewġ tifsiriet għandhom x’jaqsmu mas-sawm tar-Randan. L-ewwel verżjoni hi ''carne vale'' – jiġifieri ‘jiswa l-laħam’, l-oħra hi ''carne lievare, jiġifieri'' ‘jitwarrab il-laħam’. Il-Karnival kien ukoll marbut mal-''Giovedì Gras'' u l-''Martedì Gras'', u dawn ukoll jirriferu għal ċerti ġranet meta l-laħam, u miegħu ikel x-xaħmi setgħu jittieklu liberament.   == Storja == Il-karnival jissemma għall-ewwel darba fi bliet Taljani, eżempju f’Milan, F’Venezja, f’Ruma u f’Napli tas-seklu tnax u tlettax. Mhux ta’ b’xejn allura li dan l-isem ġej mit-Taljan.  Wara xi żmien kien daħal ukoll it-tbaħrit li ħa aktar prominenza mill-ikel innifsu u li żgur li influwenzaw anki lill-Maltin fil-mod ta’ kif iġibu rwieħhom f’dawn iż-żminijiet. Dokumenti tas-seklu 15 juru li fl-isptar ta’ Santu Spirtu, r-Rabat, fil-jiem tal-Karnival, il-morda kienu jingħataw ikel aktar rikk mis-soltu, l-aktar, laħam tal-vitella, ġobon u ħalib. Dan bħallikieku biex ipatti għal jiem ta’ astinenza li wieħed kellu josserva wara, fl-erbgħin jum tar-Randan. === Żmien l-Ordni ta' San Ġwann === Meta wasal l-Ordni ta’ San Ġwann f’Malta, il-karnival ħa xejra aktar ta’ tbaħrit. Hu magħruf li fl-1535, il-Kavallieri kienu organizzaw u ħadu sehem f’tip ta’ lotta bix-xwabel fil-pjazza tal-Birgu. Kemm il-Kavallieri kif ukoll il-Maltin issa bdew jipparteċipaw b’mod spontanju u brijuż kif ukoll b’mod aktar organizzat. Jista’ jkun li l-kelma ‘parata’ ġejja minn dan it-tip ta’ ġlied finta, għax ''parare'' bit-Taljan tfisser tfendi, bħal meta ġellied ifendi bix-xabla biex ma jintlaqatx. Waħda mill-okkażjonijiet tal-Karnival li baqgħu jissemmew kienet dik ta’ 1552, meta l-famuż Ammiral Andrea Doria waqaf Malta. Il-wasla ta’ Andrea Doria ħabtet mall-festi tal-Karnival u dan ra li kienet tkun ħaġa tajba li jħalli n-nies tiegħu jieħdu sehem fiċ-ċelebrazzjoniet li kienu qed isiru f’Malta.   Il-Granmastru Jean Parisot de Valette kien ta spinta lill-festeġġjamenti tal-karnival, meta ta l-permess li jintlibsu l-maskri fil-pubbliku. B’hekk, kemm il-kavallieri żgħażagħ kif ukoll ħafna Maltin sabuha inqas skomdu biex jipparteċipaw, mingħajr mistħija ta’ xejn. === Żmien l-Ingliżi === Fis-seklu tmientax, il-Karnival kompla fit-tradizzjoni tiegħu u matul l-isess seklu insibu bosta riferenzi għal dan l-avveniment fejn il-Maltin u anki l-Ingliżi kienu jitbaħartu biex igawdu dawn il-jiem ta’ ferħ qabel ma jibda żmien ir-Randan. Nafu li l-Ingliżi kienu anki jagħmlu speċi ta’ ġostra (turnament) fi Pjazza San Ġorġ (illum Pjazza Repubblika), fejn kien jilbsu l-kurazzi li kienu jisselfu mill-Armerija fil-Palazz tal-Gvernatur u jirkbu ż-żwiemel biex jagħmlu ġlied finta bejniethom. Fis-snin erbgħin tas-seklu dsatax, il-Lebaniż  Ax-Xidjaq li għex f’Malta għal madwar erbatax-il sena jgħid fil-kitba tiegħu li l-Maltin kienu jħobbu jipparteċipaw fil-Karnival lebsin b’kostumi strambi, bħal irġiel li jilbsu nisa kif ukoll nisa lebsin ta’ irġiel. Hu jgħid li hu ġieli kien mistieden biex jattendi l-ballu li kien jorganizza l-Gvernatur fil-Palazz.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Cassar|isem=Francis Xavier (traduttur)|sena=1985|titlu=El-Wasita (Fi Magħrifat Aħwal Malta)|lingwa=Malti|pubblikatur=Ċentru Kulturali Islamiku Malti}}</ref>  Aktar tard, il-Ballu tal-Karnival kien jorganizzah mhux biss il-Gvernatur ta’ Malta. Kien hemm entitajiet oħrajn, fosthom il-Casino Maltese u s-soċjeta tal-''Borsa Del Commercio''.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ganado|isem=Herbert|sena=1977|titlu=Rajt Malta Tinbidel|lingwa=Malti|pubblikatur=Interprint (Malta)}}</ref> Fl-1863, [[Ġan Anton Vassallo]] ppubblika ktejjeb li fih inkluda poeżija kemxejn umoristika, jisimha ''Sibt il-Karnival'' (1864). Fiha jsemmi diversi tipi ta’ kostumi li kienu jintlibsu fi żmienu. Ħafna kienu jilbsu ta’ suldati jew ta’ baħrin, imnebbħin mill-kwantità kbira ta’ suldati u baħrin Ingliżi li kienu jiġru mas-saqajn. Kien hemm oħrajn li jilbsu l-kostumi tal-arlekkini, ballerini, demonji u pulċinelli. Oħrajn kien jilbsu ta’ ‘Żepp u Grezz’ jew ta’ bdiewa. Imbagħad kien hemm minn jidlek wiċċu bil-faħam biex jidher qisu Tork. Oħrajn kienu jilbsu qishom avukati jew nutara.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Vassallo|isem=Gian Anton|sena=1863|titlu=Ħreiief u Ciait bil-Malti|lingwa=Malti}}</ref> Maturin M. Ballou, kittieb Amerikan li ġie Malta fl-1887, josserva li fil-Karnival kien jipparteċipa kulħadd, kemm tal-popolin kif ukoll is-sinjuri. Il-karnival kien jibda l-Ħadd u jispiċċa t-Tlieta filgħaxija. Kien isir ħafna ttantar u tgarar tal-perlini l-aktar mill-karozzini u mill-gallariji. Jgħid ukoll li minħabba dan l-issuttar ma kinetx ħaġa rari li n-nies jiġu fl-idejn. Imbagħad wara dan kollu, l-għada tal-Karnival in-nies kienu jaqsmu bil-baħar biex imorru Ħaż-Żabbar biex jitolbu quddiem il-Madonna tal-Grazzja biex jinħafru dnubiethom.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ballou|isem=Maturin Murray|sena=1893|titlu=The Story of Malta|lingwa=Ingliż|pubblikatur=Houthon, Mifflin & co.}}</ref> === Il-Karnival fis-seklu Għoxrin === Fl-ewwel deċenni tas-seklu għoxrin, il-Karnival kien b’saħħtu ħafna kemm fil-Belt Valletta kif ukoll fl-ibliet tal-Kottonera. L-attivitajiet tal-Karnival kienu jkunu spontanju, xejn organizzat. Kull individwu jilbes kif ifettillu u jġib ruħu kif irid. Biss kien hemm ukoll il-Kumittivi, għaqdiet ta’ żeffiena li kienu jagħmlu ħafna provi bejniethom minn qabel biex dawn joħolqu spettaklu bi-żfin tagħhom. Herbert Ganado jgħid li fi żmienu l-aktar karattru l-aktar magħruf li kont tara fit-toroq kien dak tad-Domino, karattru li jirrapreżenta bniedem liebes mantel u li jgħatti wiċċu  b’maskra żgħira ma’ għajnejh.  Fil-karnival tat-Tlett Ibliet u fil-Belt kien ikun hemm ukoll baned tal-festa li kienu jagħtu pjaċir bid-daqq tagħhom lin -nies li kien  ikun hemm fit-toroq.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ganado|isem=Herbert|sena=1977|titlu=Rajt Malta Tinbidel L-ewwel Ktieb (1900 - 1933)|lingwa=Malti|pubblikatur=Interprint Ltd}}</ref>   Fis-seklu għoxrin il-karozzini ddekorati kienu baqgħu popolari. Bosta kienu jirkbuhom biex imbagħad huma u għaddejjin, minnhom igaraw il-perlini għal fuq in-nies, u kien jidħku bit-tfal li kienu jiġru wara l-perlini, minn jaħtaf l-aktar. Ġieli anki bajd u tadam kienu jgaraw. L-ewwel darba li kien organizzat il-Karnival fuq livell nazzjonali kien fl-1926, ħames snin wara li kien elett l-ewwel gvern awtonomu. Issa beda jsir programm li jibda’ bil-Parata’, dik iż-żifna li tfakkar fi żmien meta l-Kavallieri tal-Ordni kienu jikkumbattu l-Mislem Tork. Bdew anki jsiru id-defilé bil-karrijiet miġbuda, issa flok biż-żwiemel, mill-vetturi. Kien ikun hemm diversi kumpaniji li jagħmlu dan ix-xogħol, fosthom l-iskejjel kif ukoll il-partiti politiċi. Hawn bdiet is-satira fil-karnival għaliex meta karru kien jintrama b’dan l-iskop kienu jqiegħdu karattri tal-kartapesta biex iwaqqgħu l-avversarju għaċ-ċajt b’kull mod possibbli.  Dawn il-karrijiet satiriċi twaqqfu fl-1938. Biss reġgħu bdew xi ftit tas-snin ilu.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ganado|isem=Herbert|sena=1977|titlu=RAjt Malt Tinbidel L-ewwel Ktieb (1900 - 1933)|lingwa=Malti|pubblikatur=Interprint Ltd}}</ref> Sal-1994, il-Karnival kien tista’ tgħid, organizzat minn żewġ entitajiet biss,mid-Dipartiment tal-Kultura il-Belt Valletta, u l-kumitat kulturali ta’ Għawdex fit-Tokk, ir-Rabat. Biss hekk kif inħolqu l-Kunsilli Lokali kien hemm u għad hemm bosta minn dawn li bdew jorganizzaw il-Karnival tagħhom. L-aktar wieħed popolari minn dawn hu l-Karnival tan-Nadur.  Ma dan hemm il-Karnival ta’ Ħal Għaxaq u oħrajn. Il-Karnival baqa’ jsir bil-kbir, sal-2019. Imbagħad Malta ntlaqtet bil-Covid u waqaf kollox. == Il-Parata == Il-Parata tiftaħ il-jiem ta' divertiment. Fl-antik din kienet issir is-Sibt. Fiha jkun hemm żewġ gruppi, grupp minnhom liebes ta’ Kavallieri u l-ieħor liebes ta’ Torok u dawn jibdew ġlieda bix-xwabel, naturalment iż-żifna tispiċċa bit-taparsi rebħa tal-Kavallieri. Fl-aħħar taż-żifna dawk lebsin ta’ Kavallieri jgħollu fuq l-idejn tifla bi stallett f’idha msejħa l-Għarusa li tirrappreżenta r-rebħa. Fi żmien il-Kavallieri, in- nies mill-irħula kien jmorru ħdejn il-Palazz il-Belt biex jitolbu l-permess tal-Gran Mastru biex jagħmlu l-Parata u biex jibda t-tbaħrit. Kienu jdendlu ġebla mal-binja tal-Kastellanija fi Strada San Giacomo, illum magħrufa bħala Triq il-Merkanti u jibdew isawtu lil din il-ġebla, bħal sinjal li fit-tlett ijiem tal-Karnival ma kelliex tinżam id-dixxiplina severa tas-soltu mill-awtoritajiet.<ref>{{ċita ktieb|kunjom=de Kerdu|isem=Pierre-Marie-Louis de Boisgelin|sena=1805|titlu=Ancient and Modern Malta (Vol. 1-2: 6)|url=https://books.google.com.mt/books?id=8Mp70Rf4c1wC&pg=PA95&lpg=PA95&dq=Malta+strappado&source=bl&ots=kBSd4jkKhM&sig=ouAzllt2Gd4Y0pLm214fD9Laogk&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiokpKpxLDOAhWFsxQKHQNqA6YQ6AEIJDAE#v=onepage&q&f=false|paġni=95|editur=R. Phillips}}</ref> Kien hemm żmien fejn il-karnival kien ukoll okkażjoni ta’ protesta aktar milli ta’ ferħ.  Hekk insibu li fl-1639, meta kien Lascaris, il-Gran Mastru tal-Ordni, ipprojbixxa kemm il-kavallieri jipparteċipaw fil-karnival, kif ukoll li n-nisa jilbsu l-maskri.  Konsegwentament, qam storbju sħiħ u l-kavallieri ħaduha kontra dan il-Gran Mastru kif ukoll kontra l-Ġiżwiti, għaliex dawn kienu waqgħu taħt suspett li kienu huma li xewxu f’widnejn il-Gran Mastru biex joħroġ dan il-bandu. Fl-1665, minkejja li l-Ordni kien qed iħejji biex jipprepara x-xwieni tiegħu biex jgħin lill-flotta biex iteħu sehem fil-gwerra ta’ Kandja, xorta waħda l-karnival ma kienx injorat. B’riżultat ta’ dan, l-Inkwiżitur kien kiteb lill-Papa u tkaża miegħu li l-Gran Mastru Cottoner kien qiegħed iħalli lill-kavallieri jinħlew fuq provi teatrali komiċi minflok jitħarrġu għall-gwerra. == Il-Kukkanja == Fis-seklu tmintax, il-Karnival kien ikun iċċelebrat b’mod grandjuż.  Fis-sena 1721, għall-ewwel darba saret il-kukkanja. Din kienet kompetizzjoni li fiha kwantità kbira ta’ nies jixxabbtu maz-zkuk ta’ siġra mibnija u mqegħda apposta, u li fuqha kien jitqiegħed ħafna ikel ta’ kull kwalità. Kulħadd kien ikun ħerqan biex jigranfa mas-siġra biex jaħtaf kemm jiflaħ l-ikel imdendel. Kemm-il darba il-parteċipanti kienu jweġġgħu u ġieli mietu n-nies. Fi żmien il-Gran Mastru Pinto, kienu jintramgħu karrijiet iddekorati, u kalessi miġbuda miż-żwiemel. Fuq dawn kienu jsiru xeni umoristiċi, bħal per eżempju  nies jużżuffjettaw bħallikieku kienu karattri mitoloġiċi, jew inkella jagħmlu taparsi xi xena makabra biss fl-istess li ddaħħak.  Dawn il-karrijiet kienu jkunu akkumpanjati mid-daqq tat-trombi u ċimbli.  L-aktar li kien popolari u magħruf kien dak il-kaless li kienu jarmaw il-paġġi tal-Gran Mastru. Fost dawn kien ikun hemm xi erba’ sodod b’daqstant morda u ‘t-tabib’, u ‘l-infermiera’ jduru magħhom bħallikieku qed iħejju għal xi operazzjoni.  Wara ftit il-’pazjent’ jitqatta’ biċċiet bħallikieku l-operazzjoni kienet tirrikjedi l-amputazzjoni. F’xena oħra kien ikun irreċċtat wkoll minn xi ħadd liebes ta’ nutar biex dan jagħmel il-kuntratt taż-żwieġ.  Fuq ras l-għarusa kienet titpoġġa statwa tal-ħelu għolja xi ħamest ixbar, magħrufa bħala l-qarċilla.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Testa|isem=Carmelo|sena=1989|titlu=The Life and Times of Grand Master Pinto|lingwa=Ingliż|pubblikatur=Midsea Books}}</ref> == Il-Karnival ta' Malta llum == Dan l-avveniment storiku għad għandu post importanti fuq il-kalendarju kulturali Malti. Il-Karnival hu organizzat mid-Dipartiment tal-Kultura (Sezzjoni Festivals) kif ukoll minn entitajiet oħra. Dan jibda l-Ġimgħa u jibqa' sejjer sat-Tlieta filgħaxija, lejliet Ras ir-Randan. Waqt il-ġranet tal-karnival isiru bosta attivitajiet kemm dawk organizzati kif ukoll oħrajn spontanji. Dawn jistgħu jinkludu, sfilati ta' karrijiet, żfin u xalar fit-toroq. Hawn min ukoll jorganizza ballijiet bil-maskri u kostumi kemm għal kbar kif ukoll għat-tfal. == Ikel Tradizzjonali == Il-Prinjolata: Il-Prinjolata hija kejk tradizzjonali tal-Karnival. Huwa kejk miksi bil-krema u mimli biċ-ċikkulata, sponge, frott u ġewz. Il-Perlini: Huma ħelu żgħir li jkunu b’ħafna kuluri. Fl-antik il-maskarati kienu jwaddbu l-perlini lin-nies li jkunu qed jammirawhom fit-toroq.Din hija poeżija żgħira fuq il-perlini: <center> ''Maskarata tin perlina''<br> ''Għax warajk għandek xadina''<br> ''Minflok waħda tini tnejn''<br> ''Għax tiddobba xi daqtejn.'' </center> Għalkemm il-karnival illum sar aktar fejn in-nies jixtru u jonfqu l-flus kif ukoll jagħmlu n-negozju u spettaklu turistiku jibqa’ festa folkloristika importanti ħafna li miegħu hemm marbutin tradizzjonjiet antiki li sfortunatament ħafna minnhom intesew. == Bibliografija == * Bois gelin Louise, ''Ancient and Modern Malta.'' * Borg Cardona Anna, ‘The Carnival Battitu or Parata in the Eighteenth Century', ''Treasures of Malta'', No 62, Easter 2015, Vol XXI, No. 2. * Borg Cardona Anna, 'Carnival and the Power of Sound, ''Treasures of Malta'', Number 59, Easter, 2014,Vol XX no. 2. * Cassar Carmel, ''Society, Culture and Identity in Early Modern Malta''. * Cassar Pullicino, ''Studies in Maltese Folklore''. University Press. 1992. * [[Ġużè Cassar Pullicino|Cassar Pullicino Gużè]], ‘17^th Century Carnival Theatrics’, Air Malta Inflight Magazine. * Ciantar Philip, 'Carnival musicking and organett ensembles in Gozo''','' Philip Ciantar, ''The Sunday Times of Malta,'' 10th February 2002. * Camilleri J.C., ‘Il-Kukkanja, a carnival tradition’. Airmalta Inflight magazine. * Camilleri Joseph C, ‘The Għaxaq Carnival’, The Times of Malta. * Grech Christopher, ‘Carnival vignettes’ ''The Sunday Times of Malta'', February 24, 2019. * Grech Christopher, ‘Carnival company’, ''The Sunday Times of Malta'', March 3, 2019. * Grima Joseph F.,  ‘The Beginning of Carnival in Malta’, ''The Sunday Times of Malta'', February 23, 2020. * Grima Joseph F., ‘Il-Bidu tal-Karnival f’Malta, ''Gwida''. * De Piro Nicholas, 'Carnival and festivals in the times of the Knights', ''Malta This Month'', February 2006. * Fenech Conrad, ''Dun Feliċ Demarco u l-Qarċilla fil-Karnival tal-1760.'' 2013.''Testa Carmel, The Life and Times of Grand Master Pinto,'' 1741 - 1773. * Ganado Herbert, ''Rajt Malta Tinbidel'', Vol I. 1997. * Lanfranco Guido, ''Drawwiet u Tradizzjonijiet Maltin''. PIN. 2004. * [[Mikiel Spiteri|Kilin]], Fuq il-Għajn tal-Ħasselin. Buġelli Publications. 1993. * Mallia Fiona, ''Il-Kultura Maltija''. Klabb Kotba Maltin. 2012. * Mallia Milanes Victor, ''Descrittione di Malta - Anno 1716''. * Massa Ariadne, ‘When Senglea carnival was heart and soul of Maltese canrival’. ''Times of Malta''. February 20, 1998. * Morana Martin, iL-baNDU TAL-kARNIVAL (1722 - 1725). ''L-Imnara'', 2019, Vol. 11 nru 3, Ħarġa Nru   42. * Portelli Carmel, ''Tifkiriet (1934 - 2009)'', Gutenberg Press. 2010. == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == https://www.festivals.mt/karnival<nowiki/>' 'Six Aspects of Malta's Carnival', https://www.independent.com.mt/articles/2021-02-14/local-news/Feature-Six-aspects-of-Malta-s-Carnival-6736231004 Carnival in Malta' https://vassallohistory.wordpress.com/carnival/ 'Maltese Carnival History' https://web.archive.org/web/20211107193725/https://www.ilovefood.com.mt/features/carnival/maltese-carnival-history/ 'How The Maltese Made Merry', Martin Morana' https://kliemustorja.com/2021/04/29/how-the-maltese-made-merry-in-the-19th-century/ 'Il-Bandu tal-Karnival 1722 - 1725',, Martin Morana https://kliemustorja.com/2021/02/12/il-bandu-tal-karnival-1722-1725/ 'Malta Info Guide Carnival 2022 https://www.maltainfoguide.com/carnival-malta.html {{Commonscat}} [[Kategorija:Avvenimenti f'Malta]] [[Kategorija:Karnivali skont il-pajjiż|Malta]] [[Kategorija:Tradizzjonijiet]] [[Kategorija:Kultura Maltija]] 8aa6jme6bkudub1l3e1bra4732iq338 0 23054 319033 303020 2024-12-20T03:32:13Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319033 wikitext text/x-wiki [[Stampa:COSMOS 3D dark matter map.jpg|thumb|Mappa tridimensjonali tal-materja skura magħmula minn [[NASA]], [[ESA]] u R. Massey ([[California Institute of Technology|CALTECH]])]] Fil-[[kożmoloġija]], it-terminu '''materja skura''' jfisser il-komponent ipotetiku tal-materja li mhuwiex osservabbli direttament, billi ma jarmix [[radjazzjoni elettromanjetika]] bħall-materja magħrufa u jidher biss permezz tal-effetti [[Gravitazzjoni|gravitazzjonali]]<ref>Studji riċenti wrew li l-emissjoni tar-[[raġġi X]] minn għajn mhux magħruf minn xi galassji tal-qrib tista' tiġi kkorrelata mal-emissjoni ta' radjazzjoni minn xi materja skura; A. Boyarsky, O. Ruchayskiy, D. Iakubovskyi, u J. Franse''Unidentified Line in X-Ray Spectra of the Andromeda Galaxy and Perseus Galaxy Cluster'' Phys. Rev. Lett. 113, 251301. [http://journals.aps.org/prl/abstract/10.1103/PhysRevLett.113.251301] </ref> Jistmaw li l-materja skura tagħmel il-parti l-kbira, kważi d-90%, tal-massa li hemm fl-[[univers]]. == Tagħrif ġenerali == Minkejja l-mapep dettaljati tal-[[Univers]] viċin, li jkopru l-ispettru elettromanjetiku kollu mill-mewġ tar-radju għar-[[raġġi gamma]], instabu biss 10% tal-massa tiegħu, kif stqarr fl-2001 lin-''New York Times'' Bruce H. Margon, astronomu fl-[[Università ta' Washington]]: {{Iċċita|''Ninsabu f'sitwazzjoni daqsxejn imbarazzanti għax ikollna nammettu li rnexxielna nsibu biss 90% tal-materja tal-Univers.''}} L-aħħar kalkoli juru li l-materja skura tagħmel madwar 86% tal-massa tal-univers u madwar 26% tal-enerġija tiegħu. Fil-bidu kienu jsejħulha "massa nieqsa", minkejja li effettivament hi materja li l-effetti gravitazzjonali tal-massa tagħha huma osservabbli. Però din il-materja ma tarmi l-ebda radjazzjoni elettromanjetika; għalhekk ma tistax tiġi osservata mill-istrumenti tal-analiżi spettroskopika u għal din ir-raġuni ngħatat l-aġġettiv "skura". It-terminu massa nieqsa jista' jqarraq bina billi mhux il-massa li hi nieqsa imma d-"dawl" tagħha biss. Irridu nagħmluha ċara li l-kunċett ta' materja skura jagħmel sens biss fil-kuntest tal-[[mudell standard tal-kożmoloġija]] li nużaw illum ibbażat fuq il-[[Big Bang]]. Dan minħabba żewġ raġunijiet fundamentali: *b'dan il-mudell ma nistgħux nispjegaw b'mod ieħor il-formazzjoni tal-[[galassija|galassji]] u l-ġemgħat tal-galassji<ref>Ġemgħa ta' galassji hi struttura magħmula minn numru kbir ta' galassji bejn mijiet u eluf marbutin flimkien permezz tal-gravità. Huma l-ikbar strutturi marbutin permezz tal-gravità fl-univers li nafu bihom u kienu l-ikbar strutturi fl-universi sat-80ijiet tas-seklu 20 meta instabu s-superġemgħat. </ref> fiż-żmien ikkalkolat mill-bidu tal-Big Bang *fix-xenarju kożmoloġiku li nużaw illum, li jipprevedi l-[[gravità]] bħala l-unika forza, ma nistgħux nispjegaw kif il-galassiji jistgħu jibqgħu sħaħ billi l-materja viżibbli, komposta mill-[[barjoni]], ma tipprovdix ġibda gravitazzjonali qawwija biżżejjed. Min-naħa l-oħra, jekk it-teorija li nużaw illum tinsab żbaljata, jista' jkun li ma jkunx hemm bżonn tal-materja skura, billi l-ipoteżi tal-eżistenza tagħha ġejja biss mill-ksur ta' mudell matematiku u mhux minn evidenza sperimentali ċerta. Irridu noqogħdu attenti li ma nħalltux il-materja skura ma' ipoteżi oħra li jsejħulha "enerġija skura". == Storja == [[Stampa:Mappa 3D materja skura 2.jpg|thumb|Varjazzjoni tal-materja skura mad-distanza - Teleskopju spazjali Hubble]] Fl-1933 l-astronomu [[Fritz Zwicky]] kien qiegħed jistudja l-mixi tal-ġemgħat ta' galassji tal-bogħod u ta' massa kbira, fil-każ partikolari tal-ġabra ta' Coma<ref>Il-Ġemgħa ta' Coma (Abell 1656) hi ġemgħa kbira ta' galassji li fiha 'l fuq minn 1,000 galassja identifikata. Flimkien ma-Ġemgħa ta' Leo (Abell 1367), hi waħda miż-żewġ ġemgħat ewlenin li jagħmlu s- Superġemgħa ta' Coma. Tinstab u ħadet isimha mill-kostellazzjoni ta' Coma Berenices.</ref> u ta' Virgo<ref>Il-Ġemgħa ta' Virgo hi l-eqreb ġemgħa rikka ta' galassji. B'distanza ta' 60 miljuna sena dawl "biss", ħafna mill-galassji nistgħu narawhom b'teleskopji zgħar.</ref>. Zwicky stima l-massa ta' kull galassja tal-ġemgħa mill-luminożità tagħha u għadd il-mases galattiċi flimkien biex jikseb il-massa totali tal-ġemgħa. Imbagħad għamel stima oħra indipendenti mill-massa totali, ibbażata fuq il-kejl tad-dispersjoni tal-veloċitajiet individwali tal-galassji fil-ġemgħa; Din it-tieni stima ta' massa dinamika kienet 400 darba akbar mill-istima bbażata fuq id-dawl tal-galassji. Minkejja li l-evidenza sperimentali kienet diġà teżisti fi żmien Zwicky, kien biss fis-sittinijiet li x-xjenzjati bdew jiflu din id-diskrepanza b'mod sistematiku u l-eżistenza tal-materja skura bdiet tiġi kkonsidrata. L-iskoperta tagħha mhux biss solviet in-nuqqas tal-massa fil-ġemgħat ta' galassji, imma kellha konsegwenzi fil-wisgħa iżjed fuq il-kapaċità tal-bniedem li jbassar l-evoluzzjoni u d-destin tal-Univers. Fl-2008, bis-saħħa tal-istudju ta' diversi riċerkaturi, fosthom Franċiżi u Kanadiżi fl-Istitut tal-Astrofiżika ta' Pariġi, għandna xhieda definittiva tal-preżenza tal-materja skura. Difatti, bl-użu tat-teleskopju Canada-France-Hawaii Telescope (Cfht), li jinsab fuq il-muntanja Mauna Kea fil-[[Ħawaii]], l-istudjużi ħarsu lejn eluf ta' xbihat biex jivverifikaw id-devjazzjoni tad-dawl fil-vjaġġ kożmiku tiegħu u kkonfermaw li dan jiddevja anki f'postijiet fejn m'hemmx mases viżibbli. Kien bis-saħħa ta' dawn l-osservazzjonijiet li instabet il-materja skura li minkejja li ma tidhirx għandha effetti gravitazzjonali. == Xhieda potenzjali għall-materja skura == === Ir-rotazzjoni tal-Galassji === [[File:GalacticRotation2.svg|thumb|Il-kurva tar-rotatazzjoni tal-galassji: (A): predetta; (B): osservata.]] Il-kurvi tar-rotazzjoni tal-galassji spirali fornew evidenza osservattiva importanti għall-ħtieġa tal-materja skura. Dawn il-galassji fihom popolazzjoni vasta ta' kwiekeb fuq orbiti kważi ċirkolari madwar iċ-ċentru galattiku. Kif jiġri fil-każ tal-orbiti planetarji, skont it-tielet liġi ta' [[Kepler]] l-istilel bl-ikbar orbiti galattiċi għandhom l-iċken veloċitajiet orbitali; Imma t-tielet liġi ta' Kepler tapplika biss għall-kwiekeb qrib il-periferija ta' galassja spirali, billi nissoponu minn qabel li l-massa magħluqa mill-orbita hi kostanti. Ma dan kollu l-astronomi għamlu osservazzjonijiet tal-veloċitajiet orbitali tal-istilel fir-reġjuni periferiċi ta' għadd kbir ta' galassji spirali, u sabu li fl-ebda każ ma jssegwu t-tielet liġi ta' Kepler dawn il-veloċitajiet. Bil-kontra minnflok jonqsu iżjed ma tkun kbira d-distanza miċ-ċentru, il-veloċitajiet jibqgħu kostanti. L-implikazzjoni hi li l-massa magħluqa mill-orbiti tikber iżjed ma jkun kbir ir-raġġ, anki għall-istilel li mid-dehra jinstabu viċin il-limitu tal-galassja. Minkejja li tinsab ħdejn il-konfini tal-parti luminuża tal-galassja, din għandha profil ta' massa li tidher li jkompli 'l hemm sewwa mir-reġjuni okkupati mil-kwiekeb. Fil-każ tal-istilel qrib il-periferija ta' galassja spirali, b'veloċitajiet orbitali osservati normalment ta' 200 kilometru fis-sekonda, kieku l-galassja kienet magħmula mill-materja li tidher biss, dawn l-istilel ma jdumux ma jitilquha billi l-veloċitajiet orbitali tagħhom huma erba' darbiet ikbar mill-veloċità tal-ħrib tal-galassja. La ma nosservawx galassji li qegħdin jinfirxu b'dan il-mod, fil-ġewwieni tagħhom bilfors irid ikun hemm ammont ta' massa li mhux qegħdin inqiesuha meta ngħoddu flimkien il-massa tal-partijiet viżibbli. [[Stampa:Abell1689 HST 2003-01-a-1280 wallpaper.jpg|thumb|upright=0.9|Lenti gravitazzjonali f'grupp ta' galassji.]] === Il-lentijiet gravitazzjonali === Il-lentijiet gravitazzjonali jistgħu jkunu prova oħra tal-eżistenza tal-materja skura. Il-massa viżibbli mhijiex biżżejjed biex toħloq lenti gravitazzjonali, għalhekk għal din il-lenti hemm bżonn il-preżenza ta' kwantitajiet enormi ta' materja skura biex ikun hemm massa totali kapaċi li tgħawweġ il-mogħdija tad-dawl. === Aspetti sperimentali === Fil-21 ta' Awwissu [[2006]], in-[[NASA]] ħarġet starrija għall-istampa li skontha it-[[teleskopju]] [[Chandra]] sab xhieda diretta tal-eżistenza tal-materja skura fejn jiltagħu żewġ ġemgħat ta' galassji.<ref>{{en}} [http://chandra.harvard.edu/press/06_releases/press_082106.html Stqarrija stampa tan-NASA]</ref> Fil-bidu tal-2007, l-astronomi tal-[[Cosmic Evolution Survey]] u t-[[Teleskopju spazjali Hubble]], permezz ta' tgħarif miksub mit-teleskopju Hubble u minn strumenti fl-art, pinġew mappa tal-materja skura u wrew li dawn jippermeaw l-univers; fejn insibu materja viżibbli jkun hemm ukoll kwantitajiet kbar ta' materja skura, imma din hi preżenti wkoll fiż-żoni fejn m'hemmx materja viżibbli.<ref>[http://lescienze.espresso.repubblica.it/articolo/articolo/1282787 Mappa tal-materja skura]</ref> Fit-3 Ta' April 2013, ix-xjenzjati tan-[[NASA]] qalu li l-''Alpha Magnetic Spectrometer'' fuq l-Istazzjon Spazjali Internazzjonali x'aktarx innota traċċja ta' materja skura<ref name="APS-20130403">Aguilar, M. et al. (AMS Collaboration), ''First Result from the Alpha Magnetic Spectrometer on the International Space Station: Precision Measurement of the Positron Fraction in Primary Cosmic Rays of 0.5–350 GeV'', [http://prl.aps.org/abstract/PRL/v110/i14/e141102], 3 ta' April 2013, ''Physical Review Letters''</ref><ref name="AP-20130403">Heilprin John, Borenstein Seth, ''Scientists find hint of dark matter from cosmos'', [http://apnews.excite.com/article/20130403/DA5E6JAG3.html], 3 ta' April 2013, ''AP News</ref><ref name="BBC-20130403">Amos Jonathan, ''Alpha Magnetic Spectrometer zeroes in on dark matter'', [http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-22016504], 3 ta' April 2013, BBC</ref><ref name="NASA-20130403">Trent J., Byerly Josh, ''NASA TV Briefing Discusses Alpha Magnetic Spectrometer Results'', [http://www.nasa.gov/home/hqnews/2013/apr/HQ_M13-054_AMS_Findings_Briefing.html], 2 ta' April 2013, NASA</ref><ref name="NYT-20130403">Overbye Dennis, ''New Clues to the Mystery of Dark Matter'', [http://www.nytimes.com/2013/04/04/science/space/new-clues-to-the-mystery-of-dark-matter.html], 3 ta' April 2013, New York Times</ref>. L-ewwel riżultati tal-i''Space-borne Alpha Magnetic Spectrometer'' urew eċċess ta' [[pożitron|pożitroni]] b'enerġija għolja fir-raġġi kożmiċi, li nistgħu nispjegah bil-preżenza tal-materja skura. == Ipoteżijiet dwar il-materja skura == ===L-ipoteżijiet prevalenti=== Fil-letteratura dehru bosta teoriji biex jispegaw in-natura ta' dik li tissejjaħ "massa nieqsa", marbuta ma' diversi fenomeni. Il-materja skura kieku tinsab fid-"dlam" madwar il-kwiekeb u tinqasam b'mod fondamentali f'barjonika u mhux barjonika: * Il-materja skura barjonika hi dik magħmula minn materja li hi għal kollox simili għal dik li tikkonstistwixxi l-istilel, il-pjaneti, it-trab interstellari, eċċ., li però ma titfsx rsdjszzjoni. Insibu xi kostitwenti oħra possibbli tal-materja skura barjonika fil-MACHO (''Massive Compact Halo Objects''), oġġetti kompatti ta' massa kbira fir-raġġiera galattika. * Il-materja skura mhux barjonika hi rappreżentata prinċipalment mill-partiċelli ipotetiċi WIMP (Weakly Interacting Massive Particles), mogħnija minn massa unitarja kbira, komposti minn materja intrinsekament differenti minn dik barjonika u jinteraġixxu b'mod dgħajjef magħha u għalhekk diffiċli li nsibuhom. Hemm min jaħseb li nistgħu nittrattawhom bħala partiċelli supersimmetriċi bħan-newtralini, jew in-newtrini bil-massa, jew assjoni, jew partiċelli oħra li mhuma osservati qatt u soġġetti biss għall-forza gravitazzjonali u għall-interazzjoni nukleari dgħajfa. Hemm tliet tipi ta' esperimenti li jippruvaw juru dawn il-partiċelli: I) billi jinħalqu f'aċċeleraturi ta' partiċelli, II) billi jqisu l-enerġija li għandhom jitilqu meta jaħbtu mal-materja ordinarja, III) it-tixjin bejn partiċelli ta' materja skura preżenti madwar iċ-ċentru tal-galassja jew tax-xemx jista' jagħti partiċelli normali, bħal newtrini, pożitroni, anti-protoni. Barra minn hekk, l-iskoperta li n-newtrino għandu xi massa, għalkemm estremament baxxa, jagħmlu kandidat biex jirrappreżenta almenu parti mill-materja skura u jista' jispjega parzjalment il-massa żejda fil-ġemgħat u superġemgħat ta' galassji, imma mhux ta' galassja waħda, għax huma jimxu b'veloċità qrib ta' dik tad-dawl u mument jew ieħor jaħarbu mill-ġibda gravitazzjonali tagħha u joħorġu minnha. Jaħsbu li mill-inqas 90% tal-materja skura mhijiex barjonika. Infatti, billi l-abbondanza kożmika tad-dewterju (atomu tad-dewterju għal kull 100&nbsp;000 ta' [[idroġenu]]) hi estremament sensibbli għad-densità tal-materja fil-forma ta' barjoni, kieku d-densità barjonika kienet ogħla il-preżenza tad-dewterju kienet tkun ħafna iżjed baxxa. Bil-kuntrarju l-abbundanza osservata tad-dewterju hi kompatibbli mad-densità tal-materja osservata. Qed issir ukoll distinzjoni bejn il-"materja skura kisħa", irrappreżentata essenzjalmente mill-partiċelli ipotetiċi tal-"lenti" WIMP, u l-"materja skura sħuna", irrappreżentata min-newtrini, li, kif għedna, huma partiċelli superveloċi. ===Teoriji alternattivi=== Hemm minoranza ta' riċerkaturi li l-ipoteżi tal-materja skura ma jqisuhiex soddisfaċenti bħala spjegazzjoni tal-effetti osservati. Fosthom: * Arrigo Finzi, gravitazzjoni modifikata, 1963. * Robert Sanders, gravitazzjoni modifikata, 1984. * John W. Moffatt, gravitazzjoni mhux simmetrica (NGT, Nonsymmetric Gravitational Theory), 1994<ref>J. W. Moffat, [http://arxiv.org/pdf/gr-qc/9411006 "Nonsymmetric Gravitational Theory"], Nov 1994</ref> * Alexander Mayer, 2005. * Mordehai Milgrom, it-teorija MOND, 1981, akronimu ta' ''Modified Newtonian Dynamics'' (Dinamika Newtonjana Modifikata).<ref>Mordehai Milgrom; [http://www.journals.uchicago.edu/ApJ/journal/issues/ApJL/v571n2/15849/15849.html?erFrom=1716821058617080232Guest Do Modified Newtonian Dynamics Follow from the Cold Dark Matter Paradigm?], Astrophysical Journal, Mejju 2002</ref> Din tipproponi li fuq l-iskali ta' aċċelerazzjonijiet tipiċi taż-żoni esterni tal-galassji il-liġi tal-gravitazzjoni universali ta' Newton teħtieġ modifika ħafifa, b'mod li tieħu kont tal-kurvi ta' rotazzjonijiet ċatti mingħajr ma tirrikorri għall-materja skura. It-teorija MOND ġiet appoġġata u żviluppata anke mill-pijunier tat-termodinamika tal-ħofor suwed, Jacob David Bekenstein. * Jacob Bekenstein, tensor-vector-scalar gravitation (TeVeS), 2004.<ref>J.D. Bekenstein, Phys. Rev. D70, 083509 (2004), Erratum-ibid. D71, 069901 (2005) [http://arxiv.org/abs/astro-ph/0403694 arXiv:astro-ph/0403694]</ref> * Johan Masreliez, Scale Expanding Cosmos model (SEC), 1999.<ref>Masreliez C. J., ''Scale Expanding Cosmos Theory II–Cosmic Drag'', Apeiron Okt (2004)</ref> SEC hu mudell kożmoloġiku komplut ibbażat fuq it-teorija ġenerali tar-relattività. Ma tinnegax l-eżistenza tal-materja skura, imma ma għandhiex bżonn tispjega il-kurvi ta' rotazzjoni tal-galassji jew tal-anomaliji graviazzjonali oħra.<ref>Masreliez C J ''Dynamic incremental scale transition with application to physics and cosmology'', [http://www.iop.org/EJ/abstract/-search=36436104.1/1402-4896/76/5/015 Physica Scripta (Nov. 2007)]</ref> * Maurizio Michelini<ref>M.Michelini, ''[http://www.redshift.vif.com A flux of micro quanta explains Relativistic Mechanics and the Gravitational Interaction]'', Apeiron Journal, April 2007</ref> It-teorija tiegħu tipproponi li hemm preżenti għejun gravitazzjonali "addizzjonali" fil-kwadru ta' teorija iżjed ġenerali tal-inerzja u tal-gravitazzjoni. Il-forza gravitazzjonali tiddipendi infatti mhux mill-"massa gravitazzjonali" ta' Newton imma minn azzjoni komplessa ta' awtotarka eżerċitata fuq il-mases minn fluss ta' mikrokwanti (b'tul ta' mewġa daqs it-tul ta' [[Planck]] u enerġija żgħira ħafna) li jimlew l-univers. Il-ħbit tal-mikro-kwanti mal-mateja jiġġenera qabel kollox il-forzi tal-inerzja relattivistiċi. Barra minn hekk, fl-intern tal-korpi ċelesti superdensi il-mikro-kwanti jġarrbu għadd kbir ħafna ta' ħabtiet, jitilfu ftit mill-enerġija tagħhom u jiġġeneraw forza gravitazzjonali addizzjonali. pereżempju, il-kostanti tal-gravitazzjoni tal-istilel ta' newtroni hu daqs 200-300 darba għal [[G]]. Ġaladarba l-istilel ta' newtroni huma mifruxin mal-galassji, jista' jkun biżżejjed li jirappreżentaw 2-3% tal-massa totali biex jagħmlu effett gravitazzjonali biżżejjed biex jispjega (flimkien mal-kontritribut tal-popolazzjonijiet ta' nani kanella) il-veloċitajiet ta' rotazzjoni għolja li jiġu osservati. * Dragan Slavkov Hajdukovic, fiżiku mas-[[CERN]] ippropona teorija ġdida<ref>''[http://arxiv.org/abs/1106.0847 Is dark matter an illusion created by the gravitational polarization of the quantum vacuum?]'', arxiv, 4 ta' Ġunju 2011</ref> li tistħajjel il-materja skura bħala illużjoni maħluqa mill-polarizzazzjoni gravitazzjonali. Biex nieħdu eżempju jekk indaħħlu pjanċa dielettrika f'kapaċitur ċatt parallel imbagħad bħala riżultat ikollna tnaqqis fil-kampo elettriku bejn il-pjanċi. Dan it-tnaqqis hu dovut għall-fatt li ċ-ċarġijiet elettriċi ta' sinjal oppost jattiraw lil xulxin, imma kieku ċ-ċarġijiet elettriċi ta' sinjal oppost kienu repulsivi, minflok attrattivi, il-kampo elettriku kien jiżdied. La ċ-ċarġijiet gravitazzjonali ta' sinjal oppost huma repulsivi jiġri li l-kamp gravitazzjonali jiżdied u hekk il-materja skura tkun biss illużjoni. It-teoriji li jipproponu xi modifika tad-dipendenza tal-kamp gravitazzjonali fuq id-distanza intwerew li mhumiex adattati biex jispjegaw il-kurvi ta' rotazzjoni tal-galassji spirali, għax il-previżjonijiet tagħhom jirriżultaw f'kunflitt ma' xhieda osservattiva oħra li hi universalment aċċettata. S'issa l-ebda teorija mhi aċċettata għal kollox mill-komunità astronomika billi attwalment hu impossibbli li tiġi verifikata b'mod risoluttiv. == Noti u referenzi == <references /> == Ħoloq esterni == {{Commons|Category:Dark matter}} *{{it}} [https://web.archive.org/web/20160304210337/http://scienzapertutti.lnf.infn.it/index.php?option=com_content&view=article&id=1731:la-ricerca-della-materia-oscura&catid=657:alla-ricerca-della-materia-oscura&Itemid=485 Alla ricerca della materia oscura, percorso divulgativo - ScienzaPerTutti] *{{en}}[http://archive.cosmosmagazine.com/features/what-dark-matter/ What is dark matter?] fuq cosmosmagazine.com *{{en}}[http://www.scilogs.com/the-dark-matter-crisis/2010/08/18/is-lambdacdm-or-standard-cosmology-a-4th-order-speculation-and-ought-it-be-further-researched/ The Dark Matter Crisis] Pavel Kroupa, 18 ta' Awwissu 2010 *{{en}}[http://www.aspera-eu.org The European astroparticle physics network] *{{en}}[http://www.hap-astroparticle.org/ Helmholtz Alliance for Astroparticle Physics] *{{fr}} [http://www.futura-sciences.com/comprendre/d/dossier542-1.php Les secrets de la matière noire], Futura-Sciences / Richard Taillet *{{fr}} [http://wwwlapp.in2p3.fr/~taillet/dossier_matiere_noire/matiere_noire.php Matière Noire], Richard Taillet *{{fr}} [https://web.archive.org/web/20080821071758/http://www.futura-sciences.com/news-matiere-noire-cartographiee-comme-jamais_7925.php La matière noire cartographiée], Futura-Sciences Esperimenti għat-tfittix tal-materja skura: * [http://people.roma2.infn.it/~dama/web/home.html DAMA] * [https://web.archive.org/web/20101212061311/http://warp.lngs.infn.it/ WARP] * [https://web.archive.org/web/20000619135840/http://cdms.berkeley.edu/ CDMS] * [https://web.archive.org/web/20060211084935/http://www.mppmu.mpg.de/english/cresst.html CRESST] * [http://edelweiss.in2p3.fr EDELWEISS] * [http://xenon.astro.columbia.edu/XENON100_Experiment/ XENON] * [https://web.archive.org/web/20080416194620/http://hepwww.rl.ac.uk/UKDMC/project/project.html UKDM Project] [[Kategorija:Kosmoloġija]] [[Kategorija:Fiżika]] i21xzui3zsr81h7yr3ka6blxge6ef2b 0 25771 319039 315157 2024-12-20T06:08:01Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319039 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Wadi Rum in December.jpg|daqsminuri|393x393px|Veduta panoramika ta’ Wadi Rum]] '''Wadi Rum''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: وادي رم‎ ''Wādī Ramm''), magħruf ukoll bħala '''Wied il-[[Qamar]]''' (bl-Għarbi: وادي القمر‎ ''Wādī al-Qamar''), huwa wied maqtugħ fil-blat ramli u fil-granit b’pajsaġġ ta’ [[deżert]], li jinsab xi 60 kilometru fil-Lvant ta’ [[Aqaba]], fin-Nofsinhar tal-Ġordan. Wadi Rum huwa l-ikbar ''wadi'' (wied ġebli) fil-[[Ġordan]]<ref>Mannheim, Ivan (1 December 2000). ''Jordan Handbook''. Footprint Travel Guides. p. 293. ISBN <bdi>978-1-900949-69-9</bdi>.</ref> u sar [[Sit ta’ Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2011. == Isem == Isem Wadi Rum, li litteralment ifisser Wied ir-Ramel, wisq probabbli joriġina mill-isem bikri ta’ [[Iram tal-Pilastri]], belt mitlufa li tissemma fil-[[Koran]].<ref>{{Ċita pubblikazzjoni|titlu=(1998) L. THOLBECQ, The Nabataeo-Roman Site of Wadi Ramm (Iram): A New Appraisal|isem=Laurent Tholbecq|rivista=… of the Department of Antiquities of …|url=https://www.academia.edu/1184253/_1998_L_THOLBECQ_The_Nabataeo_Roman_Site_of_Wadi_Ramm_Iram_A_New_Appraisal|lingwa=en}}</ref> == Storja == Wadi Rum ġie abitat minn bosta kulturi umani minn żminijiet preistoriċi. Ħafna kulturi, fosthom in-[[Nabatej]], ħallew il-marka tagħhom permezz ta’ tinqix petroglifiku (tinqix fil-blat), iskrizzjonijiet u tempju. Fil-Punent, Wadi Rum forsi huwa magħruf l-iktar għall-konnessjoni tiegħu mal-kurunell [[Renju Unit|Brittaniku]] [[Thomas Edward Lawrence]], li għadda mill-wied diversi drabi matul ir-[[Rewwixta tal-Għarab]] tal-1917-1918.<ref>Ham, Anthony; Greenway, Paul (2003). ''Jordan''. Lonely Planet. p. 212. ISBN <bdi>978-1-74059-165-2</bdi>. </ref> Fis-snin 80 tas-seklu 20, waħda mill-formazzjonijiet tal-blat f’Wadi Rum, magħrufa oriġinarjament bħala Jabal al-Mazmar (il-Muntanja tal-[[Pesta s-sewda|Pesta]]), ingħatat l-isem “Is-Seba’ Pilastri tal-Għerf” wara l-ktieb ta’ Lawrence li kiteb wara l-gwerra, għalkemm is-seba’ pilastri msemmijin fil-ktieb ma għandhom l-ebda konnessjoni ma’ Wadi Rum.<ref>{{Ċita web|titlu=Wadi Rum|url=https://www.roughguides.com/|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=Rough Guides}}</ref> [[Stampa:WadiRumPetroglyphFamily.jpg|xellug|daqsminuri|Uħud mill-inċiżjonijiet petroglifiċi ta’ Wadi Rum]] Lawrence ddeskriva l-wasla tiegħu f’Wadi Rum b’dan il-mod “L-għoljiet fuq il-lemin bdew isiru iktar għoljin u bi blat iktar aħrax, kontroparti ġusta tan-naħa l-oħra li saret watja ferm qisha sur ta’ ħmura. Iż-żewġ naħat baqgħu sejrin hekk sakemm tant qorbu lil xulxin, li kien hemm żewġ mili biss bejn naħa u oħra: u mbagħad, bil-mod il-mod inqatgħu sew mill-art u bdew jgħolew flimkien sakemm ġew qishom żewġ parapetti paralleli li x’aktarx kien ilaħħqu xi elf pied ’il fuq minna, u li kienu jibqgħu sejrin għal mili sħaħ. Il-blat wieqaf, mimli ksur ta’ ġebel, beda ġej għat-tond, b’lewn inqas aħmar jgħajjat mill-bqija tal-għoljiet; lewn pjuttost griż u mitfi. Dan il-blat ta l-aħħar irtokk lil dan il-post irreżistibbli li kien qisu x-xbieha ta’ [[arkitettura]] [[Biżantini|Biżantina]]: f’din il-mogħdija li kienet ferm ikbar mill-immaġinazzjoni”.<ref name=":0">Lawrence, T.E. (1935). ''Seven Pillars of Wisdom''. Garden City: Doubleday, Doran & Company, Inc. pp. 351.</ref> [[Stampa:Wadi Rum BW 6.JPG|daqsminuri|303x303px|It-Tempju tan-Nabatej f’Wadi Rum]] Lawrence ddeskriva wkoll meta ra l-għajn imsejjaħ [[Ain Shalaaleh]], “Fuq il-blata mqabbża ’l barra li kien hemm fuqna, kien hemm iskrizzjonijiet ċari tan-Nabatej imnaqqxin fil-blat, u roqgħa b’inċiżjonijiet ta’ monogramma jew simbolu. ’L hawn u ’l hinn kien hemm tħarbix bl-Għarbi, inkluż marki tat-tribujiet, li wħud minnhom kienu xhieda ta’ migrazzjonijiet minsija: iżda l-attenzjoni tiegħi marret biss fuq iċ-ċafċif tal-[[ilma]] jgelgel minn xaqq fil-blat taħt id-dell tal-blata ta’ fuqna. Ħarist ġol-għajn biex nipprova nara minn fejn kien ġej l-ilma, u rnexxieli nilmaħ toqba żgħira, mhux ikbar mill-polz tiegħi, li minnha l-ilma kien ħiereġ b’ċertu pressa minn ġo xaqq fil-blat, sa ma jaqa’ b’dak il-ħoss ċar ta’ ċafċif u jinġema’ f’għajn baxx bir-ragħwa, wara qisha tarġa li kienet isservi bħala daħla. Kien hemm felċi u ħaxix bl-ifjen lewn aħdar mad-dawra li ħolqu ġenna żgħira ta’ xi ħames piedi kwadri”.<ref name=":0" /> L-iskoperta tat-[[Tempju tan-Nabatej]] fl-1933 reġgħet xeħtet id-dawl fuq dan il-wied qisu deżert. Tim [[Franza|Franċiż]] ta’ arkeologi lestew l-iskavi fl-1997. == Ġeografija == [[Stampa:Mountain in Wadi Rum, Jordan.jpg|daqsminuri|290x290px|Ir-ramel ħamrani ta’ Wadi Rum]] Iż-żona hija ċċentrata fuq il-wied prinċipali ta’ Wadi Rum. L-ogħla elevazzjoni fil-Ġordan hija [[Jabal Umm ad Dami]] li tlaħħaq l-1,840 metru (id-''data'' tal-SRTM tgħid li l-għoli huwa 1,854 metru), għolja/muntanja żgħira li tinsab xi 30 kilometru fin-Nofsinhar tal-villaġġ ta’ Wadi Rum. Din il-muntanja żgħira ġiet esplorata għall-ewwel darba minn [[Difallah Ateeg]], [[Bedwini|Bedwin]] tat-tribù Żalabija minn Wadi Rum. F’jum bnazzi b’viżibbiltà tajba, wieħed jista’ jara l-[[Baħar l-Aħmar]] u l-fruntiera mal-[[Arabja Sawdija]] minn fuq nett. [[Jabal Ram]] jew [[Jebel Rum]] (1,734 metru ’l fuq mil-livell tal-baħar) hija t-tieni l-ogħla quċċata fil-Ġordan u l-ogħla quċċata fiż-żona ċentrali ta’ Wadi Rum<ref>Scheck, Frank Rainer (1997). ''Jordanien: Völker und Kulturen zwischen Jordan und Rotem Meer'' (in German). DuMont Reiseverlag. p. 12. ISBN <bdi>978-3-7701-3979-8</bdi>.</ref>, faċċata ta’ [[Jebel um Ishrin]], li hija xi metru iktar baxxa. Il-Kanjon Khaz'ali f’Wadi Rum huwa sit fejn hemm inċiżjonijiet petroglifiċi Tamudiċi fuq il-ħitan ta’ għar b’għamliet ta’ bnedmin u ta’ antilopi. Il-villaġġ ta’ Wadi Rum innifsu fih diversi mijiet ta’ abitanti Bedwini, li jgħixu fi djar tal-konkoż u f’tined bil-ġlud tal-[[Mogħża|mogħoż]], u li jsuqu l-iktar vetturi li jingranaw fuq erba’ roti (4x4). Fil-villaġġ hemm skola għas-subien u oħra għall-bniet, ftit ħwienet, u l-kwartieri ġenerali tal-Uffiċjali tad-Deżert.<ref>Howard, Tony; Taylor, Di (May 1997). ''Treks and Climbs in Wadi Rum, Jordan''. Cicerone Press Limited. p. 20. ISBN <bdi>978-1-85284-254-3</bdi>.</ref> Dan l-aħħar, [[Geoff Lawton]] kiseb suċċess billi stabbilixxa ekosistema ta’ permakultura f’Wadi Rum.<ref>{{Ċita web|titlu=From Desert to Oasis in 4 Years (Jordan)|url=https://www.permaculturenews.org/2014/02/01/desert-oasis-4-years-jordan/|data=2014-02-01|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en-US|sit=The Permaculture Research Institute|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180619213906/https://permaculturenews.org/2014/02/01/desert-oasis-4-years-jordan/|arkivju-data=2018-06-19|url-status=dead}}</ref> == Sit ta’ Wirt Dinji == Iż-żona protetta ta’ Wadi Rum, b’daqs ta’ 74,000 ettaru, ġiet iddeżinjata bħala Sit ta’ Wirt Dinji Mħallat (Kulturali u Naturali) tal-UNESCO fl-2011 għall-valur universali straordinjarju tagħha abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla: '''il-kriterju (iii)''' “Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta’ tradizzjoni kulturali jew ta’ ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet”, ladarba l-25,000 inċiżjoni petroglifika, l-20,000 iskrizzjoni, u l-154 sit arkeoloġiku f’Wadi Rum jipprovdu xhieda tal-[[litteriżmu]] mifrux fost is-soċjetajiet tar-rgħajja; '''il-kriterju (v)''' “Eżempju straordinarju ta’ insedjament uman tradizzjonali, ta’ użu tal-art jew ta’ użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta’ bidla irreversibbli”, ladarba f’Wadi Rum instabu diversi evidenzi tal-abitazzjoni u tal-użu tal-art kontinwi tul perjodu ta’ mill-inqas 12,000 sena; u '''l-kriterju (vii)''' “Post fejn iseħħu fenomeni naturali tal-għaġeb jew fejn hemm żoni ta’ ġmiel naturali u ta’ importanza estetika eċċezzjonali”, ladarba Wadi Rum huwa magħruf globalment bħala pajsaġġ tad-deżert ikoniku.<ref>{{Ċita web|titlu=Wadi Rum Protected Area|url=https://whc.unesco.org/en/list/1377/|isem1=UNESCO World Heritage|kunjom1=Centre|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=UNESCO World Heritage Centre}}</ref> == Turiżmu == [[Stampa:Jordan, Wadi Rum Desert, Camel.jpg|daqsminuri|279x279px|Ġemel fil-pajsaġġ tad-deżert ta’ Wadi Rum]] L-industrija tat-turiżmu tal-Ġordan ingħatat spinta kbira mix-xeni tal-pajsaġġ tad-deżert ta’ Wadi Rum f’''Lawrence of Arabia'' fl-1962.<ref>{{Ċita web|titlu=The Complete Guide to Lawrence's Arabia|url=https://www.independent.co.uk/travel/middle-east/complete-guide-lawrence-s-arabia-564189.html|data=2011-10-10|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=The Independent}}</ref> Wadi Rum huwa wieħed mill-iktar siti turistiċi popolari tal-Ġordan u jattira għadd ta’ turisti barranin. It-tribù Żalabija tgħix f’Wadi Rum u żviluppat is-servizzi u t-turiżmu avventuruż ekoloġiku fiż-żona protetta ta’ Wadi Rum. It-tribù tipprovdi tours, gwidi, akkomodazzjoni u faċilitajiet. Tieħu ħsieb ukoll xi ristoranti u ħwienet żgħar tal-ikel u tal-provvisti bażiċi għall-viżitaturi. Is-servizzi ta’ gwida tat-tribù jinkludu gwidi b’esperjenza fis-sewqan u fil-mixi qalb il-mogħdijiet muntanjużi. Permezz tas-servizzi li toffri, mhux talli taqla l-għajxien tagħha, iżda tiżgura li ż-żona protetta tibqa’ tiġi protetta fit-tul. Fost l-attivitajiet popolari fil-pajsaġġ qisu deżert hemm tours b’vetturi 4x4, bil-mixi, biż-[[Żiemel|żwiemel]], jew bl-[[Ġemel|iġmla]], servizzi ta’ kampijiet biex wieħed jorqod taħt l-istilel, u tixbit mal-blat. [[Dima u Lama Hattab]], żewġ aħwa tewmin mill-Ġordan li kienu l-ewwel nisa fil-pajjiż li ġrew fl-ultramaratoni, jikkoordinaw maratona kull sena fir-reġjun imsejjaħ Jabal Ishrin. == Tixbit mal-blat == [[Stampa:Flight of Fancy, Jebel Rum.jpg|daqsminuri|195x195px|Xabbatur f’Wadi Rum]] Il-Bedwini lokali xxabbtu mal-muntanji tal-blat ramli ta’ Wadi Rum għal bosta ġenerazzjonijiet. Ħafna mit-“Toroq tal-Bedwini” reġgħu ġew skoperti u ġew iddokumentati għax-xabbaturi moderni. Diversi minnhom huma inklużi fil-ktieb ta’ gwida ta’ [[Tony Howard]], jew ittellgħu fuq l-[[internet]] minn [[Liên u Gilles Rappeneau]].<ref>Gilles, Rappeneau. [http://wadiram.userhome.ch/ "Les Voies Bedouin du Wadi Ramm".]</ref> Fl-1949, ix-[[Xejikk Hamdan]] ħa grupp ta’ esperti biex jistħarrġu l-quċċata ta’ Jabal Ram. L-ewwel Ewropej li ġew iddokumentat li telgħu sal-quċċata ta’ Jabal Ram kienu [[Charmian Longstaff]] u [[Sylvia Branford]] f’Novembru 1952, iggwidati mix-Xejikk Hamdan. L-ewwel tixbit mal-blat li ġie ddokumentat kien fl-1984. L-ewwel grupp ta’ xabbaturi Ingliżi rrepeta ħafna mir-rotot tal-Bedwini. Fis-snin 80 tas-seklu 20, diversi xabbaturi rnexxielhom jixxabbtu f’rotot ġodda.<ref>{{Ċita web|titlu=Extra|url=https://www.cicerone.co.uk/extra|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=Cicerone Press}}</ref> Ir-rotta Guerre Sainte, li xi xabbaturi rnexxielhom jixxabbtu fis-sena 2000, kienet l-ewwel rotta f’Wadi Rum li hija mgħammra kollha bil-protezzjoni permezz ta’ boltijiet. Din ir-rotta, fuq il-faċċata tal-Lvant tal-muntanji tat-Tramuntana ta’ Jebel Nassarani, hija twila 450 metru, u hija kklassifikata li għandha diffikultà ta’ F7b jew F7aA0.<ref>{{Ċita web|titlu=Camptocamp.org|url=https://www.camptocamp.org/routes/53974/fr/djebel-nassrani-sommet-n-la-guerre-sainte|data-aċċess=2021-03-07|sit=www.camptocamp.org}}</ref> == Filmografija == Wadi Rum intuża bħala xenarju u pajsaġġ f’diversi [[Film|films]]. Il-produtturi tal-films jiġu attirati l-iktar minħabba l-lewn ħamrani tar-ramel li jixbaħ il-pajsaġġ tal-[[pjaneta]] [[Mars]].<ref>{{Ċita web|titlu=The Martian Is Pure Hokum of the Most Satisfying Kind|url=https://slate.com/culture/2015/10/matt-damon-in-the-martian-reviewed.html|isem1=Dana|kunjom1=Stevens|data=2015-10-01|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=Slate Magazine}}</ref> Il-Location Managers Guild ta premju lill-Kummissjoni Rjali tal-Films fil-Ġordan fl-2017 għall-ħidma tal-Kummissjoni fil-ġbid tal-film ''Rogue One'' f’Wadi Rum. Il-Kummissjoni fl-imgħoddi ġiet nominata wkoll għall-ħidma tagħha fil-film ''The Martian''.<ref>{{Ċita web|titlu=RFC bags ‘Outstanding Film Commission’ Award|url=http://www.jordantimes.com/news/local/rfc-bags-outstanding-film-commission%E2%80%99-award|data=2017-04-10|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=Jordan Times}}</ref> * ''Lawrence of Arabia'' – [[David Lean]] ġibed ħafna minn dan il-film tal-1962 f’Wadi Rum;<ref>{{Ċita web|titlu=Jordan - Touristic Sites - South of Amman|url=http://www.kinghussein.gov.jo/tourism6e.html#Wadi|data-aċċess=2021-03-07|sit=www.kinghussein.gov.jo}}</ref> * ''Red Planet'' – Wadi Rum intuża bħala s-superfiċe tal-pjaneta Mars f’dan il-film tas-sena 2000; * ''Passion in the Desert'' – iż-żona ta’ Wadi Rum intużat ukoll għal xi xeni f’dan il-film tal-1998; * ''The Face'' – il-film tal-[[BBC]] dwar it-tixbit mal-blat tax-xabbaturi pijunieri ta’ Wadi Rum Tony Howard u Di Taylor; * ''Transformers: Revenge of the Fallen'' – Wadi Rum ġiet irrappreżentata taparsi l-[[Eġittu]]; * ''The Frankincense Trail'' – xeni mill-[[ferrovija]] u xi ġbid mill-ajru wkoll; * ''Prometheus'' – xeni għall-Pjaneta tal-[[Aljeni]];<ref>{{Ċita web|titlu=Return of the 'Alien' Mind|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/ridley-scott-prometheus-alien-324981|data=2012-05-16|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=The Hollywood Reporter}}</ref> * ''Krrish 3'' – il-filmat tal-kanzunetta ta’ [[Bollywood]] ''Dil Tu Hi Bataa'' nġibed parzjalment f’Wadi Rum; * ''May in the Summer'' – il-film ta’ [[Cherien Dabis]] kellu biċċiet twal fejn deher Wadi Rum; * ''The Last Days on Mars'' – inġibdu xi xeni esterni biex tiġi rrappreżentata s-superfiċe tal-pjaneta Mars għal dan il-film tal-2013;<ref>{{Ċita web|titlu=Ruairi Robinson, The Last Days On Mars|url=https://www.screendaily.com/features/ruairi-robinson-the-last-days-on-mars-/5056819.article|isem1=Leon|kunjom1=Forde2013-05-28T11:56:00+01:00|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=Screen}}</ref><ref>{{Ċita web|titlu=Last Days On Mars|url=https://www.screendaily.com/last-days-on-mars-/5044494.article|isem1=Contributing Editor Sarah|kunjom1=Cooper2012-07-19T09:00:00+01:00|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=Screen}}</ref> * ''The Martian'' – il-ġbid tal-film ta’ [[Ridley Scott]] beda f’Marzu 2015 biex tiġi rrappreżentata s-superfiċe tal-pjaneta Mars;<ref>{{Ċita web|titlu=Ridley Scott's The Martian moves to Jordan|url=https://www.kftv.com/news/2015/01/27/ridley-scotts-the-martian-moves-to-jordan|data-aċċess=2021-03-07|sit=www.kftv.com}}</ref> * ''Theeb'' – il-biċċa l-kbira tal-film inġibed f’Wadi Rum kif ukoll f’[[Wadi Araba]]<ref>{{Ċita web|titlu=Naji Abu Nowar talks about exploring the Bedouin way of life in his first feature Theeb|url=https://www.thenationalnews.com/arts-culture/naji-abu-nowar-talks-about-exploring-the-bedouin-way-of-life-in-his-first-feature-theeb-1.282588|data=2014-08-25|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=The National}}</ref>; * ''Rogue One: A Star Wars Story'' – inġibdu xi xeni f’Wadi Rum għar-rappreżentazzjoni ta’ Jedha;<ref>{{Ċita web|titlu=Rogue One: A Star Wars Story – The complete history, Part III|url=https://www.empireonline.com/movies/features/rogue-one-star-wars-story-complete-history-part-iii/|data-aċċess=2021-03-07|sit=Empire}}</ref> * ''Deserto de Revelação'' – inġibed filmat għall-album [[Brażil|Brażiljan]] ta’ [[Diante do Trono]] fl-2017; * ''Aladdin'' – inġibdu xi xeni għall-film tal-2019 ibbażat fuq il-cartoons tad-Disney tal-1992 bl-istess isem; * ''Star Wars: The Rise of Skywalker –'' inġibdu xi xeni f’Wadi Rum għar-rappreżentazzjoni tal-pjaneta deżerta Pasaana;<ref>{{Ċita web|titlu=Star Wars: We Now Know the Name of The Rise of Skywalker's Desert Planet|url=https://www.cbr.com/star-wars-the-rise-of-skywalker-pasaana/|data=2019-05-22|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en-US|sit=CBR}}</ref> * ''Dune'' (2021) ''–'' inġibdu xi xeni f’Wadi Rum għar-rappreżentazzjoni tal-pjaneta deżerta Arrakis;<ref>{{Ċita web|titlu=Dune: Josh Brolin Reveals Arrakis Shooting Location in New Video|url=https://screenrant.com/dune-josh-brolin-reveals-arrakis-shooting-location-new-video/|data=2019-04-08|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en-US|sit=ScreenRant}}</ref> * ''Aadujeevitham'' – ix-xeni tad-deżert tal-film tal-2020 bil-[[Malayalam|Malajalam]] inġibdu l-iktar f’Wadi Rum.<ref>{{Ċita web|titlu=Prithviraj Sukumaran and ‘Aadujeevitham’ team to return to Kerala - Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/malayalam/movies/news/prithviraj-sukumaran-and-aadujeevitham-team-to-return-to-kerala/articleshow/75850160.cms|data-aċċess=2021-03-07|lingwa=en|sit=The Times of India}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Mħallta]] [[Kategorija:Ġordan]] [[Kategorija:Widien]] [[Kategorija:Deżerti]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] 7rizcdkwqrxk20xsy2dl7k7e0pu0w9d 0 27349 319034 299337 2024-12-20T03:46:10Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319034 wikitext text/x-wiki [[Stampa:E1266601_(5398889640).jpg|daqsminuri| Mudella b'libsa moderna li tirrifletti t- tendenza tal-moda attwali fi sfilata tal-moda tal-Haute Couture, Pariġi, 2011]] Il-'''moda''' hija espressjoni estetika popolari f'perjodu u f'post partikolari u f'kuntest speċifiku, speċjalment fl-ilbies, iż-żraben, l-istil tal-ħajja, l-aċċessorji, il-makeup, l-istil tax-xagħar, u l-proporzjonijiet tal-ġisem. Filwaqt li tendenza ħafna drabi tissuġġerixxi espressjoni estetika partikolari u li ma ddumx iktar minn staġun, il-moda hija espressjoni distintiva u sostnuta mill-industrija tradizzjonalment marbuta mal-istaġun u l-kollezzjonijiet tal-moda. L-istil huwa espressjoni li ddum bosta staġuni u ħafna drabi huwa konness ma' movimenti [[Kultura|kulturali]] u aspetti soċjali, simboli, klassi, u kultura (eż. il-Barokk, ir-Rokokò, eċċ.). Skont is-soċjologu [[Pierre Bourdieu]], il-moda tissuġġerixxi "l-aħħar moda, l-aħħar differenza". Għalkemm ħafna drabi jintużaw flimkien, it-terminu "moda" huwa differenti mill-ilbies u l-kostumi. Il-moda tiddeskrivi l-libsa materjali u teknika, filwaqt li l-ilbies u l-kostumi ġew relegati għal sens speċjali bħall-ilbies ta' kostumi bil-maskri. Il-moda tiddeskrivi s-sistema soċjali u temporali li "tattiva" l-ilbies bħala sinifikatur soċjali f'ċertu ħin u kuntest. Il-filosfu [[Giorgio Agamben]] jgħaqqad il-moda mal-intensità attwali tal-mument kwalitattiv, mal-aspett temporali li bil-[[Lingwa Griega|Grieg]] jissejjaħ ''kairos'', filwaqt li l-ilbies jappartjeni għal dak li hu kwantitattiv, li bil-Grieg jissejjaħ ''chronos''. Ditti esklużivi jaspiraw għat-tikketta tal-''haute couture,'' iżda t-terminu huwa teknikament limitat għal membri tax-''Chambre Syndicale de la Haute Couture''<ref>{{Ċita web|url=https://fhcm.paris/en/the-federation/|titlu=Fédération de la Haute Couture et de la Mode|sit=Fédération de la Haute Couture et de la Mode|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-09-13|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210916195126/https://fhcm.paris/en/the-federation/|arkivju-data=2021-09-16|url-status=dead}}</ref> f’[[Pariġi]]. L-''haute couture'' hi aktar aspirazzjonali u ispirata mil[[L-Arti|l-arti]], il-kultura u l-moviment. Hi ta' natura estremament esklużiva. Biż-żieda fil-produzzjoni tal-massa ta' komoditajiet tal-konsumatur bi prezzijiet aktar baxxi, u b'kopertura globali, is-sostenibbiltà saret kwistjoni urġenti fost il-politiċi, id-ditti u l-konsumaturi.<ref>{{Ċita web|url=https://publications.parliament.uk/pa/cm201719/cmselect/cmenvaud/1952/report-summary.html|titlu=Fixing fashion: clothing consumption and sustainability - Report Summary - Environmental Audit Committee|sit=publications.parliament.uk|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> == Moda tal-ilbies == Il-vjaġġaturi bikrija tal-Punent, li vvjaġġaw lejn l-[[Indja]], il-[[Iran|Persja]], it-[[Turkija]], jew iċ-[[Ċina]], spiss kienu jikkummentaw dwar in-nuqqas ta' bidla fil-moda f'dawk il-pajjiżi. Vjaġġatur [[Spanja|Spanjol]] iddeskriva konverżazzjoni li kellu ma' impjegat fis-servizz diplomatiku [[Ġappun|Ġappuniż]] fiż-żmien ix-''Shogun'' li baqa' skantat u saħansitra xxukkjat bit-tipi differenti ta' lbies tal-[[Ewropa|Ewropej]]. Skontu l-ħwejjeġ Ġappuniżi baqgħu l-istess għal elf sena sħaħ.<ref>Braudel, 312–313</ref> Madankollu, hemm evidenza konsiderevoli fiċ-Ċina tad-[[dinastija Ming]] li l-moda kienet tinbidel malajr fl-ilbies Ċiniż.<ref>[[Timothy Brook (historian)|Timothy Brook]]: "[[The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China]]" (University of California Press 1999); this has a whole section on fashion.</ref> Bidliet fl-ilbies spiss seħħew fi żminijiet ta’ bidla ekonomika jew soċjali, kif seħħ f’[[Ruma]] Antika u fil-Kaliffat [[Medjuevu|Medjevali]], segwiti minn perjodu twil mingħajr bidliet sinifikanti. Fi Spanja taħt l-[[Għarab]], fis-seklu 8, il-mużiċist Ziryab introduċa f'[[Córdoba]]<ref>[[Salim al-Hassani|al-Hassani]], Woodcok and Saoud (2004), ''Muslim Heritage in Our World'', FSTC publishing, pp. 38–39</ref><ref>Terrasse, H. (1958) 'Islam d'Espagne' une rencontre de l'Orient et de l'Occident", Librairie Plon, Paris, pp. 52–53.</ref> stili ta' ħwejjeġ sofistikati bbażati fuq moda staġjonali u ta' kuljum minn [[Bagdad]], l-[[Iraq]], art twelidu, modifikati mill-ispirazzjoni tiegħu. Bidliet simili fil-moda seħħew fis-seklu 11 fil-Lvant Nofsani wara l-wasla tat-Torok, li introduċew stili ta’ lbies mill-[[Asja]] Ċentrali u l-Lvant Imbiegħed. Barra minn hekk, hemm storja twila tal-moda fil-Punent tal-[[Afrika]]. Id-drapp kien jintuża bħala forma ta’ munita fil-kummerċ mal-[[Portugall|Portugiżi]] u mal-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiżi]] kmieni fis-seklu 16. Id-drapp prodott lokalment u l-importazzjonijiet Ewropej irħas kienu jiġu ttrasformati fi stili ġodda biex jakkomodaw il-klassi privileġġjata li kulma jmur kienet qed tikber ta' Afrikani tal-Punent u residenti li kienu negozjanti tad-deheb u tal-iskjavi. Kien hemm tradizzjoni eċċezzjonalment b'saħħitha tal-insiġ tad-drapp f'Oyo u fiż-żoni abitati mill-poplu Igbo. Fl-Ewropa, il-bidu ta' bidla kontinwa u dejjem aktar mgħaġġla fl-istili tal-ilbies jista' jiġi ddatat b'mod pjuttost affidabbli. L-istoriċi, inklużi [[James Laver]] u [[Fernand Braudel]], jiddataw il-bidu tal-moda tal-Punent fl-ilbies min-nofs is-seklu 14,<ref>Laver, James: ''The Concise History of Costume and Fashion'', Abrams, 1979, p. 62</ref><ref name="braudel">Fernand Braudel, ''Civilization and Capitalism, 15th–18th Centuries, Vol 1: The Structures of Everyday Life", p317, William Collins & Sons, London 1981''</ref> għalkemm għandhom it-tendenza li jibbażaw ħafna fuq xbihat kontemporanji u l-manuskritti illuminati ma kinux komuni qabel is-seklu erbatax. Waħda mill-ewwel bidliet l-iktar drammatiċi fil-moda seħħet fl-ilbies tal-[[Raġel|irġiel]]. Il-kapott qsar f'daqqa u b'mod drastiku. Fejn qabel kien jasal sal-pexxun, f'daqqa qsar sew, u fil-parti tas-sider xi kultant kien jiddaħħal tip ta' mili biex jagħti dehra imbuzzata. Dan ħoloq il-kontorn distintiv tal-Punent b'topp imfassal bil-qies li jintlibes fuq leggings jew qalziet. Fis-seklu ta' wara, il-bidliet bdew iseħħu b'pass iktar mgħaġġel, u l-moda tan-nisa u tal-irġiel, speċjalment fl-arranġament u t-tiżjin tax-xagħar, saret daqstantieħor kumplessa. Għalhekk, l-istoriċi tal-arti jistgħu jużaw il-moda b'kunfidenza u preċiżjoni biex jiddataw ix-xbihat, partikolarment fil-każ ta' xbihat mis-seklu 15. Fil-bidu, il-bidliet fil-moda wasslu għal frammentazzjoni fil-klassijiet għolja tal-Ewropa fejn qabel kienu kkaratterizzati minn stil simili ħafna ta' lbies u l-iżvilupp sussegwenti ta' stili nazzjonali distintivi. Dawn l-istili nazzjonali baqgħu differenti ħafna sakemm fis-[[Seklu XVII|sekli 17]] sa 18 kontromoviment impona għal darb'oħra stili simili, li oriġinaw l-aktar minn [[Franza]] tal-Ancien Régime.<ref>Braudel, 317–324</ref> Għalkemm is-sinjuri ġeneralment kienu jmexxu l-moda, il-ġid dejjem jiżdied tal-Ewropa moderna bikrija wassal biex il-borgeżija u anke l-[[Bidwi|bdiewa]] bdew isegwu t-tendenzi tal-moda mill-bogħod, u dan kien biżżejjed biex jiskomoda lill-klassi privileġġjata - fattur li Fernand Braudel iqis bħala wieħed mill-muturi ewlenin tal-moda li qed tinbidel.<ref>Braudel, 313–315</ref> [[Stampa:MA-Lebrun.jpg|xellug|daqsminuri| Marie Antoinette, mart Louis XVI, kienet mexxejja tal-moda. L-għażliet tagħha, bħal din il-libsa bajda tal- muslin tal -1783 imsejħa ''chemise a la Reine'', kienu influwenti ħafna u jintlibsu ħafna. ]] Fis-seklu 16, id-differenzi nazzjonali kienu evidenti ferm. Għaxar ritratti ta' rġiel [[Ġermanja|Ġermaniżi]] jew [[Italja|Taljani]] tas-seklu 16 jistgħu juru għaxart ikpiepel kompletament differenti. [[Albrecht Dürer]] wera d-differenzi fil-kuntrast attwali (jew kompost) tiegħu tal-moda ta' [[Nuremberg]] u dik [[Venezja|Venezjana]] fit-tmiem tas-seklu 15 (fl-illustrazzjoni tal-lemin). L-"istil Spanjol" tal-aħħar tas-seklu 16 beda t-treġġigħ lura lejn is-sinkroniċità fost l-Ewropej ta' klassi għolja, u wara taqbida f'nofs is-seklu 17, deċiżivament, l-istili Franċiżi ħadu t-tmun, proċess li tlesta fis-seklu 18.<ref>Braudel, 317–321</ref> Għalkemm il-kuluri u l-mudelli differenti tat-tessuti kienu jinbidlu minn sena għall-oħra,<ref>Thornton, Peter. ''Baroque and Rococo Silks''.</ref> il-qatgħa ta' kowt ta' raġel u t-tul tas-sidrija tiegħu, jew il-mudell kif kienet tinqata' libsa tan-nisa, kienu jinbidlu aktar bil-mod. Il-moda tal-irġiel kienet primarjament ġejja minn mudelli militari, u l-bidliet fis-siluwett maskili Ewropew ġew galvanizzati tul il-gwerer Ewropej fejn l-uffiċjali rġiel taw bidu għal stili differenti, pereżempju l-ingravajjet, fosthom l-ingravata ta' "Steinkirk" jew in-neckties. Minkejja li kien hemm distribuzzjoni ta’ pupi mlibbsin minn Franza sa mis-seklu 16 u minkejja li Abraham Bosse kien ipproduċa inċiżjonijiet tal-moda fis-snin 20 tas-seklu 17, il-pass tal-bidla qabad ir-ritmu fis-snin 80 tas-seklu 18 permezz ta' żieda fil-pubblikazzjoni ta’ inċiżjonijiet Franċiżi li juru l-aħħar stili ta’ Pariġi. Sal-1800, l-Ewropej tal-Punent kollha kienu jilbsu l-istess (jew hekk kienu jaħsbu); il-varjazzjoni lokali saret l-ewwel sinjal tal-kultura provinċjali u aktar tard timbru tal-bidwi konservattiv.<ref>James Laver and Fernand Braudel, op cit</ref> Għalkemm il-[[Ħajjat|ħajjata]] tas-[[sengħa]] u l-ħajjata tal-ilbies tan-nisa bla dubju kienu responsabbli għal bosta innovazzjonijiet, u l-industrija tat-tessuti tabilħaqq wasslet għal bosta tendenzi, l-istorja tad-disinn tal-moda bdiet mill-1858 meta [[Charles Frederick Worth]], imwieled l-[[Renju Unit|Ingilterra]], fetaħ l-ewwel dar awtentika tal-''haute couture'' f'Pariġi. Dan it-titlu ġie stabbilit mill-gvern għad-djar tal-moda li kienu jilħqu l-istandards tal-industrija. Dawn id-djar tal-moda kellhom jaderixxu ma' ċerti standards, pereżempju kellhom iżommu mill-inqas għoxrin impjegat involuti biex jagħmlu l-ħwejjeġ, juru żewġ kollezzjonijiet fis-sena fi sfilati tal-moda, u jippreżentaw ċertu numru ta' mudelli lill-klijenti.<ref>Claire B. Shaeffer (2001). [https://books.google.com/books?id=e3Sd_mikSP4C&pg=PA7#v=onepage&q=charles%20frederick%20worth%20haute%20couture Couture sewing techniques] "Originating in mid- 19th-century Paris with the designs of an Englishman named Charles Frederick Worth, haute couture represents an archaic tradition of creating garments by hand with painstaking care and precision". Taunton Press, 2001</ref> Minn dakinhar 'l hawn, l-idea tad-disinjatur tal-moda bħala ċelebrità fih innifsu saret dejjem aktar dominanti. Għalkemm xi aspetti tal-moda jistgħu jkunu femminili jew maskili, xi tendenzi huma androġeni.<ref>Undressing Cinema: Clothing and identity in the movies – Page 196, [[Stella Bruzzi]] – 2012 </ref> L-idea ta' lbies unisex oriġinat fis-sittinijiet tas-seklu 20 meta disinjaturi bħal [[Pierre Cardin]] u [[Rudi Gernreich]] ħolqu ħwejjeġ, bħal tuniċi jew leggings li jiġġebdu magħmulin mill-jersey, maħsuba biex jintlibsu kemm mill-irġiel kif ukoll min-nisa. L-impatt tal-unisex beda jespandi b’mod iktar wiesa’ biex jinkludi diversi temi fil-moda, inkluż l-androġenija, il-bejgħ bl-imnut bil-massa, u l-ilbies kunċettwali. It-tendenzi tal-moda tas-sebgħinijiet tas-seklu 20, bħall-ġkieket tal-ġilda tan-[[Nagħġa|nagħaġ]], ġkieket tal-piloti, kowtijiet mid-duffel (tessut tas-suf li ġej mill-belt ta' [[Duffel]] fil-[[Belġju]]), u ħwejjeġ mhux strutturati, influwenzaw lill-irġiel biex jattendu laqgħat soċjali mingħajr it-tuxedo u biex jużaw l-aċċessorji b'modi ġodda. Xi stili tal-irġiel ħalltu s-senswalità u l-espressività. Minkejja tendenza konservattiva, il-moviment dejjem jikber tad-drittijiet tal-omosesswali u enfasi fuq iż-żgħażagħ taw lok għal libertà ġdida ta' sperimentazzjoni bl-istili. Id-drapp, bħall-krepp tas-suf, li qabel kien assoċjat mal-ilbies tan-nisa beda jintuża mid-disinjaturi meta joħolqu ħwejjeġ maskili. L-erba’ [[Belt kapitali|bliet kapitali]] tal-moda ewlenin attwali huma Pariġi, [[Milan]], [[Belt ta' New York|New York]], u [[Londra]], li lkoll huma kwartieri ġenerali tal-aktar kumpaniji tal-moda sinifikanti u huma rinomati għall-influwenza kbira tagħhom fuq il-moda globali. Il-ġimgħat tal-moda jsiru f'dawn l-ibliet, fejn id-disinjaturi juru l-kollezzjonijiet ta' ħwejjeġ ġodda tagħhom lil udjenza. Sensiela ta’ disinjaturi ewlenin bħal [[Coco Chanel]] u [[Yves Saint-Laurent]] żammew lil Pariġi bħala ċ-ċentru l-iktar segwit mill-bqija tad-dinja, għalkemm l-''haute couture'' issa hija sussidjata mill-bejgħ ta’ kollezzjonijiet ta' ħwejjeġ lesti u fwejjaħ li jużaw l-istess ditti. In-nies moderni tal-Punent għandhom għażla vasta minn fejn jagħżlu l-ħwejjeġ li jilbsu. Dak li persuna tagħżel li tilbes jista' jirrifletti l-personalità jew l-interessi tagħha. Meta nies li għandhom status kulturali għoli jibdew jilbsu ħwejjeġ ġodda jew differenti, tista' tibda tendenza tal-moda. Nies li jħobbu jew jirrispettaw lil dawn in-nies isiru influwenzati mill-istil tagħhom u jibdew jilbsu ħwejjeġ tal-istess stil. Il-moda tista' tvarja konsiderevolment fi ħdan soċjetà skont l-età, il-klassi soċjali, il-ġenerazzjoni, ix-xogħol, u l-[[ġeografija]] u tista' tvarja wkoll maż-żmien. Jekk persuna mdaħħla fiż-żmien tilbes skont il-moda li jużaw iż-żgħażagħ, tista' tidher redikola kemm f'għajnejn iż-żgħażagħ kif ukoll f'għajnejn l-anzjani. It-termini ''fashionista'' u ''vittma tal-moda'' jirreferu għal min hu lsir tal-moda kurrenti. Wieħed jista' jħares lejn l-użu ta' modi differenti bħala lingwa tal-moda li tinkorpora dikjarazzjonijiet tal-moda differenti li jużaw grammatika tal-moda. Wieħed jista' jqabbel ftit mix-xogħlijiet ta' [[Roland Barthes]] dwar dan is-suġġett. F'dawn l-aħħar snin, il-moda Asjatika saret iktar sinifikanti fis-swieq lokali u globali. Pajjiżi bħaċ-Ċina, il-Ġappun, l-Indja, u l-[[Pakistan]] tradizzjonalment kellhom industriji kbar tat-tessuti, li ħafna drabi kienu użati minn disinjaturi tal-Punent, iżda issa l-istili tal-ħwejjeġ Asjatiċi qed jiksbu wkoll influwenza fuq l-ideat tagħhom.<ref>Lemire, B., & Riello, G (2008). "East & West: Textiles and Fashion in Early Modern Europe". ''Journal of Social History'', 41(4), 887–916.</ref> == Industrija tal-moda == [[Stampa:Ed_Hardy_Runway_Models.jpg|xellug|daqsminuri| Mudelli tal-moda rġiel u nisa fl- isfilati, fil-Fashion Week ta' Los Angeles, 2008]] Il-kunċett tal-industrija tal-moda globali huwa prodott tal-era moderna.<ref>{{Ċita web|url=https://www.britannica.com/art/fashion-industry|titlu=fashion industry {{!}} Design, Fashion Shows, Marketing, & Facts|sit=Encyclopedia Britannica|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> Qabel nofs is-seklu 19, ħafna mill-ilbies kien magħmul bil-qies. Kien magħmul bl-idejn għal individwi, jew bħala produzzjoni fid-dar jew fuq ordni minn ħajjata tal-ilbies tan-nisa jew ħajjata tas-sengħa. Fil-bidu tas-seklu 20 - biż-żieda ta’ teknoloġiji ġodda bħall-magna tal-ħjata, iż-żieda tal-kapitaliżmu globali u l-iżvilupp tas-sistema tal-produzzjoni tal-fabbriki, u l-proliferazzjoni ta’ ħwienet bl-imnut bħal ħwienet kbar - il-ħwejjeġ bdew jiġu prodotti bil-massa b'daqsijiet standard u mibjugħa bi prezzijiet fissi. Għalkemm l-industrija tal-moda żviluppat l-ewwel fl-Ewropa u l-[[Stati Uniti|Amerka]], mill-2017 'l hawn saret industrija internazzjonali u globalizzata ħafna, bil-ħwejjeġ spiss iddisinjati f'pajjiż, manifatturati f'ieħor, u mibjugħa mad-dinja kollha. Pereżempju, kumpanija Amerikana tal-moda tista' ġġib id-drapp miċ-Ċina u tipproduċi l-ħwejjeġ fil-[[Vjetnam]], tlestihom fl-Italja, u tibgħathom f'maħżen fl-Istati Uniti għad-distribuzzjoni lill-ħwienet bl-imnut fil-livell internazzjonali. L-industrija tal-moda ilha waħda mill-ikbar impjegaturi fl-Istati Uniti, u dan għadu l-każ fis-seklu 21. Madankollu, l-impjiegi fl-Istati Uniti naqsu konsiderevolment hekk kif il-produzzjoni mxiet dejjem aktar barra mill-pajjiż, speċjalment lejn iċ-Ċina. Minħabba li d-''data'' dwar l-industrija tal-moda tipikament hija rrappurtata għall-ekonomiji nazzjonali u espressa f'termini tal-ħafna setturi separati tal-industrija, huwa diffiċli li jinkisbu ċ-ċifri aggregati għall-produzzjoni dinjija tat-tessuti u l-ilbies. Madankollu, bi kwalunkwe miżura, l-industrija tal-ħwejjeġ tammonta għal sehem sinifikanti tal-produzzjoni ekonomika dinjija.<ref>{{Ċita web|url=https://nymag.com/news/intelligencer/cheap-clothes-2012-6/|titlu=How Bargain Fashion Chains Will Keep Themselves Cut-Rate -- New York Magazine - Nymag|sit=New York Magazine|lingwa=en-us|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> L-industrija tal-moda tikkonsisti f'erba' livelli: # Il-produzzjoni tal-materja prima, prinċipalment il-ħajt, u t-tessuti iżda wkoll il-ġilda u l-fer. # Il-produzzjoni ta' oġġetti tal-moda minn disinjaturi, manifatturi, kuntratturi, u oħrajn. # Il-bejgħ bl-imnut. # Diversi forom ta' reklamar u promozzjoni. Dawn il-livelli jikkonsistu f'ħafna setturi separati iżda interdipendenti. Dawn is-setturi huma d-Disinn u l-Produzzjoni tat-Tessuti, id-Disinn u l-Manifattura tal-Moda, il-Bejgħ bl-Imnut tal-Moda, il-Kummerċjalizzazzjoni u l-Merchandising, l-Isfilati tal-Moda, u l-Media u l-Kummerċjalizzazzjoni. Kull settur huwa ddedikat għall-għan li tiġi ssodisfata d-domanda tal-konsumatur għall-ilbies taħt kundizzjonijiet li jippermettu lill-parteċipanti fl-industrija joperaw bi profitt. == Tendenzi tal-moda == It-tendenzi tal-moda huma influwenzati minn diversi fatturi, inklużi ċ-ċinema, iċ-ċelebritajiet, il-klima, l-esplorazzjonijiet kreattivi, l-innovazzjonijiet, id-disinji, il-politiċi, u l-fatturi ekonomiċi, soċjali u teknoloġiċi. L-eżami ta' dawn il-fatturi jissejjaħ l-analiżi PEST. Dawk li jbassru l-moda jistgħu jużaw din l-informazzjoni biex tgħinhom jiddeterminaw jekk tendenza partikolari hix qed tikber jew tmajna. Tagħti informazzjoni dwar l-arena tal-moda u l-istil tal-ħajja fid-dinja moderna. === Influwenzi politiċi === [[Stampa:Shinzō_Abe_and_Ivanka_Trump_(4).jpg|daqsminuri| Ivanka Trump (lemin) flimkien mal-PM Ġappuniż Shinzō Abe liebes ilbiesi tan-negozju fl-istil tal-Punent, 2017]] Il-[[politika]] kellha rwol ċentrali fl-iżvilupp tal-moda. Pereżempju, il-First Lady [[Jacqueline Kennedy]] kienet ikona tal-moda tal-bidu tas-sittinijiet tas-seklu 20 li mexxiet it-tendenza tal-ilbies formali. B'libsa ta' Chanel, b'libsa dejqa u dritta struttuta ta' Givenchy, jew b'kowt ta' kulur ċar u b’buttuni kbar ta' Cassini, ħolqot id-dehra eleganti tagħha u mexxiet tendenza delikata. Barra minn hekk, ir-rivoluzzjoni politika wkoll ħalliet impatt kbir fuq it-tendenza tal-moda. Pereżempju, matul is-sittinijiet tas-seklu 20, l-ekonomija saret iktar sinjura, ir-rata tad-divorzju kienet qed tiżdied, u l-gvern approva l-pillola kontraċettiva. Din ir-rivoluzzjoni ispirat lill-ġenerazzjoni żagħżugħa għar-ribelljoni. Fl-1964, id-dublett qasir sar tendenza tal-moda sinifikanti tas-sittinijiet. Minħabba li d-disinjaturi tal-moda bdew jesperimentaw bil-forom tal-ilbies, wesgħin, bla kmiem, mikro-mini, dbielet wesgħin, u kmiem f'forma ta' trumbetta. F'dan il-każ, it-tendenza tad-dublett qasir saret ikona tas-sittinijiet tas-seklu 20. Barra minn hekk, il-moviment politiku bena relazzjoni impressjonanti mat-tendenzi tal-moda. Pereżempju, matul il-gwerra tal-Vjetnam, iż-żgħażagħ Amerikani waqqfu moviment li affettwa lill-pajjiż kollu. Fis-sittinijiet tas-seklu 20, it-tendenza tal-moda kienet mimlija kuluri fluworexxenti, drappijiet bid-disinn, jeans wesgħin ħafna mill-irkoppa 'l isfel (bell-bottom), flokkijiet bil-frenża, u d-dbielet saru simbolu ta’ protesta. Din hi t-tendenza Hippie, u għadha taffettwa t-tendenza tal-moda sal-lum.<ref>{{Ċita web|url=https://classroom.synonym.com/political-economic-factors-influenced-fashion-1960s-12014.html|titlu=Political & Economic Factors That Influenced Fashion in the 1960s {{!}} Synonym|sit=classroom.synonym.com|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> === Influwenzi tat-teknoloġija === It-teknoloġija għandha rwol sinifikanti f'ħafna aspetti tas-soċjetà tal-lum. L-influwenzi teknoloġiċi qed isiru iktar evidenti fl-industrija tal-moda. Avvanzi u żviluppi ġodda qed isawru u joħolqu tendenzi attwali u futuri. Żviluppi bħat-teknoloġija li tintlibes saru tendenza essenzjali fil-moda. Se jkomplu bl-avvanzi bħal ħwejjeġ magħmulin mill-pannelli solari li jiċċarġjaw l-apparat u drappijiet intelliġenti li jtejbu l-kumdità ta' min jilbishom billi jibdlu l-kulur jew in-nisġa abbażi tal-bidliet ambjentali.<ref>{{Ċita web|url=https://risnews.com/top-6-tech-trends-fashion-industry|titlu=Top 6 Tech Trends in the Fashion Industry|sit=RIS News|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> L-industrija tal-moda qed tara kif it-teknoloġija tal-istampar 3D influwenzat disinjaturi bħal [[Iris van Herpen]] u [[Kimberly Ovitz]]. Dawn id-disinjaturi ilhom jesperimentaw u jiżviluppaw biċċiet tal-ilbies bl-istampar 3D. Hekk kif it-teknoloġija tikber, l-istampaturi 3D se jsiru aktar aċċessibbli għad-disinjaturi u eventwalment għall-konsumaturi, li potenzjalment jistgħu jsawru l-industrija tal-moda għalkollox. It-teknoloġija tal-internet bħal bejjiegħa bl-imnut online u pjattaformi tal-media soċjali wittew it-triq biex it-tendenzi jiġu identifikati, ikkummerċjalizzati u mibjugħa immedjatament.<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Parker|isem1=Chris|kunjom2=Wang|isem2=Huchen|data=2016|titlu=Examining Hedonic and Utilitarian Motivations for M-Commerce Fashion Retail App Engagement|url=https://www.research.manchester.ac.uk/portal/en/publications/examining-hedonic-and-utilitarian-motivations-for-mcommerce-fashion-retail-app-engagement(98defb8e-c227-43b1-824b-9f8b55b61cca).html|rivista=Journal of Fashion Marketing and Management|lingwa=English|volum=20|numru=4|paġni=487–506}}</ref> L-istili u t-tendenzi jintbagħtu faċilment online biex joħolqu tendenzi. Karigi fuq Instagram jew Facebook jistgħu jżidu malajr l-għarfien dwar xejriet ġodda fil-moda, li sussegwentement jistgħu joħolqu domanda għolja għal oġġetti jew ditti speċifiċi,<ref>{{Ċita web|url=http://www.thinkrunway.com/2013/09/the-impact-of-technology-on-fashion.html|titlu=安全加密检测|sit=www.thinkrunway.com|data-aċċess=2021-09-13|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160310132948/http://www.thinkrunway.com/2013/09/the-impact-of-technology-on-fashion.html|arkivju-data=2016-03-10|url-status=dead}}</ref> teknoloġija ġdida "tal-buttuna Ixtri issa" tista' torbot dawn l-istili ma' bejgħ dirett. It-teknoloġija tal-viżjoni bil-magna ġiet żviluppata biex issegwi kif il-moda tinfirex fis-soċjetà. L-industrija issa tista' tara l-korrelazzjoni diretta dwar kif l-isfilati tal-moda jinfluwenzaw l-ilbies ta' kuljum. L-effetti issa jistgħu jiġu kkwantifikati u jipprovdu rispons siewi lid-ditti tal-moda, lid-disinjaturi, u lill-konsumaturi rigward it-tendenzi.<ref>{{Ċita web|url=https://www.technologyreview.com/2015/09/04/109938/how-machine-vision-is-about-to-change-the-fashion-world/|titlu=How Machine Vision Is About to Change the Fashion World|sit=MIT Technology Review|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> It-teknoloġija militari kellha rwol essenzjali fl-industrija tal-moda. Id-disinn tal-camouflage fil-ħwejjeġ ġie żviluppat biex jgħin lill-persunal militari jkun inqas viżibbli għall-forzi tal-għadu. Fis-sittinijiet tas-seklu 20 tfaċċat tendenza u d-drapp tal-camouflage ġie introdott fil-ħwejjeġ ta' kuljum. It-tendenza tad-drapp tal-camouflage sparixxiet u reġgħet tfaċċat diversi drabi minn dak iż-żmien 'l hawn. Il-camouflage beda jidher b'mod qawwi fil-moda sad-disgħinijiet tas-seklu 20.<ref>{{Ċita web|url=https://www.bloomsburyfashioncentral.com/|titlu=Bloomsbury Fashion Central - Home|sit=www.bloomsburyfashioncentral.com|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> Disinjaturi bħal Valentino, Dior, u Dolce & Gabbana kkombinaw il-camouflage fl-isfilati tal-moda tagħhom u fil-kollezzjonijiet ta' lbies għall-bejgħ. === Influwenzi soċjali === [[Stampa:Britney_Europe.jpg|daqsminuri| Ċelebritajiet bħal [[Britney Spears]] popularizzaw il-kunċett li li l-ħwejjeġ ta' taħt jintlibsu bħala ħwejjeġ ta' barra.]] [[Stampa:Gabriel_Garko_and_Laura_Torrisi_-_nicogenin_-_66ème_Festival_de_Venise_(Mostra)_-_The_Road_(3).jpg|daqsminuri| Moda tat-tapit l-aħmar : l-atturi Taljani Gabriel Garko u Laura Torrisi bi lbies formali ta' disinjatur tal-moda fil-Festival tal-Films ta' Venezja, 2009]] Il-moda hija relatata mal-kuntest soċjali u kulturali ta' ambjent. Skont Matika,<ref>{{Ċita web|url=https://www.sundaynews.co.zw/does-pop-culture-influence-fashion/|titlu=Does pop culture influence fashion?|kunjom=News|isem=The Sunday|sit=The Sunday News|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> "Elementi tal-kultura popolari jitwaħħdu meta tendenza ta' persuna tkun assoċjata ma' preferenza għal ġeneru ta' [[mużika]]... bħall-mużika, l-aħbarijiet jew il-letteratura, il-moda twaħħdet fil-ħajja ta' kuljum". Il-moda mhix meqjusa biss f'termini ta' valuri estetiċi puri; il-moda hija wkoll mezz biex l-artisti joħolqu atmosfera ġenerali u jesprimu l-opinjonijiet tagħhom permezz ta' filmati mużikali. L-aħħar filmat mużikali "Formation" ta' [[Beyoncé]], skont Carlos,<ref>{{Ċita web|url=https://www.vogue.com/article/beyonce-music-video-givenchy-gucci-miu-miu|titlu=The Fashion in Beyoncé’s New Video Is as Powerful as Its Politics|kunjom=Nast|isem=Condé|data=2016-02-06|sit=Vogue|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> "L-istilla pop tagħti ġieħ lill-għeruq tagħha tal-Kreol.... li jittraċċa l-għeruq taċ-ċentru tan-nervituri kulturali ta' Louisiana mill-era ta' wara l-abolizzjoni sal-lum, u Beyoncé tikkataloga l-evoluzzjoni tal-istil vibranti tal-belt u l-istorja tumultuża tagħha f'daqqa. Fuq karozza tal-pulizija ta' New Orleans b'ilbies aħmar u abjad Gucci b’għonq għoli u stivali tal-ġlied, hi tpoġġi fost il-fdalijiet tal-Uragan Katrina, u immedjatament iddaħħal lilha nnifisha fl-akbar dibattitu nazzjonali dwar il-brutalità tal-pulizija u r-relazzjonijiet ta’ razza fiż-żminijiet moderni". L-isfilata tal-moda hija riflessjoni tat-tendenzi tal-moda u l-ħsibijiet ta' disinjatur. Għal disinjaturi bħal [[Vivienne Westwood]], l-isfilati tal-moda huma pjattaforma għall-vuċi tagħha dwar il-politika u l-ġrajjiet kurrenti. Skont Water,<ref>{{Ċita web|url=https://www.dazeddigital.com/fashion/article/24335/1/vivienne-westwood-s-top-ten-political-moments|titlu=Vivienne Westwood’s top ten political moments|kunjom=Dazed|data=2015-04-08|sit=Dazed|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> fl-isfilata tal-moda tal-irġiel tal-HX15, "kien hemm mudelli b'uċuħ imbenġla sew biex jirrappreżentaw ġellieda favur l-ambjent fuq missjoni biex isalvaw il-pjaneta". Eżempju reċenti ieħor huwa marċ ta' protesta femminista fl-isfilata tar-RS15 ta' Chanel, fejn il-mudelli kienu qed ilissnu flimkien kliem li jagħti s-setgħa lin-nisa bħal "Femministi iżda femminili" u "In-nisa l-ewwel." Skont Water, "l-isfilata sfruttat l-istorja twila ta' Chanel li tippromwovi l-indipendenza tan-nisa: il-fundatriċi Coco Chanel kienet dik li wittiet it-triq għall-ħelsien tal-ġisem tal-mara fl-era ta' wara [[l-Ewwel Gwerra Dinjija]], u introduċiet siluwetti li jmorru kontra l-korsetti restrittivi li dak iż-żmien kienu għadhom in voga". === Influwenzi ekonomiċi === ==== Ekonomija ċirkolari ==== Bil-kuxjenza ambjentali dejjem tiżdied, l-imperattiv ekonomiku li "Onfoq issa, aħseb wara" qed isir dejjem aktar skrutinizzat. Il-konsumatur tal-lum għandu t-tendenza li jkun iktar konxju dwar il-konsum, li jfittex biss dak li għandu bżonn u ta' kwalità aħjar u li jservi fit-tul. In-nies saru wkoll aktar konxji tal-impatt li l-konsum tagħhom ta' kuljum għandu fuq l-ambjent u s-soċjetà, u dawn l-inizjattivi spiss huma deskritti bħala ċaqliqa lejn moda sostenibbli, iżda l-kritiċi jargumentaw li ekonomija ċirkolari bbażata fuq it-tkabbir hija ossimoru, jew spirali dejjem tikber ta' konsum, minflok soluzzjoni ċirkolari utopika ta' cradle-to-cradle. == Iktar qari == * Breward, Christopher, ''The culture of fashion: a new history of fashionable dress'', Manchester: Manchester University Press, 2003,{{ISBN|978-0-7190-4125-9}} * Cabrera, Ana, u Lesley Miller. "Genio y Figura. La influencia de la cultura española en la moda. " Teorija tal-Moda: Il-Ġurnal tal-Ilbies, il-Ġisem u l-Kultura 13.1 (2009): 103–110 * Cumming, Valerie: ''Nifhmu l-Istorja tal-Moda'', Kostum & Fashion Press, 2004{{ISBN|0-89676-253-X}} * Hollander, Anne, ''Jaraw il-ħwejjeġ'', Berkeley: University of California Press, 1993,{{ISBN|978-0-520-08231-1}}<ref>{{Ċita web|url=https://www.abc.net.au/news/2020-08-06/first-national-indigenous-fashion-awards-nifas-held-online/12527416|titlu=Australia has held its first National Indigenous Fashion Awards. Here are the winners|data=2020-08-05|sit=www.abc.net.au|lingwa=en-AU|data-aċċess=2021-09-13}}</ref> * Hollander, Anne, ''Sess u lbiesi: l-evoluzzjoni tal-ilbies modern'', New York: Knopf, 1994,{{ISBN|978-0-679-43096-4}} * Hollander, Anne, ''Feeding the eye: esejs'', New York: Farrar, Straus, u Giroux, 1999,{{ISBN|978-0-374-28201-1}} * Hollander, Anne, ''Tessili tal-viżjoni: libsa u drappijiet fil-pittura'', Londra: National Gallery, 2002,{{ISBN|978-0-300-09419-0}} * Kawamura, Yuniya, ''Fashion-ology: introduzzjoni għall-Istudji tal-Moda'', Oxford u New York: Berg, 2005,{{ISBN|1-85973-814-1}} * Lipovetsky, Gilles (tradott minn Catherine Porter), ''L-imperu tal-moda: dressing demokrazija moderna'', Woodstock: Princeton University Press, 2002,{{ISBN|978-0-691-10262-7}} * McDermott, Kathleen, ''Stil għal kulħadd: għaliex il-moda, ivvintata mir-rejiet, issa tappartjeni lilna lkoll (Storja illustrata)'', 2010,{{ISBN|978-0-557-51917-0}} - Bosta illustrazzjonijiet bil-kulur imfassla bl-idejn, bibljografija estensiva annotata u gwida għall-qari * Perrot, Philippe (tradott minn Richard Bienvenu), ''Fashioning the bourgeoisie: a history of clothing in the 19th century'', Princeton NJ: Princeton University Press, 1994,{{ISBN|978-0-691-00081-7}} * Steele, Valerie, il-''moda ta 'Pariġi: storja kulturali'', (2. ed., Rev. U aġġornata), Oxford: Berg, 1998,{{ISBN|978-1-85973-973-0}} * Steele, Valerie, ''Ħamsin sena ta' moda: dehra ġdida għal issa'', New Haven: Yale University Press, 2000,{{ISBN|978-0-300-08738-3}} * Steele, Valerie, ''Enċiklopedija tal-ħwejjeġ u l-moda'', Detroit: Thomson Gale, 2005 * Davis, F. (1989). Ta' uniformijiet ta' maids u jeans blu: Id-drama tal-ambivalenzi tal-istatus fil-ħwejjeġ u l-moda. Soċjoloġija Kwalitattiva, 12(4), 337-355. == Referenzi == {{Referenzi}} [[Kategorija:Kultura]] [[Kategorija:Soċjetà]] qsvr4151077nx25g9y91j7395lvs6mu 0 27414 319016 314803 2024-12-19T23:14:07Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319016 wikitext text/x-wiki {{infobox city}} '''Albi''' (​[albi]; bl-Oċċitan: ''Albi'' [ˈalβi]) hija belt u muniċipalità fin-Nofsinhar ta' [[Franza]]. Hija l-prefettura tad-dipartiment ta' Tarn, fuq ix-xmara Tarn, 85 kilometru fil-Grigal ta' [[Toulouse]]. L-abitanti tagħha jissejħu ''Albiġensjani'' (bil-Franċiż: ''Albigeois, Albigeoise(s)'', bl-Oċċitan: ''albigés -esa(s)''). Hija s-sede tal-Arċisqof ta' Albi. Il-belt episkopali, madwar il-[[Katidral]] ta' Santa Ċeċilja, tniżżlet fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2010.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/news/643/|titlu=World Heritage Committee inscribes five new cultural sites on World Heritage List and approves two extensions to existing properties|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-23}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1337/|titlu=Episcopal City of Albi|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-23}}</ref> == Amministrazzjoni == Albi hija s-sede ta' erba' ''cantons'', li jkopru 16-il komun, b'popolazzjoni totali ta' 71,281 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/fichier/2525755/dep81.pdf|titlu=Popolazzjoni}}</ref> == Storja == [[Stampa:Saint Mary Magdalene Church of Albi 06.jpg|xellug|daqsminuri|339x339px|Veduta ta' Albi u x-xmara Tarn min-naħa tal-Katidral]] L-ewwel insedjament uman f'Albi kien fi Żmien il-Bronż (3000-600 [[Ante Christum natum|Q.K.]]). Wara l-ħakma ta' [[Gaul]] mir-[[Imperu Ruman|Rumani]] fil-51 Q.K., il-belt saret ''Civitas Albigensium'', it-territorju tal-Albigeois, ''Albiga''. L-iskavi arkeoloġiċi ma żvelawx traċċi ta' binjiet Rumani, u dan donnu jindika li Albi kienet insedjament Ruman mudest. Fl-1040, Albi tkabbret permezz tal-kostruzzjoni tal-''Pont Vieux'' (il-Pont Antik). Inbnew kwartieri ġodda, u dawn kienu jindikaw li kien hemm tkabbir urban konsiderevoli dak iż-żmien. Il-belt saret sinjura bis-saħħa tal-kummerċ u tal-iskambji kummerċjali, kif ukoll bis-saħħa tan-nollijiet imposti lill-vjaġġaturi talli kienu jużaw il-Pont Vieux. Fl-1208, il-Papa u r-re Franċiż għaqdu l-forzi tagħhom sabiex jiġġieldu kontra l-Katari, li kienu żviluppaw il-verżjoni tagħhom ta' dualiżmu [[Kristjaneżmu|Kristjan]] axxetiku, u b'hekk dan tqies bħala ereżija perikoluża mill-[[Knisja Kattolika]] dominanti. Ir-repressjoni kienet severa, u bosta Katari ġew maħruqa ħajjin fir-reġjun kollu. Iż-żona tal-madwar, li sa dak iż-żmien kienet prattikament indipendenti, spiċċat f'kundizzjoni tant imwiegħra li sussegwentement ġiet annessa mill-Kuruna Franċiża. Wara t-taqbida tal-[[Kruċjata]] ta' Albi kontra l-Katari, l-isqof [[Bernard de Castanet]], fl-aħħar tas-seklu 13, temm ix-xogħlijiet fuq il-Palais de la Berbie, li kien Palazz tal-Isqfijiet bid-dehra ta' fortizza. Huwa ordna l-kostruzzjoni tal-Katidral ta' Santa Ċeċilja fl-1282. Il-belt gawda perjodu ta' prosperità kummerċjali, l-iktar minħabba l-kultivazzjoni tal-''Isatis Tinctoria'', pjanta kruċifera li tagħti żebgħa blu. Id-djar lussużi li nbnew matul ir-[[Rinaxximent]] jixhdu r-rikkezzi kbar li kienu qalgħu l-merkanti taż-żebgħa partikolari. Albi kellha komunità [[Ġudaiżmu|Lhudija]] żgħira matul il-[[Medjuevu|Medju Evu]], sakemm ma nqerditx għalkollox fis-snin 20 tas-seklu 14 matul il-Kruċjata tar-Rgħajja.<ref>{{Ċita web|url=https://jewishencyclopedia.com/articles/1085-alby-albi|titlu=ALBY (ALBI) - JewishEncyclopedia.com|sit=jewishencyclopedia.com|data-aċċess=2021-09-23}}</ref> Wara dan l-avveniment, il-Lhud kienu jitħallew jittranżitaw mill-belt bi ħlas biss, u mingħajr ma jgħixu fiha. Fl-1967, xi 70 Lhudi jew Lhudija kienu jgħixu f'Albi, u l-biċċa l-kbira minnhom oriġinaw mit-Tramuntana tal-[[Afrika]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/albi|titlu=Albi|sit=www.jewishvirtuallibrary.org|data-aċċess=2021-09-23}}</ref> Albi kkonservat il-wirt arkitettoniku rikk tagħha li jinkorpora d-diversi perjodi brillanti tal-[[Storja|istorja]] tagħha. Sar xogħol ta' titjib u restawr konsiderevoli, biex il-kwartieri antiki jingħataw dehra isbaħ u ġdida bl-użu tal-brikks. == Attrazzjonijiet ewlenin == [[Stampa:Albi cathedral - choir and choir screen.jpg|daqsminuri|276x276px|Il-Katidral ta' Santa Ċeċilja minn ġewwa]] Albi nbniet madwar il-katidral oriġinali u l-grupp episkopali ta' binjiet. Din iż-żona storika tkopri 63 ettaru. Il-karatteristika ewlenija tal-biċċa l-kbira tal-binjiet huwa l-użu tal-brikks ħomor u tal-madum aħmar. Flimkien ma' Toulouse u [[Montauban]], Albi hija waħda mill-bliet prinċipali li nbnew bl-istil ta' Languedoc, jiġifieri bil-brikks ħomor. Fost il-binjiet tal-belt hemm il-Katidral ta' Santa Ċeċilja, kapulavur tal-istil Gotiku tan-Nofsinhar, li nbena bejn is-sekli 13 u 15. Huwa kkaratterizzat minn kuntrast qawwi bejn il-parti esterna difensiva u awstera tiegħu, u t-tiżjin mill-isbaħ fuq ġewwa. Il-katidral inbena bħala turija tal-fidi Kristjana wara t-taqbid tal-ereżija tal-Katari. Din l-istruttura tal-brikks ġganteska ġiet imżejna iktar tul is-sekli, pereżempju d-Daħla ta' ''Dominique de Florence'', it-torri tal-kampnar għoli 78 metru, il-Baldakkin fuq id-daħla (1515-1540). Il-ħajt diviżorju mżejjen tal-Kurċifiss huwa xogħol tal-filugranu bil-ġebel bl-istil Gotiku. Huwa ddekorat b'grupp mill-isbaħ ta' [[Statwa|statwi]] polikromatiċi mnaqqxin minn artisti mill-istudjos ta' [[Cluny]], f'Bourgogne, u jinkludu iżjed minn 200 statwa li żammew il-kuluri oriġinali tagħhom. [[Stampa:Garden of the Palais de la Berbie 01.jpg|xellug|daqsminuri|289x289px|Veduta mill-ġnien tal-Palais de la Berbie]] Il-''Palais de la Berbie'', li qabel kien il-Palazz tal-Isqfijiet ta' Albi u issa jospita l-[[Mużew]] ta' Toulouse-Lautrec, huwa eqdem mill-''Palais des Papes'' fil-[[Papat ta' Avignon]], u huwa wieħed mill-eqdem u l-aqwa kastelli ppreservati fi Franza. Din il-fortizza imponenti tlestiet fl-aħħar tas-seklu 13. Isem il-palazz ġej mill-kelma bl-Oċċitan ''Bisbia'', li tfisser Palazz tal-Isqfijiet. Il-Pont Antik (''Pont Vieux'') għadu jintuża wara kważi millenju. Oriġinarjament inbena bil-ġebel (fl-1035), imbagħad miksi bil-brikks, u jserraħ fuq tmien ħnejjiet b'tul ta' 151 metru. Fis-seklu 14, il-pont ġie ffortifikat u rinfurzat b'pont li jittella' u jitniżżel, u nbnew id-djar mal-mollijiet. Albi hija belt magħrufa għal-''Lycée Lapérouse'' tagħha, skola sekondarja ta' 500 student li tinsab fi ħdan monasteru antik. Toffri diversi klassijiet avvanzati tal-letteratura. Barra minn hekk, hija waħda mill-ftit skejjel li għandha sezzjoni mużikali fuq skala kbira b'kmamar speċjali b'teknoloġija għolja apposta. L-esploratur tal-[[Oċean Paċifiku|Paċifiku]] [[Jean-François de Galaup]], il-Konti ta' Lapérouse, huwa kkommemorat f'mużew. Fi ħdan mitħna antika f'41 rue Porta, iċ-Ċentru ta[[l-Arti]] Le LAIT huwa laboratorju tar-riċerka ddedikat lill-arti kontemporanja.<ref>{{Ċita web|url=http://www.centredartlelait.com/|titlu=centre d’art Le Lait|sit=www.centredartlelait.com|data-aċċess=2021-09-23}}</ref> [[Stampa:Toulouse-Lautrec - La Goulue arrivant au Moulin Rouge.jpg|daqsminuri|''Il-Wasla ta' La Goulue fil-Moulin Rouge'' ta' Toulouse-Lautrec (1892)]] === Toulouse-Lautrec === Il-Mużew ta' Toulouse-Lautrec jospita iktar minn 1,000 opra tal-arti, inkluż 31 poster famuż. Dawn l-opri tal-arti jiffurmaw l-ikbar kollezzjoni pubblika fid-dinja ddedikata lil [[Henri de Toulouse-Lautrec]], li twieled f'Albi fl-1864. == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Belt Episkopali ta' Albi ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2010.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Trasport == Albi hija moqdija minn żewġ stazzjonijiet ferrovjarji fuq il-linja ferrovjarja minn Toulouse sa [[Rodez]]: * Gare d'Albi-Ville * Gare d'Albi-Madeleine L-awtostrada A68 tikkollega l-belt ta' Albi ma' Toulouse (u [[Lyon]] permezz tal-awtostrada N 88 futura). == Sport == * SC Albi – it-tim tal-unjoni tar-rugby tal-belt li jikkompeti fit-tieni diviżjoni tar-Rugby Pro D2. * RC Albi – tim tal-league tar-rugby li jikkompeti fil-Kampjonat Elite Wieħed. * Albi kienet tospita l-Istadju 13 tat-Tour de France tal-2007 taċ-ċikliżmu. L-istadju kien jikkonsisti minn perkors individwali bil-ħin ta' 55 kilometru li kien jibda u jispiċċa fil-belt. * Albi kienet tospita t-tmiem tal-Istadju 10 tat-Tour de France tat-Tnejn 15 ta' Lulju 2019. Kien hemm jum ta' mistrieħ f'Albi fl-Istadju 16 u Albi kienet il-bidu tal-Istadju 11 sa Toulouse tal-Erbgħa 18 ta' Lulju 2019. * Iċ-Ċirkwit ta' Albi huwa ċirkwit jew trakka qrib l-ajruport ta' Albi fejn itellqu l-karozzi u l-muturi, u jintuża għat-tlielaq nazzjonali. == Edukazzjoni == * École des mines d'Albi-Carmaux * Ċentru Universitarju Jean-François Champollion għat-Tagħlim u r-Riċerka == Klima == Albi tesperjenza klima subtropikali umduża (klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen: ''Cfa''), kważi klima oċeanika (''Cfb''). Bħall-biċċa l-kbira tal-Lbiċ ta' Franza, is-sjuf għandhom it-tendenza jkunu iktar sħan u x-xtiewi inqas kesħin mill-maġġoranza taż-żoni bi klassifikazzjoni klimatika simili. Ix-xita sostanzjali li tinżel fis-sajf tipprevjeni li l-klima tagħha tiġi kklassifikata bħala [[Baħar Mediterran|Mediterranja]]. {| class="wikitable mw-collapsible" ! colspan="14" |''Data'' klimatika għal Albi (medji tal-1981-2010) |- !Xahar !Jan !Fra !Mar !Apr !Mej !Ġun !Lul !Aww !Set !Ott !Nov !Diċ !Sena |- !Temp. mass. rekord °C (°F) |19.5 (67.1) |24.7 (76.5) |28.3 (82.9) |29.9 (85.8) |33.5 (92.3) |40.5 (104.9) |40.8 (105.4) |41.4 (106.5) |36.4 (97.5) |31.4 (88.5) |25.3 (77.5) |21.0 (69.8) |41.4 (106.5) |- !Temp. mass. medja °C (°F) |9.4 (48.9) |11.2 (52.2) |14.7 (58.5) |17.4 (63.3) |21.6 (70.9) |25.5 (77.9) |28.7 (83.7) |28.4 (83.1) |24.7 (76.5) |19.7 (67.5) |13.2 (55.8) |9.8 (49.6) |18.7 (65.7) |- !Temp. baxxa medja °C (°F) |1.4 (34.5) |1.7 (35.1) |3.8 (38.8) |6.2 (43.2) |10.2 (50.4) |13.6 (56.5) |15.8 (60.4) |15.6 (60.1) |12.3 (54.1) |9.5 (49.1) |4.9 (40.8) |2.1 (35.8) |8.1 (46.6) |- !Temp. baxxa rekord °C (°F) |−18.6 (−1.5) |−12.0 (10.4) |−9.8 (14.4) |−2.9 (26.8) |−0.2 (31.6) |4.3 (39.7) |6.5 (43.7) |4.9 (40.8) |1.0 (33.8) |−2.7 (27.1) |−9.4 (15.1) |−10.5 (13.1) |−18.6 (−1.5) |- !Preċipitazzjoni medja f'mm (pulzieri) |55.9 (2.20) |53.1 (2.09) |51.5 (2.03) |82.0 (3.23) |79.9 (3.15) |64.4 (2.54) |40.6 (1.60) |55.9 (2.20) |57.1 (2.25) |65.4 (2.57) |60.0 (2.36) |65.1 (2.56) |730.9 (28.78) |- !Medja ta' jiem ta' preċipitazzjoni |10.2 |8.4 |8.8 |10.2 |9.6 |7.3 |5.1 |6.5 |6.7 |9.1 |9.7 |10.0 |101.7 |- !Medja ta' sigħat ta' xemx fix-xahar |96.6 |118.6 |177.0 |183.6 |219.3 |244.9 |270.6 |255.7 |213.5 |154.1 |92.7 |86.8 |2,113.2 |- | colspan="14" |Sors: Météo France<ref>{{Ċita web|url=https://meteofrance.com/|titlu=PREVISIONS METEO FRANCE - Site Officiel de Météo-France - Prévisions gratuites à 15 jours sur la France et sur le monde|sit=meteofrance.com|data-aċċess=2021-09-23}}</ref> |} == Demografija == {| class="wikitable" |+Popolazzjoni storika | {| class="wikitable" !Sena !<abbr>Pop.</abbr> !<abbr>±% p.a.</abbr> |- !1793 |11,176 |—     |- !1800 |9,649 |−2.08% |- !1806 |10,061 | +0.70% |- !1821 |10,644 | +0.38% |- !1831 |11,665 | +0.92% |- !1836 |11,801 | +0.23% |- !1841 |12,408 | +1.01% |- !1846 |14,211 | +2.75% |- !1851 |13,788 |−0.60% |- !1856 |14,636 | +1.20% |- !1861 |15,493 | +1.14% |- !1866 |16,596 | +1.38% |- !1872 |17,469 | +0.86% |- !1876 |19,169 | +2.35% |- !1881 |20,379 | +1.23% |- !1886 |21,224 | +0.82% |- !1891 |20,903 |−0.30% |- !1896 |21,948 | +0.98% |} | {| class="wikitable" !Sena !<abbr>Pop.</abbr> !<abbr>±% p.a.</abbr> |- !1901 |22,571 | +0.56% |- !1906 |23,303 | +0.64% |- !1911 |25,100 | +1.50% |- !1921 |26,628 | +0.59% |- !1926 |29,015 | +1.73% |- !1931 |29,351 | +0.23% |- !1936 |30,293 | +0.63% |- !1946 |34,342 | +1.26% |- !1954 |34,693 | +0.13% |- !1962 |38,709 | +1.38% |- !1968 |42,930 | +1.74% |- !1975 |46,162 | +1.04% |- !1982 |45,947 |−0.07% |- !1990 |46,579 | +0.17% |- !1999 |46,274 |−0.07% |- !2007 |48,889 | +0.69% |- !2012 |49,231 | +0.14% |- !2017 |48,970 |−0.11% |} |- | colspan="2" |[[Stampa:Graff.png|lemin|bla_tilar|381x381px]] |- | colspan="2" |Sors: EHESS<ref>{{Ċita web|url=http://cassini.ehess.fr/fr/html/fiche.php?select_resultat=390|titlu=Albi - Notice Communale|sit=cassini.ehess.fr|data-aċċess=2021-09-23}}</ref> u INSEE<ref>{{Ċita web|url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/4515315?geo=COM-81004#POP_T1|titlu=Évolution et structure de la population en 2017 − Commune d'Albi (81004) {{!}} Insee|sit=www.insee.fr|data-aċċess=2021-09-23}}</ref> (1968-2017) |} == Ġemellaġġ == Albi hija ġemellata ma':<ref>{{Ċita web|url=http://www.albi.fr/sites/default/files/kiosque/Albi_destination_unique.pdf|titlu="Albi: Une destination unique"|kunjom=albi.fr|data-aċċess=2021-09-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20200803112430/http://www.albi.fr/sites/default/files/kiosque/Albi_destination_unique.pdf|arkivju-data=2020-08-03|url-status=dead}}</ref> * [[Girona]], [[Spanja]] * [[Palo Alto]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] * [[Randwick]], l-[[Awstralja]] == Nies notevoli == * [[Antoinette de Saliès]] (1639-1730), [[Kittieb|kittieba]] u femminista * Jean-François de Galaup, Konti ta' Lapérouse (1741 – għall-ħabta tal-1788), esploratur tal-Paċifiku * Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901), pittur, karikaturista u illustratur == Referenzi == [[Kategorija:Bliet ta' Franza]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Franza]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] [[Kategorija:Bliet Ewropej]] rs9ke0wrcm07eidfev7l5qhlj7okai6 0 28152 319018 276516 2024-12-19T23:51:27Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319018 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Beatriz Micaela Carrillo de los Reyes''' (twieldet fit-2 ta' Ġunju 1975) hija [[Politiku|politika]] u attivista soċjali [[Spanja|Spanjola]]. Hija membru tat-13-il Kungress tad-Deputati integrat fi ħdan il-Grupp Parlamentari Soċjalista, u tirrappreżenta lil [[Sivilja]]. == Bijografija == Twieldet fit-2 ta' Ġunju 1975 f'[[Palma del Río]], fil-provinċja ta' [[Córdoba]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.congreso.es/|titlu=HOME - Congreso de los Diputados|sit=www.congreso.es|data-aċċess=2022-04-21}}</ref> L-etniċità tagħha hija Romani. Ilha Soċjalista "minn ċkunitha", u missierha kien klandestinament membru fil-Partit tal-Ħaddiema Soċjalist Spanjol (PSOE) matul l-era ta' [[Francisco Franco|Franco]] fi Spanja, u ġġieled kontra l-iskartar tal-iskola fost it-tfal tal-popolazzjoni Roma.<ref>{{Ċita web|url=https://www.diariodesevilla.es/espana/elecciones/Beatriz-Carrillo-voz-mayor-minoria_0_1347765511.html|titlu=Beatriz Carrillo, una voz para la mayor minoría|kunjom=Sevilla|isem=Diario de|data=2019-04-21|sit=Diario de Sevilla|lingwa=es-ES|data-aċċess=2022-04-21}}</ref> Hija studjat l-Amministrazzjoni Kummerċjali, kisbet diploma fix-Xogħol Soċjali u ggradwat b'liċenzja fl-[[Antropoloġija]]; hija ħallset għall-istudji tagħha billi ħadmet bħala bejjiegħa fit-toroq u fl-industrija tal-[[larinġ]] f'raħal twelidha.<ref>{{Ċita web|url=https://www.elconfidencial.com/elecciones-generales/2019-04-17/perfil-beatriz-carrillo-numero3-psoe-sevilla-gitana-antitopicos_1945322/|titlu=Beatriz Carrillo, la gitana antitópicos que dijo sí a ‘la prima Carmen’ (Calvo)|kunjom=Morillo|isem=Isabel|data=2019-04-17|sit=elconfidencial.com|lingwa=es|data-aċċess=2022-04-21}}</ref> Hija attivista soċjali magħrufa għal ħidmietha bħala President ta' Fakali, il-Federazzjoni tal-Assoċjazzjonijiet tan-Nisa Żingari<ref>{{Ċita web|url=https://www.canalsur.es/noticias/carrillo-la-mujer-gitana-no-esta-en-el-debate-feminista/1404246.html|titlu=Carrillo: La mujer gitana no está en el debate feminista|sit=www.canalsur.es|lingwa=es|data-aċċess=2022-04-21}}</ref>, u ġiet fit-tielet post fil-lista tal-PSOE għal Sivilja għall-Kungress tad-Deputati fl-elezzjoni ġenerali tal-2019. Ġiet eletta membru tat-13-il mandat tal-Kamra tad-Deputati Spanjola.<ref>{{Ċita web|url=https://www.cuartopoder.es/espana/2019/03/28/los-candidatos-gitanos-que-llevaran-por-fin-la-voz-del-pueblo-romani-a-las-instituciones/|titlu=Los candidatos gitanos que llevarán (por fin) la voz del pueblo romaní a las instituciones|data=2019-03-28|lingwa=es|data-aċċess=2022-04-21|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210410114753/https://www.cuartopoder.es/espana/2019/03/28/los-candidatos-gitanos-que-llevaran-por-fin-la-voz-del-pueblo-romani-a-las-instituciones/|arkivju-data=2021-04-10|url-status=dead}}</ref> == Referenzi == {{DEFAULTSORT:Carrillo, Beatriz}} [[Kategorija:Politiċi Spanjoli]] [[Kategorija:Twieldu fl-1975]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] chimocbsd1tyuttb39hie65eul00sjf 0 29084 319030 316635 2024-12-20T02:39:23Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319030 wikitext text/x-wiki {{Databox}} Il-'''Knisja Parrokjali tal-Madonna tal-Karmnu''' hija [[arkitettura tal-Qawmien Gotiku|neo-gotika]] [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] [[knisja parrokkjali]] li tinsab fil-[[Bajja tal-Balluta]] fil- belt ta' [[San Ġiljan (lokalità)|San Ġiljan, Malta]]. ==Storja== Il-knisja preżenti, li hija monument prominenti f'San Ġiljan, tmur mill-bidu sa nofs is-seklu 20.<ref>[https://web.archive.org/web/20160523154322/http://sliemalocalcouncil.com/parish-church-of-our-lady-of-mount-carmel/ "Parish Church of Our Lady of Mount Carmel"], ''Sliema Local Council''. Retrieved on 11 May 2017.</ref> Il-knisja Karmelitana oriġinali kienet kappella żgħira neo-gotika li nbniet fl-1859 fuq pjanti ta’ [[Giuseppe Bonavia]]. Il-knisja reġgħet inbniet fl-1877 fuq pjanti ta' [[Emanuele Luigi Galizia]].<ref>[http://www.malta.com/en/local-information/parish-church/st-julian-s "Balluta Parish Church"], ''malta.com''. Retrieved on 11 May 2017.</ref> Wara ingħatat f’idejn il-patrijiet Karmelitani li reġgħu bnewha fl-1900 fuq pjanti tal-perit [[Gustavo R. Vincenti]]. Wara mewtu ħa f’idejh [[Joseph M. Spiteri]]. Il-knisja mbagħad ġiet imkabbra fl-1958. Fl-1974, iż-żona ta’ madwar il-knisja nħolqot f’parroċċa, separata mill-parroċċa ta’ San Ġiljan, u l-knisja Karmelitana ntgħażlet bħala l-knisja parrokkjali. Il-knisja kienet iddedikata fit-12 ta’ Diċembru 1984.<ref>[https://web.archive.org/web/20240516042109/http://www.malta-canada.com/churches-chapels/Balluta.htm "Balluta"], ''Malta-Canada''. Retrieved on 11 May 2017.</ref><ref>[http://www.victorianweb.org/art/architecture/galizia/1.html "The Carmelite Church, Balluta Bay"], ''Victoria web''. Retrieved on 11 May 2017.</ref> ==Referenzi== <references/> {{Knejjes Parrokkjali f’Malta}} [[Kategorija:Knejjes Karmelitani f'Malta]] [[Kategorija:Bini tal-knejjes tal-Qawmien Gotiku f'Malta]] 05j1v52j3rlbmepvmr87otf9judhk7l 0 29389 319036 303748 2024-12-20T04:51:12Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319036 wikitext text/x-wiki [[Stampa:01 - Divulgação de Lendas Brasileiras - Saci Pererê.jpg|daqsminuri|Saci f'bolla Brażiljana tal-1974]] Il-'''Premju Saci''' (bil-[[Lingwa Portugiża|Portugiż]]: ''Prêmio Saci'') huwa unur nazzjonali [[Brażil]]jan li jingħata kull sena mill-gazzetta ''O Estado de S. Paulo''.<ref>{{ċita pubblikazzjoni |data=1956-10-21 |gazzetta=O Estado de S. Paulo |titlu=Prêmio Saci de Cinema e Teatro |paġna=14 |lingwa=pt}}</ref><ref>{{ċita pubblikazzjoni |data=1960-04-01 |gazzetta=O Estado de S. Paulo |titlu=Dia 16 no Marrocos a festa do Saci |paġna=8 |lingwa=pt}}</ref> L-ewwel premjazzjoni kienet fl-1951. Il-premju jingħata lil persuni li jkunu ddistingwew ruħhom fid-diversi oqsma ta' għarfien, f'kategoriji differenti tat-[[teatru]] u ċ-[[ċinema]]. Matul is-snin ħamsin u sittin, kien l-akbar premju fiċ-ċinema nazzjonali. L-istatwetta ta' dan il-premju kienet is-[[Saci]], figura famuża tal-[[folklor]] Brażiljan. It-trofew ġie skolpit mill-artist tal-plastik [[Victor Brecheret]].<ref>[https://repositorio.unesp.br/bitstream/handle/11449/94134/camargo_ec_me_assis.pdf?seq Um estudo comparativo entre O Sacy-Perêrê: resultado de um inquérito (1918) e O Saci (1921), de Monteiro Lobato]</ref> == Rebbieħa == *[[Inezita Barroso]] (1953 u 1955) *[[Tônia Carrero]] *[[Walmor Chagas]] (1956) *[[Cyro Del Nero]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2022-12-13 |titlu=Jô Soares e Cyro Del Nero no Prêmio Saci |url=https://fotos.estadao.com.br/fotos/acervo,jo-soares-e-cyro-del-nero-no-premio-saci,1262620 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221112135543/https://fotos.estadao.com.br/fotos/acervo,jo-soares-e-cyro-del-nero-no-premio-saci,1262620 |arkivju-data=2022-11-12 |url-status=dead }}</ref> *[[Jorge Dória]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2022-12-13 |titlu=Biografia de Jorge Dória |url=https://portais.funarte.gov.br/brasilmemoriadasartes/acervo/atores-do-brasil/biografia-de-jorge-doria/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221111083705/https://portais.funarte.gov.br/brasilmemoriadasartes/acervo/atores-do-brasil/biografia-de-jorge-doria/ |arkivju-data=2022-11-11 |url-status=dead }}</ref> *[[Odete Lara]] (1957) *[[Eliane Lage]] (1953) *[[Nydia Licia]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2022-12-13 |titlu=Biografia de Nydia Licia |url=https://portais.funarte.gov.br/brasilmemoriadasartes/acervo/atores-do-brasil/biografia-de-nydia-licia/ |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221111083701/https://portais.funarte.gov.br/brasilmemoriadasartes/acervo/atores-do-brasil/biografia-de-nydia-licia/ |arkivju-data=2022-11-11 |url-status=dead }}</ref> *[[Osvaldo Moles]] *[[Rachel de Queiroz]] (1954) *[[Mário Sérgio (attur)|Mário Sérgio]] (1953) *[[Ruth de Souza]] *[[Eva Wilma]]<ref>{{Ċita web |data-aċċess=2022-12-13 |titlu=Prêmio Saci |url=https://emais.estadao.com.br/fotos/tv,premio-saci,784364 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221111075449/https://emais.estadao.com.br/fotos/tv,premio-saci,784364 |arkivju-data=2022-11-11 |url-status=dead }}</ref> == Referenzi == {{referenzi}} [[Kategorija:Premjijiet]] [[Kategorija:Brażil]] pl68b1pddpi6a7dhfq5npn88y0h085i 0 29568 319035 311435 2024-12-20T04:42:44Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319035 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}}{{Nebbieta|ġeografija}} [[File:Phnom Penh Montaje 2021.png|thumb|Minn fuq xellug għal-lemin: Royal Throne Hall, Silver Pagoda, triq fuq Koh Pich, Sisowath Quay, Riverside Park, Mużew Nazzjonali, Wat Phnom, Royal Stupas, Hotel Le Royal, Bini tal-Qorti Suprema]] [[File:Seal of Phnom Penh.svg|thumb|Tarka ta' Phnom Penh]] '''Phnom Penh''' hija il-kapitali tal-Kambodja. Kienet il-kapitali nazzjonali mill-protettorat Franċiż tal-Kambodja u kibret biex saret il-belt prinċipali tan-nazzjon u ċ-ċentru ekonomiku, industrijali u kulturali tagħha. Phnom Penh rnexxielha Angkor Thom bħala l-kapitali tan-nazzjon Khmer, iżda ġiet abbandunata diversi drabi qabel ma reġgħet ġiet stabbilita fl-1865 mir-Re Norodom. Il-belt qabel kienet tiffunzjona bħala ċentru tal-ipproċessar, bit-tessuti, il-farmaċewtiċi, il-manifattura tal-makkinarju, u t-tħin tar-ross. Madankollu, l-assi ewlenin tagħha kienu kulturali. Istituzzjonijiet ta 'edukazzjoni ogħla kienu jinkludu l-Università Rjali ta' Phnom Penh (stabbilita fl-1960 bħala l-Università Rjali Khmer), bi skejjel ta 'inġinerija, arti, teknoloġija, u xjenzi agrikoli, l-aħħar f'Chamkar Daung, subborg. F'Phnom Penh jinsabu wkoll l-Università Rjali tax-Xjenzi Agrikoli u l-Iskola Agrikola Prek Leap. Il-belt kienet imlaqqma bħala l-“Perla tal-Asja” għall-arkitettura kolonjali Franċiża tal-bidu tas-seklu 20, inklużi xogħlijiet Art Deco. Phnom Penh, flimkien ma' Siem Reap u Sihanoukville, huma destinazzjonijiet turistiċi domestiċi u internazzjonali ewlenin għall-Kambodja. Imwaqqfa fl-1372, il-belt hija magħrufa għall-arkitettura u l-attrazzjonijiet storiċi tagħha. Saret il-kapitali nazzjonali fl-1434 wara l-waqgħa ta’ Angkor, u baqgħet hekk sal-1497. Reġgħet kisbet l-istatus ta’ kapitali tagħha matul iż-żminijiet kolonjali Franċiżi fl-1865. Hemm għadd ta’ bini ta’ żmien kolonjali li baqa’ ħaj mifruxa madwar il-boulevards il-kbar. Fuq ix-xtut tax-xmajjar Tonlé Sap, Mekong, u Bassac, Phnom Penh hija dar għal aktar minn 2 miljun ruħ, madwar 14% tal-popolazzjoni Kambodjana. Iż-żona metropolitana ta' Phnom Penh tinkludi l-belt fil-qrib ta' Ta Khmau u xi distretti tal-provinċja ta' Kandal. ==Etimoloġija== Phnom Penh (lit. 'Penh's Hill') tieħu isimha mill-lum Wat Phnom (lit. 'Hill Temple') jew mill-ex Renju ta 'Funan, saltna antik li kien jeżisti mill-1 sas-7 seklu AD. fix-Xlokk tal-Asja u l-prekursur tal-monarkija attwali tal-Kambodja. Il-leġġenda tgħid li fl-1372, armla sinjura jisimha Penh sabet siġra Koki f’wiċċ l-ilma fix-Xmara Tonlé Sap wara maltempata. [13] Ġewwa s-siġra kien hemm erba’ statwi tal-bronż ta’ Buddha u statwa tal-ġebel ta’ Vishnu. Penh ordna lir-raħħala biex jgħollu l-għoli tal-għoljiet fil-grigal tad-dar tiegħu u uża l-injam Koki biex jibni tempju fuq l-għoljiet biex jospita l-erba 'statwi tal-Buddha u shrine għall-immaġni Vishnu ftit aktar 'l isfel. It-tempju sar magħruf bħala Wat Phnom Daun Penh, li issa huwa magħruf bħala Wat Phnom, għoli żgħir ta’ 27 metru (89 pied). L-isem uffiċjali ta 'qabel ta' Phnom Penh huwa Krong Chaktomuk Serei Mongkol (Khmer: ក្រុងចតុមុខសិរីមង្គល, mixgħula. 'Il-wiċċ tagħha ta' Krong Cubrevia' Brahma, mixgħula. Krong Chaktomuk hija mqassra tal-isem sħiħ li kien mogħti mir-Re Ponhea Yat, Krong Chaktomuk Mongkol Sakal Kampuchea Thipadei Serei Theakreak Bavar intabat Borei ROAT ROAT REAT SEIMA MOHA NOKOR (KMER: ក្រុង ក្រុង ក្រុង មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល មង្គល kɾoŋ catomuk mɔŋkɔl sakɑl kampuciətʰəpaɗəj serəj tʰeareaɓɑːʋɑː ʔenteapat ɓorəj rɔɔəcːɔɔɔətʰ]ɔəːɔɔətʰ]əːʋɑː ʔenteapat. Dan jittraduċi b'mod laxk bħala "Il-post tal-erba 'xmajjar li jagħti l-kuntentizza u s-suċċess lir-Renju Khmer, il-mexxej suprem u l-belt impregnabbli ta' Alla Indra tas-saltna l-kbira." ==Storja== [[File:Wat phnom1.jpg|thumb|Phnom Penh mil-lvant imfassal fl-1887]] [[File:Pagoda of Wat Phnom.jpg|thumb|Stupa tar-Re Ponhea Yat fuq Wat Phnom]] [[File:Phnom Penh's skyline.jpg|thumb|L-orizzont ta' Phnom Penh fl-2022]] Is-settlement inizjali ta 'Pnom Penh huwa maħsub li ġie stabbilit sa mill-5 seklu AD. C., ibbażat fuq l-iskoperta ta 'kalkara antika fil-komun ta' Choeung Ek tad-distrett ta 'Dangkao, il-parti tan-Nofsinhar taċ-ċentru ta' Phnom Penh fil-bidu tas-snin 2000. Is-sit arkeoloġiku ta 'Choeung Ek kien wieħed miċ-ċentri tal-fuħħar tal-akbar kalkara tal-Kambodja u l-ewwel kalkara magħrufa siti fix-Xlokk tal-Asja biex jipproduċu l-bastimenti ċerimonjali magħrufa bħala kendi mis-seklu 5 sa 13. L-arkeologu sostna li komunità kbira hija mdawra bi struttura ċirkolari ta’ earthwork li għandha dijametru ta’ 740 metru u għolja 4 metri, mibnija fis-seklu 11. Barra minn hekk, hemm fdalijiet ta 'infrastruttura oħra ta' raħal tal-qedem, sistema ta 'irrigazzjoni, iskrizzjoni, Shiva linga kif ukoll il-pedamenti ta' tempju antik tal-briks u l-fdalijiet imżejna tiegħu li jmorru lura għall-era Funan. Irreġistrata għall-ewwel darba seklu wara li jingħad li seħħet, il-leġġenda tat-twaqqif ta' Phnom Penh tirrakkonta dwar mara lokali, Penh (magħrufa komunement bħala Daun Penh (Lady Penh fil-Kmer), li tgħix f'Chaktomuk, il-futur Phnom Penh. Kienet l-aħħar tas-seklu 14, u l-kapitali tal-Kmer kienet għadha f’Angkor, ħdejn Siem Reap, 350 km (217 mi) lejn it-tramuntana.Kiebru ħatab tul ix-xtut tax-xmara, Lady Penh rat siġra koki f’wiċċ l-ilma Fix-xmara u stad, ġewwa l- siġra sab erba’ statwi ta’ Buddha u waħda ta’ Vishnu. L-iskoperta ttieħdet bħala barka divina u, għal xi wħud, sinjal li l-kapitali Khmer kellha tinġieb lejn Phnom Penh minn Angkor. Biex iżomm l-oġġetti sagri li għadhom kif instabu, Penh għolla għoljiet żgħar fuq il-bank tal-punent tax-Xmara Tonle Sap u kkompletatha b'shrine, issa magħrufa bħala Wat Phnom fit-tarf tat-tramuntana taċ-ċentru ta 'Pnom Penh. "Phnom" huwa Khmer għal "għoljiet" u l-għoljiet ta 'Penh ħa l-isem tal-fundatur, biż-żona madwar issir magħrufa wara l-għoljiet. Phnom Penh saret l-ewwel darba l-kapitali tal-Kambodja wara li Ponhea Yat, ir-Re tal-Imperu Khmer, ċaqlaq il-kapitali minn Angkor Thom wara li kienet inqabdet u nqerdet mis-Siam ftit snin qabel. Hemm stupa wara Wat Phnom li fiha l-fdalijiet ta 'Ponhea Yat u l-familja rjali, kif ukoll l-istatwi Buddisti li fadal mill-era Angkorean. Fis-seklu 17, l-immigranti Ġappuniżi stabbilixxew ukoll fil-periferija ta’ Phnom Penh tal-lum. Komunità żgħira Portugiża baqgħet ħajjin f'Pnom Penh sas-seklu 17, u wettqet attivitajiet kummerċjali u reliġjużi fil-pajjiż. Phnom Penh baqgħet il-kapitali rjali għal 73 sena, mill-1432 sal-1505. Kienet abbandunata għal 360 sena (1505 sa 1865) minn slaten ta 'wara minħabba ġlied intern bejn dawk li jitolbu r-rjali. Slaten sussegwenti mxew il-kapital diversi drabi u stabbilixxew il-kapitali rjali tagħhom f'diversi postijiet f'Tuol Basan (Srey Santhor), Pursat, Longvek, Lavear Em u Oudong. Kien biss fl-1866, taħt ir-renju tar-Re Norodom I (1860-1904), l-iben il-kbir tar-Re Ang Duong, li ħadem f'isem is-Siam, li Phnom Penh saret is-sede permanenti tal-gvern u l-kapitali tal-Kambodja, u wkoll fejn inbena l-Palazz Irjali attwali. Mill-1870, l-awtoritajiet kolonjali Franċiżi bidlu belt max-xmara f’belt fejn bnew lukandi, skejjel, ħabsijiet, kwartieri, banek, uffiċċji tax-xogħlijiet pubbliċi, uffiċċji tat-telegrafu, qrati tal-liġi, u bini tas-servizzi tas-saħħa. Fl-1872, ġiet iffurmata l-ewwel ħarsa ta’ belt moderna meta l-amministrazzjoni kolonjali impjegat is-servizzi tal-kuntrattur Franċiż Le Faucheur biex jibni l-ewwel 300 dar tal-konkos biex ibigħu u jikru lin-negozjanti Ċiniżi. Fis-snin għoxrin, Phnom Penh kienet magħrufa bħala l-"Perla tal-Asja", u għall-erba' deċennji li ġejjin, Phnom Penh kompliet tesperjenza tkabbir mgħaġġel bil-kostruzzjoni ta' ferroviji għal Sihanoukville u l-Ajruport Internazzjonali ta' Pochentong (issa l-Ajruport Internazzjonali) minn Phnom Penh. ). L-infrastruttura ta' Phnom Penh għaddiet minn modernizzazzjoni kbira taħt il-gvern ta' Sihanouk. [17] Matul il-Gwerra tal-Vjetnam, il-Kambodja ntużat bħala bażi mill-Armata Popolari tal-Vjetnam u l-Viet Cong, u eluf ta’ refuġjati minn madwar il-pajjiż kollu mgħarrqa fil-belt biex jaħarbu mill-ġlied bejn truppi mill-gvern tagħhom stess, l-Armata Popolari tal-Vjetnam. , il-Viet Cong, il-Vjetnamiżi t'Isfel u l-alleati tagħhom, il-Khmer Rouge, u r-rejds bl-ajru Amerikani. Fl-1975, il-popolazzjoni kienet bejn 2 u 3 miljuni, li ħafna minnhom kienu refuġjati mill-ġlied. Il-Khmer Rouge qatgħu l-enerġija lill-belt għal aktar minn sena qabel ma waqgħet fis-17 ta’ April, 1975. [13] Rapporti mill-ġurnalisti indikaw li l-bumbardament tal-Khmer Rouge "tortura l-kapital kważi kontinwament", ikkawża "mewt każwali u mutilazzjoni" fuq miljuni ta' ċivili maqbuda. Il-Khmer Rouge evakwaw bil-forza l-belt kollha wara li ħaduha, f’dik li ġiet deskritta bħala marċ tal-mewt: François Ponchaud kiteb li “Qatt m’għandi ninsa iċapplu li la kellu jdejh u lanqas saqajh, idawwar fuq l-art bħal dudu, jew missier jibki li jġorr lil bintu ta’ għaxar snin imgeżwer f’folja marbuta ma’ għonqu bħal braga, jew ir-raġel b’siequ mdendla ma’ tarf sieq li miegħu kien imwaħħal biss bil-ġilda”; John Swain fakkar li l-Khmer Rouge kienu "jitfgħu pazjenti tal-isptar bħal żibel fit-toroq... F'ħames snin ta' gwerra, dan huwa l-akbar karavan ta' miżerja umana li qatt rajt." Ir-residenti kollha tagħha, inklużi l-għonja u l-edukazzjoni, ġew evakwati mill-belt u sfurzati jagħmlu xogħol diffiċli fl-irziezet rurali bħala "nies ġodda". Tuol Sleng High School ittieħdet mill-forzi ta' Pol Pot u saret il-kamp tal-ħabs S-21, fejn in-nies kienu miżmuma u ttorturati. Pol Pot fittex ritorn lejn ekonomija agrarja u għalhekk qatel ħafna nies meqjusa bħala edukati, "għażżien", spiji jew għedewwa politiċi. Ħafna oħrajn mietu bil-ġuħ bħala riżultat tal-falliment tas-soċjetà agrarja u l-bejgħ tar-ross tal-Kambodja liċ-Ċina bi skambju għall-balal u l-armi. L-iskola sekondarja ta 'qabel issa hija l-Mużew tal-Ġenoċidju ta' Tuol Sleng, li juri apparat tat-tortura tal-Khmer Rouge u ritratti tal-vittmi tagħhom. Choeung Ek (il-kampijiet tal-mewt), 15-il kilometru (9 mi) 'l bogħod, fejn il-Khmer Rouge mxew priġunieri minn Tuol Sleng biex jinqatlu u jindifnu f'ħofor baxxi, issa wkoll tifkira għal dawk li Inqatlu mir-reġim. Il-Khmer Rouge tkeċċew 'il barra minn Phnom Penh mill-Armata Popolari tal-Vjetnam fl-1979, u n-nies bdew jirritornaw lejn il-belt. Il-Vjetnam storikament huwa stat li miegħu l-Kambodja kellha ħafna kunflitti, għalhekk din il-ħelsien kienet u hija meqjusa b'emozzjonijiet imħallta mill-Kambodja. Beda perjodu ta’ rikostruzzjoni, imħeġġeġ mill-istabbiltà kontinwa tal-gvern, li ġibed investiment barrani ġdid u għajnuna minn pajjiżi bħal Franza, l-Awstralja u l-Ġappun. Sar self mill-Bank Asjatiku għall-Iżvilupp u l-Bank Dinji, restawr ta’ provvista ta’ ilma nadif, toroq u infrastruttura oħra. Iċ-ċensiment tal-1998 poġġa l-popolazzjoni ta’ Phnom Penh għal 862,000; u ċ-ċensiment tal-2008 kien 1.3 miljun. Fl-2019, il-popolazzjoni tagħha qabżet it-2.2 miljun, skont iċ-ċensiment ġenerali tal-popolazzjoni. ==Ġeografija== Phnom Penh tinsab fir-reġjun tan-nofsinhar tan-nofs tal-Kambodja u hija kompletament imdawra mill-Provinċja ta’ Kandal. Il-muniċipalità tinsab fuq ix-xtut tax-xmajjar Tonlé Sap, Mekong, u Bassac. Dawn ix-xmajjar jipprovdu ilma ħelu u riżorsi naturali oħra lill-belt. Phnom Penh u ż-żoni tal-madwar jikkonsistu f'żona tipika ta' pjanuri tal-għargħar tal-Kambodja. Għalkemm Phnom Penh tiltaqa 11.89 metru (39 pied) 'il fuq mix-xmara, l-għargħar fl-istaġun tal-monsoon huwa problema, u x-xmara kultant tfur mill-banek tagħha. Il-belt, f'11.55°N 104.91667°E (11°33' Tramuntana, 104°55' Lvant),[26] tkopri erja ta '678.46 kilometru kwadru (262 sq mi), b'xi 11,401 ettaru (28,172 acres) fil-muniċipalità u 26,106 ettaru (64,509 acres) ta 'toroq. L-artijiet agrikoli tal-muniċipalità jammontaw għal 34,685 km 2 (13 sq mi) b'xi 1,476 km 2 (365 acres) taħt irrigazzjoni. ===Klima=== Phnom Penh għandha klima tropikali mxarrba u niexfa (klassifikazzjoni tal-klima Köppen Aw). Il-klima hija sħuna s-sena kollha b'varjazzjonijiet żgħar. It-temperaturi tipikament ivarjaw minn 22 sa 35 °C (72 sa 95 °F) u l-klima hija soġġetta għal monsoons tropikali. Il-monsoon tal-Lbiċ jonfoħ fuq l-art u jġib irjieħ mgħobbija bl-umdità mill-Golf tat-Tajlandja u l-Oċean Indjan minn Mejju sa Novembru. Il-monsoon tal-Grigal jibda l-istaġun xott, li jdum minn Diċembru sa April. Il-belt tesperjenza l-aktar preċipitazzjoni minn Settembru sa Ottubru bil-perjodu l-aktar niexef f'Jannar u Frar. Il-belt għandha żewġ staġuni distinti. L-istaġun tax-xita, li jibda minn Mejju sa Novembru, jippreżenta temperaturi għoljin akkumpanjati minn umdità għolja. L-istaġun xott idum minn Diċembru sa April; meta t-temperaturi matul il-lejl jistgħu jinżlu għal 22 °C (72 °F). ==Amministrazzjoni== [[File:Phnom Penh City hall.JPG|thumb|Phnom Penh Capital Hall]] [[File:Phnom Penh administration.svg|thumb|Sezzjonijiet (khans) ta' Phnom Penh.]] Phnom Penh hija muniċipalità awtonoma b'erja ta '678.46 kilometru kwadru (261.95 sq mi) bi status ta' gvern ugwali għal dak tal-provinċji. Il-muniċipalità awtonoma hija suddiviża f'14-il diviżjoni amministrattiva msejħa khans (taqsimiet). Id-distretti huma aktar suddiviżi f'105 sangkats (neighborhoods), u aktar suddiviżi f'953 phums (irħula). Il-khans kollha huma taħt il-ħakma ta’ Phnom Penh. Dangkao, Meanchey, Porsenchey, Sen Sok, u Russey Keo huma meqjusa bħala l-periferija tal-belt. Phnom Penh hija rregolata mill-Gvernatur, li jservi bħala l-ogħla eżekuttiv tal-belt u jissorvelja l-Pulizija Militari Muniċipali, il-Pulizija Muniċipali, u l-Uffiċċju tal-Affarijiet Urbani. Taħt il-gvernatur hemm l-ewwel logutenent gvernatur u ħames logutenenti gvernaturi. Iċ-chief of staff, li għandu l-istess status ta’ logutenent gvernaturi, imexxi l-kabinett magħmul minn tmien viċi kapijiet tal-istaff li min-naħa tagħhom huma responsabbli mis-27 dipartiment amministrattiv. Kull khan għandu wkoll kap. {| class="wikitable sortable" |- style="font-size:120%;" !colspan="6"| Phnom Penh administrative sections |- ! ISO code ! Isem ! Khmer ! Viċinat ! Irħula ! Popolazzjoni |- | 1201 || [[Chamkar Mon Section|Chamkar Mon]] || {{lang|km|ខណ្ឌចំការមន}} || 5 || 40 || 70,772 |- | 1202 || [[Doun Penh Section|Doun Penh]] || {{lang|km|ខណ្ឌដូនពេញ}} || 11 || 134 || 155,069 |- | 1203 || [[Prampir Makara Section|Prampir Makara]] || {{lang|km|ខណ្ឌប្រាំពីរមករា}} || 8 || 66 || 71,092 |- | 1204 || [[Tuol Kouk Section|Tuol Kouk]] || {{lang|km|ខណ្ឌទួលគោក}} || 10 || 143 || 145,570 |- | 1205 || [[Dangkao Section|Dangkao]] || {{lang|km|ខណ្ឌដង្កោ}} || 12 || 81 || 159,772 |- | 1206 || [[Mean Chey Section|Mean Chey]] || {{lang|km|ខណ្ឌមានជ័យ}} || 7 || 59 || 248,464 |- | 1207 || [[Khan Russey Keo|Russey Keo]] || {{lang|km|ខណ្ឌឫស្សីកែវ}} || 7 || 30 || 274,861 |- | 1208 || [[Sen Sok Section|Sen Sok]] || {{lang|km|ខណ្ឌសែនសុខ}} || 6 || 47 || 182,903 |- | 1209 || [[Pou Senchey Section|Pou Senchey]] || {{lang|km|ខណ្ឌពោធិ៍សែនជ័យ}} || 7 || 75 || 226,971 |- | 1210 || [[Chroy Changvar Section|Chroy Changvar]] || {{lang|km|ខណ្ឌជ្រោយចង្វារ}} || 5 || 22 || 159,233 |- | 1211 || [[Preaek Pnov Section|Prek Pnov]] || {{lang|km|ខណ្ឌព្រែកព្នៅ}} || 5 || 59 ||188,190 |- | 1212 || [[Chbar Ampov Section|Chbar Ampov]] || {{lang|km|ខណ្ឌច្បារអំពៅ}} || 8 || 49 || 164,379 |- |1213 |[[Khan Boeng Keng Kang|Boeng Keng Kang]] |ខណ្ឌបឹងកេងកង |7 |55 |66,658 |- |1214 |[[Khan Kamboul|Kamboul]] |ខណ្ឌកំបូល |7 |93 |75,526 |- |} ==Demografija== Mill-2019, Phnom Penh kellha popolazzjoni ta '2,129,371 ruħ, b'densità totali ta' popolazzjoni ta '3,136 ruħ kull kilometru kwadru f'żona ta' belt ta '679 kilometru kwadru (262 sq mi). Ir-rata tat-tkabbir tal-popolazzjoni tal-belt hija 3.92%. Iż-żona tal-belt kkwadruplikat mill-1979, u ż-żona metropolitana se tkompli tespandi biex tappoġġja l-popolazzjoni u l-ekonomija dejjem tikber tal-belt. Stħarriġ mill-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika fl-2017 wera li 95.3% tal-popolazzjoni ta 'Pnom Penh huma Khmer, 4% Cham, u 0.7% Oħrajn, prinċipalment Ċiniżi, Vjetnamiżi, u gruppi etniċi żgħar oħra li huma Tajlandiż, budong, mnong preh. , Kuy u Chong. Il-lingwa uffiċjali hija Khmer, iżda l-Ingliż u l-Franċiż jintużaw ħafna fil-belt. In-numru ta' nies li jgħixu f’slums fi tmiem l-2012 kien 105,771, meta mqabbel ma’ 85,807 fil-bidu tal-2012. Nota: Kif iddikjarat fil-paragrafu "Storja" (iċ-ċensiment tal-1998 poġġa l-popolazzjoni ta' Phnom Penh għal 862,000 u ċ-ċensiment tal-2008 kien 1.3 miljun), l-informazzjoni hija f'kunflitt mal-informazzjoni pprovduta fil-"Popolazzjoni Storika" mejda. . Ħtieġa editjar. {{Popolazzjoni storika|type=Kambodja | 1950|334000 | 1960|398000 | 1970|457000 | 1975|370000 | 1978|32000 | 1980|189000 | 1985|351000 | 1990|634000 | 1995|925000 | 2000|1284000 | 2005|1677000 | 2010|2101725 | 2019|2,129,371 |percentages = pagr |footnote= }} ===Reliġjon=== Ir-reliġjon tal-istat hija Theravada Buddhism. Aktar minn 97.8% tal-abitanti ta 'Pnom Penh huma Buddisti. Iċ-Chams ipprattikaw l-Islam għal mijiet ta’ snin. Persentaġġ żgħir isegwi l-Kristjaneżmu. Buddiżmu (97,8%) Iżlam (1,6%) Kristjaneżmu (0,5%) Animiżmu u Reliġjonijiet Oħra (0,1%) ==Politika== A Phnom Penh se le asignan 12 escaños en la Asamblea Nacional , lo que la convert en la circunscripción más grande. [[File:Cambodian National Assembly 2016-7.jpg|thumb|Il-bini tal-Assemblea Nazzjonali tal-Kambodja]] [[File:2016 Phnom Penh, Budynek sądu (04).jpg|thumb|Bini tal-Qorti Suprema]] ===Membri Parlamentari=== {| class="wikitable" |- ! colspan=2 width=180|Name ! Political party |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 1 | [[Pa Socheatvong]] || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 2 | Ith Sam Heng || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 3 | Mam Bunheng || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 4 | [[Ing Kuntha Phavi]] || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 5 | [[Kep Chuktema]] || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 6 | Hou Sry || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 7 | Krouch Sam An || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 8 | Lauk Kheng|| Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 9 | Ousman Hasan || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 10 | Cheap Sivon || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 11 | Pich Kimsreang || Partit Popolari tal-Kambodja |- ! style="background:{{party color|Cambodian People's Party}}; color:white;"| 12 | Ly Chheng || Partit Popolari tal-Kambodja |- |} ==Ekonomija== [[File:Central.Post.Office.Poste.Phnom.Penh.1.Cambodge.jpg|thumb|Il-bini tal-uffiċċju tal-posta ċentrali]] [[File:Hong.Kong.Center.Total.Cambodge.1.jpg|thumb|Ċentrali Ħong Kong, kwartieri ġenerali tal-produttur taż-żejt TotalEnergies fil-Kambodja]] Phnom Penh huwa ċ-ċentru ekonomiku tal-Kambodja, peress li jammonta għal parti kbira mill-ekonomija tal-Kambodja. Ir-rati ta’ tkabbir ekonomiku b’żewġ ċifri f’dawn l-aħħar snin wasslu għal boom ekonomiku f’Pnom Penh, b’lukandi, ristoranti, skejjel, bars, skyscrapers, u bini residenzjali ġodda jidhru fil-belt. L-ekonomija hija bbażata fuq interessi tan-negozju bħal ħwejjeġ, kummerċ, u negozji żgħar u medji. F'dawn l-aħħar snin, in-negozju tal-proprjetà immobbli kien qed jisplodu, bil-prezzijiet tal-proprjetà jogħlew malajr. It-turiżmu huwa wkoll kontributur ewlieni għall-kapital hekk kif jinfetħu aktar ċentri tax-xiri u tax-xiri, li jagħmel Phnom Penh waħda mill-aqwa destinazzjonijiet turistiċi fix-Xlokk tal-Asja flimkien ma 'Siem Reap u Sihanoukville. Skont il-Kunsill Dinji tal-Ivvjaġġar u t-Turiżmu, it-turiżmu kien jammonta għal 19.2 fil-mija (US$2.053 biljun) tal-PGD tal-Kambodja fl-2009 u jammonta għal 13.7 fil-mija tal-impjiegi totali. Waħda mill-aktar żoni popolari ta' Phnom Penh għat-turisti hija Sisowath Quay, tul ix-Xmara Tonle Sap. Sisowath Quay huwa strixxa ta’ triq ta’ ħames kilometri li tinkludi ristoranti, bars u lukandi. L-iżvilupp urban ġdid ta' 2.6 biljun dollaru Amerikan, Camko City, huwa maħsub biex isaħħaħ il-pajsaġġ tal-belt. L-Uffiċċju tal-Affarijiet Urbani tal-Muniċipalità ta 'Pnom Penh għandu pjanijiet biex jespandi u jibni infrastruttura ġdida biex jakkomoda l-popolazzjoni u l-ekonomija li qed jikbru. Bini għoli se jinbena fid-daħla tal-belt u ħdejn il-lagi u x-xtut tax-xmajjar. Barra minn hekk, se jintużaw toroq ġodda, kanali u sistema ferrovjarja biex jgħaqqdu l-belt ta’ Camko u Phnom Penh. Proġetti oħra jinkludu: Grand Phnom Penh International City (taħt kostruzzjoni) Castle Royal Condo [37] (Imlesta) Torri tad-Deheb 42 (Il-kostruzzjoni ta' 32 sular sostnuti terġa' tibda f'nofs l-2018) Torri OCIC (Imlesta) Great Kokling house it-tieni sular Vattanac Capital Tower (lest) Il-pont (lest) Il-Quċċata (lest) Bit-tkabbir ekonomiku li qed jisplodu li deher mis-snin 90, infetħu postijiet tax-xiri ġodda, bħal Sorya Center Point, Aeon Mall Phnom Penh, Aeon Mall Sen Sok City u Olympia Mall. Infetħu ħafna marki internazzjonali bħal Mango, Salvatore Ferragamo, Hugo Boss , Padini Concept Store, Lily, Timberland, Jimmy Choo, CC Double O, MO, Brands Outlet, Nike, Converse, Pony, Armani Exchange u Super Dry. L-ogħla skajskrejper f’Pnom Penh huwa t-Torri Kapitali Vattanac f’għoli ta’ 188 metru (617 pied), li jiddomina l-orizzont ta’ Phnom Penh bis-skajskrejper ġar tiegħu Canadia Tower (Torri OCIC). [38] It-torri tlesta f'Diċembru 2014. Inbnew skyscrapers moderni madwar il-belt kollha, mingħajr ma kkonċentraw fuq xi żona partikolari waħda. Is-Suq Ċentrali Phsar Thmei huwa attrazzjoni turistika. L-erba’ ġwienaħ tas-suq ta’ kulur isfar huma ppakkjati b’bosta tilari li jbigħu dehbijiet tad-deheb u tal-fidda, muniti tal-qedem, ħwejjeġ, arloġġi, fjuri, ikel, drappijiet, u żraben. Phsar Thmei għaddej minn rinnovazzjoni kbira, flimkien mal-ħolqien ta’ tilari ġodda. ==Edukazzjoni== ===Universitajiet u kulleġġi=== [[File:Buddhist Institute - Phnom Penh - Cambodia.jpg|thumb|upright|220px|Istitut Buddist]] [[File:Royal University of Phnom Penh Campus 2.JPG|thumb|Ir-Royal University of Phnom Penh Campus II]] [[File:Institute of Foreign Languages.jpg|thumb|Istitut tal-Lingwi Barranin]] [[File:Institut de technologie du Cambodge.jpg|thumb|Istitut tat-Teknoloġija tal-Kambodja (Institute of Technology of Cambodia/Institut de Technologie du Cambodge)]] {| class="wikitable sortable" style="text-align:left" !Name !Khmer |- | [[American University of Phnom Penh]] || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យអាមេរិកាំងភ្នំពេញ}} |- | BELTEI International University || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យប៊ែលធីអន្តរជាតិ}} |- | [[University of Cambodia]] (UC) || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យកម្ពុជា}} |- | [[International University, Cambodia|International University]] (IU) || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យអន្តរជាតិ}} |- | École Royale d'Administration (ERA) || {{lang|km|សាលាភូមិន្ទរដ្ឋបាល}} |- | [[Royal University of Phnom Penh]] (RUPP) || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ}} |- | [[Royal University of Law and Economics]] (RULE) || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទនីតិសាស្រ្ត និងវិទ្យាសាស្រ្តសេដ្ឋកិច្ច}} |- | [[Royal University of Fine Arts]] (RUFA) || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទវិចិត្រសិល្បៈ}} |- | [[Royal University of Agriculture]] (RUA)|| {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទកសិកម្ម}} |- | [[National University of Management]] (NUM) || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យជាតិគ្រប់គ្រង}} |- | [[Institute of Technology of Cambodia]] (ITC) || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានបច្ចេកវិទ្យាកម្ពុជា}} |- | [[Buddhist Institute, Cambodia|Buddhist Institute]] || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ}} |- | [[Royal Academy of Cambodia]] || {{lang|km|រាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា}} |- | Cambodian Agricultural Research and Development Institute || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានស្រាវជ្រាវ និងអភិវឌ្ឍកសិកម្មកម្ពុជា}} |- | National Institute of Business || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានជាតិពាណិជ្ជសាស្រ្ត}} |- | [[National Institute of Education (Cambodia)|National Institute of Education]] || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានជាតិអប់រំ}} |- | National Polytechnic Institute of Cambodia || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានជាតិពហុបច្ចេកទេសកម្ពុជា}} |- | National Technical Training Institute || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានជាតិបណ្តុះបណ្តាលបច្ចេកទេស}} |- | [[Paññāsāstra University of Cambodia]] || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យបញ្ញាសាស្ត្រកម្ពុជា}} |- | [[Preah Sihanouk Raja Buddhist University]] || {{lang|km|ពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ}} |- | Prek Leap National College of Agriculture || {{lang|km|សាលាជាតិកសិកម្មព្រែកលៀប}} |- | [[University of Health Sciences (Cambodia)|University of Health Sciences]] || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យវិទ្យាសាស្រ្តសុខាភិបាល}} |- | [[University of Puthisastra]] || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យពុទ្ធិសាស្ត្រ}} |- | Preah Kosomak Polytechnic Institute || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានពហុបច្ចេកទេសព្រះកុសុមៈ}} |- | Industrial Technical Institute || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានបច្ចេកទេសឧស្សាហកម្ម}} |- | [[Paragon International University]] || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យអន្តរជាតិផារ៉ាហ្គន}} |- | Institute For Development of Economy (IDE) || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច}} |- | Western University<ref>{{Cite web |url=http://www.western.edu.kh/wu/ |title=Western University |access-date=September 26, 2017 |archive-date=September 20, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170920181840/http://www.western.edu.kh/wu/ |url-status=dead }}</ref> || {{lang|km|សាកលវិទ្យាល័យវេស្ទើន}} |- | Student Development Institute (SDI) || {{lang|km|វិទ្យាស្ថានអភិវឌ្ឍន៍និស្សិត}} |} Norton University ===Primary and secondary schools=== {| class="wikitable sortable" style="text-align:left" !Name !Name in Khmer |- | Skola Sekondarja Bak Touk || {{lang|km|វិទ្យាល័យបាក់ទូក}} |- | Skola Sekondarja Chaktomuk || {{lang|km|អនុវិទ្យាល័យចតុមុខ}} |- | Skola Sekondarja Chbar Ampov || {{lang|km|វិទ្យាល័យច្បារអំពៅ}} |- | Skola Sekondarja Chea Sim Boeng Kang Kang || {{lang|km|វិទ្យាល័យជាស៊ីមបឹងកេងកង}} |- | Skola Sekondarja Chea Sim Chroy Changvar || {{lang|km|វិទ្យាល័យជាស៊ីមជ្រោយចង្វារ}} |- | Skola Sekondarja Chea Sim Samaky || {{lang|km|វិទ្យាល័យជាស៊ីមសាមគ្គី}} |- | Skola Sekondarja Chea Sim Santhormok || {{lang|km|វិទ្យាល័យជាស៊ីមសន្ធរម៉ុក}} |- | Skola Sekondarja Hun Sen-Bun Rany Phsar Daeum Thkov || {{lang|km|វិទ្យាល័យហ៊ុនសែនប៊ុនរ៉ានីផ្សារដើមថ្កូវ}} |- | Skola Sekondarja Indradevi || {{lang|km|វិទ្យាល័យឥន្ទ្រទេវី}} |- | Lycée Sisowath (Skola Sekondarja) || {{lang|km|វិទ្យាល័យព្រះស៊ីសុវត្ថិ}} |- | Skola Sekondarja Tuol Svay Prey || {{lang|km|វិទ្យាល័យទួលស្វាយព្រៃ}} |- | Skola Sekondarja Wat Koh || {{lang|km|វិទ្យាល័យវត្តកោះ}} |} ===Skejjel internazzjonali=== {| class="wikitable sortable" style="text-align:left" !Name !Name in Khmer |- | [https://web.archive.org/web/20230326023110/https://www.aliscambodia.com// Abundant Life International School (ALIS)] || {{lang|km|សាលាអន្តរជាតិអាប៊ែនឌែនឡៃ}} |- | [[American Intercon School]] [https://www.ais.edu.kh/en// American Intercon School] (AIS) || {{lang|km|សាលារៀនអន្តរទ្វីបអាមេរិកាំង}}, ''Salariĕn Ántărătvib Amérĭkăng'' |- | [https://www.aispp.edu.kh/ Australian International School Phnom Penh] (AISPP) || |- | [https://web.archive.org/web/20230401183408/https://www.bia.edu.kh/ Beijing International School] || {{lang|km|សាលាអន្តរជាតិប៉េកាំង}}, ''Sala Ántărăchéatĕ Pékăng'' |- | [https://web.archive.org/web/20230401183404/https://www.beltei.edu.kh/eng/ BELTEI International School] || {{lang|km|សាលាប៊ែលធីអន្តរជាតិ}}, ''Sala Bêlthi Ántărăchéatĕ'' |- | [[British International School of Phnom Penh]] || |- | [https://www.ciaschool.edu.kh/ CIA First International School] || {{lang|km|សាលាអន្តរជាតិស៊ីអាយអេហ្វឺសត៍}}, ''Sala Ántărăchéatĕ Si'ay'é Fœst |- | [https://www.ewiscambodia.edu.kh/ East-West International School] || {{lang|km|សាលាអន្តរជាតិអ៊ិសវ៉េស}}, ''Sala Ántărăchéatĕ 'Ĭs Vés'' |- | [https://footprintsschool.edu.kh Footprint International School] || |- | [[Harrods International Academy]] || |- | [[Home of English International School]] || |- | [https://www.ican.edu.kh/ iCAN British International School] || |- | [[International School of Phnom Penh]] (ISPP) ||{{lang|km|សាលារៀនអន្តរជាតិភ្នំពេញ}} |- | [https://www.phnompenh.gov.kh/ International School of Singapore] || |- | [https://www.invictus.edu.kh/ Invictus International School Phnom Penh] || |- | [[Japanese School of Phnom Penh]] || {{lang|km|金边日本学校}} |- | [[Lycée français René Descartes de Phnom Penh]] || |- | [https://www.newgatewayinternationalschool.com/ New Gateway International School] || |- | [[Northbridge International School]] || |- | [[Paragon International School (Cambodia)|Paragon International School]] || {{lang|km|សាលារៀនអន្តរជាតិផារ៉ាហ្គន}}, ''Salariĕn Ántărăchéatĕ Pharagân |- | [https://scia.edu.kh/ Singapore (Cambodia) International Academy] || |- | Southbridge International School || |} ===Skejjel supplimentari u extra=== {| class="wikitable sortable" style="text-align:left" !English !Original Name |- | Japanese Supplementary School of Phnom Penh || (プノンペン補習授業校, ''Punonpen Hoshū Jugyō Kō'') |- | [https://www.rodwell.center/ Rodwell Learning Center] || សាលាបង្រៀនគួររ៉ដវែល, ''Sala Bángriĕn Kuŏr Râdvêl'' |} L-Iskola Supplimentari Ġappuniża ta' Phnom Penh, li qabel kienet magħrufa bl-Ingliż bħala l-Iskola Ġappuniża ta' Phnom Penh ==Kultura== [[File:Driedphnompenhnoodles.jpg|thumb|Verżjoni "Niexfa" ta 'taljarini ta' Phnom Penh b'brodu tas-soppa fuq il-ġenb.]] Phnom Penh għandha wkoll id-djalett tagħha stess tal-Kmer. Il-kelliema tad-djalett Phnom Penh spiss jevadu s-sillabi, u dan qalilha reputazzjoni bħala diskors għażżien. Phnom Penh hija magħrufa wkoll għall-influwenza tagħha fuq l-Arkitettura Kmer Ġdida. Phnom Penh huwa nnutat għal Ka tieu Phnom Penh, il-varjazzjoni tiegħu fuq is-soppa tal-noodles tar-ross, dixx disponibbli f'kafetteriji bil-qiegħda u kafetteriji tat-toroq. Il-belt tospita numru ta 'avvenimenti mużikali madwar il-belt. Baned indipendenti kibru fin-numru minħabba wkoll parzjalment iż-żieda ta’ skejjel privati ​​tal-mużika bħal SoundsKool Music (li topera wkoll fil-belt ta’ Siem Reap) u Music Arts School (reġistrata bħala organizzazzjoni mhux governattiva). Iż-żfin tas-sajd tal-Kambodja oriġina f'Pnom Penh fl-Università Rjali tal-Belle Arti fis-sittinijiet. [[File:Khmer folk dance.JPG|thumb|Iż-żfin tas-sajd tal-Kambodja oriġina f'Pnom Penh.]] L-aktar żewġ mużewijiet li jżuruha nies fil-belt huma l-Mużew Nazzjonali, li huwa l-mużew storiku u arkeoloġiku ewlieni tal-pajjiż, u l-Mużew tal-Ġenoċidju ta’ Tuol Sleng, li qabel kien ħabs tal-Khmer Rouge. Il-Mużew Nazzjonali jospita ċelebrazzjonijiet taż-żfin u l-mużika tal-Kambodja, inkluż wirja popolari ta' żfin klassiku Apsara ta' żfin folkloristiku tradizzjonali, kif ukoll kreazzjonijiet oriġinali. ===Sena l-Ġdida tal-Kambodja ( Choul Chnam Thmey)=== Madwar dan iż-żmien, Phnom Penh tiċċelebra s-Sena l-Ġdida tal-Kambodja, okkażjoni dejjem aktar popolari mat-turisti. Matul din il-parti tipikament l-aktar sħuna tas-sena, jintrema l-ilma li jżid mal-atmosfera tal-festa flimkien maż-żfin u l-mużika. Id-data eżatta tinbidel sena wara sena iżda din il-festa ddum mill-inqas tlett ijiem. Dan il-festival jimmarka l-bidu tas-sena skont il-kalendarju Khmer antik u jimmarka wkoll it-tmiem tal-ħsad tas-sena ta’ qabel. ===Festa ilma (Bon Om Touk)=== [[File:Boat Racing Bon Om Touk.jpg|thumb|Dgħajjes ikkuluriti waqt Bon Om Touk.]] L-akbar festival annwali f'Pnom Penh, din il-ġabra vivaċi tiċċelebra t-treġġigħ lura tal-fluss tax-Xmara Tonlé Sap. Il-vaganzi jdumu tlett ijiem u n-nies jgħarrqu l-belt biex igawdu l-logħob tan-nar, it-tiġrijiet tad-dgħajjes, kunċerti live, ikel u festi. It-tlielaq tad-dgħajjes imur lura għal żminijiet antiki u mmarkaw il-punti b'saħħithom tal-forzi tal-baħar Khmer matul l-Imperu Khmer. Fit-22 ta' Novembru 2010, mill-inqas 348 persuna sfaw mgħaffġa għall-mewt f’stampede fuq pont fil-festival. ===Jum tal-antenati (Pchum Ben)=== Jum l-antenati, imsejjaħ ukoll Pchum Ben, huwa aspett importanti ħafna tal-kultura tal-Kambodja. Jista’ jiġi tradott bħala “ġabra” biex tagħmel offerti u huwa żmien ta’ ġbir, kommemorazzjoni, espressjoni ta’ mħabba u apprezzament lejn l-antenati. Li joffru ikel u karma tajba lil dawk possibilment maqbuda fid-dinja tal-ispirti, qraba ħajjin jgħinu biex ittaffi l-miżerja tagħhom u jiggwidawhom lura fiċ-ċiklu tar-reinkarnazzjoni. ===Visak Bochea (Vesākha)=== Vesākha huwa festival annwali tradizzjonalment osservat mill-Buddisti fil-Kambodja. Kultant imsejjaħ informalment "Twelid ta' Buddha", fil-fatt jinkludi t-twelid, il-kjarifika (nirvāṇa), u l-mewt (Parinirvāna) ta' Gautama Buddha. ==Pajsaġġ urban u arkitettura== L-eqdem struttura hija Wat Phnom mill-jiem fundaturi tal-belt, mibnija fl-1373. L-attrazzjonijiet turistiċi ewlenin huma l-Palazz Irjali bil-Pagoda tal-Fidda u l-Mużew Nazzjonali, mibnija matul l-era kolonjali Franċiża fl-aħħar tas-seklu 19 fil-Kmer klassiku. stil u djar kollezzjoni vasta ta antikitajiet Khmer. Il-Monument tal-Indipendenza (Khmer: Vimean Akareach), għalkemm mis-snin 50, huwa mibni wkoll fl-istil Khmer antik. Il-Franċiżi, li kienu l-kaptani kolonjali mis-seklu 19 sas-snin erbgħin, ukoll ħallew il-marka tagħhom, b'diversi vilel kolonjali, knejjes Franċiżi, boulevards, u s-suq Art Deco Phsar Thom Thmei. Monument notevoli tal-era kolonjali hija l-Hotel Le Royal. Mill-indipendenza mill-Franċiżi fis-snin ħamsin u sal-era tal-Khmer Rouge fis-sebgħinijiet, Phnom Penh esperjenzat tkabbir tremend bħala l-kapitali ta 'pajjiż indipendenti ġdid. Ir-Re Sihanouk kien ħerqan li jintroduċi stil ġdid ta’ arkitettura u b’hekk jagħti ħajja lill-proċess tal-bini tan-nazzjon. Bdiet età tad-deheb ġdida tal-arkitettura, b’diversi proġetti u periti żgħażagħ Khmer, spiss edukati fi Franza, li ngħataw l-opportunità li jiddisinjaw u jibnu. Dan il-moviment il-ġdid kien jissejjaħ "Arkitettura Khmer Ġdida" u spiss kien ikkaratterizzat minn fużjoni ta 'Bauhaus, arkitettura Ewropea postmoderna, u elementi tradizzjonali ta' Angkor. L-iktar perit prominenti kien Vann Molyvann, li nħatar perit nazzjonali ewlieni mir-re stess fl-1956. Molyvann ħoloq bini emblematiku bħat-Teatru Nazzjonali Preah Suramarit jew id-Dar Vann Molyvann. Periti oħra għenu biex tinbena l-Università Rjali Khmer li għadha kif twaqqfet, l-Istitut tal-Lingwi Barranin, u ċ-Ċentru Nazzjonali tal-Isport. Bit-tkabbir tal-klassi tan-nofs u tan- klassijiet, subborgi ġodda nbnew fis-snin 50 u 60. Għalkemm dawn il-binjiet baqgħu ħajjin l-era tal-Khmer Rouge u l-gwerra ċivili, illum huma mhedda mill-iżvilupp ekonomiku u l-ispekulazzjoni finanzjarja. Il-vilel u l-ġonna ta’ dik l-era qed jiġu meqruda u mmodifikati biex jagħmlu post għal strutturi akbar. It-Teatru Nazzjonali emblematiku ta' Molyvann twaqqa' fl-2008. Qed jitfaċċa moviment fil-Kambodja biex jiġi ppreservat dan il-wirt modernista. Vilel qodma kultant jiġu kkonvertiti f'lukandi boutique, bħall-Knai Bang Chatt. Monumenti u monumenti tal-ġenoċidju mill-era tal-Khmer Rouge fis-snin sebgħin huma l-Mużew tal-Ġenoċidju Tuol Sleng (ex skola sekondarja użata bħala kamp ta 'konċentrament) u, fil-periferija tal-belt, iċ-Ċentru tal-Ġenoċidju ta' Choeung Ek. Il-Monument tal-Ħbiberija bejn il-Kambodja u l-Vjetnam ġie kkummissjonat mill-komunisti Vjetnamiżi bħala simbolu tal-ħbiberija Khmer-Vjetnam lejn l-aħħar tas-snin sebgħin, wara l-ħelsien tal-Kambodja mill-Khmer Rouge. [[File:Statue of Lady Penh.jpg|thumb|Statwa ta' Lady Penh, fundatriċi tal-belt.]] Il-popolazzjoni, l-investiment barrani u l-iżvilupp urban f’Pnom Penh kibru b’mod drammatiku matul is-snin 90 u l-bidu tas-snin 2000. It-tkabbir mgħaġġel irriżulta f’nuqqas distint ta’ infrastruttura tal-belt (is-sistema tad-drenaġġ hija partikolarment notorja u Phnom Penh Penh spiss tiġi mgħarrqa matul l-istaġun tax-xita) u il-ħtieġa għal spazji residenzjali u kummerċjali. Id-domanda simultanja għal akkomodazzjoni residenzjali u kummerċjali u żieda fl-investiment internazzjonali wasslu għall-ippjanar, jekk mhux il-kostruzzjoni, ta 'diversi bliet satelliti. L-akbar minn dawn l-ibliet huma: Grand Phnom Penh International City, CamKo City, Diamond Island City, Boeung Kak Town u Chruy Cangva City. Fil-periferija tal-belt, art agrikola ġiet ikkonvertita f'fabbriki tal-ħwejjeġ u djar għall-klassijiet ekonomiċi aktar baxxi u nies spostati mill-iżvilupp il-ġdid fiċ-ċentru tal-belt. {{wide image|Panoramic_view_of_Phnom_Penh.jpg|1500px|Veduta panoramica ta' Pnom Penh miċ-ċentru tal-belt}} {| style="background:white; color:black; height:230px; margin:auto; vertical-align:bottom;" cellpadding="10" cellspacing="0" border="0" |+style="background:white; color:black"| |- style="text-align:center;" |[[File:2016 Phnom Penh, Muzeum Narodowe Kambodży (03).jpg|250x150px]] |[[File:Royal.Place.Phnom.Penh.Palais.Royal.Cambodge.001.jpg|250x150px]] |[[File:LeRoyal PP.jpg|250x150px]] |[[File:Colonial Villa on Street 108 Phnom Penh.jpg|250x150px]] |[[File:Ministry of Land Management, Urban Planning and Construction.jpg|250x150px]] |- style="text-align:center; vertical-align:top;" | 100px;"|''Mużew Nazzjonali tal-Kambodja'', iddisinjat fil-bidu tas-snin 20 minn George Groslier. | 100px;"|''Palazz Irjali'', mibni fis-snin 60 taħt ir-Re Norodom I. | 100px;"|''Faċċata, Hotel Le Royal'', mibnija fl-1929 fir-renju tar-Re Sisowath Monivong. | 100px;"|''Villa kolonjali fi Phnom Penh''. | 100px;"|''Ministeru tal-Immaniġġjar tal-Artijiet, Ippjanar Urban u Kostruzzjoni''. |} {{panorama|image=File:Phnom Penh city at night.jpg|height=300px|caption=Il-belt ta' Phnom Penh bil-lejl li tiżvela l-orizzonti u l-palazz irjali, dehru mix-xatt tal-lvant tax-xmara Tonle Sap f’Settembru 2019.}} ===Pjan ewlieni 2035=== Pjan ewlieni 2035 oriġinarjament maħsub biex jitlesta fl-2020, huwa proġett iffinanzjat mill-Franċiż għall-iżvilupp ta 'Pnom Penh. Għalkemm il-pjan ġie approvat mill-Ministeru tal-Ippjanar tal-Art, l-Ippjanar Urban u l-Kostruzzjoni fl-2005, għadu jrid jiġi ratifikat mill-Kabinett tal-Kambodja. Il-pjan oriġinali jagħti dettalji ta’ ħames proġetti ta’ belt imbiegħda konnessi maċ-ċentru storiku tal-belt permezz ta’ kanali u kurituri miksija bis-siġar. ==Midja== ===Djarji=== ====Khemer==== *''[[Sralagn' Khmer]]'' (''Ħobb Khmer'') *''[[Chakraval Daily]]'' (''Univers'') *''[[Kampuchea Thmei Daily]]'' (''Kambodja Ġdida'') *''[[Kampuchea Thnai Nes|Kampuchea Tgnai Nis]]'' (''Il-Kambodja Illum'') *''[[Kanychok Sangkhum]]'' (''Riflessjoni Soċjali'') *''[[Koh Santepheap]]'' (''Gżira tal-Paċi'') *''[[Moneaksekar Khmer]]'' (''Kuxjenza Khmer'') – Ippubblikat mill-Partit Sam Rainsy. *''[[Rasmei Kampuchea]]'' (''Dawl tal-Kambodja'') – L-akbar kuljum tal-Kambodja, tiċċirkola madwar 18,000 kopja. *''[[Samleng Yuvachun]]'' (''Leħen taż-Żgħażagħ Khmer'') *''[[Udomkate Khmer]]'' (''Khmer Ideal'') *''[[Wat Phnom Daily]]'' (''Mount Temple'') ====Ingliż==== *''[[Phnom Penh Post]]'' (''Post ta' Phnom Penh''), gazzetta ta' kuljum bil-lingwa Ingliża ppubblikata f'Phnom Penh. *''[[The Cambodia Daily]]'' (''Il-Kuljum tal-Kambodja''), gazzetta ta' kuljum bil-lingwa Ingliża (magħluqa fl-2017). *''[https://www.khmertimeskh.com/ The Khmer Times]'', gazzetta ta' kuljum bl-Ingliż. ====Ċiniż==== *《柬華日報》(''Jianhua Kuljum''), gazzetta ta' kuljum bil-lingwa Ċiniża ppubblikata f'Phnom Penh. *《星洲日報》(''Sin Chew Kuljum''), gazzetta ta 'kuljum bil-lingwa Ċiniża, l-edizzjoni Kambodjana tal-kuljum Ċiniż Malasjan bl-istess isem. *《華商日報》(''Huashang Kuljum''), gazzetta ta' kuljum bil-lingwa Ċiniża. *《高棉日报》(''Khmer Kuljum''), gazzetta ta' kuljum bil-lingwa Ċiniża. *《新柬埔寨》(''Kambodja Ġdida''), gazzetta ta' kuljum bil-lingwa Ċiniża. ===Rivisti=== *''[[AsiaLIFE Guide]] Phnom Penh'' (''Gwida AsjaĦAJJA''), rivista ta' kull xahar dwar l-istil tal-ħajja bil-lingwa Ingliża ppubblikata f'Phnom Penh. (Waqqfet fl-2018) * ''[[F Magazine]]'' (''F Rivisti''), l-ewwel rivista tal-moda 'l quddiem fil-Kambodja. Bi-lingwi, miktuba bl-Ingliż u l-Kmer. * ''[[SOVRIN Magazine]]'' (''SOVRIN Rivisti''), hija r-rivista tleqq tal-moda fil-Kambodja li miktuba bil-lingwa khmer. ===Aħbarijiet onlajn=== *''[[Thmey Thmey]] Phnom Penh'' *''[[Sabay News]] Phnom Penh'' (''Sabay Aħbarijiet''). *''[[Fresh News]] Phnom Penh'' (''Aħbarijiet Friski'') ==Sport== [[File:A_football_match_at_the_Olympic_Stadium,_Phnom_Penh_(Chetra_Chap,_2015)._(19104466005).jpg|thumb|Stadju Olimpiku Nazzjonali (National Olimpic Estudium/Stade Olympique nacional/ពហុកីឡដ្ឋានជាតិអូឡាំពិក)]] [[File:|thumb|]] L-arti marzjali tal-Bokator, Pradal Serey (kickboxing Khmer) u l-lotta tradizzjonali tal-Kmer kollha għandhom postijiet f'Phnom Penh jaraw minn spettaturi dedikati. Il-Kambodja saret dejjem aktar involuta fl-isport modern fl-aħħar 30 sena. Bħal fil-bqija tal-pajjiż, il-futbol u l-arti marzjali huma partikolarment popolari. L-Ultimate Fighting u l-Freestyle Boxing saru wkoll aktar komuni f'dawn l-aħħar snin. L-aktar post sportiv prominenti tal-belt huwa l-Istadium Olimpiku Nazzjonali f'Pnom Penh, b'kapaċità ta' 50,000, għalkemm il-pajjiż qatt ma ospita l-Olimpjadi minħabba tfixkil ikkawżat mill-gwerra ċivili u l-Khmer Rouge fis-snin 70. Mibnija fl-1964, hija d-dar tat-tim nazzjonali tal-futbol tal-Kambodja. Mat-tlestija, l-istadium kien wieħed mill-akbar fl-Asja. Il-logħob tal-volleyball, tal-baskitbol u tat-Tai-Kwon-Do spiss jinżammu fl-istadium. L-istadium għalaq fl-2000, iżda ġie mmodifikat u reġa' nfetaħ. Fil-futbol korporattiv, Phnom Penh hija rappreżentata formalment minn Phnom Penh Crown FC minkejja li hija dar għal bosta timijiet tal-futbol li jilagħbu fil-Lega Kambodjana. Inklużi Visakha, Nagaworld, Boeungket, u l-Kuruna Phnom Penh imsemmija hawn fuq, fost ħafna oħrajn. Fil-futbol korporattiv, Phnom Penh hija rappreżentata formalment minn Phnom Penh Crown FC minkejja li hija dar għal bosta timijiet tal-futbol li jilagħbu fil-Lega Kambodjana. Inklużi Visakha, Nagaworld, Boeungket, u l-Kuruna Phnom Penh imsemmija hawn fuq, fost ħafna oħrajn. Iċ-Ċentru Sportiv Nazzjonali tal-Kambodja jospita kompetizzjonijiet tal-għawm, tal-boxing u tal-volleyball. Klabbs tal-futbol lokali notevoli jinkludu Phnom Penh Empire, Khemara Keila FC u Pulizija Militari. Il-belt se tospita l-Logħob tax-Xlokk tal-Asja tal-2023 u l-Para Logħob tal-ASEAN tal-2023, din se tkun l-ewwel darba li l-Kambodja ospitat avveniment multi-sportiv. ==Trasport== L-Ajruport Internazzjonali ta’ Phnom Penh huwa l-akbar u l-iktar ajruport traffikuż fil-Kambodja. Hija tinsab seba 'kilometri fil-punent taċ-ċentru ta' Phnom Penh. L-ajruport huwa konness maċ-ċentru tal-belt b'taxi, ferrovija u shuttle bus. It-trasportatur tal-bandiera nazzjonali tal-Kambodja, Cambodia Angkor Air, imniedi fl-2009, għandu l-kwartieri ġenerali f'Pnom Penh u għandu l-ċentru ewlieni tiegħu hemmhekk, b'ċentru addizzjonali fl-Ajruport Internazzjonali ta' Angkor. L-Air France kienet isservi Phnom Penh minn Pariġi-Charles de Gaulle, iżda minn dak iż-żmien dan is-servizz waqaf. Qatar Airways issa jtiru lejn u minn Phnom Penh, permezz ta' [[Ho Chi Minh (belt)|Saigon]]. Taxis, vannijiet u minibuses jitilqu mill-belt għal destinazzjonijiet madwar il-pajjiż, iżda malajr qed jitilfu l-art għal karozzi tal-linja irħas u aktar komdi. Phnom Penh għandha wkoll servizz ferrovjarju. Hemm bosta kumpaniji tal-karozzi tal-linja, inklużi Phnom Penh Public Transport u GST Express, li joffru servizzi lill-biċċa l-kbira tal-kapitali provinċjali, inklużi Sihanoukville, Kampong Chhnang, Oudong, u Takéo. Phnom Penh Sorya Transport Co. tipprovdi servizz tal-karozzi tal-linja għal diversi destinazzjonijiet provinċjali tul rotot nazzjonali u lejn [[Ho Chi Minh (belt)|Saigon]]. Giant Ibis hija kumpanija oħra tal-karozzi tal-linja bbażata f'Pnom Penh, li tivvjaġġa lejn Sihanoukville, Kampot, Siem Reap u Ho Chi Minh, u għandha Wi-Fi b'xejn, arja kondizzjonata u prezzijiet baxxi. Il-belt hija l-port ewlieni tal-ilma ħelu tal-Kambodja, port ewlieni fuq ix-Xmara Mekong. Hija konnessa mal-Baħar taċ-Ċina tan-Nofsinhar, 290 kilometru 'l bogħod, permezz ta' kanal mill-Mekong fil-[[Vjetnam]]. ===Trasport pubbliku=== [[File:Phnom Penh BRT bus approaching Monivong-Sihanouk station.jpg|thumb|Xarabank BRT Phnom Penh toqrob l-istazzjon Monivong-Sihanouk]] Phnom Penh hija moqdija minn karozzi tal-linja pubbliċi bl-arja kondizzjonata. L-ewwel tentattivi mill-gvern Ġappuniż biex jiżviluppa servizz tal-karozzi tal-linja f'Pnom Penh bdew fl-2001. Aġġornament għall-pjan ġenerali tat-trasport urban tal-JICA għal Phnom Penh tlesta u implimentat fl-2014. Il-belt issa hija moqdija minn 17-il linja tal-karozzi tal-linja, operati mill-gvern muniċipali ta' Phnom Penh. It-trasport privat ġewwa l-belt jinkludi r-rickshaw taċ-ċiklu, magħruf fil-Kmer bħala "ciclo", il-mototaxi magħrufa fil-Kmer bħala "moto", l-rickshaw awtomatiku magħruf lokalment bħala "tuk-tuk", it-trejler imwaħħal ma' mototaxi magħruf f' Khmer bħala "remorque", u t-taxi standard tal-karozzi magħrufa fil-Kmer bħala "taxi". Forom privati ​​ta' trasport użati minn nies tal-lokal jinkludu roti, muturi, u karozzi. ===Highways=== Bħala l-kapitali tal-Kambodja, diversi awtostradi nazzjonali jgħaqqdu l-belt ma 'diversi partijiet tal-pajjiż: [[File:Moto.Traffic.PhnomPenh.jpg|thumb|Traffiku tal-muturi f'Pnom Penh]] ==Personas notevoli== *[[George Groslier]], polimat Franċiż, storiku, arkeologu *[[Norodom Sihamoni]], [[Re tal-Kambodja]] *[[Patricia Hy-Boulais]], tennista professjonali *[[Preap Sovath]], kantant tal-Kambodja *[[Theavy Mok]] (imwieled fl-1963), l-ewwel kirurgu tal-plastik fil-Kambodja ==Bliet ġemellati – bliet aħwa== Phnom Penh hija ġemellata ma': *[[Bangkok]], [[Tajlandja]] *[[Beijing]], [[Ċina]] *[[Busan]], [[Korea t'Isfel]] *[[Chongqing]], [[Ċina]] *[[Hanoi]], [[Vjetnam]] *[[Hefei]], [[Ċina]] *[[Ho Chi Minh (belt)|Saigon]], [[Vjetnam]] *[[Incheon]], [[Korea t'Isfel]] *[[Kitakyushu]], [[Ġappun]] *[[Kunming]], [[Ċina]] *[[Long Beach, California|Long Beach]], [[Stati Uniti]] *[[Lowell, Massachusetts|Lowell]], [[Stati Uniti]] *[[Shanghai]], [[Ċina]] *[[Shenzhen]], [[Ċina]] ==Referenzi == [[File:|thumb|]] [[Kategorija:Kambodja]] [[Kategorija:Bliet kapitali fl-Asja]] tbz2b00v4i26dxsc8fy92f10453nhlh 0 30912 319017 317299 2024-12-19T23:21:17Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319017 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}}'''Alġiers''' (/ælˈdʒɪərz/; [[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: الجزائر, <small>b'ittri Latini:</small> ''al-Ġażāʾir'', <small>litteralment:</small> "il-Gżejjer"), imlaqqam ''El-Bahdja'' (“il-Ferħa"), ''El-Mahrussa'' ("il-Mħares") jew ''El-Beida'' ("il-Bajda"), hija l-[[Belt kapitali|kapitali]] tal-[[Alġerija]] u l-belt bl-aktar popolata tagħha. Li tinsab fuq ix-xtut tal-[[Mediterran|Baħar Mediterran]], il-belt ta’ Alġer hija fil-fatt magħmula minn diversi muniċipalitajiet tal-wilaya ta’ Alġer li tagħti isimha bħala l-kapitali iżda la għandha personalità ġuridika u lanqas struttura amministrattiva proprja. L-unità urbana ta' Algiers kellha 2481788 abitant skont l-Uffiċċju Nazzjonali tal-Istatistika Alġerin skont l-aħħar ċensiment tal-2008. 4.4 miljun abitant skont il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Franċiż,<ref>[http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/pays-zones-geo_833/algerie_406/presentation-algerie_922/index.html Présentation de l'Algérie sur le site du MAE français].</ref> filwaqt li l-agglomerazzjoni kellha madwar 6,727,806 abitanti fl-2010 skont il-klassifika tal-akbar 100 belt fid-dinja minn ''World Gazetteer''<ref>[http://populationsdumonde.com/classements/les-100-plus-grandes-agglomerations-du-monde/ « Les 100 plus grandes agglomérations du monde »], populations du monde, chiffres de ''World Gazetteer''.</ref> u 7,796,923 abitanti fl-2020<ref>{{Ċita web|url=https://www.iwra.org/congress/resource/abs142_poster.pdf|titlu=|data-aċċess=2024-10-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20241007135405/https://www.iwra.org/congress/resource/abs142_poster.pdf|arkivju-data=2024-10-07|url-status=dead}}</ref>. Imwaqqfa fis-sekli erba', bħala post ta' kolonizzazzjoni mill-[[Feniċi|Feniċju]] fil-pajjiż [[Berberi|Berber]], taħt l-isem ''Ikosium'', kien okkupat mir-[[Imperu Ruman|Rumani]], il-[[Vandali]], il-[[Biżantini]] u l-[[Għarab]] imbagħad fil-bidu tal-Medju Evu mit-tribù Berber ta' Bni Meżgħana (''Beni-Mezghana''). Huwa l-ħakkiem Berber tad-dinastija Zirid Bologhine ibn Ziri, f'nofs is-sekli għaxar li se sab Algiers attwali, filwaqt li l-isem ta 'l-abitanti Berber tagħha, l-Aït-Imezghen (Beni-Mezghana traskrizzjonijiet Għarbi). Jekk ''El-Djazaïr'' kien l-aktar traskrizzjoni komuni fl-Għarbi letterarju, Dzeyer jew ''Ledzayer'' se jintużaw bl-Għarbi Alġerin u Berber sal-lum. Hija ħadet ir-rwol tagħha bħala l-kapitali tal-[[Alġerija]] biss mill-perjodu tar-reġenza ta' Alġeri fl-1515. Dakinhar kienet waħda mill-aktar bliet importanti tal-Baħar Mediterran bejn is-sekli 16 u l-bidu 19, jipprattikaw il-corso, u li lilhom is-setgħat marittimi jħallsu taxxa għall-mogħdija tal-flotta tagħhom. Ir-rwol tiegħu bħala l-kapitali tal-pajjiż se jiġi kkonfermat matul il-kolonizzazzjoni Franċiża fejn issir is-sede tal-gvernatur ġenerali tal-Alġerija . Algiers kienet il-kapitali ta' Franza Ħielsa mill-1942 sal-1944 . Sa mill-indipendenza tal-Alġerija fl-1962, saret il-kapitali tal-istat Alġerin, u kellha l-kwartieri ġenerali tal-istituzzjonijiet politiċi tal-pajjiż minbarra li kellha rwol ewlieni ekonomikament. == Ġeografija == '''<big>Topografija</big>''' It-topografija tal-kosta ta 'Algiers hija kkaratterizzata mis-suċċessjoni, mix-xatt attwali u sa altitudni ta' aktar minn 300 metru, ta 'serje ta' saffi, rranġati wieħed fuq l-oħra bħal tarġien ta 'taraġ. Dawn il-passi jinterrompu f'daqqa l-kontinwità tal-għoljiet, ġeneralment weqfin ħafna, li jmiss mal-kosta ta' Alġer. '''<big>Idrografija</big>''' Algiers hija mqassma minn diversi xmajjar u diversi kanali tal-ilma li b'mod indifferenti jissejħu Oued. Ix-xmajjar kollha li jaqsmuha jgħaddu lejn il-Mediterran li jmiss mal-kosta kollha ta’ Alġer. Is-sistema idrografika tagħha hija speċifika għall-ambjent Mediterranju : il-fluss tal-ilma huwa baxx iżda x-xmajjar tiegħu jesperjenzaw għargħar sinifikanti fil-każ ta' xita. Il-massif Bouzaréah, magħruf għar-rilievi imħatteb tiegħu, għandu netwerk idrografiku dens ħafna, imsaffi minn tmien xmajjar ewlenin (Baranès, Sidi Medjber, Frais vallon, jaubert, Scotto Nadal, Chemin du Fort, Birtraria u Oued Koriche jew Oued Atoun (qabel Oued Atoun). Mkacel)). Nofs il-kanali tal-ilma tagħha ġew artifiċjalizzati u mgħoddija minn kolletturi midfuna. Lejn il-punent, Oued Mazafran jikkostitwixxi l-fruntiera bejn il-wilayas ta 'Algiers u Tipaza, aktar lejn il-lvant, bejn Chéraga u Aïn Benian, il-bokka ta' Oued Beni messous. Lejn il-Lvant, l-Oueds El Harrach, El Hamiz u Réghaïa kif ukoll iż-żona magħrufa bħala “Lake Réghaia”, sit ta’ importanza ekoloġika ta’ dimensjoni internazzjonali protetta mill-konvenzjoni Ramsar, huma partikolarment affettwati mit-tniġġis minħabba ħafna fabbriki li jinsabu f’ din il-qasam. Oued El Harrach ibbenefika f'dawn l-aħħar snin minn proġett ta' sanità u żvilupp<ref>{{Ċita web|url=https://www.soudoud-dzair.com/index.php?action=esmap_vect&table=chahidgis_barrage&id=36|titlu=|data-aċċess=2024-10-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20241007135405/https://www.soudoud-dzair.com/index.php?action=esmap_vect&table=chahidgis_barrage&id=36|arkivju-data=2024-10-07|url-status=dead}}</ref>. '''<big>Klima</big>''' Algiers tibbenefika minn klima Mediterranja. Hija magħrufa għas-sjuf twal, sħan u niexfa tagħha. Ix-xtiewi huma ħfief u mxarrbin, il-borra hija rari iżda mhux impossibbli. Ix-xita hija abbundanti u tista’ tkun torrenzjali. Ġeneralment ikun sħun, speċjalment minn nofs Lulju sa nofs Awwissu<ref>{{Ċita web|url=https://meteo-alger.com/fr-fr|titlu=meteo-alger.com - Nom de domaine à vendre|kunjom=Dan.com|sit=Dan.com|data-aċċess=2024-10-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20241007135405/https://meteo-alger.com/fr-fr|arkivju-data=2024-10-07|url-status=dead}}</ref>. [[Stampa:Montagne de chréa.jpg|nofs|daqsminuri|Chréa resort għall-isports tax-xitwa 50 km minn Algiers.]] == Toponimija == Fl-eqdem dokumenti kartografiċi, Algiers jinkiteb b’modi differenti: Alguer (1275), Algezira (1300), Zizera (1318), Zizeria (1367) Zizara (1409), Auger (1339) ta’ Angelino Dulcert. Madankollu, f’dawn l-istess dokumenti nsibu l-isem ta’ Algiers (mis-seklu 14) li kien ippronunzjat Aldjère, anke “Algir” fuq il-mappa tad-dinja ta’ Martin Béhaïm (fl-aħħar tas-seklu 15), u fl-aħħar, Algiers minn Sébastien. Cabot (f'nofs is-seklu 16). Dawn l-ismijiet kollha ġejjin mill-għerq Djezaïr Beni Mezghenna. Il-punt li fuqu hemm diverġenza huwa t-tifsira tal-isem Djezaïr Beni Mezghenna. L-ewwel li semmew Alġiers kienu Ibn Hawqal fil-ktieb tiegħu S'urat al Ardh (صورة الارض) u Al-Bakri fit-Toroq u r-Renju (كتاب المسالك والممالك) fil-kapitolu dwar "It-triq minn Achir għal Djzayer Beni Mezghenna" (madwar il-Mezghenna). sena 1068). L-ewwel jiktebha (جزائر بني مزغنّاي), it-tieni (جزاير بنى مزغنى), mingħajr ebda wieħed minnhom jagħti t-tifsira tal-isem. William Mac Guckin ta' Slane, fit-traduzzjoni tal-ktieb ta' Al-Bakri, iżid traduzzjoni "gżejjer" għal (جزاير). Fil-bidu tas-seklu 16, Hassan al-Wazzan magħruf bħala Leo l-Afrikan ħaseb li l-isem "gezeir" kien ġej mill-viċinanza tiegħu mal-Gżejjer Baleariċi. Diego de Haedo jgħaqqad l-isem mal-unika gżira li qed tiffaċċja Alġiers. Fl-1843, Louis Adrien Berbrugger spjega li l-isem ta’ Algiers kien ġej mill-gżejjer li, skont hu, kienu jiffaċċjaw il-port ta’ Alġeri dak iż-żmien u li aktar tard kienu mwaħħla mal-moll attwali tagħha; bl-Għarbi Al-Djaza’ir (الجزائر), “il-gżejjer”, bil-Franċiż “il-gżejjer tal-Mezghenna” (جزاير بني مزغنا, Djezaïr Beni Mezghenna). It-terminu gżira jista’, skont ġeografi Musulmani tal-Medju Evu, jindika wkoll il-kosta fertili tal-Alġerija tal-lum, imqiegħda bejn is-Saħara vasta u l-Mediterran, li tidher imbagħad bħala gżira tal-ħajja, Al-Jaza'ir. Ibn Hawqal isemmi biss gżira tefgħa ta' ġebla mill-kosta u Al-Bakri wkoll. Barra minn hekk, il-ġeografu Al-Idrissi isemmi f’“نزهة المشتاق في اختراق الآفاق” l-eżistenza tal-belt li b’mod indifferenti jittraskrivi Djézayr beni Mezghena (جزاير زاير بزز زز زز زاج زاين ززاج زاتاق في اختراق الآفاق). ئر). Ipoteżi oħra teżisti għall-oriġini tal-kelma Djezaïr Beni Mezghenna. Din l-ipoteżi tattribwixxi oriġini Berber għall-isem ta 'Algiers. "Skont Smaïl Medjeber, Algiers ttieħdet minn Bologhine ibn Ziri li taha l-isem Ziri biex jonora lil missieru." Algiers għalhekk ġej mill-antroponimu Ziri li jfisser "dawl tal-qamar" fil-Berber. Ta’ min jinnota li Al-Bakri, meħud minn Louis de Mas-Latrie, jiddeskrivi l-abitanti ta’ Algiers u l-madwar (Mitidja) bħala Berberi li jgħixu fit-tarf tar-renju ta’ Hammadid li għadhom f’posthom. Il-belt kienet tissejjaħ Icosium matul il-perjodu Ruman. Skond leġġenda Greko-Rumana, Icosium twaqqfet minn għoxrin (Eikosi) kumpanji ta 'Ercules. Skont il-leġġenda, għoxrin raġel ta’ Hercules, imbarazzati li jagħżlu l-post għall-fondazzjoni tal-belt futura ta’ Alġiers, qablu li jissagrifikaw tliet nagħaġ u jqiegħdu kull wieħed minnhom f’post partikolari (L’Harrach, Pointe -Pescade u l-kurrent). ċentru tal-belt ta’ Alġiers) biex imbagħad tara liema mit-tliet nagħaġ se jibqgħu intatti. Jinnutaw li s-sit attwali mhuwiex affettwat mid-dekompożizzjoni. Huma ddeċidew li jwaqqfu Alġiers f'dan il-post, u tawha l-isem Icosium (imnissla mill-kelma Griega Eikosi, li bil-Grieg tfisser għoxrin). Marmol jasserixxi fi żmienu li tradizzjoni indiġena lokali attribwixxiet it-twaqqif ta’ Algiers fuq il-fdalijiet ta’ Sassa, ħdejn El-Harrach, lill-Mosgan (Mezghana), poplu aktar ikkunzat milli abjad u li l-ħabitats ewlenin tiegħu kienu fil-Libja, minn fejn, wara li akkwista ċertu setgħa, kien jasal fil-provinċja ta’ Alġeri u jsaltan hemm ħafna qabel il-miġja tar-Rumani. == Storja == '''<big>Preistorja</big>''' L-unika traċċa tal-preżenza umana, għall-Paleolitiku t'isfel, tikkonsisti f'biface wieħed li ġie skopert fil-viċinanza ta 'Mahelma u attribwit għal nofs, jekk mhux aktar probabbli ogħla, Acheulean. Iż-żewġ depożiti l-aktar importanti skoperti fis-Saħel ta 'Algiers jmorru lura għall-Paleolitiku Nofsani. Din hija dik skoperta waqt il-kostruzzjoni, fl-1961, tal-belt Malki (li qabel kienet Allobroges), f'Ben Aknoun, u l-oħra, dik tal-grotta Grand Rocher, f'Aïn Benian, li tmur lura għan-Neolitiku. Depożiti oħra taw fdalijiet attribwiti lill-Iberomaurusian li jmorru lura għan-Neolitiku u Neolitiku Fqir<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Camps|isem1=G.|kunjom2=Leglay|isem2=M.|kunjom3=Golvin|isem3=L.|kunjom4=Mantran|isem4=R.|kunjom5=Boyer|isem5=P.|data=1986-09-01|titlu=Alger|url=https://journals.openedition.org/encyclopedieberbere/2434|rivista=Encyclopédie berbère|lingwa=fr|numru=4|paġni=447–472}}</ref>. Madwar l-1840, Adrien Berbrugger skopra waħda mill-aktar nekropoli megalitiċi importanti fuq il-kosta Alġerina: id-dolmens ta’ Beni Messous. In-nekropoli estiża fuq iż-żewġ banek ta 'Oued Beni Messous, dik ta' Beni Messous (xatt il-lemin) u dik ta 'Aïn Kalaa (xatt ix-xellug). Is-Saħel ta’ Algiers joffri panel ta’ kulturi preistoriċi differenti tal-Magreb bl-eċċezzjoni tal-mannara bit-tmejjel, minn Età tal-Bronż, skoperta f’Saint-Eugène (Bologine) u li tirrappreżenta każ uniku fil-Magreb<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Camps|isem1=G.|kunjom2=Leglay|isem2=M.|kunjom3=Golvin|isem3=L.|kunjom4=Mantran|isem4=R.|kunjom5=Boyer|isem5=P.|data=1986-09-01|titlu=Alger|url=https://journals.openedition.org/encyclopedieberbere/2434|rivista=Encyclopédie berbère|lingwa=fr|numru=4|paġni=447–472}}</ref>. '''<big>Antikità</big>''' Lokalità oriġinarjament imsejħa mill-Puniċi Ikosim (isem li jfisser "gżira tal-gawwi" wara Victor Bérard jew "gżira tax-xewk" jew "gżira tal-kokka" wara Joseph Cantineau u Louis Leschi), meta kisbet l-istatus ta 'post importanti tal-kummerċ Feniċi, il-fondazzjoni. ta' Ikosim qabel ir-4 seklu QK. AD Fdalijiet ta’ vażuni Campinian li jmorru mit-3 seklu QK. QK ġew skoperti hemmhekk f’bir fond ta’ għoxrin metru fl-1940. Diġà fil-bidu tal-1 millennju QK. QK, Ikosim kien post importanti tal-kummerċ Feniċi. Fl-202, il-belt ġiet taħt l-influwenza Rumana wara l-alleanza ssiġillata bejn Massinissa u Scipio Africanus kontra Kartaġni. L-isem Ikosim jieħu l-forma romanizzata tiegħu, Icosium, taħt Juba I u Ptolemy. It-tribujiet Berber Maghraoua kienu numerużi ħafna fl-inħawi ta 'Icosium u Ptolemy tal-Mauretania kellu jkun fihom<ref>{{Ċita ktieb|data=1884|titlu=Journal asiatique|url=https://books.google.fr/books?id=QI_gmjGZiJ4C&pg=PA522&dq=alger+maghraoua&lr=#v=onepage&q=alger%20maghraoua&f=false|lingwa=fr|iktar=Google-Books-ID: QI_gmjGZiJ4C|pubblikatur=Société asiatique.}}</ref>. Ptolemy tal-Mauretania kellu parti mill-Maghraoua trasferita lejn Chlef u ġġieled ir-reżistenza Berber imqajma minn Tacfarinas, f'dan l-istess perjodu. Wara Tiberju, Vespasjan bagħat kolonja f’Ikożju biex iwaqqaf ir-ribelli. Wara r-rewwixta ta’ Tacfarinas, Firmus (ġenerali tal-Mouri Berber) qered lil Icosium billi ta n-nar bl-għajnuna tat-tribujiet Berberi Moorish (mhux Rumani) li għexu fil-muntanji tal-madwar fis-seklu 4<ref>{{Ċita ktieb|data=1995|titlu=International review of military history|url=https://books.google.fr/books?id=tKBmAAAAMAAJ&q=Icosium+maures&dq=Icosium+maures&pgis=1|lingwa=fr|iktar=Google-Books-ID: tKBmAAAAMAAJ}}</ref>. Kien madwar il-5 seklu li l-Kristjaneżmu ġie introdott f’Icosium. Fl-429, il-belt ġiet taħt dominazzjoni Vandali, matul il-konkwista tagħhom ta 'l-Afrika ta' Fuq. Fl-442, trattat bejn Rumani u Vandali ppermetta lir-Rumani jirkupraw Icosium matul il-mitt sena ta 'preżenza Vandali fl-Alġerija. Wara 533, il-belt, ikkontrollata bilkemm mill-Biżantini, ġiet attakkata minn tribujiet Berberi. '''<big>Medju Evu</big>''' [[Stampa:Bologhine Benziri Benmenad.jpg|nofs|daqsminuri|Bologhine ibn Ziri, fundatur tat-tlett ibliet: Algiers, [[Miliana]] u Médéa.]] Fl-710, il-konkwista Musulmana introduċiet l-[[Iżlam|Islam]] fl-[[Afrika ta’ Fuq]]. It-territorju ta 'Algiers kien jappartjeni lill-Maghraouas, tribù Berber Zenet. Ziri ibn Menad, vassall tal-Fatimidi, għeleb lill-Berberi Kharijite Zenite. Wara l-mewt ta 'Abu Yazid fl-947, Ziri ibn Menad qabad ir-reġjun ċentrali u waqqaf Achir bħala l-kapitali taż-Ziridi. Skond Ibn Khaldoun, ir-reġjun ta 'Algiers kien okkupat mis-Sanhadjas mad-dinastija Zirids. Iben Ziri ibn Menad bl-awtorizzazzjoni ta’ missieru, Bologhine ibn Ziri, waqqaf tlett ibliet fosthom Beni Mezghenna (Algiers), Médéa u Miliana wara li keċċa liż-Zenetes<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Khaldûn|isem=ʿAbd al-Raḥman b Muḥammad Ibn|data=1854|titlu=Histoire des Berbères et des dynasties musulmanes de l'Afrique septentrionale, tr. par le baron de Slane|url=https://books.google.fr/books?id=3dYOAAAAQAAJ&pg=PA5&dq=ibn+khaldoun+mezghanna&lr=#v=onepage&q&f=false|lingwa=fr|iktar=Google-Books-ID: 3dYOAAAAQAAJ}}</ref>. Bologhine ibn Ziri bena mill-ġdid Icosium f’nofs is-seklu 10<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Meyer|isem=Paul|kunjom2=Morel|isem2=Charles|kunjom3=Paris|isem3=Gaston Bruno Paulin|kunjom4=Monod|isem4=Gabriel Jean Jacques|kunjom5=Bréal|isem5=Michel|data=1887|titlu=Revue critique d'histoire et de littérature|url=https://books.google.fr/books?id=qIMUAAAAYAAJ&pg=PA93&dq=Ziri++Icosium&lr=#v=onepage&q=Ziri%20%20Icosium&f=false|lingwa=fr|iktar=Google-Books-ID: qIMUAAAAYAAJ|pubblikatur=E. Leroux.}}</ref> billi saħħaħ u kabbar is-sit okkupat mill-Beni Mezghenna u għammdu “Djezaïr Beni Mezghenna” fl-960. Għalhekk waqqaf dik li llum hija l-qalba storika ta’ Alġiers, il-Casbah ta’ Alġiers. , bħala żbokk marittimu għall-belt ta 'Achir. Dan l-aħħar kapital żagħżugħ prosperu jeħtieġ port tal-baħar fil-qrib<ref>{{Ċita ktieb|data=1971|titlu=Revue africaine: bulletin de travaux de la Société historique algérienne|url=https://books.google.fr/books?id=0jw6AQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&q=&hl=fr&redir_esc=y|lingwa=fr|iktar=Google-Books-ID: 0jw6AQAAMAAJ|pubblikatur=Kraus Reprint}}</ref>. Il-gwerra kompliet bejn iż-Żeneti u s-Sanhadjas. Ziri ibn Menad inqatel fl-971 f'battalja kontra l-Maghraoua, rasu nġiebet f'Cordoba mill-Maghraoua sabiex jikseb għajnuna biex jikkonfronta l-armata taż-Ziridi, vassal tal-Fatimids. B’hekk iż-Żeneti vvendikaw il-mewt ta’ Abu Yazid66. Hekk Moez, kalif Fatimid, ħatar lil Bologhine ibn Ziri bħala kalifa tal-Magreb. Dawn tal-a[[ar komplew il-;lieda kontra ]-Zenetes. Dawn tal-aħħar imbagħad talbu għajnuna mill-Umayyads ta’ Cordoba biex jerġgħu jieħdu t-territorju tagħhom u l-ibliet tagħhom, inkluż Alġiers. Bologhine ibn Ziri jaħtaf kważi l-Maghreb kollu wara d-direttivi ta’ Moez. Bologhine kellu l-ibliet kollha tal-Maghreb, l-ordnijiet tiegħu kienu li joqtlu liż-Zeneti kollha, li jiġbru t-taxxi mingħand il-Berberi taħt l-influwenza tax-xabla. Dan ipprovoka marċ ta’ protesta mit-tribujiet l-oħra. Il-Kutama sar jealous taż-Żiridi u faqqgħet gwerra bejn iż-żewġ tribujiet; Mila u Sétif inqatlu miż-Żiridi. L-Umayyads fl-aħħar qablu li jgħinu liż-Zenetes jerġgħu jakkwistaw it-territorji tagħhom, b’mod partikolari l-Maghraoua. Bologhine ibn Ziri dar lura meta ra l-armata kollha ta’ Zenet ġejja mill-[[Andalusija]] bil-baħar u toqgħod f’Ceuta. Fl-983, miet Bologhine ibn Ziri. Segwa perjodu twil ta’ telfa għaż-Żiridi. Il-Maghraouas reġgħu kisbu t-territorji tagħhom u s-sovranità tagħhom fiċ-ċentru tal-Maghreb u fil-Punent grazzi għal Ziri Ibn Attia mill-Maghraouas. Il-bliet kollha taċ-Ċentru sa Tangier reġgħu saru bliet Zenet, inkluż Alġiers. Il-Fatimidi riedu jieħdu Al-Andalus, iżda ddeċidew li jabbandunaw dan il-proġett biex iżommu l-Eġittu u l-provinċji l-oħra. Iż-Żiridi baqgħu sovrani fit-territorji tagħhom fil-Lvant tal-Alġerija kif għamlu l-Hammadides (tribù Sanhadja). L-Almoravidi ħadu Alġiers fl-1082 grazzi għal Youssef Ibn Tachfin. Dan tal-aħħar għeleb liż-Zenetes kollha. L-ewwel moskea kbira tar-rit Malikite ''Djamaâ el Kebir'' jew il-Moskea l-Kbira (mill-1097) inbniet hemmhekk minn Youssef Ibn Tachfin. L-Almoravids qatt ma għamlu gwerra kontra ż-Żiridi, iż-żewġ tribujiet huma Sanhadjas. Fl-1151, Abd al-Mumin (Almohads), Berber Zenite, ħa lura Alġiers kif ukoll il-[[Magreb|Maghreb]] u l-[[Andalusija]] kollha mingħand l-Almoravidi. Sussegwentement, Algiers kienet mehmuża mal-kapitali taż-Żjanid, kif ukoll id-dinastiji Hafsid u Merinid għal perjodi qosra. Għal żmien twil il-belt kienet dipendenti fuq Tlemcen taħt id-dinastiji Ifrenid, Maghraouid, Almoravid, Almohad u Zianid. '''<big>Era moderna</big>''' '''Algiers fil-bidu tas-seklu 16''' [[Stampa:Vue d'Alger, prise sur le bord de mer sud..jpg|nofs|daqsminuri|Veduta ta 'Algiers, meħuda mill-baħar tan-Nofsinhar.]] Dakinhar Algiers kien port popolat b'madwar 20,000 abitant, li l-popolazzjoni tagħhom kienet żdiedet b'mod sinifikanti bil-wasla ta' Lhud u Moors imkeċċija mill-[[Andalusija]] wara l-waqgħa ta' [[Granada (Spanja)|Granada]]. Sar "repubblika muniċipali żgħira". Fl-1510, l-Ispanjoli ssottomettu lil Algiers u bnew fortizza fuq gżira fil-bajja, il-Peñon d'Algiers, maħsuba biex jiddefendi u jimmonitorja l-belt. Mal-mewt tar-Re Ferdinandu l-Kattoliku fl-1516, l-abitanti rribellaw u sfurzaw lill-Emir Salim at-Toumi isejjaħ lill-kursarju Tork Barbarossa. Dan tal-aħħar sar kaptan tal-belt wara li qatel lil Salim at-Toumi li kien intrigat mal-Ispanjoli u t-tribù Tha'alibi tiegħu biex jeħles mill-kursari, iżda l-Ispanjoli żammew il-fortizza Peñon. Fl-1516 u fl-1518, Alġiers ġiet attakkata minn spedizzjonijiet Spanjoli kmandati rispettivament minn Diego de Vera u Hugo de Moncada, li t-tnejn fallew. Sussegwentement, Khayr ad-Din Barbarossa tkeċċa minn Alġiers mill-mexxej tal-Kabyle Sidi Ahmed jew el Kadhi, iżda reġa’ ġie stabbilit hemmhekk fl-aħħar tas-snin 1520 bl-appoġġ tal-gvern Ottoman u din id-darba rnexxielu jieħu u jeqred il-fortizza Peñon; kellu jinbena l-moll ta’ Kheir-Eddine, li jgħaqqad il-gżejjer mal-kontinent u b’hekk jikkostitwixxi l-ewwel kenn tal-port ta’ Alġer. Din id-data timmarka l-bidu tar-Reġenza ta’ Alġeri, li għamlet Alġeri l-kapitali ta’ stat vassalli tal-Imperu Ottoman, għalkemm de facto pjuttost indipendenti. Fl-istess ħin, seħħet estrapolazzjoni doppja. Il-belt, El Djazaïr bl-Għarbi, tagħti isimha lill-pajjiż kollu (bl-Għarbi, "Algiers" u "Alġerija" jinkitbu bl-istess mod: El Djazaïr) filwaqt li ċ-ċittadella tinsab fil-quċċata tal-belt antika, il-casbah , jagħti isimha lill-belt. Anke llum, "casbah" tirreferi għall-belt pre-kolonjali, issa elenkata bħala sit ta 'wirt dinji tal-UNESCO<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/fr/list/565|sit=whc.unesco.org|data-aċċess=2024-10-07}}</ref>. '''<big>Kolonizzazzjoni Franċiża</big>''' [[Stampa:Bombardementd alger-1830.jpg|nofs|daqsminuri|Rappreżentazzjoni tal-bumbardamenti ta' Algiers fl-1830.]] Fl-1830, wara 3 snin ta’ imblokk li beda fis-16 ta’ Ġunju 1827, ir-Re Karlu X, ministru tal-gwerra, biex ikun jista’ jieħu pussess tal-belt, li waqgħet fil-5 ta’ Lulju, 1830, tliet ġimgħat wara l-iżbark ta’ Sidi- Ferruch jinsab 30 km lejn il-punent. It-truppi tal-Ġeneral de Bourmont ħatfu t-teżor ta’ Algiers li, skont Pierre Péan, dak iż-żmien kien jammonta għal 500 miljun frank (jew 4 biljun ewro), li parti tajba minnu kienet imdeffsa. Oriġinarjament ippreżentata bħala sempliċi rejd militari punittiv, l-okkupazzjoni Franċiża kompliet għal aktar minn 130 sena, u kellha impatt profond fuq il-belt, li kellha bilkemm 30,000 abitant dak iż-żmien<ref>{{Ċita web|url=https://www.jeuneafrique.com/82496/archives-thematique/la-chasse-au-tr-sor-d-alger/|titlu=La chasse au trésor d’Alger - Jeune Afrique.com|sit=JeuneAfrique.com|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2024-10-07}}</ref>. Il-belt, mibnija bħal anfiteatru fuq blat li l-inklinazzjoni tagħha tħares lejn il-lvant, imbagħad estendiet, fil-parti bejn il-kurrenti rue Benganif, boulevard Hahkad, il-casbah (iċ-ċittadella) u l-port, jiġifieri 3 200 metru ta’ swar b’ħames gradi ( Bab El Oued, Bab Azzoun, Bab Dzira, Bab El Bhar u Bab Jedid) li kienu jagħlqu madwar 12,200 dar ta’ daqsijiet differenti, kollha fihom bitħa ta’ firxa akbar jew inqas, 103 moskej, madwar għaxar sinagogi, 7 kwartieri kbar tal-ġinizzeri, 150 funtana. u 60 kafetterija Moorish. Is-subborgi kienu jiffurmaw il-kampanja b’vilel sbieħ midfuna f’ambjent aħdar u ġonna vasti li kienu ammirati mill-Ewropej. Il-belt ta' fuq, il-Jebel, kienet tikkostitwixxi l-belt reali bil-moskej tagħha, iż-żaouïas tagħha u t-toroq dojoq tagħha. Wara l-kolonizzazzjoni, il-belt inżammet bħala l-kapitali tal-kolonja l-ġdida tal-Alġerija, fejn kummissjoni tal-gvern u kunsill muniċipali stabbiliti minn Bourmont, li ltaqgħu l-ewwel fil-lukanda Bacri (illum "Dar Khedaouedj palace Amiya"), rue Socgémah, ħadu post il- amministrazzjoni Torka. Din l-assemblea, komposta minn seba’ Mouri u żewġ Iżraelin, kienet ippreseduta minn Morru miżżewweġ lil mara Franċiża, Ahmed Bouderbah li, qabel l-1830, kienet għexet bħala negozjant f’Marsilja. Kien hu li, ma’ Hamdan Khodja, innegozja l-konsenja tal-belt ma’ Dey Hussein. Is-Sur Brugière, deputat intendent militari, li jaġixxi bħala "Kummissarju tar-Re ħdejn il-muniċipalità" għenih fil-kompitu tiegħu. Il-kolonizzazzjoni Franċiża bdiet bir-repressjoni tal-indiġeni, li ġew imwarrba mill-Algiers Sahel kollu, imbagħad evolviet fil-cantonment tagħhom li ġiegħelhom ibigħu xogħolhom lill-kolonista ġar sabiex jgħixu. Sabiex tinvesti l-belt, żewġ riżorsi huma disponibbli għall-settlers: jew dak li jokkupaw l-abitazzjonijiet Moorish, jadattaw għall-arkitettura tagħhom; jew dik tat-twaqqigħ ta’ xi wħud minnhom biex jinbnew toroq u postijiet li jistgħu jintużaw għal laqgħat ta’ truppi u swieq. It-topografija tal-belt, bl-għoljiet fil-parti tal-punent tagħha, li toffri biss żona baxxa ftit ċatta fil-parti tal-Lvant tagħha, u li tkun tinsab fuq il-baħar tista’, grazzi għall-viċinanza tal-port, ikollha interess ekonomiku akbar. Għalhekk, huwa f'din l-aħħar żona li kien hemm l-aktar trasformazzjonijiet. Bdejna b’xi twaqqigħ bejn Bab-Azoun u l-Marine, kif ukoll f’Rue des Souks biex il-karrettuni jkunu jistgħu jiċċirkolaw liberament. Komplejna r-rotta tat-toroq “Bab-Azoun”, “Bab El Oued” u “de la Marine” li qabel kienu sempliċiment wessgħu. Għall-ewwel tnejn, inbnew toroq b’swali u ġew adottati galleriji, sabiex jiġu miġġielda r-raġġi tax-xemx. Ġie deċiż ukoll il-ftuħ ta’ żewġ toroq oħra: dawk ta’ “Chartres” u “des Consuls”, sabiex tiġi stabbilita komunikazzjoni bejn il-bibien tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar, f’każ li t-toroq Bab-Azoun u Bab El Oued ma jkunux jistgħu jintużaw. Matul iż-żjara tal-1860, il-koppja imperjali poġġew l-ewwel ġebla tal-boulevard ta' quddiem il-baħar, Boulevard de l'Impératrice (illum Boulevard Che-Guevara). L-analoġiji huma pjuttost qawwija ma’ Marsilja u l-port tagħha li qed jinbena quddiem Rue Impériale (illum Rue de la République). Minn issa 'l quddiem, il-belt Franċiża hija organizzata madwar dan il-boulevard, arterja wiesgħa twila 2 km li tagħti ħarsa lejn il-baħar minn għoli ta' 18-il metru. Fl-istess ħin, Napuljun III inawgura l-ewwel linja tal-ferrovija bejn Alġeri u Blida. Biex twettaq dawn l-iżviluppi, is-sindku jirriċedi, kif tawtorizza l-liġi, il-bini ta’ dan il-boulevard, it-twaqqif ta’ mħażen u r-rampi ta’ aċċess għall-mollijiet, lil kumpanija Ingliża għal 99 sena, sabiex tiffinanzja x-xogħol u l-manutenzjoni ta’ dan l-assi l-ġdid. B’hekk, il-kwartieri ta’ Algiers gradwalment jixbħu distretti Pariġini, denji tax-xogħol ta’ Haussmann, bil-postijiet meħtieġa għall-ħajja pubblika (ġonna, knejjes, swali tal-muniċipji, skejjel). L-ex vilel sumptuous Ottomani rekwiżizzjonati ntużaw bħala djar sekondarji minn familji kbar Franċiżi. Matul il-kostruzzjoni tal-bini Haussmann f'Alġiers, il-ħaddiema kienu prinċipalment ħaddiema lokali, imsejħa "masons indiġeni" jew "masons Għarab". Ġeneralment kienu meħuda mill-popolazzjoni indiġena Alġerina, li kienet il-maġġoranza fir-reġjun dak iż-żmien. Dawn il-ħaddiema spiss kienu impjegati minn kuntratturi Franċiżi responsabbli għall-bini tal-bini. Huwa importanti li wieħed jinnota li x-xogħol fis-settur tal-kostruzzjoni spiss kien prekarju u mħallas ħażin għall-ħaddiema Alġerini. Ħafna drabi kienu suġġetti għal kundizzjonijiet tax-xogħol diffiċli u trattament mhux ugwali meta mqabbla mal-ħaddiema Ewropej. Il-ħaddiema lokali kienu ġeneralment responsabbli għall-kompiti manwali, filwaqt li l-pożizzjonijiet ta’ superviżjoni u ta’ inġinerija kienu jimtlew mill-Ewropej. Il-bini tal-bini Haussmannjan għalhekk sar grazzi għax-xogħol lokali, li għen biex jitfassal il-pajsaġġ urban ta 'Alġeri f'dak iż-żmien. Il-kolonizzazzjoni għamlet Algiers belt b'maġġoranza Ewropea, dan għalkemm il-popolazzjoni indiġena Musulmana bdiet tiżdied b'mod esponenzjali mill-Ewwel Gwerra Dinjija, kemm minħabba żieda naturali kif ukoll eżodu rurali. Fl-1871, il-belt ipproklamat lilha nnifisha Komun ta’ Algiers, qabel dik ta’ Pariġi83. Tabilħaqq, il-politika Arabofila ta’ Napuljun III ma kinitx unanimu fost il-Franċiżi f’Alġiers. Taħt il-bandiera ta’ Charles Lavigerie, qamu biex jiddenunzjaw l-amministrazzjoni militari u l-politika imperjali, “ċivili kullimkien” baqgħu l-frażi emblematika tal-1870. Il-waqgħa tat-Tieni Imperu kienet milqugħa b’entużjażmu. Madwar l-avukat Vuillermoz, Alexis Lambert, Lelièvre u Jourdan waqqfu l-Kumitat Repubblikan għad-Difiża tal-Belt ta 'Algiers. Mijiet ta’ Franċiżi jinżlu fit-toroq jitolbu t-tluq tal-Prefett Warnier kif ukoll dik tal-uffiċjali Bonapartisti kollha. Mill-1903, l-amministrazzjoni Franċiża kienet imħassba li tirrispetta l-kultura indiġena, li hija kif twieled l-istil neo-Moorish (eżempju: il-Grande Poste ta 'Algiers). It-tisbiħ tal-belt żdied matul is-snin tletin (ċentinarju tal-konkwista tal-Alġerija). Kien mod kif tiġġustifika l-kolonizzazzjoni u turi s-suċċess tagħha. Għal dan, inbnew mużewijiet (Algiers Museum of Fine Arts), ġonna (Jardin d'Essai), postijiet artistiċi (villa Abd-el-Tif, bl-artisti residenti tagħha fil-kompetizzjoni). Ġie installat ukoll trasport modern. Għalhekk, fl-1892 il-ferrovija dehret bit-twaqqif tal-Compagnie des Chemins de fer sur routes d'Algérie (CFRA), li parti min-netwerk tagħha hija ċċentrata fuq Algiers. Din kienet tikkonsisti minn linja kostali li taqsam il-belt permezz tal-boulevards tul il-port. Fl-istess sena, inħolqot is-Société des tramways algériens (TA) sabiex tikkostitwixxi netwerk purament urban f'Alġiers. Inbniet linja twila, parallela ma’ dik tas-CFRA, iżda ġewwa l-belt. Minbarra l-linja tat-tramm TA, linja ġdida tat-trolleybus daħlet fis-servizz. '''<big>Tieni Gwerra Dinjija</big>''' [[Stampa:World war two algiers luftwaffe raid french algeria 1943.JPEG|nofs|daqsminuri|Attakk bl-ajru fuq Algiers mill-Luftwaffe matul it-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]] madwar l-1943.]] Matul it-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]], l-Afrika ta’ Fuq Franċiża, inkluż Algiers, baqgħu taħt l-ordnijiet tal-pajjiż omm, għalhekk minn Ġunju 1940 tal-gvern ta’ Vichy. Fit-8 ta’ Novembru, 1942 biss, Algiers rat lill-forzi Alleati jinżlu, bħala parti mill-Operazzjoni Torċa. F'Alġiers, is-suċċess tal-inżul kien marbut ma' operazzjoni ta' reżistenza fuq skala kbira. Erba mitt ġellieda, inklużi ħafna membri tal-komunità Lhudija ta’ Alġiers, okkupaw il-punti strateġiċi ewlenin tal-belt il-lejl ta’ qabel l-inżul, immexxija minn Henri d’Astier de La Vigerie u José Aboulker<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Aouate|isem=Yves-Claude|data=1985|titlu=Les Juifs dans la résistance et la libération: histoire, témoignages, débats|url=https://books.google.fr/books?id=zVB-AAAAIAAJ&q=Putsch+du+8+novembre+1942+juif&redir_esc=y|lingwa=fr|pubblikatur=Editions du Scribe}}</ref>. Dan il-putsch għamilha possibbli li tiġi evitata kwalunkwe reżistenza mid-19-il Korp tal-Armata ta 'Vichy, stazzjonat fil-belt taħt il-kmand tal-Ġeneral Juin. Algiers saret il-kwartieri ġenerali tal-kmand Alleat, responsabbli biex ħeles lit-Tuneżija mill-kontroll tal-Assi u tħejji għall-inżul fl-Italja taħt id-direzzjoni tal-Ġeneral Eisenhower, futur president tal-Istati Uniti. Is-suċċess militari tal-operazzjoni ppermetta lil Franza Ħielsa tittrasferixxi l-kapital figurattiv tagħha minn Brazzaville għal Alġiers, meta, wara manutenzjoni proviżorja tar-reġim ta’ Vichy taħt l-Ammirall Darlan u l-Ġeneral Giraud (ara Sitwazzjoni politika fl-Afrika Liberata (1942 -1943)), hija laqa’ lill-[[Charles de Gaulle|Ġeneral De Gaulle]] li fit-3 ta’ Ġunju 1943 fforma hemmhekk, ma’ Giraud, il-Kumitat Franċiż tal-Ħelsien Nazzjonali (CFLN), imbagħad sejjaħ Assemblea Konsultattiva Proviżorja. Fit-3 ta’ Ġunju, 1944, is-CFLN saret il-Gvern Proviżorju tar-Repubblika Franċiża (GPRF), li dam f’Alġiers sal-31 ta’ Awwissu, 1944. Il-belt ta’ Algiers kienet imżejna, fid-29 ta’ Mejju 1949, bis-Salib tal-Gwerra 1939-1945 bil-palma tal-bronż. '''<big>Gwerra tal-Indipendenza</big>''' Algiers iffurmat ruħha fiż-Żona Awtonoma ta' Alġeri fl-aħħar tal-1956 taħt il-kmand ta' Ramdane Abane u mbagħad Yacef Saâdi fl-1957, li kellha wkoll rwol deċiżiv matul il-Gwerra Alġerina (1954-1962), notevolment matul il-Battalja ta' Alġeri, matul li l-10 paraxut diviżjoni ta 'l-armata Franċiża, mis-7 ta' Jannar 1957, mexxa l-kaċċa għas-separatisti Alġerini, fuq ordnijiet tal-Ministru tal-Ġustizzja François Mitterrand, li taha s-setgħa kollha biex "jelimina r-ribelli ". Il-belt imbagħad kellha 884,000 abitant. Sena wara, id-dimostrazzjonijiet tat-13 ta’ Mejju waqt il-kriżi ta’ Mejju 1958 mmarkaw il-waqgħa tar-Raba’ Repubblika fi Franza, kif ukoll ir-ritorn tal-Ġeneral De Gaulle fin-negozju. Iżda f'April 1961, Algiers għal darb'oħra ġew fuq quddiem meta l-Ġenerali Salan, Challe, Zeller u Jouhaud fallew fit-tentattiv tagħhom li jgħollu l-Armata Franċiża kontra l-politika Alġerina tal-[[Charles de Gaulle|Ġeneral de Gaulle]]<ref>{{Ċita web|url=https://www.monde-diplomatique.fr/2020/12/RIGOUSTE/62543|titlu=Décembre 1960, les Algériens se soulèvent|kunjom=Rigouste|isem=Mathieu|data=2020-12-01|sit=Le Monde diplomatique|lingwa=fr|data-aċċess=2024-10-07}}</ref>. Matul l-eżodu tal-1962 (imsejjaħ ukoll l-eżodu tal-pieds-noirs), Algiers rat il-popolazzjoni tagħha ta’ oriġini [[Ewropa|Ewropea]] u Lhudija titlaq (350,000 ruħ). '''<big>Wara l-indipendenza</big>''' L-Alġerini ċċelebraw b'ferħ popolari kbir l-indipendenza tal-[[Alġerija]] fil-5 ta' Lulju 1962. Fid-19 ta' Ġunju 1965, f'nofs il-lejl, tankijiet tal-armata ħadu pożizzjoni madwar il-kapitali, il-President [[Ben Bella]] twaqqa'. Laqgħa lill-biċċa l-kbira tar-rivoluzzjonarji minn madwar id-dinja u figuri oħra mit-Tielet Dinja, li wassal lill-mexxej tal-indipendenza tal-Ginea Bissaw Amilcar Cabral jgħid: "L-insara jmorru l-Vatikan, il-Musulmani l-Mekka u r-rivoluzzjonarji f'Alġiers". Algiers issir kapitali tat-Tielet Dinja kif ukoll belt ewlenija tal-Moviment Mhux Allinjat matul il-Gwerra Bierda. Huwa ospitat il-Festival Pan-Afrikan fl-1969. F'Ottubru 1988, sena qabel il-waqgħa tal-Ħajt ta' Berlin, Algiers kienet il-xena ta' dimostrazzjonijiet li talbu t-tmiem tas-sistema ta' partit wieħed, demokrazija vera msejħa "ir-Rebbiegħa ta' Algiers". Ġew repressi mill-awtoritajiet (aktar minn 300 mejta), iżda kkostitwixxu bidla fl-istorja politika tal-Alġerija moderna. Fl-1989, ġiet adottata kostituzzjoni ġdida li temmet il-ħakma ta’ partit wieħed u ppermettiet il-ħolqien ta’ aktar minn ħamsin partit politiku, kif ukoll uffiċjalment ħelsien totali tal-istampa miktuba<ref>{{Ċita web|url=https://www.jeuneafrique.com/mag/238187/politique/19-juin-1965-un-jour-deux-destins/|titlu=Algérie/19 juin 1965 : un jour, deux destins - Jeune Afrique.com|sit=JeuneAfrique.com|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2024-10-07}}</ref>. == Ekonomija == [[Stampa:Ministerefinacealger.jpg|nofs|daqsminuri|Ministeru tal-Finanzi f'Algiers]] Algiers qed tesperjenza terzjarizzazzjoni dejjem tikber tal-ekonomija tagħha bil-proliferazzjoni ta' kumpaniji tas-servizzi, hija ċ-ċentru ekonomiku u kummerċjali ewlieni fl-Alġerija u l-uniku ċentru finanzjarju sinifikanti fil-pajjiż. Il-Borża ta’ Alġeri rreġistrat kapitalizzazzjoni żgħira li tammonta għal 126 miljun ewro fl-2007<ref>{{Ċita web|url=https://fr.allafrica.com/stories/200709200273.html|titlu=}}</ref>. Minn dakinhar, din il-kapitalizzazzjoni kompliet tiżdied biex tilħaq $3.93 biljun f’Ġunju 2024 (li tibqa’ baxxa ħafna għal pajjiż bħall-Alġerija) Algiers hija dar għall-ewwel żona industrijali tal-pajjiż, Rouïba maħluqa fl-1957, ikopri 1,000 ettaru. L-ewwel kienet il-fabbrika Berliet li fetħet il-bibien tagħha fl-1957. Imbagħad, wara l-indipendenza fil-bidu tas-snin sebgħin, l-Alġerija daħlet f’fażi ta’ industrijalizzazzjoni tal-ekonomija tagħha, il-fabbrika Berliet saret Sonacom imbagħad l-SNVI. Iż-żona industrijali Rouïba-Réghaïa, li l-maġġoranza tagħha tinsab fit-territorju tal-komun ta’ Rouïba, hija l-akbar żona industrijali fl-Alġerija fejn joperaw kważi 250 kumpanija, fost il-kumpaniji li jiffurmaw din iż-żona industrijali (Rouïba-Réghaïa) 79 huma pubbliċi inklużi l-SNVI u l-Kumpanija Nazzjonali tat-Trasport bit-Triq (SNTR) fuq erja ta’ 784 ettaru. Min-naħa l-oħra, hemm 163 kumpanija privata li joperaw f’dan il-qasam, li jispeċjalizzaw fl-industriji farmaċewtiċi, kimiċi u agroalimentari. Huma jokkupaw żona ta '156 ettaru<ref>{{Ċita web|url=https://www.maghrebemergent.com/economie/algerie/70292-la-sphere-informelle-ou-la-problematique-de-la-deregulation-de-l-economie-algerienne-analyse.html|titlu=|data-aċċess=2024-10-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180412233246/http://maghrebemergent.com/economie/algerie/70292-la-sphere-informelle-ou-la-problematique-de-la-deregulation-de-l-economie-algerienne-analyse.html|arkivju-data=2018-04-12|url-status=dead}}</ref>. [[Stampa:Mobilis - panoramio.jpg|nofs|daqsminuri|Id-distrett tan-negozju Bab Ezzouar f'Alġiers]] Algiers rat, mill-2010, id-data tal-ftuħ tal-ewwel ċentru tax-xiri, iċ-Ċentru tax-Xiri u d-Divertiment Bab Ezzouar, l-akbar ċentru tax-xiri fil-Magreb, proliferazzjoni ta’ ċentri kummerċjali oħra: Ardis, Carrefour, Mohammadia Mall, centre de ben aknoun, belt ġnien... Hemm ukoll swieq li jistgħu jinstabu prattikament f'kull muniċipalità. Min-naħa l-oħra, Algiers hija affettwata mill-fenomenu kummerċjali informali. Ittollerata għal żmien twil mill-awtoritajiet Alġerini, issa tqisha bħala pjaga li tipprova teqred, kull darba li tikkawża rewwixti. Skont Deborah Harold, professur Amerikana tax-xjenza politika fl-Università ta’ Philadelphia u speċjalista fl-Alġerija, l-ekonomija informali tammonta għal 40/50% tal-massa tal-flus fiċ-ċirkolazzjoni u skont il-karta tal-bilanċ (2016) tad-Dipartiment tal-Kummerċ ta’ In il-wilaya ta' Alġiers, 129 sit informali huma rreġistrati. Fis-settur sekondarju, Algiers għandha raffinerija li tinsab f'Sidi Arcine, fil-komun ta' Baraki, b'kapaċità ta' proċessar ta' 2.8 miljun tunnellata fis-sena. == Edukazzjoni == Algiers hija meqjusa bħala l-qalba taċ-ċentru universitarju tal-pajjiż, għandha diversi universitajiet, bħall-Università tax-Xjenza u t-Teknoloġija Houari-Boumediene li kienet meqjusa bħala waħda mill-aqwa universitajiet fl-Afrika (1970s-1990s), Algiers 1 University, Algiers 2 University , l-Università ta' Algiers 3, kif ukoll diversi skejjel u istituti bħall-Iskola Politeknika tal-Arkitettura u l-Ippjanar Urban (EPAU), l-Iskola tal-Istudji Kummerċjali Ogħla, l-Iskola Nazzjonali Ogħla tax-Xjenza tal-Kompjuter, l-Iskola Nazzjonali Ogħla tat-Teknoloġija (ENST). ), l-Iskola Politeknika Nazzjonali ta’ Alġer, l-Iskola Għolja tal-Kummerċ, l-Iskola Ogħla tan-Negozju Alġerina, l-Iskola Għolja tax-Xogħlijiet Pubbliċi, l-Iskola Għolja tal-Banek u l-Iskola Għolja Nazzjonali tal-Agronomija. Barra minn hekk, il-belt għandha diversi Istituti Franċiżi li jipprovdu korsijiet u eżamijiet annwali. == Postijiet ta’ qima == Fost il-postijiet ta’ qima, hemm prinċipalment moskej Musulmani. Hemm ukoll knejjes u tempji Kristjani : Arċidjoċesi ta’ Algiers (Knisja Kattolika), Knisja Protestanti tal-Alġerija (Tqarbin Dinji tal-Knejjes Riformati), knejjes evanġeliċi. '''<big>Knejjes</big>''' [[Stampa:NOTRE DAME D'AFRIQUE.jpg|nofs|daqsminuri|Bażilika tal-Madonna tal-Afrika]] L-Arċidjoċesi ta’ Alġer hija organizzata madwar il-Katidral tal-Qalb ta’ Ġesu, ikkonsagrat fl-1966, wara l-indipendenza tal-Alġerija. Dan il-katidral jinsab fil-qalba ta’ Algiers, fl-emblematika rue Didouche-Mourad. Il-famuża bażilika Notre-Dame d'Afrique, dipendenti fuq il-Knisja Kattolika Rumana, tinsab fuq l-għoli ta' Algiers, fil-komun ta' Bologhine. Tiċċelebra quddies u servizzi reliġjużi Kattoliċi. Simbolu qawwi tal-komunità Nisranija tal-Alġerija, il-bażilika tirrappreżenta, skont l-Arċisqof ta’ Alġeri Henri Teissier, “l-armonija eżistenti bejn il-Musulmani u l-Insara fl-Alġerija”. == Il-walis qaddisa ta' Algiers == Algiers għandha diversi qaddisin protettivi. L-aktar magħruf huwa bla dubju Sidi Abderahmane et-Thaâlabi, li l-mausoleum tiegħu jinsab f'rue Ben Cheneb (casbah). Nistgħu niċċitaw ukoll lil Sidi M'Hamed bouqabrine (il-qaddis b'żewġ oqbra, wieħed f'Belcourt u l-ieħor fil-Kabylia); Sidi Ben Ali (ċimiterju taż-żewġ prinċessi: leġġenda tgħid li ż-żewġ aħwa midfuna hemmhekk mietu b’uġigħ ta’ qalb); Sidi Brahim el Ghobrini imsejjaħ ukoll Sidi Brahim Essalami (“gwardjan tal-baħar”), protettur tal-baħrin Alġerini, il-qabar tiegħu jinsab fl-Ammiraljat; Sidi H'lal (rue de Bab El Oued), magħruf speċjalment mit-tfal tal-kasbah; Sidi Bougueddour, il-mulej tal-qsari (li jinsab fiċ-ċentru stess tal-casbah): il-leġġenda tattribwixxih li kkawża l-maltemp li qerdet parti mill-flotta ta’ Karlu V f’Ottubru 1541; Sidi Medjbar (imqiegħed fuq l-għoli ta’ Algiers fuq in-naħa taż-Żghara): it-tradizzjoni tirrakkomanda li n-nisa divorzjati li jridu jsibu raġel jagħmlu tliet vjaġġi lejn il-mausoleum tiegħu; Sidi M'hamed Chérif (Casbah): jingħad li biex ittaffi l-ansjetajiet tiegħek, trid biss tixrob tliet sips ilma minn dan il-post tal-qima; Sidi Ramdane (casbah), monument sabiħ ħafna, dan id-distrett huwa magħruf ukoll għall-Ħammam tiegħu ta’ arkitettura notevoli; Sidi Yahia f'Hydra, Sid Lek'hal f'Bab El Oued; Lalla Setti Taklit, marabout f’Bab El Oued; u Sidi Fredj, fid-daħla tal-port li jġib ismu. Maż-żmien bosta qaddisin waqgħu fl-imsieba, għal oħrajn ma baqax informazzjoni magħrufa ħlief l-isem: Sidi El-Kettani, Sidi Djami. == Trasport == '''<big>[[Metro ta' Alġeri|Metro]]</big>''' L-ewwel taqsima tal-[[Metro ta' Alġeri|metro]] b’tul ta’ 17.5 km u li tinkludi 19-il stazzjon ddaħħlet fis-servizz fl-1 ta’ Novembru 2011 bejn Place des Martyrs u El Harrach-Centre (se jkun hemm estensjoni għall-ajruport ta’ Algiers Houari-Boumédiène), wara aktar minn 10 snin ta’ ħidma. L-Algiers Metro Company (EMA) tippjana erba’ linji għall-2030. Il-metro ilha operata minn Métro El Djazaïr mill-2020. Algiers tagħmel l-unika belt flimkien mal-Kajr li għandha dan il-mezz ta’ trasport fil-livell [[Afrika|Afrikan]]. '''<big>Tram</big>''' Fl-2014, in-netwerk jinkludi linja ta '20.4 km u 32 stazzjon, li prinċipalment iservu distretti fil-lvant tal-belt. Għandha settijiet tal-ferrovija tat-tip [[Alstom Citadis]]. It-tramm ta' Algiers hija operata mis-[[Société d'exploitation des tramways]] (SETRAM), grupp ta' Franco-Algiers immexxi minn RATP Dev, sussidjarja tal-Grupp RATP. '''<big>Cable cars</big>''' Diversi cable cars jipprovdu konnessjoni rapida bejn distretti baxxi u oħrajn li jinsabu fl-għoli tal-belt '''<big>Xarabank</big>''' Xarabankijiet mill-kumpanija tat-trasport urban u suburban ta' Alġer. Iż-żona metropolitana ta' Alġer hija moqdija min-netwerk tal-karozzi tal-linja tal-Kumpanija tat-Trasport Urban u Suburban ta' Alġer (ETUSA) li testendi fuq tul totali ta' aktar minn 900 km u għandha 49 linja. '''<big>Trasport bil-ferrovija</big>''' Il-[[Kumpanija Nazzjonali tat-Trasport Ferrovjarju]] (SNTF) topera linji li jgħaqqdu l-kapital mas-subborgi ta' Alġer mill-istazzjonijiet ta' Alġer. Fil-belt ta’ Algiers, hemm 6 stazzjonijiet: Algiers-Tafourah → Algiers-Agha → Ateliers → Hussein Dey → Caroubier → El Harrach. L-istazzjon multimodali ta' El Harrach huwa konness mal-linja 1 tal-metro ta' Algiers u xi linji tal-karozzi tal-linja. Il-ferrovija tal-vjaġġi ta' Algiers, ekwivalenti għar-RER, hija magħmula minn linja doppja: Tafourah → Thenia (Boumerdes) u Agha → El Affroun (Blida). Fid-29 ta’ April, 2019, ġie inawgurat servizz tal-ferrovija mill-istazzjon ta’ Agha għall-ajruport internazzjonali ta’ Alġeri, u b’hekk Alġiers saret waħda mill-ibliet Afrikani rari li jkollha konnessjoni ferrovjarja diretta li tgħaqqadha mal-ajruport tagħha. . '''<big>Trasport bl-Ajru</big>''' L-ajruport huwa magħmul minn tliet terminals: Terminal 1 (titjiriet internazzjonali), Terminal 2 (titjiriet domestiċi) u Terminal 3 (titjiriet charter u Hajj). Kapaċità ta’ 10 miljun passiġġier fis-sena, u b’hekk Alġir huwa l-akbar ajruport fil-[[Magreb]]. '''<big>Taxis tal-ilma</big>''' Inawgurata fil-fażi pilota tagħha f’Ġunju 2014, din il-linja tat-trasport marittimu tipprovdi ħmistax-il shuttle kuljum bejn is-Sajd u l-port. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|PRK}} [[Pyongyang]] ([[Korea ta' Fuq]]) ; * {{Flagicon|BRA}} [[São Paulo]] ([[Brażil]]) ; * {{Flagicon|SAU}} [[Riyadh]] ([[Arabja Sawdija]]) ; * {{Flagicon|MEX}} [[Belt tal-Messiku]] ([[Messiku]]) ; * {{Flagicon|SWE}} [[Stokkolma]] ([[Żvezja]]) ; * {{Flagicon|GER}} [[Berlin]] ([[Ġermanja]]) ; * {{Flagicon|RUS}} [[Moska]] ([[Russja]]) ; * {{Flagicon|MAR}} [[Rabat (Marokk)]] ([[Marokk]]) ; * {{Flagicon|BUL}} [[Sofija]] ([[Bulgarija]]) ; * {{Flagicon|BEL}} [[Brussell]] ([[Belġju]]) ; * {{Flagicon|MAR}} [[Casablanca]] ([[Marokk]]) ; * {{Flagicon|CAN}} [[Montréal]] ([[Quebec]], [[Kanada]]) ; * {{Flagicon|JOR}} Amman ([[Ġordan]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Beijing]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|FRA}} [[Pariġi]] ([[Franza]]). == Referenzi == [[Kategorija:Bliet kapitali fl-Afrika]] [[Kategorija:Alġerija]] s7reurqh4grvxqvd1ukznobv8ogil57 0 31228 319020 310144 2024-12-20T00:39:10Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319020 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''David Soul''' (imwieled '''David Richard Solberg'''; 28 ta' Awwissu, 1943 - 4 ta' Jannar, 2024) kien attur u kantant Amerikan u Ingliż. B'karriera mifruxa fuq ħames deċennji, huwa żdied għall-prominenza talli ppinġi d-Ditektiv Kenneth "Hutch" Hutchinson fis-serje televiżiva Amerikana ''[[Starsky & Hutch]]'' mill-1975 sal-1979. Ir-rwoli notevoli l-oħra tiegħu kienu jinkludu lil Joshua Bolt ''f’Here Come the Brides'' mill-1968 sal-1970 u bħala l-attur ewlieni fil-film tat-TV Amerikan ''Salem's Lot tal-1979.'' Soul kellu wkoll suċċess moderat bħala attur tal-films meta interpreta lill-Uffiċjal John Davis ''f’Magnum Force'' fl-1973. Matul il-karriera tiegħu sab ukoll suċċess bħala kantant, fejn kiseb l-ewwel post b'single fuq il-[[US Billboard Hot 100|Billboard Hot 100 tal-Istati Uniti]] b’"Don’t Give Up on Us", li laħqet il-quċċata tal-klassifika fir-Renju Unit u l-Kanada. Soul kellu erba' diski oħra fl-aqwa 10 kif ukoll single oħra fl-ewwel post tal-UK Singles Chart b' "Silver Lady". Fis-snin 90 emigra lejn ir-Renju Unit u sab suċċess mod ieħor fuq il-palk tal-West End . Huwa għamel ukoll dehriet b'cameo fi programmi televiżivi Brittaniċi, inklużi ''[[Little Britain (serje televiżiva)|Little Britain]], [[Holby City]] ,'' u ''Lewis''.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Williams|isem=Zoe|data=January 5, 2024|titlu=David Soul: the British-American star who made crime-fighting cool|url=https://www.theguardian.com/tv-and-radio/2024/jan/05/david-soul-actor-dies-starsky-hutch-career|pubblikazzjoni=The Guardian|lingwa=en-GB|issn=0261-3077|data-aċċess=January 6, 2024}}</ref><ref name="guardobit">{{Ċita aħbar|kunjom=Hayward|isem=Anthony|data=January 5, 2024|titlu=David Soul obituary|url=https://www.theguardian.com/tv-and-radio/2024/jan/05/david-soul-obituary|pubblikazzjoni=The Guardian|lingwa=en-GB|issn=0261-3077|data-aċċess=January 6, 2024}}</ref> == Ħajja bikrija == Soul twieled fit-28 ta’ Awwissu, 1943, f’Chicago, Illinois, l-Istati Uniti,<ref name="LarkinGE">{{Ċita ktieb|data=1992|titlu=[[The Encyclopedia of Popular Music|The Guinness Encyclopedia of Popular Music]]|edizzjoni=First|pubblikatur=[[Guinness World Records|Guinness Publishing]]|paġna=2328|isbn=0-85112-939-0}}</ref> u kien ta’ dixxendenza Norveġiża. Ommu, June Joanne (Nelson), kienet għalliem, u missieru, Dr Richard W. Solberg, kien ministru Luteran, professur tal-Istorja u x-Xjenza Politika, u direttur tal-Edukazzjoni Għolja għall-Knisja Luterana fl-Amerika. <ref>{{Ċita web|url=http://archive.wfn.org/2006/11/msg00248.html|titlu=Lutheran Pastor, Advisor, Historian, Educator, Richard Solberg, Dies|sit=Wfn.org}}</ref> Iż-żewġ nanniet ta’ Soul kienu evanġelisti.<ref>{{Ċita web|url=http://www.people.com/people/archive/article/0,,20084767,00.html|titlu=The Souls' Dark Night|sit=People.com|data-aċċess=October 11, 2021|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160304063337/http://www.people.com/people/archive/article/0,,20084767,00.html|arkivju-data=March 4, 2016}}</ref> Dr Solberg kien ukoll rappreżentant anzjan għal Lutheran World Relief matul ir-rikostruzzjoni tal-Ġermanja wara t-[[Tieni Gwerra Dinjija]] mill-1953 sal-1956.<ref>{{Ċita web|url=https://www.elca.org/News-and-Events/5825|titlu=Lutheran Pastor, Advisor, Historian, Educator, Richard Solberg, Dies|data=November 20, 2006|sit=www.elca.org|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Minħabba f'hekk, il-familja iċċaqalqet spiss minn post għal ieħor matul iż-żgħożija ta' Soul, u b'hekk anke tgħallem l-Ispanjol.<ref name=":10">{{Ċita web|url=https://www.siouxfallslive.com/news/sioux-falls/sioux-falls-native-david-soul-of-starsky-and-hutch-fame-has-died|titlu=Sioux Falls native David Soul of 'Starsky and Hutch' fame has died|data=January 5, 2024|sit=Sioux Falls Live|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Ħuh Daniel sar Saċerdot Luteran.<ref>{{Ċita web|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1985-05-22-mn-16729-story.html|titlu=Lutheran Pastor--Brother of Actor David Soul--Jailed|data=May 22, 1985|sit=[[Los Angeles Times]]|lingwa=en-US|data-aċċess=January 10, 2024}}</ref> Il-familja kienet tgħix f'Sioux Falls, South Dakota, fejn missier Soul għallem ix-xjenza politika u l-istorja f'Augustana College, meta Soul ggradwa mill-Washington High School.<ref>{{Ċita web|url=https://www.keloland.com/news/local-news/starsky-and-hutch-star-david-soul-dies/|titlu=Former Augustana student David Soul and star of 'Starsky and Hutch' dies|isem=Talia|awtur=Naquin|isem2=Cindy|awtur2=Bahe|data=January 5, 2024|sit=Keloland.com|lingwa=en-US|data-aċċess=January 11, 2024|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240111180211/https://www.keloland.com/news/local-news/starsky-and-hutch-star-david-soul-dies/|arkivju-data=January 11, 2024|url-status=dead}}</ref><ref name=":4" /> Soul attenda l-Augustana College għal sentejn qabel ma l-familja reġgħet iċċaqalqet, din id-darba lejn il-Belt tal-Messiku, fejn studja għal sena fl-Università tal-Ameriki.<ref name=":4">{{Ċita aħbar|kunjom=Renshaw|isem=Eric|data=January 10, 2018|titlu=Looking Back: How David Soul made it from Sioux Falls to 'Starsky and Hutch'|url=https://eu.argusleader.com/story/life/2018/01/10/looking-back-how-david-soul-made-sioux-falls-starsky-and-hutch/1021045001/|pubblikazzjoni=[[Argus Leader]]|data-aċċess=April 5, 2019}}</ref> Waqt li kien fil-Messiku, ispirat minn studenti li għallmuh idoqq il-kitarra, Soul biddel id-direzzjoni tiegħu u ddeċieda li jiżviluppa karriera fil-mużika.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Horton|isem=Adrian|data=January 5, 2024|titlu=Starsky & Hutch actor David Soul dies aged 80|url=https://www.theguardian.com/tv-and-radio/2024/jan/05/david-soul-starsky-hutch-actor-dies-aged-80|pubblikazzjoni=[[The Guardian]]|lingwa=en-GB|issn=0261-3077|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Meta rritorna l-Istati Uniti mill-Messiku, huwa daħal jaħdem bħala kantant residenti fi klabb fl-Università ta 'Minnesota, jsmu The 10 O'Clock Scholar.<ref>{{Ċita web|url=https://www.cnn.com/2024/01/05/entertainment/david-soul-death/index.html|titlu=David Soul, 'Starsky & Hutch' star, dead at 80|isem=Lisa Respers|awtur=France|data=January 5, 2024|sit=CNN|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> == Karriera == Soul beda jaħdem fuq il-palk bħala attur f’nofs is-sittin, meta sar membru fundatur tal-Firehouse Theater f’Minneapolis. Huwa vvjaġġa mal-kumpanija lejn New York City fl-1965, deher ''f'Baal'' ta' [[Bertolt Brecht]] u s- ''Serjeant Musgrave's Dance'' ta' John Arden.<ref>[https://books.google.com/books?id=kNzggGMMtSIC&dq=%22David+Soul%22+%22firehouse+theater%22&pg=PA161 Adams, Jan Thatcher. ''Football Wife; Coming of age with the NFL as Mrs. Karl Kassulke'']. Franklin Green Publishing. (2011) {{ISBN|9781936470426}} P. 161</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.broadway.com/buzz/93350/david-soul-to-star-in-londons-jerry-springer/|titlu=David Soul to Star in London's Jerry Springer|sit=Broadway.com|data-aċċess=October 11, 2021}}</ref> Soul kiseb l-ewwel attenzjoni nazzjonali bħala l-"Covered Man" fuq ''The Merv Griffin Show'' fl-1966 u l-1967, li fih kanta waqt li kien liebes maskra. Kien qal: "Jisimni David Soul, u rrid inkun magħruf għall-mużika tiegħi."<ref>{{Ċita web|url=http://www.davidsoul.com/themervgriffinshow.html|titlu=The Merv Griffin Show|data-aċċess=October 11, 2021|url-status=dead|arkivju-url=https://archive.today/20061027183305/http://www.davidsoul.com/themervgriffinshow.html|arkivju-data=October 27, 2006}}</ref> Fl-istess sena, huwa għamel id-debutt televiżiv tiegħu f'''Flipper.''<ref>{{Ċita web|url=https://www.billboard.com/music/music-news/david-soul-dead-starsky-hutch-dies-obituary-1235576388/|titlu=David Soul, ‘Starsky & Hutch’ Star and ‘Don’t Give Up on Us’ Singer Dies at 80|kunjom=Kaufman|isem=Gil|data=2024-01-05|lingwa=en-US|data-aċċess=2024-01-18}}</ref> Fl-1967, huwa ffirma kuntratt ma' Columbia Pictures<ref>{{Ċita web|url=http://timesofsandiego.com/arts/2024/01/05/david-soul-1970s-starsky-hutch-star-dies-at-80/|titlu=David Soul, 1970s 'Starsky & Hutch' Star, Dies at 80|isem=Debbie L.|awtur=Sklar|data=January 5, 2024|sit=[[Times of San Diego]]|lingwa=en-US|data-aċċess=January 10, 2024}}</ref> u wara numru ta' dehriet mistiedna, inkluż l-episodju "The Apple" mit-tieni staġun ta' ''[[Star Trek]]'', huwa kiseb ir-rwol ta' Joshua Bolt fil-programm televiżiv ''Here Come the Brides'' mal-atturi Robert Brown, Bobby Sherman, u Bridget Hanley.<ref name=":9">{{Ċita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/tv/tv-news/david-soul-dead-starsky-and-hutch-actor-1235780159/|titlu=David Soul, 'Starsky and Hutch' Actor, Dies at 80|isem=Mike|awtur=Barnes|data=January 5, 2024|sit=[[The Hollywood Reporter]]|lingwa=en-US|data-aċċess=January 10, 2024}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/tv/tv-news/bridget-hanley-dead-here-come-the-brides-1235064483/|titlu=Bridget Hanley, Star of 'Here Come the Brides,' Dies at 80|isem=Mike|awtur=Barnes|data=December 17, 2021|sit=[[The Hollywood Reporter]]|lingwa=en-US|data-aċċess=January 10, 2024}}</ref> Is-serje ġiet trasmessa fuq in -netwerk televiżiv ABC mill-25 ta’ Settembru 1968, sat-18 ta’ Settembru 1970.<ref>Brooks, Tim & Marsh, Earle, The Complete Directory to Prime Time Network TV Shows, Ballantine Books, 1979</ref> Fl-1972, huwa deher bħala s-sieħeb legali ta' Arthur Hill fuq ''Owen Marshall, Counsellor at Law.'' Wara bosta rwoli bħala mistieden fuq it-TV, fosthom ''[[It-Toroq ta’ San Francisco|The Streets of San Francisco]] ,'' kien ħadem ma’ [[Clint Eastwood]] fil-film ''Magnum Force.''<ref>{{Ċita web|url=https://www.rottentomatoes.com/m/magnum_force|titlu=Magnum Force|data=October 31, 2008|sit=[[Rotten Tomatoes]]|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Il-mument tiegħu biex jispikka wasal meta ħadem l-parti tad-Ditektiv Ken "Hutch" Hutchinson fuq ''[[Starsky & Hutch]],'' rwol li kellu mill-1975 sal-1979.<ref name="auto" /><ref>{{Ċita web|url=https://www.dw.com/en/starsky-and-hutch-actor-david-soul-dies-aged-80/a-67901790|titlu='Starsky and Hutch' actor David Soul dies aged 80|data=January 5, 2024|sit=[[Dw.com]]|lingwa=en|data-aċċess=January 10, 2024}}</ref> Soul idderieġa wkoll tliet episodji ta’ ''Starsky u Hutch.''<ref name=":9" /> Matul il-karriera tiegħu għamel dehriet mistiedna fi ''Star Trek'', ''[[Joħlom ta’ Jeannie|I Dream of Jeannie]]'', ''McMillan &amp;amp; Wife'', ''[[Cannon (serje TV)|Cannon]]'', ''[[Duħħan tan-nar|Gunsmoke]]'', ''[[Kollha fil-Familja|All in the Family]]'', u bosta films televiżivi u mini-serje, inklużi ''Homeward Bound (1980), World War III'', u ''Rage'' (1980).<ref name="auto">{{Ċita web|url=https://www.rottentomatoes.com/celebrity/david_soul|titlu=David Soul|sit=[[Rotten Tomatoes]]|lingwa=en|data-aċċess=January 10, 2024}}</ref> Soul ħadem ukoll ma' [[James Mason]] fl -adattament tal-miniserje televiżiv tal-1979 ta' ''<nowiki/>'Salem's Lot''' ta' Stephen King, li deher ukoll f'verżjoni editjata fis-swali taċ-ċinema f'xi pajjiżi.<ref name="auto" /><ref>{{Ċita web|url=https://screenrant.com/salems-lot-1979-miniseries-cuts-versions-explained/|titlu=Salem's Lot: All 4 Cuts Of Stephen King's 1979 Miniseries Explained|isem=Michael|awtur=Kennedy|data=May 7, 2021|sit=[[ScreenRant]]|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Matul nofs is-snin sebgħin, Soul reġa’ lura għall-għeruq tiegħu tal-kant. Huwa kiseb suċċess fl-Istati Uniti b'"Don't Give Up on Us" (1977) li laħqet l-ewwel post fil-klassifiċi tal-Istati Uniti u r-Renju Unit.<ref>''Joel Whitburn's Top Pop Singles 1955-1990'' - {{ISBN|0-89820-089-X}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Roberts|isem=David|sena=2006|titlu=[[British Hit Singles & Albums]]|edizzjoni=19th|post=London|pubblikatur=Guinness World Records Limited|paġni=335–6|isbn=1-904994-10-5}}</ref> "Silver Lady" (1977) telgħet fl-ewwel post fir-Renju Unit.<ref name=":7">{{Ċita ktieb|data=2006-06-02|editur-kunjom1=Roberts|editur-isem1=David|titlu=British Hit Singles and Albums|url=|lingwa=en|pubblikatur=Guinness World Records Limited|paġni=335-6|isbn=1-904994-10-5}}</ref> Mill-1976 sal-1982, iitturja b'mod estensiv fl-Istati Uniti, l-Ewropa, il-Lvant Imbiegħed, u l-Amerika t'Isfel.<ref name="aged 80">{{Ċita web|url=https://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-67895679|titlu=David Soul: Starsky & Hutch actor dies aged 80|isem=Charlotte|awtur=Gallagher|isem2=Mark|awtur2=Savage|data=January 5, 2024|sit=[[BBC News]]|pubblikatur=[[BBC]]|lingwa=en|data-aċċess=January 5, 2024}}</ref> F'nofs is-snin disgħin, Soul marret mar-Renju Unit, u ssawwar karriera ġdida fuq il-palk tal- West End, inkluż ir-rwol ta' Chandler Tate f'<nowiki/>''Comic Potential'' u n-narratur f'''[[Blood Brothers (mużikali)|Blood Brothers]]''.<ref>{{Ċita web|url=https://www.rte.ie/entertainment/2024/0105/1424971-starsky-and-hutch-star-david-soul-has-died-aged-80/|titlu=Starsky & Hutch star David Soul has died aged 80|data=January 5, 2024|sit=[[RTÉ News]]|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Fl-2001 u fl-2002, deher f'''Holby City'' bħala Alan Fletcher.<ref>{{Ċita aħbar|data=December 20, 2000|titlu=David Soul joins Holby City - BBC News p.20 December 2000|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/1079289.stm|data-aċċess=March 26, 2020}}</ref> Fl-2003, deher (fil-parti tiegħu stess) fl-ewwel sensiela ta' ''[[Little Britain (serje televiżiva)|Little Britain]]'' tal-[[BBC]].<ref name="aged 80" /> Fl-2004, huwa deher ''f'Agatha Christie's Poirot – Death on the Nile'' fir-rwol ta' Andrew Pennington (kien ħa sehem ukoll fl-adattament tal-film tal-1989 ta' Christie's ''Appointment with Death'').<ref name="aged 80" /> Soul kien mistieden fuq ''[[Top Gear (serje TV tal-2002)|Top Gear]]'' tal-BBC.<ref name="aged 80" /> Huwa kien wieħed mill-aktar sewwieqa veloċi li dehru f'dan il-programm u temm id-dawra tiegħu f'1:54:00,<ref>{{Ċita web|url=http://www.topgear.com/show/lap-times|titlu=Lap Times|sit=Top Gear|data-aċċess=September 3, 2015|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210304113837/https://www.topgear.com/show/lap-times|arkivju-data=March 4, 2021}}</ref> iżda rnexxielu jkisser il- gearbox tal-karozza (u sussegwentement ta' karozza oħra bħala riżerva) viċin ħafna tat-tmiem.<ref>{{Ċita web|url=https://www.bbc.co.uk/programmes/p03rds56|titlu=David Soul Breaks Two Lianas December 2000|sit=Bbc.co.uk|data-aċċess=January 30, 2021}}</ref> [[Stampa:4.29.18DavidSoulByLuigiNovi1.jpg|xellug|daqsminuri| Soul fl-East Coast Comicontal-2018 f'Secaucus, New Jersey]] Fit-12 ta' Lulju 2004, ħa f'idejh il-rwol ta' [[Jerry Springer]] f'''[[Jerry Springer: L-Opra|Jerry Springer: The Opera]]'' fil-Cambridge Theatre f'Londra, imxandra mill-BBC fl-2005.<ref>{{Ċita web|url=https://www.londontheatre.co.uk/theatre-news/news/david-soul-in-jerry-springer-the-opera-from-12-july-2004|titlu=David Soul in "Jerry Springer the Opera" from 12 July 2004|data=June 8, 2016|sit=London Theatre|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.londontheatre.co.uk/theatre-news/news/jerry-springer-the-opera-to-be-broadcast-by-bbc-2-on-sat-8-jan-2005-despite-a|titlu="Jerry Springer The Opera" to be broadcast by BBC 2 on Sat 8 Jan 2005 despite a record number of complaints.|data=June 8, 2016|sit=London Theatre|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Irritorna lejn il-West End fl-2006, fil-parti ta' Mack fi produzzjoni ġdida tal-musical ta' Jerry Herman ''Mack and Mabel'' fil-Criterion Theatre.<ref>{{Ċita web|url=https://www.newburytheatre.co.uk/archive/200505a.htm|titlu=Watermill - Mack and Mabel|sit=www.newburytheatre.co.uk|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref><ref name=":2">{{Ċita web|url=https://www.londontheatre.co.uk/theatre-news/news/mack-mabel-to-close-early-1-july-2006|titlu="Mack & Mabel" to close early 1 July 2006|data=June 8, 2016|sit=London Theatre|lingwa=en|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Huwa kellu cameo qasir fil-verżjoni tal-films tal-2004 ta' ''Starsky & Hutch ,'' flimkien mal-co-star oriġinali Paul Michael Glaser.<ref name="aged 80" /> F'Awwissu 2008, Soul deher fis-serje tat-televiżjoni ''[[Maestro (serje tat-televiżjoni Ingliża)|Maestro]]'' fuq [[BBC Żewġ|BBC Two]] taħt il-gwida ta' [[Natalia Luis-Bassa]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2008/05_may/23/maestro.shtml|titlu=BBC - Press Office - Eight passionate amateurs bid to become BBC Two's Maestro|sit=www.bbc.co.uk|data-aċċess=2024-01-18}}</ref> Huwa deher ma' [[Fred Ward]] u [[Willem Dafoe]] fil-film ''Farewell'' dirett minn Christian Carion, li ħareġ fl-Istati Uniti fl-2010.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Anderson|isem=John|data=July 9, 2010|titlu=In the July Heat, a Cold-War Comeback|url=https://www.nytimes.com/2010/07/11/movies/11cold.html|pubblikazzjoni=[[The New York Times]]|lingwa=en-US|issn=0362-4331|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref><ref name=":3">{{Ċita web|url=https://www.rottentomatoes.com/m/farewell|titlu=Farewell|data=July 23, 2010|sit=[[Rotten Tomatoes]]}}</ref> F'Ġunju 2012, Soul għamel dehra ta' ġimgħa ma' [[Jerry Hall]] fil- Gaiety Theatre, Dublin, f'produzzjoni ġdida tad-dramm nominat għall-Premju Pulitzer ''Love Letters'' ta' A.R. Gurney.<ref>{{Ċita web|url=http://www.contactmusic.com/jerry-hall/pictures/3078592|titlu=Jerry Hall and David Soul launch 'Love Letters' at The Gaiety Theatre which opens tonight|data=June 18, 2012|pubblikatur=contactmusic.com|data-aċċess=November 20, 2015|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160304085958/http://www.contactmusic.com/jerry-hall/pictures/3078592|arkivju-data=March 4, 2016|url-status=dead}}</ref> Fid-29 ta’ Lulju 2012, huwa deher f’episodju tas-serje drammatika tad-ditektifs televiżiv Brittaniku ''Lewis'', bħala vittma ta’ qtil.<ref>{{Ċita web|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9802E1DD1E31F93AA15754C0A9649D8B63|titlu=What's On Sunday|isem=Kathryn|awtur=Shattuck|data=July 29, 2012|sit=[[The New York Times]]|lingwa=en|data-aċċess=January 12, 2024}}</ref> Fl-2013, Soul deher ikanta "Silver Lady" fil-film Skoċċiż ''Filth''.<ref>{{Ċita web|url=https://www.empireonline.com/movies/features/movie-playlist-2013/|titlu=Empire's Music Playlist Of 2013|isem=Ali|awtur=Plumb|isem2=Phil|awtur2=De Semlyen|data=August 12, 2013|sit=[[Empire (magazine)|Empire]]|lingwa=en|data-aċċess=January 12, 2024}}</ref> Fl-2014, Soul ħa sehem fi reklam televiżiv Brittaniku għan-[[National Express Coaches|National Express]] kanta "Silver Lady" waqt li kienet qed issuq kowċ.<ref name="aged 80" /> == Ħajja personali == Soul kien miżżewġa ħames darbiet u kellha ħames subien u tifla.<ref name=":10" /> Fl-1964, l-ewwel żwieġ ta’ Soul kien ma’ Mirriam "Mim" Solberg (née Russeth). Il-koppja kellha wild wieħed, qabel iddivorzjaw fl-1965.<ref name="guardobit" /><ref>{{Ċita aħbar|data=January 5, 2024|titlu=David Soul, actor and singer who shot to fame around the world in Starsky and Hutch – obituary|url=https://www.telegraph.co.uk/obituaries/2024/01/05/david-soul-actor-singer-starsky-and-hutch-died-obituary/|pubblikazzjoni=[[Telegraph.co.uk]]|lingwa=en-GB|issn=0307-1235|data-aċċess=January 12, 2024}}</ref> It-tieni żwieġ ta’ Soul kien mal-attriċi Karen Carlson. Iżżewġu fl-1968, wara li ltaqgħu fuq is-sett tas-serje televiżiva ''Here Come the Brides'' li fiha Carlson ħadet sehem ukoll.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://www.newspapers.com/newspage/211245325/|titlu=Karen survives Hollywood style|data=March 5, 1978|sit=The Times|lingwa=en-US|via=Newspapers.com}}</ref> Huma kellhom tifel flimkien, Jon-Kristjian, qabel il-koppja ddivorzjat fl-1977.<ref name=":1" /> Matul is-snin li kien qed jiffilmja ''Starsky & Hutch,'' Soul kellu relazzjoni miftuħa mal-attriċi Lynne Marta.<ref name="People">{{Ċita web|url=http://www.people.com/people/archive/article/0,,20084767,00.html|titlu=The Souls' Dark Night|isem=Brad|awtur=Darrach|isem2=Gioia|awtur2=Diliberto|data=April 18, 1983|data-aċċess=October 30, 2010|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160304063337/http://www.people.com/people/archive/article/0,,20084767,00.html|arkivju-data=March 4, 2016}}</ref> Fl-1980, tliet snin wara t-tieni divorzju tiegħu, Soul iżżewweġ lil Patti Carnel-Sherman, ex-mara ta ' [[Bobby Sherman]].<ref name="guardobit" /> Soul kien ordnat jattendi sessjonijjiet ta' terapija għall-alkoħoliżmu u l-immaniġġjar tar-rabja wara li attakkaha meta kellha seba’ xhur tqila bit-tifel tiegħu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1419225/David-Soul-talks-of-guilt-after-beating-his-wife.html|url-aċċess=subscription|titlu=David Soul talks of guilt after beating his wife|isem=Sarah|awtur=Womack|data=January 18, 2003|sit=The Telegraph|data-aċċess=February 14, 2021|url-status=live|arkivju-url=https://ghostarchive.org/archive/20220112/https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1419225/David-Soul-talks-of-guilt-after-beating-his-wife.html|arkivju-data=January 12, 2022}}</ref><ref name="guardobit" /> Il-koppja ddivorzjat fl-1986.<ref name="guardobit" /> Sena wara, fl-1987, Soul iżżewweġ lill-attriċi Singaporan-Amerikana Julia Nickson.<ref name="aged 80" /> Huma kellhom tifla, [[Ċina Soul|China Soul]], li hija kantawtriċi.<ref>{{Ċita web|url=http://www.famemagazine.co.uk/2010/09/10/fame-presents-china-soul/|titlu=Fame Magazine September 2010|data=September 10, 2010|pubblikatur=Famemagazine.co.uk|data-aċċess=October 30, 2011|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111004155329/http://www.famemagazine.co.uk/2010/09/10/fame-presents-china-soul/|arkivju-data=October 4, 2011}}</ref> Nickson ħeġġet lil Soul biex ifittex għajnuna dwar ix-xorb eċċessiv tiegħu, u jipperswadietu jidħol f'faċilità ta' rijabilitazzjoni fl-1989.<ref>{{Ċita web|url=https://www.scmp.com/article/21125/soul-destroying-david-baby-gives-him|titlu=Soul destroying for David as 'baby' gives up on him|data=March 7, 1993|sit=[[South China Morning Post]]|lingwa=en|data-aċċess=January 12, 2024}}</ref> Soul iżżewweġ lill-ħames u l-aħħar mara tiegħu, Helen Snell, fis-26 ta’ Ġunju 2010, f’Devon.<ref name=":11">{{Ċita web|url=https://www.davidsoul.com/the-day-that-changed-my-life/|titlu='The day that changed my life'|sit=www.davidsoul.com|lingwa=en-US|data-aċċess=January 12, 2024}}</ref> Snell, li kienet 31 sena iżgħar minn Soul, kienet uffiċjal tar-relazzjonijiet pubbliċi fil-produzzjoni tal-palk Brittanika ta ' ''[[Nassa tal-mewt (play)|Deathtrap]]''.<ref name=":12">{{Ċita web|url=https://au.news.yahoo.com/ben-stiller-leads-tributes-starsky-174849303.html|titlu=Ben Stiller leads tributes to Starsky & Hutch star David Soul after his death|isem=Naomi|awtur=Clarke|isem2=Charlotte|awtur2=McLaughlin|data=January 5, 2024|sit=[[Yahoo News]]|lingwa=en-AU|data-aċċess=January 12, 2024}}</ref> Kienu ilhom f’relazzjoni mill-2002 wara li ltaqgħu meta Soul kien qed jaħdem f'dan id-dramm.<ref>{{Ċita web|url=http://www.ok.co.uk/lifestyle/view/31427/Interview-David-and-China-Soul-/|titlu=OK! Magazine: First For Celebrity News :: Lifestyle :: Interview: David and China Soul|data=January 25, 2011|pubblikatur=Ok.co.uk|data-aċċess=January 16, 2012|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20110228194612/http://www.ok.co.uk/lifestyle/view/31427/Interview-David-and-China-Soul-|arkivju-data=February 28, 2011}}</ref> Minn hemm 'il quddiem, huwa rrefera għaliha bħala s-soulmate tiegħu.<ref name=":12" /> Fl-2004, Soul kisbet iċ-[[ċittadinanza Brittanika]].<ref>[https://web.archive.org/web/20090530145346/http://www.independent.co.uk/news/uk/this-britain/david-soul-my-home-is-where-my-art-is-535323.html David Soul: My home is where my art is]. ''[[The Independent]],'' October 20, 2004.</ref> Huwa qal li r-relazzjoni tiegħu ma' Snell kienet ir-raġuni prinċipali tiegħu biex kiseb iċ-ċittadinanza u ddikjara li, "Kont naf li ridt nqatta' l-bqija ta' ħajti fir-Renju Unit ma' Helen."<ref name=":11" /> Soul kien ipejjep tliet pakketti sigaretti kuljum għal ħamsin sena.<ref name=":8">{{Ċita web|url=https://heavy.com/entertainment/david-soul-dead-cause-of-death/|titlu='Starsky & Hutch' Actor Died After 'Valiant Battle for Life,' Lung Condition|isem=Jessica|awtur=McBride|data=January 5, 2024|sit=[[Heavy.com]]|lingwa=en-US|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> Għalkemm kien waqaf ipejjep għaxar snin qabel mewtu, kien marad serjament bil-COPD u kien ukoll tneħħilu pulmun minħabba l-kanċer.<ref name=":8" /><ref>{{Ċita web|url=https://thethaiger.com/world/news/589296/|titlu=David Soul's demise stirs online world: death details emerge|isem=Lilly|awtur=Larkin|data=January 6, 2024|sit=[[Thaiger]]|lingwa=en-US|data-aċċess=January 11, 2024|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240111235449/https://thethaiger.com/world/news/589296/|arkivju-data=January 11, 2024|url-status=dead}}</ref> Soul miet fi sptar ta’ Londra, imdawwar mill-familja tiegħu, fl-4 ta’ Jannar 2024, fl-età ta’ 80 sena.<ref name="aged 80" /> == Filmografija == === Film === {| class="wikitable" !Sena ! Isem ! Rwol ! Noti ! Referenzi |- | 1971 | ''Johnny Got His Gun'' | Svediż | | <ref>{{Ċita web|url=https://news.yahoo.com/david-soul-actor-best-known-005029468.html|titlu=David Soul, actor best known for his role in the TV series 'Starsky & Hutch,' dies at 80|isem=Corky|awtur=Siemaszko|isem2=Diana|awtur2=Dasrath|data=January 8, 2024|sit=[[Yahoo News]]}}</ref> |- | 1973 | ''Magnum Force'' | Uffiċjal John Davis | | <ref name="auto"/> |- | 1975 | ''Dogpound Shuffle'' | Pritt | | <ref name="auto" /> |- | 1977 | ''The Stick Up'' | Duka Turnbeau | | <ref name="auto" /> |- | 1979 | ''Salem's Lot'' | Ben Mears | | <ref name="auto" /> |- | 1983 | ''Through Naked Eyes'' | William Parrish | | <ref name="auto" /> |- | 1985 | ''The Key to Rebecca'' | Alex Wolff | | <ref name="auto" /> |- | 1987 | ''Hanoi Hilton'' | Maġġ Oldham | | <ref name="auto" /> |- | 1988 |Appointment with Death | Jefferson Cope | | <ref name="auto" /> |- | 1989 | ''Prim Mira'' | Peter Armetage | | <ref name="auto" /> |- | 1992 | ''Grave Secrets: The Legacy of Hilltop Drive'' | Sam Haney | | <ref name="auto" /> |- | 1994 | ''Pentathlon'' | Mueller | | <ref name="auto" /> |- | 2004 | ''Starsky &amp;amp; Hutch'' | Ken "Hutch" Hutchinson l-Oriġinali | Cameo | <ref>{{Ċita web|url=https://spectrumnews1.com/ca/la-west/entertainment/2024/01/05/actor-david-soul--one-half-of--starsky-and-hutch---dies-at-80|titlu=Actor David Soul, one-half of 'Starsky and Hutch,' dies at 80|data=January 5, 2024|sit=spectrumnews1.com|data-aċċess=January 11, 2024}}</ref> |- | 2009 | ''Farewell'' | Hutton, il-konsulent ta’ Ronald Reagan | | <ref name=":3"/> |- | 2013 | ''Filth'' | Punter | | <ref>{{Ċita web|url=https://www.hollywoodreporter.com/tv/tv-news/david-soul-dead-starsky-and-hutch-actor-1235780159/|titlu=David Soul, 'Starsky and Hutch' Actor, Dies at 80|isem=Mike|awtur=Barnes|data=January 5, 2024|sit=[[The Hollywood Reporter]]}}</ref> |} === Television === == Diskografija == === Albums === ==== Studio albums ==== {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Sena ! Isem ! Dettalji ! AUS <ref name="aus">{{Ċita ktieb|kunjom=Kent|isem=David|sena=1993|titlu=Australian Chart Book 1970–1992|edizzjoni=illustrated|post=St Ives, N.S.W.|pubblikatur=Australian Chart Book|paġna=280|isbn=0-646-11917-6}}</ref> ! NL <ref>{{Ċita web|url=https://dutchcharts.nl/search.asp?search=david%20soul&cat=a|titlu=Dutch Charts|sit=Dutchcharts.nl|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> ! NZ <ref>{{Ċita web|url=https://charts.nz/search.asp?search=david+soul&cat=a|titlu=New Zealand charts portal|sit=Charts.nz|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> ! UK <ref name=":0">{{Ċita web|url=https://www.officialcharts.com/artist/15962/david-soul/|titlu=DAVID SOUL {{!}} full Official Chart History|sit=Officialcharts.com|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> ! l-Istati Uniti |- | 1976 | ''David Soul'' | * Maħruġ: Novembru 1976 * Tikketta: Stock Privat | 8 | style="text-align:center;" | 13 | style="text-align:center;" | 17 | style="text-align:center;" | 2 | style="text-align:center;" | 40 |- | 1977 | ''Playing to an Audience of One'' | * Maħruġ: 1977 * Tikketta: Stock Privat | 30 | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | 9 | style="text-align:center;" | 8 | style="text-align:center;" | 86 |- | 1979 | ''Band of Friends'' | * Maħruġ: 1979 * Tikketta: Enerġija | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | 94 | style="text-align:center;" | 163 |- | 1982 | ''The Best Days of My Life <ref>The Da Capo Companion to 20th-century Popular Music - Page 879 0306806401 Phil Hardy - 1995 In the eighties he recorded only intermittently (The Best Days of My Life, Energy, 1982) before giving up music to concentrate on his acting career. ...</ref>'' | * Maħruġ: 1982 * Tikketta: Enerġija | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- | 1997 | ''Leave a Light On...'' <ref name="British Hit Singles & Albums">{{Ċita ktieb|kunjom=Roberts|isem=David|sena=2006|titlu=British Hit Singles & Albums|edizzjoni=19th|post=London|pubblikatur=Guinness World Records Limited|paġna=515|isbn=1-904994-10-5}}</ref> | * Maħruġ: 1997 * Tikketta: rilaxxata waħedha | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |} ==== Albums tal-kumpilazzjoni ==== {| class="wikitable" style="text-align:center;" !Sena ! Isem ! Dettalji ! UK <ref name=":0" /> |- | 1979 | ''Moods'' | * Ħruġ: 1979 * Tikketta: K-tel | style="text-align:center;" | - |- | 1990 | ''The Best Of...'' | * Maħruġ: 1990 * Tikketta: Connoisseur Collection * Maħruġ fl-Ewropa | style="text-align:center;" | - |- | 1993 | ''The Magic Collection'' | * Maħruġ: 1993 * Tikketta: ARC | style="text-align:center;" | - |- | 1994 | ''The Best Of'' | * Maħruġ: Marzu 1994 * Tikketta: Music Club * kumpilazzjoni tal-1990 maħruġa fir-Renju Unit | style="text-align:center;" | - |- | 2008 | ''Looking Back – The Very Best Of'' | * Maħruġ: Ottubru 2008 * Tikketta: Vibrant | style="text-align:center;" | - |- | 2010 | ''Don't Give Up on Us - The Very Best of David Soul'' | * Maħruġ: 29 ta’ Novembru, 2010 * Tikketta: Music Club Deluxe | - |- | 2020 | ''Gold'' | * Maħruġ: 6 ta' Marzu, 2020 * Tikketta: Crimson | 28 |} === Singles === {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Sena ! rowspan="2" |Isem ! colspan="12" |Pożizzjoni fil-klassifika |- !<small>AUS</small><ref name="aus" /> !<small>BE (FLA)</small><ref>{{Ċita web|url=https://www.ultratop.be/nl/search.asp?search=david%20soul&cat=s|titlu=ULTRATOP BELGIAN CHARTS|sit=ultratop.be|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> !<small>BE (WA)</small><ref>{{Ċita web|url=https://www.ultratop.be/fr/search.asp?search=david%20soul&cat=s|titlu=ULTRATOP BELGIAN (Wallonia) CHARTS|sit=ultratop.be|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> !<small>CAN</small> !<small>CAN AC</small> !<small>IRE</small><ref>{{Ċita web|url=http://irishcharts.ie/search/placement|titlu=The Irish Charts - All there is to know|sit=Irishcharts.ie|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> !<small>NL 40</small><ref>{{Ċita web|url=https://www.top40.nl/top40-artiesten/david-soul|titlu=David Soul|isem=Stichting Nederlandse|awtur=Top 40|sit=Top40.nl|lingwa=nl|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> !<small>NL 100</small><ref>{{Ċita web|url=https://dutchcharts.nl/search.asp?cat=s&cat2=s&search=david+soul|titlu=Dutch Charts|sit=Dutchcharts.nl|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> !<small>NZ</small><ref>{{Ċita web|url=https://charts.nz/search.asp?search=david+soul&cat=s|titlu=New Zealand charts portal|sit=Charts.nz|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> !<small>UK</small><ref name=":0" /> !<small>US</small> !<small>US AC</small> |- | rowspan="2" |1966 |"The Covered Man" (promo; US-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |"Before" (US-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1967 |"No One's Gonna Cry (For You Baby)" (promo; US-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1970 |"The Train" (US-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1976 |"Don't Give Up on Us" | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |4 | style="text-align:center;" |40 | style="text-align:center;" |1<ref>{{Ċita web|url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/films-videos-sound-recordings/rpm/Pages/image.aspx?Image=nlc008388.5264a&URLjpg=http://www.collectionscanada.gc.ca/obj/028020/f4/nlc008388.5264a.gif&Ecopy=nlc008388.5264a|titlu=Image : RPM Weekly April 23, 1977|isem=Library and Archives|awtur=Canada|data=April 23, 1977|sit=Bac-lac.gc.ca|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> | style="text-align:center;" |1<ref>{{Ċita web|url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/films-videos-sound-recordings/rpm/Pages/image.aspx?Image=nlc008388.4362&URLjpg=http://www.collectionscanada.gc.ca/obj/028020/f4/nlc008388.4362.gif&Ecopy=nlc008388.4362|titlu=Image : RPM Weekly April 30, 1977|isem=Library and Archives|awtur=Canada|data=April 30, 1977|sit=Bac-lac.gc.ca|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> | style="text-align:center;" |2 | style="text-align:center;" |3 | style="text-align:center;" |3 | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |1 |- | rowspan="3" |1977 |"Going in with My Eyes Open" | style="text-align:center;" |10 | style="text-align:center;" |12 | style="text-align:center;" |49 | style="text-align:center;" |58<ref>{{Ċita web|url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/films-videos-sound-recordings/rpm/Pages/image.aspx?Image=nlc008388.5254b&URLjpg=http://www.collectionscanada.gc.ca/obj/028020/f4/nlc008388.5254b.gif&Ecopy=nlc008388.5254b|titlu=Image : RPM Weekly June 25, 1977|isem=Library and Archives|awtur=Canada|data=June 25, 1977|sit=Bac-lac.gc.ca|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> | style="text-align:center;" |14<ref>{{Ċita web|url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/films-videos-sound-recordings/rpm/Pages/image.aspx?Image=nlc008388.5236&URLjpg=http://www.collectionscanada.gc.ca/obj/028020/f4/nlc008388.5236.gif&Ecopy=nlc008388.5236|titlu=Image : RPM Weekly July 9, 1977|isem=Library and Archives|awtur=Canada|data=July 9, 1977|sit=Bac-lac.gc.ca|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> | style="text-align:center;" |7 | style="text-align:center;" |17 | style="text-align:center;" |13 | style="text-align:center;" |12 | style="text-align:center;" |2 | style="text-align:center;" |54 | style="text-align:center;" |14 |- |"Silver Lady" | style="text-align:center;" |5 | style="text-align:center;" |12 | style="text-align:center;" |39 | style="text-align:center;" |70<ref>{{Ċita web|url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/films-videos-sound-recordings/rpm/Pages/image.aspx?Image=nlc008388.5435b&URLjpg=http://www.collectionscanada.gc.ca/obj/028020/f4/nlc008388.5435b.gif&Ecopy=nlc008388.5435b|titlu=Image : RPM Weekly November 19, 1977|isem=Library and Archives|awtur=Canada|data=November 19, 1977|sit=Bac-lac.gc.ca|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> | style="text-align:center;" |36<ref>{{Ċita web|url=https://www.bac-lac.gc.ca/eng/discover/films-videos-sound-recordings/rpm/Pages/image.aspx?Image=nlc008388.5444&URLjpg=http://www.collectionscanada.gc.ca/obj/028020/f4/nlc008388.5444.gif&Ecopy=nlc008388.5444|titlu=Image : RPM Weekly November 26, 1977|isem=Library and Archives|awtur=Canada|data=November 26, 1977|sit=Bac-lac.gc.ca|data-aċċess=August 7, 2020}}</ref> | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |20 | style="text-align:center;" |16 | style="text-align:center;" |5 | style="text-align:center;" |1 | style="text-align:center;" |52 | style="text-align:center;" |23 |- |"Let's Have a Quiet Night In" | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" |5 | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" |8 | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1978 |"It Sure Brings Out the Love in Your Eyes" | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" |6 | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" |12 | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1980 |"Surrender to Me" | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- | rowspan="3" |1981 |"Fool for Love" | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |"Dreamers" (Netherlands-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" |20 | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" |41 | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |"I Can't Afford That Feeling Anymore" (Netherlands-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1982 |"How Can You Tell You Got It (If You Don't Ever Give It Away)" (UK-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1985 |"Amoureus Sans Bagages" (with Claire Séverac; France and Italy-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1988 |"Dream with Me" (with Claire Séverac; France and Italy-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |- |1995 |"Smoke with No Fire" (with Claire Séverac; France-only release) | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - | style="text-align:center;" | - |} == Referenzi == {{Referenzi}} == Links esterni == * {{Sit uffiċjali}} * David Soul at IMDb * David Soul discography at Discogs {{Awtorità}} {{DEFAULTSORT:Soul, David}} [[Kategorija:Twieldu fl-1943]] [[Kategorija:Mietu fl-2024]] [[Kategorija:Kantanti Amerikani]] [[Kategorija:Atturi Amerikani]] 0h85qr95yfeeup29mgpuqlftz9rrw04 0 31494 319028 304758 2024-12-20T02:19:59Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319028 wikitext text/x-wiki '''Il-Jum Dinji tar-Radju''' (''bl-Ingliż:'' World Radio Dary; ''bil-Franċiż:'' Le jour mondial de la radio) huwa [[Lista ta' osservanzi sekulari minuri|jum internazzjonali]] ċċelebrat fit-13 ta' Frar ta' kull sena. Il-ġurnata ġiet deċiża mill-[[UNESCO]] fit-3 ta’ Novembru 2011 waqt is-36 konferenza tagħha. == Sfond == [[Stampa:Penwith Radio studio (2).jpg|daqsminuri|Studio tar-radju fis-seklu 21]] Wara talba mill-Akkademja tar-Radju Spanjola fl-20 ta’ Settembru 2010, [[Spanja]] pproponiet li l-Bord Eżekuttiv [[UNESCO|tal-UNESCO]] jinkludi punt tal-aġenda dwar il-proklamazzjoni tal-Jum Dinji tar-Radju. Il-Bord Eżekuttiv tal-UNESCO żied dan il-punt mal-aġenda proviżorja tiegħu għall-proklamazzjoni ta' "Jum Dinji tar-Radju" fid-29 ta' Settembru 2011.<ref>{{Ċita web|url=https://news.jagatgururampalji.org/world-radio-day/|titlu=World Radio Day 2021: History, Theme, Invention, True Bhakti {{!}} SA News|data=2021-02-13|sit=S A NEWS|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-02-13}}</ref> Hekk kif irċeviet tweġibiet favorevoli u appoġġ uffiċjali mill-[[Unjoni tax-Xandir tal-Istati Għarab]] (ASBU), l- [[Unjoni tax-Xandir Asja-Paċifiku|Unjoni tax-Xandir tal-Ażja-Paċifiku]] (ABU), l-[[Unjoni Afrikana tax-Xandir]] (AUB), l-[[Unjoni tax-Xandir tal-Karibew]] (CBU), l-[[Unjoni Ewropea tax-Xandir]] (EBU), l-[[Assoċjazzjoni Internazzjonali tax-Xandir]] (IAB), l-[[Assoċjazzjoni tax-Xandara tal-Amerika ta’ Fuq]] (NABA), l-Organización de Telecomunicaciones Ibeoramericanas (OTI), [[BBC News|BBC]], URTI, [[Radju Vatikan]], eċċ, il-proposta ġiet approvata.<ref>{{Ċita web|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002112/211271e.pdf|titlu=UNESCO Session 187EX/13|data=26 August 2011|sit=UNESCO|pubblikatur=UNESCO|data-aċċess=28 May 2012|kwotazzjoni=The Director-General submits for the approval of the Executive Board, the feasibility study for the proclamation of a World Radio Day...}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|kunjom=UNESCO|data=10 July 2011|titlu=13 February proposed as World Radio Day {{!}} United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|url=http://www.unesco.org/new/en/communication-and-information/resources/news-and-in-focus-articles/all-news/news/13_february_proposed_as_world_radio_day/|pubblikazzjoni=UNESCO|data-aċċess=28 May 2012}}</ref> Il-Bord irrakkomanda id-data tal-ftuħ tal-United Nations Radio fit- 13 ta' Frar 1946 bħala l-jum xieraq għal dan l-għan. Il-bord, imbagħad, talab ukoll li d-Direttur Ġenerali tal-UNESCO jġib ir-riżoluzzjoni għall-attenzjoni tas-Segretarju Ġenerali tan-Nazzjonijiet Uniti sabiex il-Jum Dinji tar-Radju jkun jista’ jiġi approvat mill-Assemblea Ġenerali u ċċelebrat mis-sistema kollha. Il-kwistjoni sussegwentement ġiet ittrattata mill-Konferenza Ġenerali tal-UNESCO li adottat ir-riżoluzzjoni li tinsab fil-fajl 36 C/63. Il-Jum Dinji tar-Radju kien għalhekk ipproklamat unanimament mill-Istati Membri kollha tal-UNESCO f'Novembru 2011.<ref>File 36 C/63, UNESCO's General Conference Resolution http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002131/213174e.pdf</ref><ref>Proclamation, Resolution 63 http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002150/215084e.pdf</ref><ref>UN General Assembly file http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/67/124</ref> F'Diċembru 2012, l-Assemblea Ġenerali tan- [[Ġnus Magħquda|NU]] approvat il-proklamazzjoni tal-Jum Dinji tar-Radju, li b'hekk sar jum li għandu jiġi ċċelebrat mill-aġenziji, il-fondi u l-programmi kollha tan-NU u l-imsieħba tagħhom (ara File A/RES/67/124). Fl-UNESCO, il-konsultazzjoni, il-proklamazzjoni, u ċ-ċelebrazzjonijiet tmexxew minn Mirta Lourenco, Kap tas-Settur għall-Iżvilupp tal-Media. == L-ewwel Jum Dinji tar-Radju == F'ġieħ l-ewwel Jum Dinji tar-Radju fl-2012, Lifeline Energy, Frontline SMS, SOAS Radio, u Empowerhouse ospitaw seminar f'Londra. Firxa ta’ prattikanti, akkademiċi u fornituri tal-għodod għar-radju ingħaqdu mal-i[[School of Oriental and African Studies]] (SOAS) biex jesploraw modi kif ir-radju jista' jilħaq anke l-komunitajiet l-aktar remoti u vulnerabbli.<ref>{{Ċita web|url=https://en.unesco.org/commemorations/worldradioday|titlu=World Radio Day|data=2020-06-08|sit=UNESCO|lingwa=en|data-aċċess=2021-02-13}}</ref> Kelliema inkludew lil Guy Berger (Direttur għal-Libertà ta' Espressjoni u Żvilupp tal-Media fl-UNESCO), Chege Githiora (Chairman taċ-Ċentru ta' Studji Afrikani f'SOAS), Birgitte Jallov (Empowerhouse/ Panos London ), Amy O'Donnell (FrontlineSMS: Radju), Carlos Chirinos (SOAS Radio), u Linje Manyozo (LSE). Il-panel kien immexxi minn Lucy Durán (SOAS, BBC Radio 3, Human Planet ).{{Bżonn refererenza}} Fl-[[Università ta’ Pisa]] fl-Italja, fit-13 ta’ Frar 2012 saret attività pubblika biex tfakkar il-Jum Dinji tar-Radju. L-avveniment kien organizzat minn Italradio u l-Fakultà tal-Inġinerija u t-Telekomunikazzjoni u ffokat fuq l-ispiża u l-faċilità tal-użu tar-radju bħala sors ta’ informazzjoni.<ref>{{Ċita web|url=http://portale.italradio.org/index.php?name=News&file=article&sid=2332|titlu=A Pisa la Prima Giornata Mondiale della Radio :: Italradio :: ....perché c'è sempre una radio che trasmette in italiano.|data=22 January 2012|sit=Italradio|pubblikatur=Italradio|lingwa=Italian|data-aċċess=28 May 2012|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20131003090708/http://portale.italradio.org/index.php?name=News&file=article&sid=2332|arkivju-data=3 October 2013|url-status=dead}}</ref> Fl-2012, [[Barċellona|f'Barċellona]], Spanja, sar avveniment pubbliku organizzat mill-Kulleġġ tal-Inġiniera tat-Telekomunikazzjoni ta' Catalunya (COETTC) fil-21 ta' Frar 2012 biex jitfakkar il-Jum Dinji tar-Radju. L-avveniment ġie organizzat bl-għajnuna tal-[[Gvern tal-Katalunja]] . L-avveniment ewlieni kien panel ta’ diskussjoni bl-isem “Għal radju aktar globali u kompetittiv”.<ref>{{Ċita web|url=http://www.coettc.com/docs/noticias/PROGRAMA%20DIA%20MUNDIAL%20RADIO%20_2_.pdf|titlu=Jornada Fia Mundial de la Radio|sit=PIMEC|pubblikatur=PIMEC|lingwa=Catalan|data-aċċess=28 May 2012|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20140222160851/http://www.coettc.com/docs/noticias/PROGRAMA%20DIA%20MUNDIAL%20RADIO%20_2_.pdf|arkivju-data=22 February 2014}}</ref> Fl-[[Żvizzera|Isvizzera]], l-Unjoni Ewropea tax-Xandir organizzat Ġimgħa tar-Radju Diġitali. Din kienet sensiela ta' avvenimenti tekniċi li bdew fit-13 ta' Frar 2012, bil-parteċipazzjoni tal-organizzazzjonijiet ewlenin tal-istandardizzazzjoni tar-radju: DRM Consortium, WorldDMB, RadioDNS . Kien hemm ukoll trażmissjoni tar-radju diġitali lokali fid-DAB+ li turi d-demokratizzazzjoni tat-trażmissjoni għal strutturi iżgħar, bl-użu ta’ CRC mmb Tools għodod tar-radju mibnija fuq software miftuħ.<ref>{{Ċita web|url=http://tech.ebu.ch/events/digital-radio-summit12|titlu=Digital Radio Summit during Radio Week 2012|awtur=|data=|pubblikatur=EBU|data-aċċess=8 February 2012}}</ref> Netwerk tal-NGOs [[Bangladexx|tal-Bangladexx]] għar-Radju u l-Komunikazzjoni (BNNRC) jippromwovi l-osservanza tal-Jum Dinji tar-Radju fit-13 ta’ Frar 2012 b’kollaborazzjoni max-Xandir tas-servizz pubbliku, ix-Xandir Kummerċjali u x-Xandir Komunitarju fil-livelli lokali u nazzjonali. Il-Kumitat Nazzjonali għall-Osservazzjoni tal-Jum Dinji tar-Radju ġie stabbilit fil-Bangladexx għal dan il-għan.<ref>{{Ċita web|url=https://bnnrc.net/bangladesh-is-going-to-observe-7th-world-radio-day-sport-and-radio-13-february-2018/|titlu=Bangladesh is going to observe 7th World Radio Day: Sport and Radio 13 FEBRUARY, 2018 – Bangladesh NGOs Network for Radio & Communication|isem=|awtur=|data=|sit=bnnrc.net|lingwa=en-US|data-aċċess=17 September 2018|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180819230650/http://bnnrc.net/bangladesh-is-going-to-observe-7th-world-radio-day-sport-and-radio-13-february-2018/|arkivju-data=19 August 2018|url-status=dead}}</ref> == Temi == [[Stampa:World Radio Day event 2013 - UNESCO Headquarters, Paris.jpg|alt=world radio day|daqsminuri|Il-Jum Dinji tar-Radju 2013 - UNESCO HQ, Pariġi]] * 2013: Ir-radju fl-ewwel nofs tas-seklu 20 * 2014: L-ugwaljanza bejn is-sessi fir-radju * 2015: Iż-żgħażagħ u radju * 2016: Radju fi Żminijiet ta’ Diżastru u Emerġenza * 2017: Ir-Radju huwa Inti * 2018: Radju u Sports * 2019: Djalogu, tolleranza u paċi * 2020: Diversità * 2021: Dinja Ġdida, Radju Ġdid * 2022: Radju u Fiduċja * 2023: Radju u Paċi * 2024: Radju: Seklu ta' Informazzjoni, Divertiment u Edukazzjoni <ref>{{Ċita web|url=https://www.unesco.org/en/days/world-radio/radio-next-century|titlu=Radio: A century informing, entertaining and educating|awtur=Unesco.org|data=4 January 2024|pubblikatur=UNESCO|data-aċċess=11 February 2024}}</ref> == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == {{commonscat}} * [https://en.unesco.org/commemorations/worldradioday/ Il-websajt tal-Unesco għall-Jum Dinji tar-Radju] * [http://www.urti.org/ Unjoni Internazzjonali tar-Radju u t-Televiżjoni] * [http://www.ebu.ch/ Unjoni Ewropea tax-Xandir] * [http://www.academiadelaradio.es/ Academia Española de la Radio] * [http://www.radioacademy.us/ Akkademja tal-Arti u x-Xjenzi tar-Radju] [[Kategorija:UNESCO]] [[Kategorija:Radju]] [[Kategorija:Jiem internazzjonali]] 4xe2r9trtnyadkk00npk72dib1qovvz 0 33153 319012 318936 2024-12-19T13:28:57Z Trigcly 17859 /* Leo Africanus */ żieda kontenut 319012 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Timbuktu''' (pronunzja: /ˌtɪmbʌkˈtuː/ ''TIM-buk-TOO''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Tombouctou''; bil-Koyra Chiini: ''Tumbutu''; bit-Tuareg: ⵜⵏⵀⵗⵜ, <small>b'ittri Rumani:</small> ''Tin Bukt'') hija belt antika fil-[[Mali]], li tinsab 20 kilometru (12-il mil) fit-Tramuntana tax-xmara Niġer. Hija l-[[belt kapitali]] tar-Reġjun ta' Tombouctou, wieħed minn tmien reġjuni amministrattivi tal-Mali, u skont iċ-ċensiment tal-2018 għandha popolazzjoni ta' 32,460 ruħ. L-evidenza [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tissuġġerixxi li fir-reġjun kien hemm insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]], ferm qabel il-prominenza kummerċjali u tal-istudju [[Iżlam|Iżlamiku]] li kellha l-belt fil-perjodu [[Medjuevu|Medjevali]]. Timbuktu bdiet bħala insedjament staġonali u saret insedjament permanenti fis-seklu 12. Wara bidla fir-rotot kummerċjali, b'mod partikolari wara ż-żjara ta' [[Mansa Musa]] għall-ħabta tal-1325, Timbuktu ffjorixxiet, minħabba l-pożizzjoni strateġika tagħha, permezz tal-kummerċ tal-melħ, tad-dehen u tal-avorju. Gradwalment kibret bħala belt Iżlamika importanti tul ir-rotta kummerċjali tas-[[Saħara]] u attirat bosta studjużi u kummerċjanti qabel ma saret parti mill-Imperu tal-Mali fil-bidu tas-seklu 14. Fl-ewwel nofs tas-seklu 15, il-poplu [[Tuareg]] ħa l-kontroll tal-belt għal perjodu qasir, u mbagħad l-Imperu ta' Songhai li kien qed jikber assorbiha fl-1468. Armata [[Marokk|Marokkina]] għelbet l-Imperu ta' Songhai fl-1591 u għamlet lil Timbuktu bħala l-belt kapitali. L-invażuri stabbilew klassi ġdida ta' mexxejja, l-Arma, li wara l-1612 saru prattikament indipendenti mill-Marokk. Fl-epoka tad-deheb tagħha, in-network kummerċjali estensiv u l-istudjużi Iżlamiċi appoġġaw il-kummerċ importanti tal-kotba. Flimkien mal-kampusijiet tal-Madrasa ta' Sankore, università Iżlamika, Timbuktu ġiet stabbilita bħala ċentru tal-istudji fl-[[Afrika]]. [[Kittieb|Kittieba]] storiċi notevoli, bħal [[Shabeni]] u [[Leo Africanus]], kitbu dwar il-belt. Dawn il-ġrajjiet qanqlu l-ispekulazzjoni fl-[[Ewropa]], fejn ir-reputazzjoni tal-belt minn waħda ta' rikkezza nbidlet għal waħda ta' misteru. L-epoka tad-deheb tal-belt bħala ċentru kulturali u tat-tagħlim ewlieni tal-Imperu tal-Mali ġiet segwita minn perjodu twil ta' deklin. Tribujiet differenti ggvernaw sa ma l-Franċiżi ħadu l-kontroll tal-Mali fl-1893, f'reġim li dam sa ma l-pajjiż sar ir-Repubblika tal-Mali fl-1960. Fl-[[Storja|istorja]] reċenti, Timbuktu ffaċċjat theddidiet minn gruppi estremisti li wasslu għall-qerda tas-siti [[Kultura|kulturali]]; diversi sforzi mill-komunitajiet lokali u internazzjonali ppruvaw jippreservaw il-wirt tagħha. Il-popolazzjoni tal-belt ċkienet minħabba dawn il-kwistjonijiet reċenti. == Toponimija == Matul is-sekli, l-[[ortografija]] ta' Timbuktu varjat ferm: minn ''Tenbuch'' fl-Atlas Katalan (1375), għal ''Thambet'' tal-vjaġġatur [[Antonio Malfante]] f'ittra li kiteb fl-1447, isem adottat ukoll minn [[Alvise Cadamosto]] fil-''Vjaġġi ta' Cadamosto'', għal ''Timbúktu'' u ''Timbu'ktu'' ta' [[Heinrich Barth]]. L-ortografija Franċiża spiss tidher f'referenzi internazzjonali bħala ''Tombouctou''. L-ortografija [[Lingwa Ġermaniża|Ġermaniża]] "Timbuktu" u l-varjant "Timbucktu" għaddew għand l-ortografija [[Lingwa Ingliża|Ingliża]] u l-ewwel formulazzjoni saret l-iżjed li tintuża kemm bl-Ingliż kif ukoll bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]. Diversi opri ewlenin bl-Ingliż użaw ukoll l-ortografija "Timbuctoo", u din titqies bħala l-forma korretta bl-Ingliż minn diversi studjużi; xi kultunt jintużaw ukoll il-varjanti "Timbuctou" u "Timbuctu". Il-Franċiżi għadhom jużaw l-ortografija "Tombouctou" li ilhom jużaw għal iktar minn seklu; fost id-diversji varjanti hemm "Temboctou" (użat mill-esploratur [[René Caillié]]) u "Tombouktou", iżda qajla jintużaw. Varjanti ortografiċi jeżistu wkoll għal postijiet oħra bħal Jenne ([[Djenné]]) u Segu ([[Ségou]]). Apparti l-ortografija, it-toponimija ta' Timbuktu għadha kwistjoni miftuħa wkoll. Ġew deskritti mill-inqas erba' oriġini possibbli tal-isem ta' Timbuktu: * oriġini Songhay: kemm Leo Africanus kif ukoll Heinrich Barth kienu jemmnu li l-isem oriġina minn żewġ [[Kelma|kelmiet]] bis-Songhay: Leo Africanus jikteb li r-Renju ta' Tombuto ngħata isem raħal tal-istess isem, stabbilit fl-1213 jew fl-1214 minn [[Mansa Sulayman]]. Il-kelma stess kienet tikkonsisti minn żewġ partijiet: ''tin'' (ħajt) u ''butu'' (il-Ħajt ta' Butu). Africanus ma spjegax it-tifsira ta' ''Butu''. Heinrich Barth kiteb: "Ir-raħal x'aktarx li ssemma hekk, għax oriġinarjament inbena f'kavità jew f'ħofra fl-għoljiet tar-ramel. Tùmbutu tfisser ħofra jew ġuf bil-lingwa Songhay: li kieku kienet kelma bit-Temáshight (Tamashek), kienet tinkiteb bħala Timbuktu. L-isem ġeneralment jiġi interpretat mill-[[Ewropa|Ewropej]] bħala l-''bir'' ta' Buktu (l-istess kelma bil-[[Lingwa Persjana|Persjan]]: bâkhtàr باختر = fejn tinżel ix-[[xemx]], il-Punent), iżda ''tin'' ma għandha x'taqsam xejn ma' ''bir''". * oriġini [[Berberi|Berbera]]: l-istoriku mill-Mali [[Sekene Cissoko]] jipproponi [[etimoloġija]] differenti: il-fundaturi Tuareg tal-belt tawha isem Berberu, isem magħmul minn żewġ partijiet: ''tin'', il-forma femminili ta' ''in'' (post ta') u ''bouctou'', duna żgħira. B'hekk, Timbuktu skontu tfisser "post miksi b'duni żgħar". * [[Abd al-Sadi]] joffri spjegazzjoni oħra fit-''Tarikh al-Sudan'' tas-[[seklu 17]]: "It-Tuareg għamluha moħba għall-affarijiet u għall-provvisti tagħhom, u kibret f'salib it-toroq għall-vjaġġaturi ġejjin u sejrin. Kienet tieħu ħsieb l-affarijiet tagħhom [[mara]] [[Skjavitù|skjava]] minn tagħhom imsejħa Timbuktu, li bil-lingwa tagħhom tfisser "dik li kellha tagħbija". Il-post fejn kienet tikkampja ngħata isimha". * L-Orjentalist Franċiż [[René Basset]] ressaq teorija oħra: l-isem oriġina mill-għerq Zenaga ''b-k-t'', li jfisser "distanti" jew "moħbija", u l-partiċella possessiva femminili ''tin''. It-tifsira ta' "moħbija" jaf tindika l-pożizzjoni tal-belt f'kemxejn ta' ħofra. Il-validità ta' dawn it-teoriji tiddependi fuq l-identità tal-fundaturi oriġinali tal-belt: saħansitra fis-sena 2000, ir-riċerka arkeoloġika baqgħet ma sabitx fdalijiet li jmorru lura għas-sekli 11 jew 12 fil-limiti tal-belt moderna, minħabba d-diffikultà tal-iskavi f'metri sħaħ ta' ramel li difen il-fdalijiet matul l-aħħar sekli. Mingħajr ebda konsensus, l-etimoloġija ta' Timbuktu għadha mhux ċara. == Preistorja == L-istess bħala rħula Medjevali importanti tal-Punent tal-Afrika bħal Djenné, Gao u Dia, qrib Timbuktu ġew skoperti insedjamenti ta' Żmien il-[[Ħadid]] li jmorru lura għal qabel l-istabbiliment tal-belt. Għalkemm l-akkumulu ta' saffi ħoxnin tar-ramel xekkel l-iskavi arkeoloġiċi tal-belt, f'parti mill-pajsaġġ tal-madwar inkixfu xi bċejjeċ tal-fuħħar fis-superfiċe. Stħarriġ tal-inħawi mwettaq minn Susan u Roderick McIntosh fl-1984 identifika diversi siti ta' Żmien il-ħadid tul l-el-Ahmar, sistema antika tal-widien ftit kilometri 'l bogħod lejn il-Lvant tal-belt moderna. Kumpless ta' Żmien il-Ħadid fuq għolja, madwar 9 kilometri (5.5 mili) fix-Xlokk ta' Timbuktu qrib Wadi el-Ahmar ġie skavat bejn l-2008 u l-2010 minn arkeologi mill-Università ta' Yale u mill-Missjoni Kulturali ta' Timbuktu. Ir-riżultati jissuġġerixxu li s-sit ġie okkupat għall-ewwel darba matul is-seklu 5 [[Ante Christum natum|Q.K]]., iffjorixxa matul it-tieni nofs tal-ewwel millenju [[WK|W.K]]. u eventwalment sfaxxa matul l-aħħar tas-seklu 10 jew il-bidu tas-seklu 11 W.K. == Storja == Timbuktu donnu saret referenza komuni għal post imbiegħed u misterjuż, iżda l-belt innifisha fl-imgħoddi kienet ċentru kummerċjali b'saħħtu u magħruf mad-dinja kollha, kif ukoll hotspot akkademiku tad-dinja Medjevali. Timbuktu hija unika minħabba l-fatt li kellha bosta mexxejja differenti, iżda l-epoka tad-deheb tal-belt kienet taħt l-Imperu tal-Mali fis-sekli 13 u 14. Mansa Mūsā għamilh famuża ħafna meta stabbilixxa università tat-tagħlim Iżlamiku hemmhekk. L-università kienet tgħallem ħafna iktar minn studji Iżlamiċi, fosthom suġġetti bħall-istorja, ir-retorika, id-[[dritt]], ix-[[xjenza]] u l-[[mediċina]]. Mansa Mūsā introduċa wkoll lil Timbuktu, u l-Imperu tal-Mali inġenerali, lill-bqija tad-dinja Medjevali permezz tal-''Hajj'' tiegħu, u ż-żmien li qatta' fil-[[Mekka]] minnufih ispira lill-vjaġġaturi Għarab biex iżuru t-Tramuntana tal-Afrika. Madankollu, l-Ewropej ma żarux il-belt qabel ferm wara, minħabba l-vjaġġ iebes u twil, u b'hekk baqa' xi ftit jew wisq sens ta' misteru madwar il-belt. Timbuktu primarjament kisbet il-ġid tagħha mill-estrazzjoni tad-deheb u tal-melħ lokali, minbarra l-kummerċ tal-iskavi trans-Saħarjan. Id-deheb kien prodott bażiku ta' valur għoli fir-reġjun [[Mediterran]] u l-melħ kien popolari l-iktar fin-Nofsinhar tal-belt, għalkemm x'aktarx li l-ikbar assi li kellha Timbuktu kienet il-pożizzjoni [[Ġeografija|ġeografika]] tagħha. Il-belt tinsab 9 mili mix-xmara Niġer, u b'hekk l-art agrikola tal-madwar hija ferm għammiela, u tinsab qrib id-[[Saħara|Deżert tas-Saħara]], u b'hekk tiffaċilita rotot kummerċjali aċċessibbli. Timbuktu tinsab f'salib it-toroq ukoll bejn ir-reġjuni tat-Tramuntana tal-Afrika, tal-Punent tal-Afrika u tal-Afrika Ċentrali. Minħabba f'hekk, Timbuktu żviluppat f'ċentru kulturali mħallat. L-Imperu tal-Mali qabad it-triq tan-niżla b'mod kostanti f'nofs is-seklu 15, u minfloku laħaq l-Imperu tas-Songhai. Madankollu, il-belt ta' Timbuktu għal żmien qasir tmexxiet mit-Tuareg qabel ma sfat f'idejn il-poplu Songhai. Minkejja l-bidliet kbar fil-poter, ġeneralment Timbuktu ffjorixxiet sal-invażjoni tal-Marokkini fl-Imperu tas-Songhai fl-1590 u sal-okkupazzjoni ta' Timbuktu mill-Marokkini fl-1591, wara l-Battalja ta' Tondibi. Fl-1593, il-biċċa l-kbira tal-fakultà tal-università ġiet ġustizzjata jew eżiljata minħabba nuqqas ta' lealtà lejn il-mexxejja l-ġodda, u b'hekk flimkien mad-deklin fil-kummerċ minħabba ż-żieda fil-kompetizzjoni mir-rotot trans-Atlantiċi l-ġodda tat-tbaħħir, il-belt tilfet ir-rilevanza tagħha. Madankollu, ma kienx qabel is-snin 90 tas-seklu 19 li Timbuktu ġiet formalment inkorporata fil-kolonja Franċiża tal-Mali, u fl-1960 ġiet iddikjarata bħala parti min-nazzjon indipendenti tal-Mali. Illum il-ġurnata, il-popolazzjoni ta' Timbuktu ċkienet b'mod sostanzjali mill-ikbar popolazzjoni stmata ta' 100,000 ruħ fil-perjodu Medjevali. Il-belt batiet minn ħafna faqar għal diversi snin u għadha tiddependi fuq il-finanzjament mill-gvern bħala mezz ta' sopravivenza. === Assedju ta' Timbuktu === Fit-8 ta' Awwissu 2023, Timbuktu ġarrbet imblokk totali mill-Jama'at Nasr al-Islam wal Muslimin (JNIM), u dan żied il-faqar u wassal għal skarsezza fl-ikel. 33,000 ruħ ħarbu mill-belt u mill-inħawi tal-madwar u 1,000 ruħ ħarbu lejn il-[[Mawritanja]] mill-bidu tal-assedju. L-assedju beda wara l-irtirar ta' MINUSMA, il-missjoni tan-[[Nazzjonijiet Uniti]] matul il-Gwerra tal-Mali. == Ġeografija == Timbuktu tinsab fit-tarf tan-Nofsinhar tas-Saħara, 15-il kilometru (9.5 mili) fit-Tramuntana tal-kanal prinċipali tax-xmara Niġer. Il-belt hija mdawra bl-għaram tar-ramel u t-toroq spiss ikunu mimlijin ramel. Il-port ta' Kabara jinsab 8 kilometri (5 mili) lejn in-Nofsinhar tal-belt u huwa kkollegat ma' fergħa tax-xmara permezz ta' kanal ta' 3 kilometri (2 mili). Il-kanal kien imtela' sedimenti iżda fl-2007 is-sedimenti tneħħew bħala parti minn proġett iffinanzjat mil-[[Libja]]. L-għargħar annwali tax-xmara Niġer hija r-riżultat tax-xita qliel li tinżel u tinġabar fl-ilmijiet prinċipali tax-xmajjar Niġer u Bani fil-[[Ginea]] u fit-Tramuntana tal-[[Kosta tal-Avorju]]. L-eqqel tax-xita f'dawn l-inħawi tinżel f' Awwissu iżda l-ilma tal-għargħar idum daqsxejn biex jinżel tul is-sistema tax-xmajjar u mid-Delta Interna tax-xmara Niġer. F'Koulikoro, 60 kilometru (37 mil) 'l isfel minn [[Bamako]], l-eqqel tal-għargħar ikun f'Settembru, filwaqt li f'Timbuktu l-għargħar idum iktar u normalment jilħaq il-qofol tiegħu fi tmiem Diċembru. Fl-imgħoddi, l-inħawi affettwata bl-għargħar tax-xmara kienu iktar estensivi u matul is-snin permezz tax-xita qliel, l-ilma tal-għargħar kien jilħaq il-periferiji tal-Punent ta' Timbuktu stess. Qala navigabbli żgħira lejn il-Punent tal-belt tintwera fuq il-mapep ippubblikati minn Heinrich Barth fl-1857 u minn Félix Dubois fl-1896. Bejn l-1917 u l-1921, matul il-perjodu kolonjali, il-Franċiżi użaw l-[[Skjavitù|iskjavi]] biex iħaffru kanal dejjaq li jikkollega lil Timbuktu ma' Kabara. Matul id-deċennji ta' wara dan imtela' bis-sedimenti u bir-ramel, iżda fl-2007, bħala parti minn proġett apposta, il-kanal ġie skavat mill-ġdid biex b'hekk kull meta jseħħ l-għargħar tax-xmara Niġer, Timbuktu terġa' tiġi kkollegata ma' Kabara. Il-gvern tal-Mali wiegħed li jindirizza l-problemi marbuta mad-disinn tal-kanali għaliex attwalment ma fihx pontijiet għan-nies bil-mixi, u x-xtut weqfin u instabbli jagħmluha diffiċli biex wieħed jaċċessa l-ilma. Kabara tista' tiffunzjona bħala port f'Diċembru u f'Jannar biss meta jseħħ l-għargħar tax-xmara. Meta l-livelli tal-ilma jkunu iktar baxxi, id-dgħajjes jirmiġġaw f'Korioumé li hija kkollegata ma' Timbuktu permezz ta' triq pavimentata twila 18-il kilometru (11-il mil). === Klima === Timbuktu għandha klima sħuna tad-deżert (''BWh'') skont il-klassifikazzjoni klimatika ta' Köppen. It-temp ikun estremament sħun u niexef kważi matul s-sena kollha, u l-biċċa l-kbira tax-xita tal-belt tinżel bejn Ġunju u Settembru, minħabba l-influwenza taż-Żona ta' Konverġenza Intertropikali. Il-livell ta' varjazzjoni fit-temperaturi binhar ikun ogħla fl-istaġun tan-nixfa milli fl-istaġun tax-xita. It-temperaturi massimi ta' kuljum fl-iktar xhur sħan tas-sena – April, Mejju u Ġunju – jaqbżu l-40 °C (104 °F). L-iżjed temperaturi baxxi jkunu matul l-iktar xhur miti tas-sena – Diċembru, Jannar u Frar. Madankollu, it-temperaturi massimi medji ma jinżlux taħt it-30 °C (86 °F). Dawn ix-xhur tax-xitwa jkunu kkaratterizzati minn irjieħ aliżej nexfin u li jaqilgħu t-trab, li jonfħu mir-Reġjun ta' Tibesti fis-Saħara lejn in-Nofsinhar tal-Golf tal-Ginea. Dawn l-irjieħ jaqilgħu l-partiċelli tat-trab u b'hekk jillimitaw il-viżibbiltà; xi kultant dan il-fenomenu jiġi mlaqqam bħala ċ-"Ċpar ta' Harmattan". Barra minn hekk, meta t-trab joqgħod fil-belt, jakkumula r-ramel u titkattar id-deżertifikazzjoni.{{Weather box|location=Timbuktu (1950–2000, extremes 1897–present)|metric first=yes|single line=yes|Jan record high C=41.6|Feb record high C=43.5|Mar record high C=46.1|Apr record high C=48.9|May record high C=49.0|Jun record high C=49.0|Jul record high C=46.0|Aug record high C=46.5|Sep record high C=45.0|Oct record high C=48.0|Nov record high C=42.5|Dec record high C=40.0|year record high C=49.0|Jan high C=30.0|Feb high C=33.2|Mar high C=36.6|Apr high C=40.0|May high C=42.2|Jun high C=41.6|Jul high C=38.5|Aug high C=36.5|Sep high C=38.3|Oct high C=39.1|Nov high C=35.2|Dec high C=30.4|year high C=36.8|Jan mean C=21.5|Feb mean C=24.2|Mar mean C=27.6|Apr mean C=31.3|May mean C=34.1|Jun mean C=34.5|Jul mean C=32.2|Aug mean C=30.7|Sep mean C=31.6|Oct mean C=30.9|Nov mean C=26.5|Dec mean C=22.0|year mean C=28.9|Jan low C=13.0|Feb low C=15.2|Mar low C=18.5|Apr low C=22.5|May low C=26.0|Jun low C=27.3|Jul low C=25.8|Aug low C=24.8|Sep low C=24.8|Oct low C=22.7|Nov low C=17.7|Dec low C=13.5|year low C=21.0|Jan record low C=1.7|Feb record low C=7.5|Mar record low C=7.0|Apr record low C=8.0|May record low C=18.5|Jun record low C=17.4|Jul record low C=18.0|Aug record low C=20.0|Sep record low C=18.9|Oct record low C=13.0|Nov record low C=11.0|Dec record low C=3.5|year record low C=1.7|Jan rain mm=0.6|Feb rain mm=0.1|Mar rain mm=0.1|Apr rain mm=1.0|May rain mm=4.0|Jun rain mm=16.4|Jul rain mm=53.5|Aug rain mm=73.6|Sep rain mm=29.4|Oct rain mm=3.8|Nov rain mm=0.1|Dec rain mm=0.2|year rain mm=182.8|unit rain days=0.1 mm|Jan rain days=0.1|Feb rain days=0.1|Mar rain days=0.1|Apr rain days=0.6|May rain days=0.9|Jun rain days=3.2|Jul rain days=6.6|Aug rain days=8.1|Sep rain days=4.7|Oct rain days=0.8|Nov rain days=0.0|Dec rain days=0.1|year rain days=25.3|Jan sun=263.9|Feb sun=249.6|Mar sun=269.9|Apr sun=254.6|May sun=275.3|Jun sun=234.7|Jul sun=248.6|Aug sun=255.3|Sep sun=248.9|Oct sun=273.0|Nov sun=274.0|Dec sun=258.7|year sun=3106.5|source 1=World Meteorological Organization u NOAA (1961–1990)|date=August 2010|source 2=Meteo Climat (temperaturi għoljin u baxxi rekord)}} == Ekonomija == === Kummerċ tal-melħ === Il-ġid u l-eżistenza proprja ta' Timbuktu kienu jiddependu fuq il-pożizzjoni tagħha bħala ċ-ċentru tan-Nofsinhar ta' rotta kummerċjali trans-Saħarjana importanti; illum il-ġurnata, l-unika merkanzija li tiġi ttrasportata minn żmien għal żmien tul id-deżert hija vjeġġi ta' melħ miċ-ċentru tal-estrazzjoni ta' Taoudenni fis-Saħara ċentrali, 664 kilometru (413-il mil) fit-Tramuntana ta' Timbuktu. Sat-tieni nofs tas-seklu 20, il-biċċa l-kbira tal-melħ kien jiġi ttrasportat permezz ta' karovani kbar tal-melħ jew ''azalai'', waħda li kienet titlaq minn Timbuktu fil-bidu ta' Novembru u oħra fl-aħħar ta' Marzu. Il-karovani ta' diversi eluf ta' iġmla kienu jdumu tliet ġimgħa kull naħa, u kienu jittrasportaw l-ikel lill-minaturi u jerġgħu lura b'kull ġemel mgħobbi b'120-150 kilogramma ta' melħ. It-trasport tal-melħ kien fil-biċċa l-kbira tiegħu kkontrollat min-nomadi tad-deżert tat-tribù Berabich (jew Barabish) li jitkellmu l-Għarbi. Għalkemm ma hemm l-ebda triq, issa l-melħ normalment jiġi ttrasportat minn Taoudenni bit-trakkijiet. Minn Timbuktu l-melħ jiġi ttrasportat bid-dgħajsa lejn irħula oħra fil-Mali. Bejn is-sekli 12 u 14, il-popolazzjoni ta' Timbuktu kibret immensament minħabba influss tal-Bono, tat-Tuareg, tal-Fulani u tas-Songhai li kienu jiġu minħabba l-kummerċ, is-sigurtà jew l-istudju. Sal-1300, il-popolazzjoni kibret għal 10,000 ruħ u baqgħet tikber sa ma laħqet madwar 50,000 ruħ fis-seklu 16. === Agrikoltura === Fir-reġjun ta' Timbuktu ma tinżilx biżżejjed xita biex ikun hemm agrikoltura u għelejjel ibbażati purament fuq l-ilma tax-xita u għaldaqstant jissaqqew bl-ilma mix-xmara Niġer. L-għalla agrikola prinċipali hija r-ross. Ir-ross Afrikan li jikber f'wiċċ l-ilma (''Oryza glaberrima'') tradizzjonalment tkabbar fir-reġjuni qrib ix-xmara li jiġu mgħerrqa matul l-għargħar annwali. Iż-żrieragħ jinżergħu fil-bidu tal-istaġun tax-xita (Ġunju–Lulju) biex meta jasal l-ilma tal-għargħar, il-pjanti jkunu diġà kibru sa għoli ta' 30-40 ċentimetru (12-16-il pulzier). Il-pjanti jikbru sa għoli ta' 3 metri (10 piedi) iktar ma jgħola l-livell tal-ilma. Ir-ross jinħasad bil-kenura f'Diċembru. Il-proċedura hija waħda prekarja ħafna u r-rendimenti jkunu baxxi, iżda dan il-metodu għandu l-vantaġġ li jeħtieġ ftit investiment tal-kapital. Għalla ta' suċċess tiddependi b'mod kritiku fuq l-ammont u t-tempestività tax-xita fl-istaġun tax-xita u l-għoli tal-għargħar. Sa ċertu punt, il-wasla tal-ilma tal-għargħar tista' tiġi kkontrollata permezz tal-kostruzzjoni ta' digi żgħar tat-tajn li jgħerqu malli jgħola l-livell tal-ilma. Għalkemm ir-ross li jikber f'wiċċ l-ilma għadu jiġi kkultivat fl-inħawi ta' Timbuktu, il-biċċa l-kbira tar-ross issa jitkabbar fi tliet żoni irrigati relattivament kbar li jinsab fin-Nofsinhar tal-belt: Daye (392 ettaru), Koriomé (550 ettaru) u Hamadja (623 ettaru). L-ilma jiġi ppumpjat mix-xmara permezz ta' għaxar "viti" kbar ta' [[Arkimede]] li ġew installata għall-ewwel darba fis-snin 90 tas-seklu 20. Iż-żoni irrigati jitmexxew bħala kooperattivi b'madwar 2,100 familja jikkultivaw irqajja' żgħar. Kważi r-ross kollu li jiġi prodott jiġi kkonsmat mill-familji stess. Ir-rendimenti għadhom relattivament baxxi u l-[[Bidwi|bdiewa]] qed jiġu mħeġġa jibdlu l-prattiki agrikoli tagħhom. === Turiżmu === Il-biċċa l-kbira tat-turisti jżuru Timbuktu bejn Novembru u Frar meta t-temperatura tkun iktar baxxa. Fis-snin 80 tas-seklu 20, l-akkomodazzjoni għat-turisti kienet ipprovduta mil-Lukanda Hendrina Khan u minn żewġ lukandi żgħar oħra: il-Lukanda Bouctou u l-Lukanda Azalaï. Matul id-deċennji ta' wara, l-għadd ta' turisti kiber tant li sal-2006 kien hemm seba' lukandi żgħar. Il-belt ibbenefikat mid-dħul mit-taxxa għat-turisti magħrufa bħala CFA 5000, mill-bejgħ tal-oġġetti [[Artiġjan|artiġjanali]] u mill-impjieg tal-gwidi lokali. ==== Attakki ==== Mill-2008, membri tal-[[al-Qaeda]] fil-[[Magreb]] [[Iżlam|Iżlamiku]] bdew jaħtfu gruppi ta' turisti fir-reġjun tas-[[Saħel]]. F'Jannar 2009, erba' turisti nħatfu qrib il-fruntiera bejn il-Mali u n-[[Niġer]] wara li attendew festival kulturali f'Anderamboukané. Sussegwentement wieħed mit-turisti nqatel. Minħabba dan u diversi inċidenti oħra, għadd ta' stati inkluż [[Franza]], ir-[[Renju Unit]] u l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]], bdew jagħtu parir liċ-ċittadini tagħhom biex jevitaw li jivvjaġġaw 'il bogħod minn Bamako. L-għadd ta' turisti li żaru Timbuktu naqas f'daqqa minn madwar 6,000 ruħ fl-2009 għal 492 ruħ biss fl-ewwel erba' xhur tal-2011. Minħabba tħassib dwar is-sigurtà, il-gvern tal-Mali ttrasferixxa l-Festival fid-Deżert tal-2010 minn Essakane għall-periferiji ta' Timbuktu. F'Novembru 2011, nies armati bl-armi tan-nar attakkaw lit-turisti li kienu qed joqogħdu f'lukanda f'Timbuktu, u qatlu turista u ħatfu tliet turisti oħra. Dan kien l-ewwel attakk terroristiku f'Timbuktu. Fl-1 ta' April 2012, jum wara li nħatfet Gao, Timbuktu nħatfet mingħand il-militar tal-Mali mir-ribelli Tuareg tal-MNLA u ta' Ansar Dine. Ħamest ijiem wara, l-MNLA ddikjarat li r-reġjun sar indipendenti mill-Mali u sejħitu bħala n-nazzjon ta' Azawad. L-entità [[politika]] ddikjarat ma ġiet irrikonoxxuta minn l-ebda nazzjon reġjonali jew mill-komunità internazzjonali u sfaxxat tliet xhur wara fit-12 ta' Lulju. Fit-28 ta' Jannar 2013, truppi Franċiżi u tal-gvern tal-Mali bdew jerġgħu jieħu l-kontroll ta' Timbuktu mingħand ir-ribelli Iżlamisti. Il-qawwa ta' 1,000 suldat Franċiż flimkien ma' 200 suldat mill-Mali wasslet biex Timbuktu terġa' tittieħed mingħajr ġlied. Il-gruppi Iżlamisti diġà kienu ħarbu lejn it-Tramuntana ftit jiem qabel, wara li taw in-nar lill-Istitut ta' Ahmed Baba, li kien jospita bosta manuskritti importanti. Il-binja li kienet tospita l-Istitut ta' Ahmed Baba ġiet iffinanzjata mill-[[Afrika t'Isfel]], u kien fiha 30,000 manuskritt. L-aħbarijiet bir-radju ta' BBC World irrapportaw fid-29 ta' Jannar 2013 li madwar 28,000 manuskritt fl-Istitut kienu tneħħew mill-binja u tpoġġew f'post sikur qabel l-attakk mill-gruppi Iżlamisti, u li madwar 2,000 manuskritt intilfu t-traċċi tagħhom. L-għan tal-Istitut kien li jkun riżorsa għar-riċerka Iżlamika. Fit-30 ta' Marzu 2013, ribelli ġiħadisti infiltraw f'Timbuktu disat ijiem qabel attakk suwiċida bil-bombi f'punt ta' kontroll tal-armata tal-Mali fl-ajruport internazzjonali, li qatel suldat. Il-ġlied dam sal-1 ta' April, meta l-inġenji tal-ajru militari Franċiżi għen lill-forzi tal-art tal-Mali jkeċċu lir-ribelli li kien għad fadal miċ-ċentru tal-belt. == Ġrajjiet bikrin fil-Punent == Il-ġrajjiet dwar il-ġid kbir ta' Timbuktu għenu biex iqanqlu l-esplorazzjoni Ewropea tal-kosta tal-Punent tal-Afrika. Fost l-iżjed deskrizzjonijiet famużi ta' Timbuktu hemm dawk ta' Leo Africanus u ta' Shabeni. === Leo Africanus === X'aktarx li l-iżjed famuża fost il-ġrajjiet miktuba dwar Timbuktu hija dik ta' Leo Africanus, imwieled El Hasan ben Muhammed el-Wazzan-ez-Zayyati f'[[Granada (Spanja)|Granada]] fl-1485. Il-familja tiegħu kienet fost l-eluf ta' Musulmani mkeċċija mir-Re Ferdinandu u r-Reġina Isabel wara li reġgħu ħakmu [[Spanja]] fl-1492. Huma marru joqogħdu fil-[[Marokk]], fejn Leo studja f'[[Fes]] u akkumpanja lil zijuh f'missjonijiet diplomatiċi fit-Tramuntana tal-Afrika. Matul dawn il-vjaġġi, huwa żar Timbuktu. Bħala żagħżugħ huwa kien inħataf mill-pirati u ġie ppreżentat bħala skjav tassew mgħallem lil [[Papa Ljun X]], li ħelsu, għammdu bl-isem ta' "Johannis Leo de Medici", u kkummissjonah biex jikteb stħarriġ dettaljat tal-Afrika bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]. Il-ġrajjiet tiegħu pprovdew il-biċċa l-kbira ta' dak li l-Ewropej kienu jafu dwar il-kontinent għad-diversi sekli ta' wara. Hu u jiddeskrivi lil Timbuktu meta l-Imperu tas-Songhai kien fl-aqwa tiegħu, fil-ktieb tiegħu jinkludi d-deskrizzjoni li ġejja:<blockquote>Ir-re għani ta' Tombuto kellu bosta platti u xettri tad-deheb, uħud minnhom li jiżnu xi 1,300 libbra. ... Huwa dejjem kellu miegħu 3,000 raġel rekbin iż-[[Żiemel|żwiemel]] ... (u) ġabra kbira ta' [[Tabib|tobba]], imħallfin, patrijiet u rġiel mgħallma oħrajn, miżmuma fuq wiċċ l-idejn għas-spejjeż tar-re. Leo Africanus — ''Descrittione dell' Africa''.<ref>Leo Africanus 1896, p. 824 Vol. 3.</ref></blockquote>Skont Leo Africanus, kien hemm abbundanza ta' provvisti ta' qmuħ, bhejjem tal-ifrat, ħalib u butir prodotti lokali, għalkemm ma kienx hemm ġonna jew għelieqi bis-siġar tal-[[frott]] madwar il-belt. F'silta oħra fejn jiddeskrivi l-ġid tal-ambjent u tar-re, Leo Africanus isemmi r-rarità ta' wieħed mill-prodotti bażiċi kummerċjali ta' Timbuktu: il-melħ.<blockquote>L-abitanti huma għonja ħafna, speċjalment il-barranin li baqgħu jgħixu fil-pajjiż [..] Iżda l-provvista tal-melħ naqset ferm għax tinġarr hawnhekk minn Tegaza, xi 500 mil [800 kilometru] minn Timbuktu. Inzertajt kont fil-belt fi żmien meta tagħbija tal-melħ kienet tinbigħ għal tmenin dukat. Ir-re għandu teżor sħiħ ta' muniti u ingotti tad-deheb. Leo Africanus —  ''Descrittione dell'Africa''.<ref>Brians, Paul (1998). ''Reading About the World''. Vol. II. Fort Worth, TX: Harcourt Brace College Publishing.</ref></blockquote>Dawn id-deskrizzjonijiet u s-siltiet ġibdu l-attenzjoni tal-esploraturi Ewropej. Leo Africanus iddeskriva wkoll l-aspetti iktar ta' kuljum tal-belt, bħad-"djar mibnija bil-[[ġebla tal-ġir]] u msaqqfa bil-ħuxlief" – għalkemm dawn fil-biċċa l-kbira ngħataw il-ġenb. === Shabeni === Bejn wieħed u ieħor 250 sena wara ż-żjara ta' Leo Africanus f'Timbuktu, il-belt kellha bosta mexxejja. Fi tmiem is-seklu 18, il-kontroll tal-mexxejja Marokkini fuq il-belt batta, u dan wassal għal perjodu ta' governanza instabbli minn tribù għall-oħra f'qasir żmien. Matul it-tmexxija ta' waħda minn dawk it-tribujiet, il-Hausa, tifel ta' 14-il sena jismu [[Shabeni]] (jew Shabeeny) minn [[Tétouan|Tetouan]] fil-kosta tat-Tramuntana tal-Marokk akkumpanja lil missieru fi żjara lejn Timbuktu. Shabeni qagħad f'Timbuktu għal 3 snin qabel ma mar lejn belt ewlenija magħrufa bħala Housa, li kienet tinvolvi vjaġġ ta' diversi jiem lejn ix-Xlokk biex wieħed jasal għaliha. Sentejn wara, huwa reġa' lura lejn Timbuktu u għex hemmhekk għal seba' snin oħra – f'popolazzjoni li, anke sekli sħaħ wara l-aqwa żmien tagħha u mingħajr l-iskjavi, kienet id-doppju tad-daqs tal-popolazzjoni tal-belt fis-seklu 21. Meta Shabeni għalaq 27 sena, huwa kien merkant stabbilit f'raħal twelidu, Tetouan. Huwa għamel pellegrinaġġ ta' sentejn lejn il-[[Mekka]] u b'hekk sar ''hajji'', magħruf bħala Asseed El Hage Abd Salam Shabeeny. Fi triqtu lura minn vjaġġ kummerċjali lejn [[Amburgu]], huwa nħataf minn vapur immexxi mill-[[Renju Unit|Ingliżi]] iżda li kien qed ibaħħar b'bandiera [[Russja|Russa]], u l-kaptan sostna li s-sinjura imperjali tiegħu (Katerina l-Kbira) kienet "fi gwerra mal-Musulmani kollha" (il-Gwerra bejn ir-Russja u t-Turkija tal-1787–1792). Hu u l-vapur ittieħdu lejn [[Ostende]] fil-[[Belġju]] f'Diċembru 1789 iżda l-konslu Brittaniku rnexxielu jeħilsu flimkien mal-vapur tiegħu. Huwa reġa' salpa fl-istess vapur, iżda l-kaptan, li sostna li kien qed jibża' li l-vapur tiegħu jerġa' jinħataf, waqqfu biex jiżbarka f'[[Dover]]. Fl-Ingilterra din il-ġrajja ġiet irreġistrata. Shabeeni ta indikazzjoni tad-daqs tal-belt fit-tieni nofs tas-seklu 18. F'silta iktar bikrija, huwa ddeskriva ambjent li kien ikkaratterizzat mill-foresti, għad-differenza tal-ambjent aridu modern tal-belt. == Arti u kultura == === Moskej === Timbuktu tinsab fit-tarf tat-Tramuntana tad-delta tax-xmara Niġer, f'salib it-toroq tar-rotot kummerċjali tas-Saħara u tax-xmara Niġer. Stabbilit fl-1100 mit-Tuareg, dan iċ-ċentru kulturali fih diversi attrazzjonijiet arkitettoniċi sinifikanti, fosthom tliet moskej kbar: Djinguere Ber, Sankore u Sidi Yahya. Il-[[Moskea ta' Djinguere Ber]], li nbniet fl-1328 taħt il-patroċinju ta' Mansa Musa, il-mexxej għani tal-Imperu tal-Mali, kienet xhieda tal-prosperità tal-belt matul l-epoka tad-deheb tagħha. Il-pellegrinaġġ leġġendarju ta' Mansa Musa lejn il-Mekka, li matulu huwa qassam ammonti kbar ta' deheb, ikkontribwixxa għall-kostruzzjoni tal-moskea u saħħet ir-reputazzjoni ta' Timbuktu bħala ċentru tal-kultura u tat-tagħlim Iżlamiċi. Matul is-sekli, il-Moskea ta' Djinguere Ber sarulha għadd ta' rinnovazzjonijiet u tkabbir li jirriflettu t-tibdil tal-istili arkitettoniċi u tal-prattiki reliġjużi tar-reġjun. Il-[[Moskea ta' Sankore]], li nbniet bejn l-1325 u l-1463, kellha rwol ċentrali fix-xena intellettwali u edukattiva ta' Timbuktu. Iktar ma l-belt iffjorixxiet bħala ċentru tat-tagħlim Iżlamiku, il-Moskea ta' Sankore saret ċentru tat-tagħlim rinomat, u attirat għadd ta' studjużi u studenti mid-dinja Musulmana kollha. Il-libreriji tagħha kienu jospitaw eluf ta' manuskritti dwar suġġetti li jvarjaw mit-[[teoloġija]] għall-[[astronomija]], u b'hekk ikkontribwew għar-reputazzjoni ta' Timbuktu bħala ċentru ta' skambju intellettwali u diversità kulturali. Il-[[Moskea ta' Sidi Yahya]], stabbilita fl-1440 mill-marabut devot Sheikh al-Mukhtar Hamallah, kellha importanza reliġjuża u mistika għall-poplu ta' Timbuktu. Skont leġġenda lokali, il-moskea stenniet il-wasla ta' Sidi Yahya al-Tadlissi, qaddis li bil-preżenza tiegħu kellu jqaddes is-sit. Meta Sidi Yahya ħa l-moskea taħt il-kontroll tiegħu erbgħin sena wara, din saret punt fokali tad-devozzjoni spiritwali u tal-pellegrinaġġi. Matul iż-żmien, il-moskea sarulha diversi rinnovazzjonijiet u restawri, li jirriflettu t-tibdil fil-pajsaġġ reliġjuż u kulturali ta' Timbuktu. === Avvenimenti kulturali === L-iżjed avveniment kulturali magħruf huwa l-Festival tad-Deżert. Meta ntemmet ir-ribelljoni tat-Tuareg fl-1996 taħt l-amministrazzjoni ta' Konaré, 3,000 arma ngħataw in-nar f'ċerimonja mlaqqma bħala l-Fjamma tal-Paċi fid-29 ta' Marzu 2007 – u nbena monument biex din iċ-ċerimonja tibqa' titfakkar. Sal-2010, il-Festival tad-Deżert, bħala ċelebrazzjoni tat-trattat ta' paċi, kien isir kull Jannar fid-deżert, 75 kilometru mill-belt. Il-festival ta' ġimgħa sħiħa ta' Mawloud isir kull Jannar ukoll, u jiċċelebra jum it-twelid ta' [[Muħammed]]; l-iżjed "l-egħżeż manuskritti" tal-belt jinqraw pubblikament, u huma parti ċentrali ta' din iċ-ċelebrazzjoni. Oriġinarjament dan kien festival [[Xigħa|Xiita]] mill-[[Iran|Persja]] u wasal f'Timbuktu għall-ħabta tal-1600. Dan jitqies bħala "l-iżjed okkażjoni ta' briju fil-kalendarju ta' Timbuktu", u jżewweġ flimkien "ritwali mill-Iżlam Sufi u ċ-ċelebrazzjoni tat-tradizzjonijiet letterarji rikki ta' Timbuktu". Huwa "perjodu ta' festi, [[Kantant|kant]] u [[żfin]] ... jilħaq il-qofol tiegħu filgħaxija fejn jinġabru eluf ta' nies fil-pjazza ramlija l-kbira quddiem il-Moskea ta' Sankore u jsir qari pubbliku ta' wħud mill-egħżeż manuskritti tal-belt". Mill-2015, kull sena matul ix-xitwa, Timbuktu ospitat il-festival tal-Ħajja Flimkien. === Sit ta' Wirt Dinji === Matul it-tnax-il sessjoni tiegħu f'Diċembru 1988, il-[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] għażel partijiet miċ-ċentru storiku ta' Timbuktu biex jitniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]]. Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju * Criterion II: Timbuktu's holy places were vital to early Islamization in Africa. * Criterion IV: Timbuktu's mosques show a cultural and scholarly Golden Age during the Songhai Empire. * Criterion V: The construction of the mosques, still mostly original, shows the use of traditional building techniques. An earlier nomination in 1979 failed the following year as it lacked proper demarcation: the Malian government included the town of Timbuktu as a whole in the wish for inclusion. Close to a decade later, three mosques and 16 mausoleums or cemeteries were selected from the Old Town for World Heritage status: with this conclusion came the call for protection of the buildings' conditions, an exclusion of new construction works near the sites and measures against the encroaching sand. Shortly afterwards, the monuments were placed on the List of World Heritage in Danger by the Malian government, as by the selection committee at the time of nomination. The first period on the Danger List lasted from 1990 until 2005, when a range of measures including restoration work and the compilation of an inventory warranted "its removal from the Danger List". In 2008 the WHC placed the protected area under increased scrutiny dubbed "reinforced monitoring", a measure made possible in 2007, as the impact of planned construction work was unclear. Special attention was given to the build of a cultural centre. During a session in June 2009, UNESCO decided to cease its increased monitoring program as it felt sufficient progress had been made to address the initial concerns. Following the takeover of Timbuktu by MNLA and the Islamist group Ansar Dine, it was returned to the List of World Heritage in Danger in 2012. Many of the current conservation efforts are undertaken by "traditional actors" in the community. Some of their efforts include managing and restoring the historic mosques in the city. ==== Attakki minn gruppi Iżlamiċi radikali ==== In May 2012, Ansar Dine destroyed a shrine in the city and in June 2012, in the aftermath of the Battle of Gao and Timbuktu, other shrines, including the mausoleum of Sidi Mahmoud, were destroyed when attacked with shovels and pickaxes by members of the same group. An Ansar Dine spokesman said that all shrines in the city, including the 13 remaining World Heritage sites, would be destroyed because they consider them to be examples of idolatry, a sin in Islam. These acts have been described as crimes against humanity and war crimes. After the destruction of the tombs, UNESCO created a special fund to safeguard Mali's World Heritage Sites, vowing to carry out reconstruction and rehabilitation projects once the security situation allows. == Edukazzjoni == <blockquote>If the University of Sankore ... had survived the ravages of foreign invasions, the academic and cultural history of Africa might have been different from what it is today.</blockquote> === Ċentru tat-tagħlim === Timbuktu was a world centre of Islamic learning from the 13th to the 17th century, especially under the Mali Empire and Askia Mohammad I's rule. The Malian government and NGOs have been working to catalogue and restore the remnants of this scholarly legacy: Timbuktu's manuscripts. Timbuktu's rapid economic growth in the 13th and 14th centuries drew many scholars from nearby Walata (today in Mauritania), leading up to the city's golden age in the 15th and 16th centuries that proved fertile ground for scholarship of religions, arts and sciences. To the people of Timbuktu, literacy and books were symbols of wealth, power, and blessings and the acquisition of books became a primary concern for scholars. An active trade in books between Timbuktu and other parts of the Islamic world and emperor Askia Mohammed's strong support led to the writing of thousands of manuscripts. Knowledge was gathered in a manner similar to the early, informal European Medieval university model. Lecturing was presented through a range of informal institutions called madrasahs. Nowadays known as the University of Timbuktu, three ''madrasahs'' facilitated 25,000 students: Djinguereber, Sidi Yahya and Sankore. These institutions were explicitly religious, as opposed to the more secular curricula of modern European universities and more similar to the medieval Europe model. However, where universities in the European sense started as associations of students and teachers, West-African education was patronized by families or lineages, with the Aqit and Bunu al-Qadi al-Hajj families being two of the most prominent in Timbuktu – these families also facilitated students in set-aside rooms in their housings. Although the basis of Islamic law and its teaching were brought to Timbuktu from North Africa with the spread of Islam, Western African scholarship developed: Ahmad Baba al Massufi is regarded as the city's greatest scholar. Timbuktu served in this process as a distribution centre of scholars and scholarship. Its reliance on trade meant intensive movement of scholars between the city and its extensive network of trade partners. In 1468–1469 though, many scholars left for Walata when Sunni Ali's Songhay Empire absorbed Timbuktu. Then, in the 1591 Moroccan invasion of Timbuktu, scholars had to flee once more, or face imprisonment or murder. This system of education survived until the late 19th century, while the 18th century saw the institution of itinerant Quranic school as a form of universal education, where scholars would travel throughout the region with their students, begging for food part of the day. Islamic education came under pressure after the French occupation, droughts in the 1970s and 1980s and by Mali's civil war in the early 1990s. === Manuskritti u libreriji === Hundreds of thousands of manuscripts were collected in Timbuktu over the course of centuries: some were written in the town itself, others – including exclusive copies of the Quran for wealthy families – imported through the lively booktrade. Hidden in cellars or buried, hid between the mosque's mud walls and safeguarded by their patrons, many of these manuscripts survived the city's decline. They now form the collection of several libraries in Timbuktu, holding up to 700,000 manuscripts in 2003. They include the Ahmed Baba Institute, Mamma Haidara Library, Fondo Kati, Al-Wangari Library, Mohamed Tahar Library, Maigala Library, Boularaf Collection, and Al Kounti Collections. These libraries are the largest among up to 60 private or public libraries that are estimated to exist in Timbuktu today, although some comprise little more than a row of books on a shelf or a bookchest. Under these circumstances, the manuscripts are vulnerable to damage and theft, as well as long term climate damage, despite Timbuktu's arid climate. Two Timbuktu Manuscripts Projects funded by independent universities have aimed to preserve them. In late January 2013 it was reported that rebel forces destroyed many of the manuscripts before leaving the city. "On Friday morning, 25 January 2013, fifteen jihadis entered the restoration and conservation rooms on the ground floor of the Ahmed Baba Institute in Sankoré ... The men swept 4,202 manuscripts off lab tables and shelves, and carried them into the tiled courtyard ... They doused the manuscripts in gasoline ... and tossed in a lit match. The brittle pages and their dry leather covers ... were consumed by the inferno." However, there was no malicious destruction of any library or collection as most of the manuscripts were safely hidden away. 90 % of these manuscripts were saved by the librarian Adbel Kader Haidara and the population organized around the NGO "Sauvegarde et valorisation des manuscrits pour la défense de la culture islamique" (SAVAMA-DCI). Some 350,000 manuscripts were transported to safety, and 300,000 of them were still in Bamako in 2022. During the occupation by Islamic extremists, the city's citizens embarked on a drive to save the "best written accounts of African History". Interviewed by ''Time'' magazine, the local residents claimed to have safeguarded the three hundred thousand manuscripts for generations. Many of these documents are still in the safe-keeping of the local residents, who are reluctant to give them over to the government-run Ahmed Baba Institute housed in a modern digitalization building built by the South African government in 2009. The institute houses only 10% of the manuscripts. It was later confirmed by Jean-Michel Djian to ''The New Yorker'' that "the great majority of the manuscripts, about fifty thousand, are actually housed in the thirty-two family libraries of the 'City of 333 Saints'". He added, "Those are to this day protected." He also added that due to the massive efforts of one individual, two hundred thousand other manuscripts were successfully transported to safety. This effort was organized by Abdel Kader Haidara, then director of Mamma Haidara Library, using his own funds. Haidara purchased metal footlockers in which up to 300 manuscripts could be securely stored. Nearly 2,500 of these lockers were distributed to safe houses across the city. Many were later moved to Dreazen. == Lingwa == Although Bambara is the lingua franca of Mali, today the large majority of Timbuktu's inhabitants speaks Koyra Chiini, a Songhay language that also functions as the lingua franca. Before the 1990–1994 Tuareg rebellion, both Hassaniya Arabic and Tamashek were represented by 10% each to an 80% dominance of the Koyra Chiini language. With Tamashek spoken by both Ikelan and ethnic Tuaregs, its use declined with the expulsion of many Tuaregs following the rebellion, increasing the dominance of Koyra Chiini. Arabic, introduced together with Islam during the 11th century, has mainly been the language of scholars and religion, comparable to Latin in Western Christianity. Although Bambara is spoken by the most numerous ethnic group in Mali, the Bambara people, it is mainly confined to the south of the country. With an improving infrastructure granting Timbuktu access to larger cities in Mali's South, use of Bambara was increasing in the city at least until Azawad independence. == Infrastruttura == With no railroads in Mali except for the Dakar-Niger Railway up to Koulikoro, access to Timbuktu is by road, boat or, since 1961, aircraft. With high water levels in the Niger from August to December, Compagnie Malienne de Navigation (COMANAV) passenger ferries operate a leg between Koulikoro and downstream Gao on a roughly weekly basis. Also requiring high water are ''pinasses'' (large motorized pirogues), either chartered or public, that travel up and down the river. Both ferries and ''pinasses'' arrive at Korioumé, Timbuktu's port, which is linked to the city centre by an 18 km (11 mi) paved road running through Kabara. In 2007, access to Timbuktu's traditional port, Kabara, was restored by a Libyan funded project that dredged the 3 km (2 mi) silted canal connecting Kabara to an arm of the Niger River. COMANAV ferries and ''pinasses'' are now able to reach the port when the river is in full flood. Timbuktu is poorly connected to the Malian road network with only dirt roads to the neighbouring towns. Although the Niger River can be crossed by ferry at Korioumé, the roads south of the river are no better. However, a new paved road is under construction between Niono and Timbuktu running to the north of the Inland Niger Delta. The 565 km (351 mi) road will pass through Nampala, Léré, Niafunké, Tonka, Diré and Goundam. The completed 81 km (50 mi) section between Niono and the small village of Goma Coura was financed by the Millennium Challenge Corporation. This new section will service the Alatona irrigation system development of the Office du Niger. The 484 km (301 mi) section between Goma Coura and Timbuktu is being financed by the European Development Fund. Timbuktu Airport was served by Air Mali, hosting flights to and from Bamako, Gao and Mopti. until the airline suspended operations in 2014. Its 6,923 ft (2,110 m) runway in a 07/25 runway orientation is both lighted and paved. Currently (July 2023), Timbuktu Airport is served by Sky Mali to and from Bamako, using Boeing 737 aircraft. == Nies notevoli == * Ali Farka Toure (1939–2006), a famous musician, known for popularizing the desert blues genre * Ahmad Baba al-Timbukti (1556–1627), a Sanhaja Berber writer, scholar and political provocateur * Abdul Rahman Ibrahima Sori (1762–1829) a prince and Amir (commander) who was captured and sold to slave traders and transported to the United States in 1788. * Mahamane Alassane Haidara (1910–1981) a politician who was elected to the French Senate in 1948. * Souheil Ben-Barka (born 1942) a Moroccan film director, screenwriter and film producer. * Cissé Mariam Kaïdama Sidibé (1948–2021) a Malian politician, the first female prime minister of Mali. * Alphadi (born 1957) a notable Nigerien fashion designer, known as the ''"Magician of the Desert".'' == Fil-kultura popolari == Because much of the gold in Europe in the seventeenth and eighteenth centuries came from Timbuktu, the city has long been considered a mysterious, hidden place. This association remains with modern Europeans and North Americans: a 2006 survey of 150 young Britons found that 34% did not believe the town existed, while the other 66% considered it "a mythical place". This perception has been acknowledged in literature describing African history and African-European relations. In popular Western culture, Timbuktu is also often considered an idiomatic stand-in for any faraway place. The origin of this mystification lies in the excitement brought to Europe by the legendary tales, especially those by Leo Africanus in his ''Description of Africa''. Arabic sources focused mainly on more affluent cities in the Timbuktu region, such as Gao and Walata. In West Africa, the city holds an image that has been compared to Europe's view on Athens. As such, the picture of the city as the epitome of distance and mystery is a European one. Stories of great riches served as a catalyst for travellers to visit the inaccessible city, with prominent French explorer René Caillié characterising Timbuktu as "a mass of ill-looking houses built of earth". This development shifted the city's reputation, from being fabled because of its gold to fabled because of its location and mystery. Being used in this sense since at least 1863, English dictionaries now cite Timbuktu as a metaphor for any faraway place. Timbuktu plays a vital role in Dorothy Dunnett's House of Niccolo series of historical novels, as a physical setting in ''Scales of Gold'', and as a spiritual and intellectual influence throughout, through the character of Umar, a man from that city enslaved in Europe under the name Loppe, and his friendship with Nicholas, the central character of the series. The musical ''Timbuktu!'' premiered on Broadway on March 1, 1978. With lyrics by George Forrest and Robert Wright, set to music by Borodin, Forrest and Wright and a book by Luther Davis, it is a retelling of Forrest and Wright's musical ''Kismet'', changing the setting to mid-14th century Timbuktu. It starred Eartha Kitt, William Marshall, Gilbert Price, Melba Moore and George Bell. Geoffrey Holder was director, choreographer and costume designer. == Ġemellaġġ == Timbuktu hija ġemellata ma': * [[Chemnitz]], il-[[Ġermanja]]; * [[Hay-on-Wye]], [[Wales]] (ir-[[Renju Unit]]); * [[Kairouan]], it-[[Tuneżija]]; * [[Marrakesh]], il-[[Marokk]]; * [[Saintes]], [[Franza]]; * [[Tempe]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Mali]] [[Kategorija:Bliet Afrikani]] [[Kategorija:Mali]] 95vawvbw66j7tx8bet7k12z7osyrc09 0 33158 319027 318944 2024-12-20T01:52:02Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319027 wikitext text/x-wiki {{Infobox|title=Il-Korp tal-Pulizija ta’ Malta|image=[[File:The Malta Police Force Logo.png|150px]]|caption=Logo tal-Korp tal-Pulizija ta' Malta|image2=[[File:Flag of the Malta Police Force.svg|150px]]|caption2=Bandiera tal-Korp tal-Pulizija ta' Malta|label1=Isem komuni|data1=Il-pulizija|label2=Mottu|data2=''Domine Dirige Nos'' ''Mulej Imexxina''|header3=Ħarsa ġenerali tal-aġenzija|label4=Iffurmat|data4=12 ta’ Lulju 1814; 210 sena ilu|label5=Baġit annwali|data5=€76,480,000 (2020)|header6=Struttura ġurisdizzjonali|label7=Aġenzija nazzjonali|data7={{Flagicon|MLT}} [[Malta]]|label8=Ġurisdizzjoni tal-operazzjonijiet|data8={{Flagicon|MLT}} [[Malta]]|header9=[[File:EU-Malta.svg|245px]]|header10=Struttura operattiva|label11=Kwartieri ġenerali|data11=Kwartieri Ġenerali tal-Pulizija, Pjazza San Kalcidonju, [[Furjana]] FRN 1530, [[Malta]]|label12=Uffiċjali tal-Pulizija|data12=2.400 (2020)|label13=Ċivili|data13=102 (2018)|label14=Ministru responsabbli|data14=[[Byron Camilleri]] (Ministru għall-Intern, Sigurtà, Riformi u Ugwaljanza)|label15=Eżekuttiv tal-Aġenzija|data15=[[Angelo Gafa]] (Kummissarju tal-Pulizija)|label16=Aġenzija ġenitur|data16=Ministeru għall-Intern, Sigurtà, Riformi u Ugwaljanza|header17=Notabbli|label18=Anniversarju|data18=12 ta’ Lulju|header19=Websajt|header20=https://pulizija.gov.mt/en/|label21=Numru tat-Telefon ta' Emerġenza|data21=112|label22=Linja ta' Waqfien mill-Kriminalità|data22=119}} The '''Malta Police Force''' ( Maltese Malta</link> ) hija l - forza nazzjonali tal - pulizija tar - [[Malta|Repubblika ta ' Malta]] . Jaqa’ taħt ir-responsabbiltà tal-Ministeru għall-Intern, Sigurtà, Riformi u Ugwaljanza u l-għanijiet tiegħu huma stabbiliti fl ''-Att dwar il-Pulizija, Kapitolu 164'' tal-Liġijiet ta’ Malta. Mill-2020, il-forza hija magħmula minn madwar 2,400 membru. == Organizzazzjoni == Id-dmir tal-pulizija eżekuttiva huwa li tippreserva l-ordni u l-paċi pubblika, li tipprevjeni u li tikxef u tinvestiga reati, li tiġbor il-provi u li tressaq lill-awturi, kemm prinċipali jew kompliċi, quddiem l-awtoritajiet ġudizzjarji. [[Stampa:Fiat_Tipo_Pulizija.jpg|daqsminuri| Vetturi tad-Distrett tal-Pulizija]] '''Fergħat Speċjalizzati''' : <ref>{{Ċita web|url=https://pulizija.gov.mt/en/police-force/Pages/Organisational-Chart.aspx|titlu=Organisational Chart|sit=pulizija.gov.mt|lingwa=en|data-aċċess=2020-09-27}}</ref> * Kontra l-Ħasil tal-Flus * Pulizija tal-Komunità * Unità għall-Ġlieda Kontra t-Terroriżmu (CTU) * Unità ta' Intelliġenza u Analiżi Kriminali (CIAU) * Unità taċ-Ċiberkriminalità (CCU) * Unità tal-Vjolenza Domestika (DSQ) * Skwadra tad-Droga (DSQ) * Delitti Ekonomiċi * Unità għall-Ħarsien tal-Ambjent (EPU) * Vjolenza Domestika u Ibbażata fuq is-Sess (GBDV) * Omiċidju * Immigrazzjoni * Unità tar-Relazzjonijiet Internazzjonali (IRU) * Taqsima K9 * Reati Maġġuri (CID) * Sezzjoni Mmuntata * Unità ta' Intervent Rapidu (RIU) * Unità ta' Intervent Speċjali (SIU) * Skwadra ta' Vetturi Misruqa (SVS) * Traffiku * Viċi Skwadra (VSQ) * Unità ta' Appoġġ għall-Vittmi (VSU) [[Stampa:Ford_Focus_Pulizija.jpg|daqsminuri| Vetturi tal-Unità ta' Intervent Rapidu]] === Ranks === {| style="border:1px solid #8888aa; background-color:#f7f8ff; padding:5px; font-size:95%; margin: 0px 12px 12px 0px;" !Insinji <ref>{{Ċita web|url=https://pulizija.gov.mt/en/police-force/Pages/Police-Force-Ranks.aspx|titlu=Police Force Ranks|sit=pulizija.gov.mt|pubblikatur=The Malta Police Force|data-aċċess=10 March 2020|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180920161340/https://pulizija.gov.mt/en/police-force/Pages/Police-Force-Ranks.aspx|arkivju-data=20 September 2018|url-status=dead}}</ref> <ref>{{Ċita web|url=https://homeaffairs.gov.mt/en/MHAS-Information/Job%20Opportunities/Pages/2019/Post-of-First-Class-Sergeant-Major.aspx|titlu=Police Force Ranks|data=10 May 2019|sit=homeaffairs.gov.mt|pubblikatur=Post of First Class Sergeant - Major in the Malta Police Force|data-aċċess=5 February 2022|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20220205123641/https://homeaffairs.gov.mt/en/MHAS-Information/Job%20Opportunities/Pages/2019/Post-of-First-Class-Sergeant-Major.aspx|arkivju-data=5 February 2022|url-status=dead}}</ref> ! Isem ! Ingliż |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_Commissioner_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Kummisarju}} | Kummissarju tal-pulizija |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_Deputy_Commissioner_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Deputat Kummisarju}} | Deputat kummissarju |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_Assistant_Commissioner_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Assistent Kummisarju}} | Assistent kummissarju |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_Superintendent_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Supretendent}} | Supretendent |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_Inspector_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Spettur}} | Spettur |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_1st_Class_Sergeant_Major_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Surġent Maġġur I}} | Surġent Maġġur I |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_2nd_Class_Sergeant_Major_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Surġent Maġġur II}} | Surġent maġġur II |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_Sergeant_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Surġent}} | Surġent tal-Pulizija |- style="text-align:center;" |[[Stampa:Malta_Police_Constable_Insignia.jpg|100x100px]]</img> |{{Lang|mt|Kuntisstabli}} | Kuntistabbli tal-Pulizija |} == Storja == Il-Korp tal-Pulizija ta’ Malta huwa wieħed mill-eqdem forzi tal-pulizija fl-Ewropa. Fil-forma preżenti tagħha, tmur minn proklama matul il-gvernatur ta' Sir Thomas Maitland (1813–1814). Meta Malta saret kolonja tal-kuruna tar-Renju Unit bit-Trattat ta’ Pariġi, Maitland inħatar Gvernatur u kmandant-kap ta’ Malta u d-dipendenzi tagħha mill-Kummissjoni tal-Prinċep Reġent tat-23 ta’ Lulju 1813. Mal-ħatra tiegħu Maitland, imbarka fuq ħafna riformi estensivi, inkluż iż-żamma tal-liġi u l-ordni. <ref name=":0">{{Ċita web|url=https://pulizija.gov.mt/en/police-force/Pages/History-of-the-Malta-Police.aspx|titlu=History of the Malta Police|sit=pulizija.gov.mt|lingwa=en|data-aċċess=2018-09-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221108193329/https://pulizija.gov.mt/en/police-force/Pages/History-of-the-Malta-Police.aspx|arkivju-data=2022-11-08|url-status=dead}}</ref> Bi Proklama XXII tal-1 ta’ Lulju 1814, Maitland ordnat u ordnat li s-setgħat kollha sa dak iż-żmien eżerċitati fir-rigward tal-amministrazzjoni tal-pulizija tal-gżira ta’ Malta u d-dipendenzi tagħha kellhom jiġu amministrati mill-awtoritajiet taħt proċeduri stabbiliti, wara t-12 ta’ Lulju 1814. [[Stampa:1814_proclamation.JPG|daqsminuri| Proklama XXII tal-1 ta’ Lulju 1814]] Il-pulizija kellha tkun maqsuma f'żewġ dipartimenti distinti - il-pulizija eżekuttiva u l-ġudizzjarju. L-ispettur ġenerali tal-pulizija (illum il-ġurnata l-kummissarju tal-pulizija) kellu jkun il-kap tal-pulizija eżekuttiva, u rċieva ordnijiet mingħand il-gvernatur. Il-maġistrati tal-pulizija għal Malta u għal Għawdex kellhom ikunu l-kapijiet tal-pulizija ġudizzjarja. <ref name=":0"/> Wara l-għotja tal-awto-gvern fl-1921, id-dipartiment tal-pulizija sar ir-responsabbiltà tal-gvern Malti. L-ewwel ministru maħtur, li kien responsabbli mill-ġustizzja u l-pulizija, kien Dr Alfredo Caruana Gatto. == Kwartieri ġenerali == Id-Depot tal-Pulizija, kif inhu magħruf illum, inbena mill-Gran Mastru Portugiż Manoel De Vilhena fl-1734 u għall-ewwel serva bħala istitut imsejjaħ [[Casa D’Industria|Casa D'Industria]], dar għal nisa bla dar. Ġew mgħallma ħiliet bażiċi u edukazzjoni bħall-qari, il-kitba u xi snajja bħall-insiġ, it-tqardix u l-ipproċessar tal-qoton. Fl-1850, matul il-perjodu tal-okkupazzjoni Brittanika, dan il-bini kien jintuża bħala l-Isptar Ġenerali. Taħt din il-binja, kien tħaffer xelter fil-bidu tat-Tieni Gwerra Dinjija sabiex tingħata attenzjoni għal pazjenti feruti li ma setgħux jiġu mċaqalqa faċilment minn post għall-ieħor. Dan l-ispazju għalhekk ipprovda ambjent aktar sigur għall-pazjenti waqt il-bumbardamenti tal-ajru. Dan mhux biss huwa l-uniku xelter fil-Gżejjer Maltin użat għal din il-funzjoni. M'hemm l-ebda sptar taħt l-art magħruf fil-kontinent li nbena jew ħaffer biex jopera b'dan il-mod. Kien fl-1954 li l-Korp tal-Pulizija daħal f’din il-binja u biddel il-Kwartieri Ġenerali tiegħu, minn fejn għadu jopera sal-lum. <ref name="museum">{{Ċita web|url=https://pulizija.gov.mt/en/police-force/Pages/Police-Museum.aspx|titlu=Police Museum|sit=pulizija.gov.mt|lingwa=en|data-aċċess=2018-09-18}}</ref> == Mużew tal-Pulizija == Il-mużew huwa maqsum f'żewġ sezzjonijiet: kull sezzjoni tinsab f'sala separata. L-ewwel taqsima tittratta l-istorja amministrattiva tal-forza u t-tieni parti hija dwar xi wħud mill-każijiet kriminali. Fl-ewwel sala, wieħed se jara diversi oġġetti u affarijiet, pereżempju uniformijiet, badges, midalji, dekorazzjonijiet, armi u ħafna affarijiet oħra interessanti fosthom għodda u vetturi li kollha kienu meħtieġa u użati f’perjodi differenti li għenu lill-Korp tal-Pulizija biex iwettqu. dmirha mill-aħjar li tista’. Fit-tieni sala wieħed jista’ jara xeni magħmulin ta’ kriminalità li seħħet f’Malta. <ref name="museum"/> == Kummissarji tal-Pulizija == * Kun Francesco Rivarola (1814–1822) * Lt Col Henry Balneavis (1822–1832) * Charles Godfrey (1832–1844) * Frederick Sedley (1845–1858) * Hector Zimelli (1858–1869) * Raffaele Bonello (1869–1880) * Col Attillo Sceberras (1880–1884) * Il-Kaptan Richard Casolani, RMFA (1884–1888) * Melitone Caruana (1888–1890) * Komm. Onor. Clement La Primaudaye, MVO. , RN (1890–1903) * Tancred Curmi (1903–1915) * Claude W. Duncan (1916–1919) * Col Henry W. Bamford, OBE (1919–1922) * Antonio Busuttil (1922–1923) * Mjr Frank Stivala (1923–1928) * Il-Kaptan Salvatore Galea (1928–1939) * Lt Col Gustavus S. Brander, OBE (1930–1932) * Joseph Axisa (1939–1947) * Joseph Ullo (1947–1951) * Herbert Grech (1951–1954) * George Cachia, LP (1954–1956) * Vivian Byres de Gray, MVO. , MBE. , BEM (1956–1971) * Komm. Alfred J. Bencini (1971–1973) * Edward Bencini (1973–1974) * Enoch Tonna (1974–1977) * John N. Cachia (1977–1980) * Dr Lawrence Pullicino, LL. D. (1980–1987) * Bgdr. John Spiteri, AFM (1987–1988) * Alfred A. Calleja (1988-1992) * George Grech (1992–2001) * John Rizzo (2001–2013) * Peter Paul Zammit, LP (2013–2014) * Michael Cassar (2014–2016) * Lawrence Cutajar (2016–2020) * Angelo Gafa (2020–) == Referenzi == {{Referenzi}} == Links esterni == * [https://pulizija.gov.mt/ Il-Websajt tal-Korp tal-Pulizija ta’ Malta] mnuil3m5b1w2efbla2tn2o92h8aczga 0 33160 319031 318957 2024-12-20T02:41:06Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319031 wikitext text/x-wiki {{Databox}} '''Il-Knisja Parrokkjali tal-Assunta ta' l-Imġarr,''' hija knisja parrokkjali [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] fl [[Mġarr|- Imġarr]], [[Malta]], iddedikata lill - Assunta ta ' Marija . Din inbniet bejn l-1912 u l-1946 fuq il-post ta’ knisja preċedenti li kienet teżisti minn madwar l-1400. Il-bini għandu koppla kbira bi pjanta ellittika ; jingħad li din il-forma ntgħażlet minħabba x-xebh tagħha ma' bajda, sabiex iħeġġeġ lir-residenti jbigħu bajd biex jiġbru fondi għall-bini tagħha. == Storja == Fl-Imġarr twaqqfet knisja żgħira ddedikata lil [[Marija Assunta]] lejn l-1400, u ġiet imsewwija fl-1600. Ir-raħal kien jifforma parti mill-parroċċa tal-[[Mosta]] sakemm sar parroċċa separata fit-12 ta’ Ottubru 1898. Għalhekk il-knisja l-qadima saret knisja parrokkjali, iżda r-residenti riedu jibnu knisja ġdida u akbar minflokha. Il-kappillan [[Girolamo Chetcuti]] organizza kampanja biex jinġabru fondi għall-knisja l-ġdida, u xtara l-art li fuqha nbena l-bini. L-ewwel ġebla tal-bini tpoġġiet fit-2 ta’ Ġunju 1912. Il-knisja l-ġdida nbniet madwar dik l-antika, li twaqqgħet fl-1918. Fid-disinn u l-kostruzzjoni tal-knisja kienu involuti diversi ġebel u surmast bennejja. Il-pjanti inizjali tfasslu minn Ġammri Camilleri, li ħadem ukoll is-soqfa tas-sagristija u xi wħud mill-kappelli flimkien mal-bennej Indri Deguara. Ċensu Galea ħa ħsieb l-ewwel stadji tal-kostruzzjoni, u l-pjanti tal-koppla tfasslu minn Ġiomaria Camilleri u Ġanni A. Cilia. Camilleri ħa ħsieb il-bini tal-koppla. Ir-residenti tal-Imġarr taw sehemhom fil-bini tal-knisja billi pprovdew xogħol u billi biegħu bajd, frott u bhejjem biex jinġabru fondi. Meta l-bini kien għadu qed jinbena, parti minnu kienet temporanjament imsaqqfa biex tkun tista’ ssir Quddiesa ġewwa. Bejn l-1933 u l-1935, permezz tal-isforzi tal-kappillan [[Edgar Salomone]] għadd ta’ binjiet ġew esproprjati mill-gvern u ġew imwaqqgħin sabiex jagħmlu post għal pjazza pubblika u zuntier quddiem il-knisja. Żewġ qniepen ġew installati fil-kampnari fl-1 ta’ Settembru 1935. Il-knisja kważi lesta ġiet imbierka fit-13 ta’ Awwissu 1939 minn [[Girolamo Chetcuti]], iżda l-kostruzzjoni waqfet ftit wara minħabba [[It-Tieni Gwerra Dinjija|t-Tieni Gwerra Dinjija]]. Il-fanal tal-koppla u l-livelli ta’ fuq tal-kampnar kienu ddisinjati minn [[Ġużeppi Damato]], u l-bini tagħhom beda fil-25 ta’ Frar 1946. Il-bini tlesta aktar tard dik is-sena<ref>{{Ċita web|url=https://knisja.mt/parrocci/l-imgarr/|titlu=L-Imġarr – Arċidjoċesi ta' Malta|data=2020-09-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20200920043934/https://knisja.mt/parrocci/l-imgarr/|arkivju-data=2020-09-20|url-status=bot: unknown}}</ref>. == Architecture == Il-knisja għandha disinn neoklassiku li għandu xebh mar-Rotunda tal-Mosta, li min-naħa tagħha hija bbażata fuq il-Panteon f'[[Ruma]]. B'kuntrast mal-koppla ċirkolari tal-knisja tal-[[Mosta]], il-kupola tal-knisja tal-Imġarr hija ellittika, u din il-forma mhux tas-soltu li tixbaħ bajda jingħad li ntgħażlet biex iħeġġeġ lir-residenti jbigħu bajd sabiex jiffinanzjaw il-bini tagħha<ref>{{Ċita web|url=http://www.merill.com.mt/sites/default/files/Discovering%20Imgarr%20-%20Rural%20Trail.pdf|titlu=|data-aċċess=2024-12-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180109231441/http://www.merill.com.mt/sites/default/files/Discovering%20Imgarr%20-%20Rural%20Trail.pdf|arkivju-data=2018-01-09|url-status=dead}}</ref>. Il-knisja għandha żewġ kampnar u koppla kbira li hija miżbugħa fidda, u din tal-aħħar tiddomina l-orizzont tar-raħal. Internament, il-knisja fiha seba’ altari. == Xogħlijiet ta' l-arti == L-artal tal-knisja tpinġi minn Lazzaro Pisani, u l-bini fih ukoll numru ta’ pitturi ta’ Ramiro u Guido Calì. Pittura oħra tal-Verġni Marija ta’ Pisani li kienet tinsab fil-knisja l-antika issa tinsab fis-sagristija. L-istatwa titulari tal-knisja ta’ Marija Assunta nxtrat minn [[Pariġi]], u xi statwi oħra li jinsabu fil-knisja nxtraw minn [[Ruma]] jew Lecce fl-[[Italja]]. Il-knisja tinkludi wkoll xi statwi magħmulin mill-iskultur Għawdxi Wistin Camilleri. == Referenzi == kmbisovys6mwok42gc2smzr44bj8qs6 0 33162 319032 318986 2024-12-20T02:49:16Z InternetArchiveBot 18288 Rescuing 8 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 319032 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Kuala Lumpur''', {{Nota|{{IPAc-en|UK|ˌ|k|w|ɑː|l|ə|_|ˈ|l|ʊ|m|p|ʊər|,_|-|p|ər}} {{respell|KWAH|lə|_|LUUM|poor|,_-|pər}}, {{IPAc-en|US|-|_|l|ʊ|m|ˈ|p|ʊər}} {{respell|-_|luum|POOR}}, {{IPA|zsm|ˈkualə ˈlumpo(r), -la -, -pʊ(r)|lang}}}} uffiċjalment it- '''Territorju Federali ta' Kuala Lumpur''', {{Nota|{{langx|ms|Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur}}}} u b'mod kolokwali msejjaħ '''KL''', hija l- [[belt kapitali]] u territorju federali tal [[Malażja|-Malasja]] . Hija l-akbar belt fil-pajjiż, li tkopri erja ta ' {{Convert|243|km2|sqmi}} b'popolazzjoni taċ-ċensiment ta' 2,075,600. <ref>{{Ċita web|url=https://www.dosm.gov.my/portal-main/release-content/demographic-statistics-first-quarter-2024|titlu=Federal Territory of Kuala Lumpur|pubblikatur=Department of Statistics, Malaysia|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20240620064226/https://www.dosm.gov.my/portal-main/release-content/demographic-statistics-first-quarter-2024|arkivju-data=20 June 2024}}</ref> Greater Kuala Lumpur, magħrufa wkoll bħala l- Wied ta 'Klang, hija agglomerazzjoni urbana ta' 8.8 miljun ruħ mill-2024. Huwa fost ir-reġjuni metropolitani li qed jikbru malajr fix-Xlokk tal-Asja, kemm fil-popolazzjoni kif ukoll fl-iżvilupp ekonomiku. Il-belt isservi bħala ċ-ċentru kulturali, finanzjarju, turistiku, politiku u ekonomiku tal-Malasja. Hija wkoll id-dar tal-Parlament bikamerali tal-Malasja (li jikkonsisti mid- Dewan Rakyat u d- Dewan Negara ) u l- Istana Negara, ir-residenza uffiċjali tal- Yang di-Pertuan Agong (monarka tal-Malasja). Kuala Lumpur ġiet żviluppata għall-ewwel darba madwar l-1857 bħala belt li taqdi l- minjieri tal-landa tar-reġjun, u figuri importanti bħal Yap Ah Loy u Frank Swettenham kienu strumentali fl-iżvilupp bikri tal-belt matul l-aħħar tas-seklu 19. Hija serviet bħala l-kapitali ta ' Selangor mill-1880 sal-1978. Kuala Lumpur kienet il-kapitali fundatriċi tal- Federazzjoni tal-Malasja u s-suċċessur tagħha, il-Malasja. Il-belt baqgħet is-sede tal-fergħat eżekuttivi u ġudizzjarji tal- gvern federali tal-Malasja sakemm dawn ġew rilokati f'Putrajaya kmieni fl-1999. <ref>{{Ċita web|url=http://www.gov.my/MyGov/BI/Directory/Government/AboutMsianGov/PutrajayaFederalAdminCapital/|titlu=Putrajaya&nbsp;– Administrative Capital of Malaysia|pubblikatur=Government of Malaysia|data-aċċess=11 December 2007|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20071021194523/http://www.gov.my/MyGov/BI/Directory/Government/AboutMsianGov/PutrajayaFederalAdminCapital/|arkivju-data=21 October 2007}}</ref> Madankollu, xi sezzjonijiet tal-korpi politiċi għadhom f'Kuala Lumpur. Il-belt hija waħda mit-tliet Territorji Federali tal-Malasja, enclaved fl-istat ta' Selangor, fuq il-kosta ċentrali tal-punent tal -Malasja Peninsulari . <ref>{{Ċita web|url=http://www.statoids.com/umy.html|titlu=Malaysia States|awtur=Gwillim Law|data=30 June 2015|pubblikatur=Statoids|data-aċċess=11 December 2007|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190101132011/http://www.statoids.com/umy.html|arkivju-data=1 January 2019}}</ref> Mis-snin 90, il-belt lagħbet ospitanti għal bosta avvenimenti sportivi, politiċi u kulturali internazzjonali, inklużi l- Logħob tal-Commonwealth tal-1998, il -Logħob tax-Xlokk tal-Asja tal-2001, il-Logħob tal-Asja tax-Xlokk tal-2017, [[Formula 1|il-Formula Wieħed]], il-Moto GP u l-Kampjonati Dinjija taż-Żgħażagħ tal-FIFA . Kuala Lumpur għaddiet minn żvilupp mgħaġġel f’dawn l-aħħar deċennji u hija d-dar tal -ogħla bini tewmin fid-dinja, it- Torrijiet Petronas li minn dakinhar saru simbolu emblematiku tal-iżvilupp tal-Malasja. Kuala Lumpur hija konnessa tajjeb ma ' reġjuni metropolitani urbani ġirien bħal Petaling Jaya permezz tas - Sistema ta ' Transitu Integrata ta ' Klang Valley li qed tespandi malajr . Ir-residenti tal-belt jistgħu wkoll jivvjaġġaw lejn partijiet oħra tal- Malasja Peninsulari kif ukoll lejn l-Ajruport Internazzjonali ta 'Kuala Lumpur (KLIA) permezz tal-ferrovija permezz ta' KL Sentral . Kuala Lumpur ġiet ikklassifikata bħala s-6 belt l-aktar miżjura fid-dinja fuq l-Indiċi tal-Bliet tad-Destinazzjoni Mastercard fl-2019. <ref>{{Ċita web|url=https://newsroom.mastercard.com/wp-content/uploads/2019/09/GDCI-Global-Report-FINAL-1.pdf|titlu=Mastercard Destination Cities Index 2019|data=4 September 2019|pubblikatur=MasterCard|data-aċċess=19 June 2020|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190906144341/https://newsroom.mastercard.com/wp-content/uploads/2019/09/GDCI-Global-Report-FINAL-1.pdf|arkivju-data=6 September 2019}}</ref> Il-belt fiha tlieta mill-akbar għaxar ċentri tax-xiri fid-dinja. <ref>{{Ċita web|url=http://www.cnn.com/travel/article/worlds-best-shopping-cities/index.html|titlu=12 best shopping cities in the world|awtur=Violet Kim|data=19 February 2014|pubblikatur=CNN Travel|data-aċċess=13 August 2017|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170812101441/http://www.cnn.com/travel/article/worlds-best-shopping-cities/index.html|arkivju-data=12 August 2017}}</ref> Kuala Lumpur tikklassifika fis-70 post fid-dinja u t-tieni fix-Xlokk tal-Asja wara [[Singapor]] għall- Global Liveability Ranking tal -Economist Intelligence Unit <ref>{{Ċita web|url=http://www.thesundaily.my/news/2017/08/17/kl-second-most-liveable-city-southeast-asia|titlu=KL is second most liveable city in Southeast Asia|data=17 August 2017|sit=The Sun|data-aċċess=27 August 2017|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170827131445/http://www.thesundaily.my/news/2017/08/17/kl-second-most-liveable-city-southeast-asia|arkivju-data=27 August 2017}}</ref> u d-disa’ f’ASPAC u t-tieni fix-Xlokk tal- <ref>{{Ċita web|url=https://www.kpmg.us/content/dam/global/pdfs/2021/tech-innovation-hubs-2021.pdf|titlu=KPMG Leading Technology Innovation Hub 2021|data=17 July 2021|sit=KPMG|data-aċċess=10 August 2021|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210721093145/https://www.kpmg.us/contact|arkivju-data=21 July 2021}}</ref> wara Singapor għal Leading Technology Innovation Hub 2021 ta’ KPMG . <ref>{{Ċita web|url=https://www.kpmg.us/content/dam/global/pdfs/2021/tech-innovation-hubs-2021.pdf|titlu=KPMG Leading Technology Innovation Hub 2021|data=17 July 2021|sit=KPMG|data-aċċess=10 August 2021|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210721093145/https://www.kpmg.us/contact|arkivju-data=21 July 2021}}</ref> Kuala Lumpur ingħatat l-isem ta’ Kapitali Dinji tal-Ktieb 2020 mill- [[UNESCO]] . <ref>{{Ċita web|url=https://en.unesco.org/world-book-capital-city-2020|titlu=Kuala Lumpur named World Book Capital 2020|data=30 September 2018|pubblikatur=UNESCO|data-aċċess=30 September 2018|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180919211150/https://en.unesco.org/world-book-capital-city-2020|arkivju-data=19 September 2018}}</ref> <ref>{{Ċita web|url=https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/unesco-names-kuala-lumpur-world-book-capital|titlu=Unesco names Kuala Lumpur World Book Capital|data=30 September 2018|pubblikatur=The Straits Times|data-aċċess=30 September 2018|url-status=live|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180930081344/https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/unesco-names-kuala-lumpur-world-book-capital|arkivju-data=30 September 2018}}</ref> Fl-2024, Kuala Lumpur ġiet ikklassifikata fit-tieni post għall-aqwa belt eċċellenti fix-Xlokk tal-Asja, wara Singapor, u fil-135 post fid-dinja mill-Indiċi tal-Ibliet Globali tal- Oxford Economic Papers . == Etimoloġija == Kuala Lumpur tfisser "konfluwenza tajn" bil-Malaj; Kuala huwa l-punt fejn żewġ xmajjar jingħaqdu jew estwarju, u lumpur tfisser "tajn". Suġġeriment wieħed huwa li kien imsemmi wara Sungai Lumpur ("xmara tajn"); fl-1820s post jismu ''Sungei'' Lumpoor kien qal li kien l-aktar qagħda importanti li tipproduċi l-landa fix-Xmara Klang. Madankollu din id-derivazzjoni ma tagħtix kunsiderazzjoni għal dan: Kuala Lumpur tinsab fil-konfluwenza tax-Xmara Gombak u x-Xmara Klang, u għalhekk għandha tissemma Kuala Gombak, peress li l-''kuala'' hija tipikament imsemmija għax-xmara li tgħaqqad ma 'xmara akbar jew mal-baħar. Xi wħud argumentaw li Sungai Lumpur fil-fatt estiż 'l isfel sal-konfluwenza u għalhekk il-punt fejn ingħaqad max-Xmara Klang ikun Kuala Lumpur, għalkemm dan is-Sungai Lumpur jingħad li huwa xmara oħra li tgħaqqad max-Xmara Klang 1.5 kilometri (1 mil) 'il fuq minn xmara. il-konfluwenza ta' Gombak, jew forsi tinsab fit-tramuntana taż-żona tal-Għerien Batu<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Richmond|isem=Simon|data=2007|titlu=Malaysia, Singapore & Brunei|url=https://books.google.fr/books?id=9a02sRJKFhMC&pg=PA83&redir_esc=y|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: 9a02sRJKFhMC|pubblikatur=Lonely Planet}}</ref>. Ġie propost ukoll li Kuala Lumpur kienet oriġinarjament imsemmija Pengkalan Lumpur ("post ta 'żbark tajn") bl-istess mod li Klang darba kien jissejjaħ Pengkalan Batu ("post ta' nżul tal-ġebel"), iżda sar korrotta f'Kuala Lumpur. Teorija oħra tgħid li fil-bidu kienet kelma Cantonese ''lam-pa'', li tfisser ‘ġungla mgħarrqa’ jew ‘ġungla mħassra’. M'hemm l-ebda evidenza kontemporanja soda għal dawn is-suġġerimenti għajr l-aneddoti. L-isem jista 'jkun ukoll forma korrotta ta' isem minsi qabel. == Storja == '''<big>Snin bikrin</big>''' Kuala Lumpur hija meqjusa minn xi wħud li twaqqfet mill-Kap Malajan ta’ Klang, Raja Abdullah, li bagħat minaturi Ċiniżi fir-reġjun biex jiftħu minjieri tal-landa fl-1857, għalkemm mhux ċar min kienu l-ewwel settlers peress li x’aktarx kien hemm insedjamenti fil- Il-konfluwenza tax-xmara Gombak-Klang qabel dik fl-1820s. Minaturi Ċiniżi kienu magħrufa li kienu involuti fit-tħaffir tal-landa fix-Xmara Selangor fl-1840 madwar 16-il kilometru (10 mil) fit-tramuntana tal-lum Kuala Lumpur, u Mandailing Sumatrans immexxi minn Raja Asal u Sutan Puasa kienu wkoll involuti fil-minjieri u l-kummerċ tal-landa. fir-reġjun ta’ Ulu Klang qabel l-1860, u Sumatrans seta’ stabbilixxa ruħu fil-parti ta’ fuq tax-Xmara Klang fl-ewwel kwart ta’ is-seklu 19, jew possibilment qabel. Kuala Lumpur oriġinarjament kienet raħal żgħir ta 'ftit djar u ħwienet biss fil-konfluwenza ta' Sungai Gombak u Sungai Klang (Xmara Klang). Kuala Lumpur saret stabbilita bħala belt c. 1857, meta Raja Abdullah bin Raja Jaafar, megħjun minn ħuh Raja Juma'at ta 'Lukut, ġabar fondi minn negozjanti Ċiniżi Malaccan biex jimpjegaw minjieri Ċiniżi minn Lukut biex jiftħu minjieri tal-landa ġodda hemmhekk. Il-minaturi niżlu f'Kuala Lumpur u komplew bil-mixi lejn Ampang, fejn fetħu l-ewwel minjiera. Kuala Lumpur kienet l-aktar punt 'il bogħod mix-Xmara Klang li għalih setgħu jinġiebu provvisti b'mod konvenjenti bid-dgħajsa, u għalhekk saret punt ta' ġbir u tixrid li jservi l-minjieri tal-landa<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Ooi|isem=Keat Gin|data=2004-10-13|titlu=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia from Angkor Wat to East Timor [3 Volumes]|url=https://books.google.fr/books?id=QKgraWbb7yoC&pg=PA746&redir_esc=y|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: QKgraWbb7yoC|pubblikatur=Bloomsbury Academic}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://all.talkmalaysia.com/kuala-lumpur/kuala-lumpur-history/|titlu=Kuala Lumpur History {{!}} All Malaysia|data=2009-10-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20091018073627/http://all.talkmalaysia.com/kuala-lumpur/kuala-lumpur-history/|arkivju-data=2009-10-18|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Fatt|isem=Lam Seng|data=2011-03-15|titlu=Insider's Kuala Lumpur (3rd Edn): Is No Ordinary Travel Guide. Open Your Eyes to the Soul of the City (Not Just the Twin Towers...)|url=https://books.google.fr/books?id=rRCJAAAAQBAJ&pg=PA17&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: rRCJAAAAQBAJ|pubblikatur=Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd}}</ref>. [[Stampa:Yap Ah Loy.jpg|nofs|daqsminuri|Kapitan Yap Ah Loy, it-tielet Kapitan Ċiniż ta’ Kuala Lumpur]] Minkejja ammont kbir taʼ mwiet mill-kundizzjonijiet tal-malarja tal-ġungla, il-minjieri ta 'Ampang irnexxielhom, u esportaw l-ewwel landa fl-1859. F'dak iż-żmien, Sutan Puasa kien diġà qed jinnegozja qrib Ampang. Żewġ kummerċjanti minn Lukut, Hiu Siew u Yap Ah Sze, waslu Kuala Lumpur u waqqfu ħwienet biex ibigħu provvisti lill-minaturi bi skambju għal landa. Il-belt, imħeġġa mit-tħaffir tal-landa, bdiet tiżviluppa madwar il-Pjazza tas-Suq il-Qadim (Medan Pasar), b’toroq irradjaw lejn Ampang kif ukoll lejn Pudu u Batu (id-destinazzjonijiet saru l-ismijiet ta’ dawn it-toroq: Triq Ampang, Triq Pudu, u Batu Road), fejn il-minaturi kienu wkoll bdew jistabbilixxu ruħhom, u Petaling u Damansara. Il-minaturi ffurmaw gruppi u l-gruppi ta 'spiss iġġieldu f'dan il-perjodu, partikolarment fazzjonijiet ta' Kuala Lumpur u Kanching, prinċipalment fuq il-kontroll tal-aqwa minjieri tal-landa. Il-mexxejja tal-komunità Ċiniża ngħataw it-titlu ta 'Kapitan Cina (kap Ċiniż) mill-kap Malajan, u Hiu Siew, il-kummerċjant Ċiniż bikri, sar l-ewwel Kapitan ta' Kuala Lumpur. It-tielet Kapitan Ċiniż ta’ Kuala Lumpur, Yap Ah Loy, inħatar fl-1868. Ċifri Malajani importanti tal-bidu ta 'Kuala Lumpur kienu jinkludu wkoll lil Haji Mohamed Tahir, li sar id-Dato Dagang ("kap tan-negozjanti"). Il-Minangkabaus ta 'Sumatra sar grupp importanti ieħor li nnegozja u stabbilixxa pjantaġġuni tat-tabakk fiż-żona. Minangkabaus notevoli kien jinkludi lill-kap tagħhom, Dato' Sati, Utsman Abdullah, u Haji Mohamed Taib, li kien involut fl-iżvilupp bikri ta' Kampung Baru. Il-Minangkabaus kienu wkoll figuri soċjo-reliġjużi sinifikanti, pereżempju Utsman bin Abdullah kien l-ewwel kadi ta 'Kuala Lumpur, kif ukoll Muhammad Nur bin Ismail<ref>{{Ċita web|url=https://www.thestar.com.my/news/community/2014/06/13/life-is-colourful-on-infamous-road-named-after-a-wealthy-tradesman-jalan-haji-taib-is-more-known/|titlu=Life is colourful on infamous road|kunjom=ROSLI|isem=yip yoke teng<br>Photos MUHAMAD SHAHRIL|data=2014-06-13|sit=The Star|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-18}}</ref>. '''<big>Bidu ta 'Kuala Lumpur moderna</big>''' Il-bidu ta' Kuala Lumpur kienet belt żgħira li sofriet minn ħafna problemi soċjali u politiċi – il-bini kien magħmul mill-injam u 'atap' (pam fronda tal-palm). Il-bini kien suxxettibbli li jieħu n-nar, u minħabba nuqqas ta’ sanità xierqa l-belt kienet mimlija mard. Sofra wkoll minn theddida kostanti ta’ għargħar minħabba l-post fejn tinsab. Il-belt saret involuta fil-Gwerra Ċivili ta 'Selangor parzjalment fuq il-kontroll tad-dħul mill-minjieri tal-landa. Yap Ah Loy alleat ruħu ma 'Tengku Kudin u s-soċjetà sigrieta Hai San, huma ġġieldu kontra soċjetà sigrieta rivali, Ghee Hin, li alleati ruħhom ma' Raja Mahdi. Raja Asal u Sutan Puasa qalbu naħat għal Raja Mahdi, u Kuala Lumpur inqabdet fl-1872 u nħarqet sal-art<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Baker|isem=Jim|data=2008-07-15|titlu=Crossroads (2nd Edn): A Popular History of Malaysia and Singapore|url=https://books.google.fr/books?id=iRaJAAAAQBAJ&pg=PA125&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: iRaJAAAAQBAJ|pubblikatur=Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd}}</ref>. Yap ħarab lejn Klang fejn għaqqad forza oħra tal-ġlied u reġa' ħataf Kuala Lumpur f'Marzu 1873, u għeleb lill-forzi ta' Raja Mahdi bl-għajnuna ta' ġellieda minn Pahang. Il-gwerra u ostakli oħra, bħat-tnaqqis fil-prezzijiet tal-landa, wasslu għal waqgħa. Tifqigħa kbira tal-kolera wasslet biex ħafna jaħarbu<ref>{{Ċita web|url=http://myrepositori.pnm.gov.my/bitstream/123456789/2265/1/JB1865_MBRA.pdf|titlu=|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150528182107/http://myrepositori.pnm.gov.my/bitstream/123456789/2265/1/JB1865_MBRA.pdf|arkivju-data=2015-05-28|url-status=bot: unknown}}</ref>. Il-waqgħa damet sa l-aħħar tal-1879, meta l-prezzijiet li qed jogħlew għall-landa ppermettew lill-belt tirkupra. Fl-aħħar tal-1881, il-belt kienet mgħarrqa ħafna, wara nar li kien qered il-belt kollha f'Jannar. Bil-belt inbniet mill-ġdid għal ftit drabi u wara li rnexxiet, dan kien dovut fil-biċċa l-kbira lil Yap Ah Loy. Yap, flimkien ma’ Frank Swettenham li nħatar ir-Residenti fl-1882, kienu l-aktar żewġ figuri importanti tal-bidu ta’ Kuala Lumpur b’Swettenham akkreditat bit-tkabbir u l-iżvilupp rapidu tiegħu u t-trasformazzjoni tiegħu f’ċentru urban ewlieni<ref>{{Ċita web|url=http://magazine.virtualmalaysia.com/content.cfm/ID/17AD5478-79E7-4E6F-B76E41D642B3F579|titlu=Old-World Charm {{!}} Virtual Malaysia Magazine|data=2008-01-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080101150055/http://magazine.virtualmalaysia.com/content.cfm/ID/17AD5478-79E7-4E6F-B76E41D642B3F579|arkivju-data=2008-01-01|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://sejarahmalaysia.pnm.my/portalBI/detail.php?section=sm02&spesifik_id=15&ttl_id=3|titlu=Sejarah Malaysia|data=2002-09-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20020902150406/http://sejarahmalaysia.pnm.my/portalBI/detail.php?section=sm02&spesifik_id=15&ttl_id=3|arkivju-data=2002-09-02|url-status=bot: unknown}}</ref>. [[Stampa:KITLV - 3652 - Lambert & Co., G.R. - Singapore - Governmental Office at Kuala Lumpur in Selangor - circa 1900.tif|nofs|daqsminuri|L-Uffiċċji tal-Gvern tal-Istati Federati Malajani (Issa l-Bini Sultan Abdul Samad) li qed jiffaċċjaw il-Padang, c. 1900]] Iċ-Ċiniżi bikrija u l-Malays stabbilixxew tul ix-xatt tal-lvant tax-Xmara Klang. Iċ-Ċiniżi ssetiljaw prinċipalment madwar iċ-ċentru kummerċjali ta 'Pjazza tas-Suq. Il-Malażi, u aktar tard Chettiars u Musulmani Indjani, kienu joqogħdu fiż-żona ta’ Java Street, issa Jalan Tun Perak. Fl-1880, l-amministrazzjoni kolonjali ċċaqlaq il-kapital tal-istat ta 'Selangor minn Klang għal Kuala Lumpur aktar strateġikament vantaġġuż, u r-Residenti Brittaniku William Bloomfield Douglas iddeċieda li jillokalizza l-bini tal-gvern u l-kwartieri tal-għajxien fil-punent tax-xmara. Uffiċċji tal-gvern u kwartieri ġenerali ġodda tal-pulizija nbnew fuq Bukit Aman, u l-Padang inizjalment inħolqot għat-taħriġ tal-pulizija. Il-Padang, issa magħruf bħala Merdeka Square, aktar tard kien se jsir iċ-ċentru tal-uffiċċji amministrattivi Brittaniċi meta l-uffiċċji tal-gvern kolonjali marru fil-Bini Sultan Abdul Samad fl-1897<ref>{{Ċita web|url=https://yapahloy.tripod.com/yap_ah_loy's_administration.htm|titlu=Yap Ah Loy's Administration|sit=yapahloy.tripod.com|data-aċċess=2024-12-18}}</ref>. Frank Swettenham, malli sar ir-Resident Ingliż, beda jtejjeb il-belt billi jnaddaf it-toroq. Huwa stipula wkoll fl-1884 li l-bini għandu jinbena bil-briks u l-madum biex ikun inqas fjammabbli, u li l-belt terġa’ tinbena b’toroq usa’ biex jitnaqqas ir-riskju tan-nar. Kapitan Yap Ah Loy xtara biċċa proprjetà immobbli mifruxa biex twaqqaf fabbrika tal-briks għall-bini mill-ġdid ta 'Kuala Lumpur, il-Brickfields eponymous. Bini atap imwaqqa’ ġie sostitwit b’bini tal-briks u tal-madum, u ħafna mill-bini tal-briks il-ġdid kellhom “modi ta’ ħames piedi” u xogħol ta’ mastrudaxxa Ċiniż. Dan irriżulta f'arkitettura eclettika distinta tad-dar tal-ħanut tipika għal dan ir-reġjun. Kapitan Yap Ah Loy espanda l-aċċess fit-toroq, u għaqqad il-minjieri tal-landa mal-belt mar-rotot arterjali ewlenin tat-Triq Ampang preżenti, Triq Pudu u Triq Petaling. Bħala Kapitan Ċiniż, huwa kellu poteri wiesgħa fuq l-istess livell mal-mexxejja tal-komunità Malaja. Ġew implimentati riformi tal-liġi u ġew introdotti miżuri legali ġodda fl-assemblea. Yap ippresediet ukoll qorti għal talbiet żgħar. B’korp tal-pulizija ta’ sitta, huwa seta’ jħares l-istat tad-dritt, billi jibni ħabs li jista’ jakkomoda sittin priġunier kull darba. Yap Ah Loy bena wkoll l-ewwel skola ta’ Kuala Lumpur u mitħna ewlenija tat-tapjoka fi Triq Petaling, li fiha s-Sultan Abdul Samad ta’ Selangor kellu interess<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Lam|isem=Seng Fatt|data=2000|titlu=Insider's Kuala Lumpur|url=https://books.google.fr/books?id=7BhwAAAAMAAJ&redir_esc=y|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: 7BhwAAAAMAAJ|pubblikatur=Times Books International}}</ref>. [[Stampa:KITLV - 79944 - Kleingrothe, C.J. - Medan - Headquarters of the F.M.S. Railways at Kuala Lumpur - circa 1910.tif|nofs|daqsminuri|Il-kostruzzjoni tal-ferrovija xprunat it-tkabbir tal-belt. L-ewwel kwartieri ġenerali tal-Ferroviji tal-Istati Federati tal-Malay (issa l-Mużew Nazzjonali tat-Tessuti) ħdejn l-F.M.S. Uffiċċji tal-Gvern fil-bogħod, c. 1910.]] Linja tal-ferrovija bejn Kuala Lumpur u Klang, mibdija minn Swettenham u tlestiet fl-1886, żiedet l-aċċess u rriżultat fi tkabbir mgħaġġel. Il-popolazzjoni kibret minn 4,500 fl-1884 għal 20,000 fl-1890. Hekk kif l-iżvilupp intensifikat fl-1880s, poġġiet pressjoni fuq is-sanità, ir-rimi tal-iskart u miżuri oħra tas-saħħa. Bord Sanitarju maħluq fl-14 ta’ Mejju 1890 kien responsabbli għas-sanità, il-manutenzjoni tat-toroq, id-dwal tat-toroq, u funzjonijiet oħra. Dan eventwalment isir il-Kunsill Muniċipali ta' Kuala Lumpur fl-1948. Fl-1896, Kuala Lumpur intgħażlet bħala l-kapitali tal-Istati Federati Malajani li għadhom kif ġew iffurmati<ref>{{Ċita ktieb|data=1999|titlu=Reassessment of Urban Planning and Development Regulations in Asian Cities|url=https://books.google.fr/books?id=p6XUOGEvEcgC&pg=PA35&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: p6XUOGEvEcgC|pubblikatur=UN-HABITAT}}</ref>. '''<big>Seklu 20-preżent</big>''' Kuala Lumpur kibret konsiderevolment fis-seklu 20. Kien 0.65 km2 (0.25 sq mi) fl-1895, iżda ġie estiż biex jinkludi 20 km2 (7.7 sq mi) fl-1903, u għal 52 km2 (20 sq mi) sal-1924. Saż-żmien li saret muniċipalità fl-1948 kellha estiża għal 93 km2 (36 sq mi), u mbagħad għal 243 km2 (94 sq mi) fl-1974 bħala Territorju Federali<ref>{{Ċita web|url=http://w.ethnia.org/polity.php?ASK_CODE=3J__&ASK_YY=1973&ASK_MM=01&ASK_DD=01&SL=en|titlu=w.ethnia.org|kunjom=Jean-Marc|isem=Merklin|sit=w.ethnia.org|data-aċċess=2024-12-18}}</ref>. Qabel l-1974, Kuala Lumpur kien ukoll l-isem ta 'wieħed mis-seba' distretti ta 'Selangor (sitta qabel l-1960). Id-distrett ta 'Kuala Lumpur jinkludi seba' mukims - Sungai Buloh, Batu, Petaling, Ampang, Ulu Klang, Kuala Lumpur u Setapak. [[Stampa:Japanese troops mopping up in Kuala Lumpur.jpg|nofs|daqsminuri|Truppi Ġappuniżi javvanzaw fuq High Street (issa Jalan Tun H S Lee) f'Kuala Lumpur f'Diċembru 1941 matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]].]] L-iżvilupp ta 'industrija tal-gomma f'Selangor alimentata mid-domanda għal tajers tal-karozzi fil-bidu tas-seklu 20 wassal għal boom, u l-popolazzjoni ta' Kuala Lumpur żdiedet minn 30,000 fl-1900 għal 80,000 fl-1920. L-attivitajiet kummerċjali ta 'Kuala Lumpur kienu tmexxew fil-biċċa l-kbira minn negozjanti Ċiniżi bħal Loke Yew, li dak iż-żmien kien l-aktar Ċiniż sinjur u influwenti f'Kuala Lumpur. It-tkabbir tal-industrija tal-gomma wassal għal influss ta 'kapital barrani u qsari, b'kumpaniji u industriji ġodda li qed jiġu stabbiliti f'Kuala Lumpur, u kumpaniji oħra li qabel kienu bbażati x'imkien ieħor ukoll sabu preżenza hawn<ref>{{Ċita web|url=https://www.britannica.com/place/Kuala-Lumpur|titlu=Kuala Lumpur {{!}} Malaysia, History, Map, Population, & Facts {{!}} Britannica|data=2024-12-15|sit=www.britannica.com|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-18}}</ref>. [[Stampa:KUALA LUMPUR.png|xellug|daqsminuri|Mappa ta’ Kuala Lumpur fl-1951]] Matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]], Kuala Lumpur inqabdet mill-Armata Imperjali Ġappuniża fil-11 ta’ Jannar 1942. Minkejja li ftit sofriet ħsarat matul il-battalja, l-okkupazzjoni tal-belt fi żmien il-gwerra rriżultat f’telf sinifikanti ta’ ħajjiet; mill-inqas 5,000 Ċiniż inqatlu f’Kuala Lumpur fi ftit ġimgħat biss ta’ okkupazzjoni mill-forzi Ġappuniżi, u eluf ta’ Indjani ntbagħtu bħala xogħol sfurzat biex jaħdmu fuq il-Ferroviji ta’ Burma fejn mietu ħafna. Huma okkupaw il-belt sal-15 ta’ Awwissu 1945, meta l-kmandant in kap tas-Seba’ Armata taż-Żona Ġappuniża f’[[Singapor]] u l-[[Malażja]], Seishirō Itagaki, ċeda lill-amministrazzjoni Ingliża wara l-bumbardamenti atomiċi ta’ Hiroshima u Nagasaki. Kuala Lumpur kibret matul il-gwerra, u kompliet wara l-gwerra matul l-Emerġenza Malajana (1948–1960), li matulha l-Malaja kienet imħassba b'ribelljoni komunista u ġew stabbiliti Villages Ġodda fil-periferija tal-belt<ref>{{Ċita web|url=https://www.ehm.my/publications/articles/the-post%E2%80%931950-emergence-of-kuala-lumpur-as-a-great-southeast-asian-city|titlu=The post–1950 emergence of Kuala Lumpur as a great Southeast Asian city - Articles {{!}} Economic History Malaysia|sit=www.ehm.my|data-aċċess=2024-12-18}}</ref>. L-ewwel elezzjoni muniċipali f'Kuala Lumpur saret fis-16 ta' Frar 1952. Alleanza ad hoc bejn l-UMNO Malajan u l-kandidati Ċiniżi tal-partit MCA rebħu maġġoranza tas-siġġijiet, u dan wassal għall-formazzjoni tal-Partit tal-Alleanza (aktar tard il-Barisan Nasional) . Fil-31 ta' Awwissu 1957, il-Federazzjoni tal-Malasja kisbet l-indipendenza tagħha mill-ħakma Brittanika. Il-bandiera Ingliża tbaxxiet u l-bandiera Malajana ttellgħet għall-ewwel darba fil-Padang f’nofsillejl tat-30 ta’ Awwissu 1957, u filgħodu tal-31 ta’ Awwissu, saret iċ-ċerimonja għad-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza fil-Merdeka Stadium mill-ewwel Prim Ministru. tal-Malasja, Tunku Abdul Rahman. Kuala Lumpur baqgħet il-kapitali wara l-formazzjoni tal-Malażja fis-16 ta’ Settembru 1963. Il-Kmamar tal-Parlament Malasjani tlestew fit-tarf tal-Ġonna tal-Lag fl-1963. Il-popolazzjoni ta’ Kuala Lumpur kibret b’mod konsiderevoli mill-1960 sal-2018, u rdoppja fid-daqs kull 13-il sena<ref>{{Ċita web|url=http://www.iht.com/articles/ap/2007/05/16/asia/AS-GEN-Malaysia-Race-Riot-Book.php|titlu=New book on 1969 race riots in Malaysia may be banned, officials warn - International Herald Tribune|data=2007-10-11|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20071011030700/http://www.iht.com/articles/ap/2007/05/16/asia/AS-GEN-Malaysia-Race-Riot-Book.php|arkivju-data=2007-10-11|url-status=bot: unknown}}</ref>. '''Belt, Territorju Federali, Greater Kuala Lumpur''' Kuala Lumpur kisbet l-istatus ta 'belt fl-1 ta' Frar 1972, u saret l-ewwel soluzzjoni fil-Malasja li ngħatat l-istatus wara l-indipendenza. Aktar tard, fl-1 ta’ Frar 1974, Kuala Lumpur saret territorju federali. It-territorju ta 'Kuala Lumpur kiber għal 96 mil kwadru billi assorbi ż-żoni tal-madwar<ref>{{Ċita web|url=http://travel.tourism.gov.my/consumer/destinations/history.asp?state=kl|titlu=Tourism Malaysia : Destinations : State : Kuala Lumpur : History & Economy|data=2008-01-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080102232810/http://travel.tourism.gov.my/consumer/destinations/history.asp?state=kl|arkivju-data=2008-01-02|url-status=dead}}</ref>. Kuala Lumpur ġiet ċeduta minn Selangor biex tkun ikkontrollata direttament mill-gvern ċentrali, u waqfet milli tkun il-kapital ta 'Selangor fl-1978 wara li l-belt ta' Shah Alam ġiet iddikjarata l-kapitali l-ġdida tal-istat. Fl-14 ta’ Mejju 1990, Kuala Lumpur iċċelebrat iċ-ċentinarju tal-kunsill lokali. Ġew introdotti l-bandiera u l-innu ta' Kuala Lumpur fit-territorju federali l-ġdid. Putrajaya ġie ddikjarat Territorju Federali fl-1 ta' Frar 2001, kif ukoll is-sede tal-gvern federali. Il-funzjonijiet amministrattivi u ġudizzjarji tal-gvern ġew trasferiti minn Kuala Lumpur għal Putrajaya. Kuala Lumpur madankollu xorta żammet il-funzjoni leġiżlattiva tagħha u baqgħet id-dar ta' Yang di-Pertuan Agong (Re Kostituzzjonali)<ref>{{Ċita web|url=https://www.dezeen.com/2021/12/13/worlds-second-tallest-skyscraper-merdeka-118-tops-out/|titlu=World's second-tallest skyscraper Merdeka 118 tops out in Malaysia|data=2021-12-13|sit=Dezeen|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-18}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Bunnell|isem=Tim|data=2004-07-31|titlu=Malaysia, Modernity and the Multimedia Super Corridor: A Critical Geography of Intelligent Landscapes|url=https://books.google.fr/books?id=wKbYTZciw7wC&pg=PT128&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: wKbYTZciw7wC|pubblikatur=Routledge}}</ref><ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Loo|isem=Yat Ming|data=2016-04-08|titlu=Architecture and Urban Form in Kuala Lumpur: Race and Chinese Spaces in a Postcolonial City|url=https://books.google.fr/books?id=hyjtCwAAQBAJ&pg=PA88&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|lingwa=en|iktar=Google-Books-ID: hyjtCwAAQBAJ|pubblikatur=Routledge}}</ref>. [[Stampa:The Twins SE Asia 2019 (49171985716).jpg|nofs|daqsminuri|Iċ-Ċentru tal-Belt ta 'Kuala Lumpur (KLCC) fl-2019]] Mis-snin disgħin 'il quddiem, żviluppi urbani kbar fil-Wied ta' Klang estendew iż-żona metropolitana ta 'Kuala Lumpur. Din iż-żona, magħrufa bħala Greater Kuala Lumpur, testendi mit-Territorju Federali ta’ Kuala Lumpur lejn il-punent sa Port Klang, lejn il-lvant sat-tarf tal-Muntanji Titiwangsa kif ukoll lejn it-tramuntana u n-nofsinhar. Iż-żona tkopri bliet u bliet oħra separati amministrattivament bħal Klang, Shah Alam, Putrajaya u oħrajn, u hija moqdija mis-Sistema Integrata ta’ Transitu ta’ Klang Valley. Proġetti notevoli li saru fi ħdan Kuala Lumpur stess inkludew l-iżvilupp ta’ Ċentru tal-Belt ġdid ta’ Kuala Lumpur madwar Jalan Ampang u t-Torrijiet Petronas, li darba kienu l-ogħla bini tad-dinja. It-Torrijiet Petronas minn dakinhar ġew sostitwiti bħala l-ogħla bini f'Kuala Lumpur minn The Exchange 106 u Merdeka 118, li hija t-tieni l-ogħla bini fid-dinja wara l-[[Burj Khalifa]] f'[[Dubai (belt)|Dubaj]]. == Ġeografija == Il-ġeografija ta 'Kuala Lumpur hija kkaratterizzata mill-Wied enormi ta' Klang, imdawwar bil-Muntanji Titiwangsa fil-lvant, diversi firxiet minuri fit-tramuntana u fin-nofsinhar, u l-Istrett ta 'Malacca fil-punent. Kuala Lumpur huwa terminu Malajan li jittraduċi għal "konfluwenza tajn" u jinsab fil-konfluwenza tax-xmajjar Klang u Gombak li jduru fix-Xmara Selangor. Jinsabu fiċ-ċentru tal-istat ta 'Selangor, Kuala Lumpur kien territorju tal-Gvern tal-Istat ta' Selangor. Fl-1974, Kuala Lumpur inqasmet minn Selangor biex tifforma l-ewwel Territorju Federali rregolat direttament mill-gvern federali Malasjan. Il-post tiegħu fl-iktar stat żviluppat fuq il-kosta tal-punent tal-[[Malażja]] peninsulari, li għandha medda usa 'ta' art ċatta mill-kosta tal-lvant, għenitha tiżviluppa aktar malajr minn bliet oħra fil-Malasja. Il-muniċipalità tkopri erja ta '243 km2 (94 sq mi), b'elevazzjoni medja ta' 81.95 m (268 pied 10 pulzieri) l-ogħla punt huwa Bukit Nanas f'94 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar<ref>{{Ċita web|url=https://www.malaysiatravel.org.uk/tourist-attraction/kuala-lumpur/location.html/|titlu=remembrance100.co.uk|data=2021-06-26|sit=remembrance100.co.uk|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-18}}</ref>. == Klima == Protetta mill-Medda Titiwangsa fil-lvant u l-Gżira Sumatra tal-Indoneżja fil-punent, Kuala Lumpur hija protetta minn irjieħ qawwija u għandha klima ta’ foresta tropikali tropikali (klassifikazzjoni tal-klima Köppen Af), sħuna, umda u xemxija, b’xita abbundanti, speċjalment fil-grigal. staġun tal-monsoon minn Ottubru sa Marzu. It-temperaturi għandhom tendenza li jibqgħu kostanti. Il-massimi jduru bejn 32 u 35 °C (90 u 95 °F) u xi drabi jaqbżu 38 °C (100.4 °F), filwaqt li l-minimi jduru bejn 23.4 u 24.6 °C (74.1 u 76.3 °F) u qatt ma niżlu taħt 17.8 ° C (64.0 °F). Kuala Lumpur tipikament tirċievi mill-inqas 2,600 mm (100 pulzieri) ta 'xita kull sena; Ġunju sa Awissu huma relattivament niexfa, iżda anke f'dak iż-żmien ix-xita tipikament taqbeż il-131 millimetru (5.2 pulzieri) fix-xahar. Kuala Lumpur hija suxxettibbli ħafna għal maltempati qawwija bir-ragħad u sajjetti. Il-Wied ta’ Klang, inkluż Kuala Lumpur, huwa wieħed mill-postijiet fejn il-maltempati bir-ragħad jiġu osservati l-aktar ta’ spiss fid-Dinja<ref>{{Ċita web|url=http://www.welcome-kl.com/kl-info/weather-in-kl/|titlu=Weather in KL - We!Come KL|data=2013-02-09|sit=archive.ph|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://archive.today/20130209110431/http://www.welcome-kl.com/kl-info/weather-in-kl/|arkivju-data=2013-02-09|url-status=bot: unknown}}</ref>. L-għargħar huma frekwenti f'Kuala Lumpur wara xita qawwija, speċjalment fiċ-ċentru tal-belt, minħabba li l-istruttura tat-tisqija għadha lura mal-iżvilupp intens fil-belt. Id-duħħan min-nirien fil-foresti f'Sumatra u Kalimantan fil-viċin kultant jitfa 'ċpar fuq ir-reġjun, u huwa sors ewlieni ta' tniġġis, flimkien ma 'ħruq fil-miftuħ, emissjonijiet ta' vetturi bil-mutur, u kostruzzjoni<ref>{{Ċita web|url=http://www.pogodaiklimat.ru/climate2/48647.htm|titlu=������ � ������ - ������ �����-�������|data=2018-03-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2024-12-18|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20131127083231/http://www.pogodaiklimat.ru/climate2/48647.htm|arkivju-data=2013-11-27|url-status=bot: unknown}}</ref>. == Gvern == [[Stampa:Kuala Lumpur Malaysia Dewan-Bandaraya-Kuala-Lumpur-03.jpg|nofs|daqsminuri|Sala tal-Belt ta' Kuala Lumpur ]] Kuala Lumpur kienet amministrata minn korporazzjoni unika msejħa l-Kummissarju Kapitali Federali mill-1 ta 'April, 1961, sakemm ingħatat status ta' belt fl-1972, u wara s-setgħa eżekuttiva ġiet trasferita lill-Mulej Sindku (Datuk Bandar). Minn dakinhar inħatru 14-il sindku. Is-sindku attwali huwa Kamarulzaman Mat Salleh, li ilu fil-kariga mis-17 ta’ April 2023. == Referenzi == <references group="lower-alpha" /> olpbxfq5lc4mip5aryocogdi4djdega