Biquipédia
mwlwiki
https://mwl.wikipedia.org/wiki/Biquip%C3%A9dia:P%C3%A1igina_percipal
MediaWiki 1.44.0-wmf.4
first-letter
Multimédia
Special
Cumbersa
Outelizador(a)
Cumbersa outelizador(a)
Biquipédia
Cumbersa Biquipédia
Fexeiro
Cumbersa fexeiro
Biqui
Cumbersa Biqui
Modelo
Cumbersa modelo
Ajuda
Cumbersa ajuda
Catadorie
Cumbersa catadorie
Portal
Cumbersa portal
TimedText
TimedText talk
Módulo
Cumbersa módulo
Ls Lusíadas
0
588
104662
101535
2024-11-21T00:57:13Z
InternetArchiveBot
11236
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
104662
wikitext
text/x-wiki
'''''Ls Lusíadas''''' ye ua obra [[poesie|poética]] scrita pul [[Luís Vaz de Camões]], cunsiderada la [[Poesie épica|eipopeia]] pertuesa por eiceléncia. Probablemiente cuncluída an [[1556]], fui publicada pula purmeira beç an [[1572]] ne l [[Literatura classicista|período literário de l classicismo]], trés anhos apuis de l regresso de l outor de l [[Ouriente]].
La obra ye cumpuosta de dieç [[canto]]s, 1102 [[strofe]]s que son uitabas [[Decassílabo|decassílabas]], sujeitas al squema [[rima|rímico]] fixo AB AB AB CC – uitaba rima camoniana. La acion central ye la [[çcubierta de l camino marítimo pa la Índia]] por [[Vasco da Gama|Basco da Gama]], alredror de la qual se ban çcrebindo outros episódios de la [[stória de Pertual]], glorificando l [[pertueses|pobo pertués]].
[[Fexeiro:Os Lusíadas.jpg|thumb|250px|Cápia de la purmeira eidiçon de ''Ls Lusíadas'', de [[1572]]]]
== Strutura ==
{{Quadrocitaçon|Las armas i ls barones assinalados '''<small>A</small>'''<br />Que, de la oucidental praia [[Pertual|lusitana]], '''<small>B</small>'''<br />Por mares nunca de antes nabegados '''<small>A</small>'''<br />Passórun inda para alhá de la [[Taprobana]], '''<small>B</small>'''<br />An peligros i guerras sforçados, '''<small>A</small>'''<br />Más de l que prometie la fuorça houmana, '''<small>B</small>'''<br />I antre giente remota eidificórun '''<small>C</small>'''<br />[[Ampério Pertués|Nuobo reino]], que tanto sublimórun. '''<small>C</small>'''<br />|[[Luís Vaz de Camões]], ''Ls Lusíadas'',<br />purmeira [[strofe]] de l [[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]]}}
La '''strutura sterna''' trata de la análise formal de l poema: númaro de strofes, númaro de bersos por strofe, númaro de sílabas métricas, tipos de rimas, ritmo, figuras de stilo, etc. Assi:
* ''Ls Lusíadas'' ye custituído por dieç partes, [[lírica (poesie)|liricamente]] chamadas de [[canto]]s;
** cada canto ten un númaro bariable de [[strofe]]s (an média, 110);
*** las strofes son uitabas, tenendo antoce uito [[berso]]s; la [[rima]] ye cruzada ne ls seis purmeiros bersos i amparelhada ne ls dous redadeiros (AB AB AB CC, ber na citaçon al lado);
**** cada berso ye custituído por dieç [[Métrica (poesie)|sílabas métricas]] ([[Decassílabo|decassilábico]]) , na sue maiorie heiróicas (acentuadas nas sestas i décimas [[sílaba]]s).
Sendo ''Ls Lusíadas'' un testo [[renacentista]], nun poderie deixar de seguir la stética griega que daba particular amportança al [[númaro d'ouro]]. Assi, l clímax de la narratiba, la chegada a la Índia, fui puosta ne l punto que debide la obra na proporçon áurea (ampeço de l [[Ls Lusíadas#Canto VII|Canto VII]]) .
La '''strutura anterna''' relaciona-se cul cuntenido de l testo. Esta obra mostra ser ua [[eipopeia]] clássica al dibedir-se an quatro partes:
* Perposiçon - antroduçon, apersentaçon de l assunto i de l [[heirói]]s (strofes 1 a 3 de l [[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]]) ;
* Ambocaçon - l poeta amboca las [[Tágides|ninfas de l Teijo]] i piede-les la anspiraçon para screbir (strofes 4 i 5 de l [[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]]) ;
* Dedicatória - l poeta dedica la obra al [[Sabastian de Pertual|rei D. Sabastian]] (strofes 6 a 18 de l [[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]]) ;
* Narraçon - la narratiba de la biaige, ''[[in medies res]]'', partindo de l meio de la acion para tornar atrás ne l tiempo i splicar l que acuntiu até al momiento na [[Çcubierta de l camino marítimo para la Índia|biaige de Basco de Gama]] i na [[stória de Pertual]], i depuis cuntinar na linha temporal.
Por fin, hai un eipílogo a cuncluir la obra (strofes 145 a 156 de l [[Ls Lusíadas#Canto X|Canto X]]) .
[[Fexeiro:Luís de Camões por François Gérard.jpg|thumb|180px|[[Grabura]] de [[Luís Vaz de Camões]], outor de la obra]]
Ls '''planos temáticos''' de la obra son:
* Plano de la Biaige - adonde se trata de la biaige de la [[çcubierta de l camino marítimo para la Índia]] de [[Vasco da Gama]] i de l sous [[marinheiro]]s;
* Plano de la Stória de Pertual - son relatados eipisódios de la [[Stória de Pertual|stória de l pertueses]];
* Plano de l Poeta - [[Luís Vaz de Camões|Camões]] trata-se a si mesmo anquanto [[poeta]] admirador de l pobo i de l heiróis pertueses;
* Plano de la Mitologie - son çcritas las anfluéncias i las anterbençones de l diuses de la [[mitologie greco-romana]] na acion de l heiróis.
Al longo de la narraçon depórun-se-me ls bários tipos de eipisódios: [[guerra|bélicos]], [[mitologie|mitológicos]], [[stória|stóricos]], [[simbolismo|simbólicos]], [[poesie|líricos]] i [[naturalismo|naturalistas]].
== Parecer de l Santo Oufício ==
L [[eipopeia|poema épico]] más genuíno ye l canto de la custruçon dua nacion cula upa de [[Dius]] ó de ld [[debindade|diuses]]. ''Ls Lusíadas'', cumo yá la [[Eineida]], ye ua eipopeia moderna, an que l marabilhoso nun passa dun artifício neçairo, mas solo literário. La [[fé]] sola ne l Dius [[cristandade|crestiano]] ye defendida por toda la obra.
Nun se puode pensar an [[heiresie]] porque nun fazie sentido, an tiempos de [[Contra-Reforma]], acraditar ne ls diuses de l panteon greco-romano, i la proba ye la nun [[censura]] de l [[anquisiçon|anquisidores]] als «''Deoses de l Gentios''». Ne l eipisódio de la ''Máquina de l Mundo'' (strofe 82 de l [[Ls Lusíadas#Canto X|Canto X]]) , ye l própio [[personaige]] de la diusa [[Tétis (Nereida)|Tétis]] que diç: «''you, Saturno i Jano, Júpiter, Juno, fumos fabulosos, Fingidos de mortal i ciego anganho. Solo pera fazer bersos deleitosos Serbimos''».
Anque tenéren cortado cachos de la obra nas sues purmeiras [[eidiçon]]es<ref name="">''Ls Lusíadas'', Luis de Camões, Publicaçones Ouropa-América, eidiçon anotada (1997)</ref>, l [[s:Ls Lusíadas/Parecer de l censor de l Santo Oufício na eidiçon de 1572|Parecer de l censor de l Santo Oufício na eidiçon de 1572]] declara que antendiu que este recurso «''nun pretende más que anfeitar l stilo Poético''». Por esso, cuntina, «''nun tubimos por ancumbeniente ir esta fábula de l Deoses na obra''», mas nun resiste a acrecentar «''quedando siempre salba la berdade de nuossa santa fé, que todos ls Deoses de l Gentios son Demonhos''».
Mas, la persença destes diuses acupa un lugar de muito relebo ne l poema. Son las sues antrigas que lígan ls episódios çpersos de la eipopeia i las sues anterbençones ''[[dius es machina]]'' que ampréstan lógica a acuntecimientos einesperados de la biaige, relatados na narratiba.
== Tema ==
=== L heirói ===
Cumo l títalo andica, l heirói desta eipopeia ye coletibo, ls Lusíadas, ó ls filhos de [[Luso (mitologie)|Luso]], ls pertueses. Nas strofes einiciales de l çcurso de [[Júpiter (mitologie)|Júpiter]] ne l ''[[cuncílio]] de l [[diuses oulímpicos]]'', que abre la parte narratiba, aparece la ourientaçon laudatória de l outor.
[[Fexeiro:Henry the Navigator.jpg|thumb|left|200px|L [[heirói]] de la obra, ls [[pertueses]]. [[Menumiento als Çcubrimientos|Menumiento als Çcubrimientos Pertueses]] an [[Santa Marie de Belén|Belén]], [[Lisboua]], [[Pertual]]]]
{{Quadrocitaçon|"Eiternos moradores de l luzente<br />Stelífero pólo, i claro assento,<br />Se de l grande balor de la fuorte giente<br />De Luso nun perdeis l pensamiento,<br />Debedes de tener sabido claramente,<br />Cumo ye de l fados grandes cierto antento,<br />Que por eilha se squeçan ls houmanos<br />De Assírios, Persas, Griegos i Romanos.|Ampeço de l çcurso de [[Júpiter (mitologie)|Júpiter]] ne l [[cuncílio]] de l [[debindade|diuses]], [[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]], strofe 24.}}
L rei de l diuses afirma que zde [[Biriato]] i [[Eiertório]], l [[çtino]] (fado) de l balentes [[pertueses]] (fuorte giente de Luso) ye rializar feitos tan gloriosos que fágan squecer ls de l [[ampério]]s anteriores ([[Assírios]], [[Persas]], [[Griegos]] i [[Ampério Romano|Romanos]]) .
L zanrolar de la [[stória de Pertual|sue stória]] atesta-lo, pus para alhá de ser marcada pulas sucessibas i bitoriosas luitas contra [[mouros]] i [[Reino de Castielha|castelhanos]], mostra cumo un paíç tan pequeinho çcubre nuobos mundos i ampone la sue lei ne l cuncerto de las naciones.
Na final de l poema aparece l eipisódio de la ''Ilha de l Amores'', recumpensa ficional de la gloriosa caminada pertuesa atrabeç de l tiempos. I ye cunfirmado l receio de [[Baco]] de las sues façanhas de cunquista séren ultrapassadas pulas de l pertueses.
Camões dedicou sue [[obra-prima]] al [[Sabastian de Pertual|rei D. Sabastian de Pertual]]. Ls feitos einéditos de l [[çcubrimientos pertueses]] i la chegada al «''[[Calecute|nuobo reino que tanto sublimórun]]' '» ne l [[Índia|Ouriente]], fúrun sin dúbeda ls stímulos determinantes para la tarefa, zde hai mui ambicionada, de redegir l épico pertués.
Habie un ambiente de proua i ousadie ne l pobo pertués. [[Nabegador]]s i [[capitan]]es éran heiróis recentes de la pequeinha nacion, homes capazes de straordinárias façanhas, cumo l «''Castro fuorte''» (l [[Lista de gobernadores de la Índia Pertuesa|bice-rei]] D. [[Juan de Castro]]), falhecido poucos anhos antes de l poeta aportar na [[Índia]].
I percipalmente [[Vasco da Gama]], a quien se debie la [[Çcubierta de l camino marítimo para la Índia|çcubrimiento de la rota para l ouriente]] nua biaige defícele i cun poucas porbabilidades de éisito, i que bencera einúmaras batailhas contra reinos [[muçulmanos]] an tierras malas als [[crestianos]]. Esta biaige épica fui por esso ousada cumo stória central de la obra, al redror de la qual ban sendo cuntados eipisódios de la [[stória de Pertual]].
[[Fexeiro:Sebastião de Portugal, c. 1571-1574 - Cristóvão de Morais (Google Art Project).jpg|thumb|180px|[[Sabastian de Pertual|El-Rei D. Sabastian]], soberano a quien [[Luís Vaz de Camões|Camões]] dedicou ''Ls Lusíadas'']]
=== La cruzada contra l mouro ===
L poema puode ser lido nua perspetiba que yá era antiga, mas la que fatos recentes habien dado acrescida atualidade, la de la [[Recunquista|cruzada contra ''l mouro'']]. Las luitas ne l Ouriente serien la cuntinaçon de las que yá se habien trabado an [[Pertual]] i ne l [[Norte de África]], dominando ó abatendo l poder de l [[Eislan]].
L própio "mobimiento" de l çcubrimientos apareciu nua lógica de cumbate al poderoso [[Ampério Outomano]] que amenaçaba la [[Ouropa]] crestiana, ancapaç de bencer l einimigo an guerra abierta. Ls oubjetibos passában por fazer ua cuncorréncia comercial als [[muçulmanos]], al mesmo tiempo ganhando probeitos i ponendo fraca la eiquenomie de ls ribales. Mas tamien se ambicionaba ancuntrar aliados de ls ouropeus nas nuobas tierras, que poderien ser eilhes mesmos crestianos, ó passibles de [[cumberson]]<ref>''Age of Discovery, 1400-1600'', David Arnold, Routledge (2002) ISBN 0-415-27995-X</ref>.
An [[1571]], la aparente ambencibilidade de l [[sulton|sultanato]] [[Turquia|turco]] tenie sido çmentida na [[batailha de Lepanto]]. Sentie-se que ls outomanos afinal nun detenien la supremacie ne l [[Mediterráneo]]. I l quemandante de las fuorças crestianas fura D. [[Juan de Áustria]], filho [[zorro]] de l [[Lista de amperadores de l Sacro Ampério Romano-Germánico|amperador]] [[Carlos I de Spanha|Carlos V]], l abó de [[Sabastian de Pertual|D. Sabastian]]. Fui neste cuntesto de saltaçon que l poeta terá cuntribuído para ancitar l moço [[Lista de reis de Pertual|rei pertués]] a partir an [[batailha de Alcácer-Quibir|cunquista pa la África]], culs [[Crise de sucesson de 1580|zastrosos eifeitos]] que dende se seguírun.
=== Narradores i ls sous çcursos ===
Cada un de l tipos de çcurso neste poema amostra particularidades stilísticas cuncretas. Dependendo de l assunto que trátan, l stilo puode ser heiróico i eisaltado, ampolgante, lamentoso i melancólico, houmorístico, admirador.
[[Fexeiro:Vascodagama.JPG|thumb|left|200px|Pintura de [[Vasco da Gama]], portagonista por eiceléncia de ''Ls Lusíadas'', na [[Çcubierta de l camino marítimo para la Índia|chegada a la Índia]]]]
''Ls Lusíadas'' ye ua obra [[narratiba]], mas ls sous narradores son quaije siempre ouradores que fázen [[çcurso]]s grandiosos: l narrador percipal, [[Luís Vaz de Camões|Camões]], que abre an grande stilo i retoma la palabra an bárias oucasiones; [[Vasco da Gama]], reconhecido cumo «''facundo capitan''» (eilequente); [[Júpiter (mitologie)|Júpiter]], que tamien toma la palabra an dibersas oucasiones; [[Paulo da Gama]] ([[Ls Lusíadas#Canto VIII|Canto VIII]], strofes 2 a 42); l [[Bielho de l Restelo]] ([[Ls Lusíadas#Canto IV|Canto IV]], strofes 95 a 104); [[Tétis (Nereida)|Tétis]]; la [[Sereia|Sirena]] que profetiza al sonido de música ([[Ls Lusíadas#Canto X|Canto X]], strofes 10 a 74), etc.
{{Quadrocitaçon|<center>4<br />I bós, Tágides mies, pus criado<br />Teneis an mi un nuobo angeinho ardiente,<br />Se siempre an berso houmilde celebrado<br />Fui de mi buosso riu alegremiente,<br />Dai-me agora un sonido alto i sublimado,<br />Un stilo grandíloquo i corriente,<br />Porque de buossas augas, Febo ourdene<br />Que nun téngan ambeija a las de Heipocrene.<br /><br /><center>5<br />Dai-me ua fúria grande i sonorosa,<br />I nó de agriste abena ó frauta ruda,<br />Mas de tuba canora i belicosa,<br />Que l peito acende i la quelor al géstio demuda;<br />Dai-me eigual canto als feitos de la famosa<br />Giente buossa, que a Marte tanto ajuda;<br />Que se spalhe i se cante ne l ouniberso,<br />Se tan sublime précio cabe an berso.|Ambocaçon a las [[Tágides]], [[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]], strofes 4 i 5.}}
Na ''Ambocaçon'', quando l poeta piede a las [[Tágides]] «''un sonido alto i sublimado, Un stilo grandíloco i corrente''», por ouposiçon al stilo de la [[lírica|poesie lírica]], de «''berso houmilde''», stá ciertamiente a pensar nesse ton ampolgante de la ouratória. Un ton assemelhado a la «''tuba canora i belicosa''» ([[trompeta]] de [[guerra]]) i nó a la «''agreste abena ó frauta ruda''» ([[fraita]] de l [[pastor]]), que seia dino de l «''feitos de la famosa Giente buossa''» (célebre giente de l [[riu Teijo|Teijo]], ls [[pertueses]]).
De assinalar eicelentes çcriçones, cumo las de l [[palácio]]s de [[Netuno (mitologie)|Netuno]] i de l [[Samorin]] de [[Calecute]], la de l ''locus amoenus'' (lugar aprazible, ameno) de la ''Ilha de l Amores'' ([[Ls Lusíadas#Canto IX|Canto IX]]) , la de l [[jantar]] ne l palácio de [[Tétis]] ([[Ls Lusíadas#Canto X|Canto X]]) i la de l traje de l [[Vasco da Gama|Gama]] (final de l [[Ls Lusíadas#Canto II|Canto II]]) , antre outras.
Por bezes, essas çcriçones son feitas al modo dua passaige de [[slide]]s: las cousas çcritas stan eilhi i hai alguien que las amostra. Por eisemplo, l ampeço [[geografie|geográfico]] de l çcurso de Vasco da Gama al [[rei]] de [[Melinde]] ([[Ls Lusíadas#Canto III|Canto III]], strofes 6 a 20), ciertas [[scultura]]s de l palácios de Netuno i de l Samorin, l çcurso de [[Paulo de la Gama]] al Catual ([[Ls Lusíadas#Canto BIII|Canto BIII]], strofes 26 a 44), ''La Máquina de l Mundo'' ([[Ls Lusíadas#Canto X|Canto X]], strofes 77 a 144).
Eisemplos de çcriçones dinámicas son la de la «batailha» de la [[ilha]] de [[Moçambique]] ([[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]], strofes 84 a 92), las de las batailhas de [[batailha de Ourique|Ourique]] ([[Ls Lusíadas#Canto III|Canto III]], strofes 42 a 54) i [[batailha de Aljubarrota|Aljubarrota]] ([[Ls Lusíadas#Canto IV|Canto IV]], strofes 26 a 44), la de la [[tempestade]] ([[Ls Lusíadas#Canto VI|Canto VI]], strofes 1 a 42). Camões ye mestre nessas çcriçones, marcadas puls [[berbo]]s de mobimiento, pula abundáncia de sensaçones bisuales i acústicas i por spressibas [[aliteraçon]]es.
Hai n’''Ls Lusíadas'' bários momientos líricos. Ls testos an que se cuncretízan son ne l giral narratibo-çcritibos. Ye l causo de la parte einicial de l eipisódio de la ''[[Inés de Castro|Guapa Inés]]' ' ([[Ls Lusíadas#Canto III|Canto III]], strofes 120 a 135), de la parte final de l eipisódio de l [[Adamastor (mitologie)|Adamastor]] ([[Ls Lusíadas#Canto V|Canto V]], strofes 37 a 60), de l ancontro na ''Ilha de l Amores'' ([[Ls Lusíadas#Canto IX|Canto IX]]). An todos esses causos l stilo ye mui aparecido a la [[ecloga]].
Son muitas las oucasiones an que l poeta assume un ton de lamiento: la redadeira strofe de l [[Ls Lusíadas#Canto I|Canto I]], parte de l çcurso de l ''[[Bielho de l Restelo]]'' ([[Ls Lusíadas#Canto IV|Canto IV]], strofes 94 a 104), ampeço i final de l [[Ls Lusíadas#Canto VII|Canto VII]] i partes de la ''[[Profecie]] de la [[sereia]]'', fázen lembrar outros lamientos de la [[lírica]].
La fé i ls apelos a Dius ténen ua persença fuorte na obra. Yá [[Bergílio]] chamaba al sou heirói «''pio [[Einéias|Eineias]]' '». Por bárias bezes, an momientos defíceles, [[Vasco da Gama]] eirrompe an [[ouraçon]]: an [[Mombaça]] ([[Ls Lusíadas#Canto II|Canto II]]) , na apariçon de l Adamastor, ne l meio de l terror de la turmienta, etc. Las ambocaçones de l poeta a las [[Tágides]], la [[Calíope]] ([[Ls Lusíadas#Canto III|Canto III]], strofes 1 i 2 i [[Ls Lusíadas#Canto X|Canto X]], strofe 8), a las [[ninfa]]s de l [[riu Teijo|Teijo]] i de l [[riu Mundego|Mundego]] ([[Ls Lusíadas#Canto VII|Canto VII]]), an termos tipológicos, son tamien ouraçones.
== Çcriçon de la narratiba ==
[[Fexeiro:Bacchus head in Italy.jpg|thumb|right|150px|L [[bilon]] d'''Ls Lusíadas''. Repersentaçon de [[Baco]], l [[Debindade|dius]] einimigo de l [[pertueses]].]]
=== Canto I ===
Depuis de la [[Ls Lusíadas#Strutura|''Perposiçon'', de la ''Ambocaçon'' i de la ''Dedicatória'']], la acion ampeça ''[[in medies res]]'' cula frota de [[Vasco da Gama]] yá ne l [[Ouceano Índico]], mas antes de chegar a la Índia (strofe 19).
==== L cuncílio de l diuses ====
Neste momiento, ye cumbocado l ''Cuncílio de l diuses'' (stáncias 20 a 41) para decidir se ls pertueses dében ó nó cunseguir alcançar l sou çtino. [[Júpiter (mitologie)|Júpiter]] diç que si, porque esso les stá preçtinado.
[[Fexeiro:Bouguereau venus detail.jpg|thumb|left|160px|''L Nacimiento de [[Bénus (mitologie)|Bénus]]' ', de [[Willian-Adolphe Bouguereau|Bouguereau]]]]
[[Baco]] nun cuncorda porque, se esto fur premitido, las sues própias cunquistas ne l Ouriente seran squecidas, ultrapassadas por este pobo. Mas [[Bénus (mitologie)|Bénus]] bei ls pertueses cumo hardeiros de ls sous amados [[Ampério romano|romanos]] i sabe que será celebrada por eilhes. [[Luís Vaz de Camões|Camões]] era un home de peixones, que tamien celebraba l [[amor]] na sue [[lírica]], i talbeç por esso tubisse scolhido la diusa romana desse sentimiento para patrona de l sou pobo.
Segue-se un albrote, culs restantes [[diuses oulímpicos|oulímpicos]] a tomar partido de Baco ó Bénus, até que l poderoso [[Marte (mitologie)|Marte]] se ampone, assustando [[Apolo]] nun aparte (strofe 37). L amante de Bénus, i admirador de ls feitos guerreiros de l pertueses, lembra que nun solo yá ye merecido que cunsígan rializar la sue façanha, cumo Júpiter yá tenie decidido cunceder esse fabor i nun deberie tornar atrás na palabra. L rei de l diuses cuncorda i ancerra l [[cuncílio]].
L çcurso cun que Júpiter ampeça la reunion ye ua acabada peça de [[ouratória]]. Abre cul einebitable [[sórdio]] (1ª strofe) an que, depuis dua oureginal saudaçon, amostra nistante l tema a zambolber. Sigue-se, al modo de la [[retórica]] antiga, la narraçon (l passado amostra que la antençon de l [[çtino|fados]] ye mesmo la que l ourador apersentou). Ben apuis la cunfirmaçon: cun fatos de l persente corrobora l que yá, a sou modo, la narraçon cumprobara (4ª strofe). I termina cun dues strofes de [[peroraçon]], adonde se apela a la beneboléncia de l diuses para culs filhos de [[Luso (mitologie)|Luso]] - aliás, la decison de ls fados cumprir-se-á einesorablemiente. Contra l que serie de sperar, Júpiter cunclui determinando i nó abrindo l debate.
{{Quadrocitaçon|<small>(Marte)</small><br />La biseira de l eilmo de diamante<br />Albantando un pouco, mui siguro,<br />Por dar sou parecer, se puso delantre<br />De Júpiter, armado, fuorte i duro:<br />I dando ua pancada penetrante,<br />Cul cunto de l choupa ne l sólio puro,<br />L Cielo tremiu, i Apolo, de torbado,<br />Un pouco la luç perdiu, cumo anfiado.|[[Cuncílio]] de l [[diuses oulímpicos|diuses]], strofe 37 de l Canto I}}
==== La ilha de Moçambique i l piloto mouro ====
La acion torna anton a la frota lusa, que chega a la ilha de [[Moçambique]]. Son acolhidos por [[muçulmano]]s que, antimidados pul poderio bélico de las [[nau]]s, les prométen mantimientos i un [[piloto]] que ls liebe a la Índia. Mas las sues berdadeiras antençones son la çtruiçon de ls pertueses. La anspiraçon de l soberano [[mouro]] ben de Baco, que tomara la forma mortal dun de ls sous cunselheiros.
La purmeira stratégia ye atacar ls [[marinheiro]]s que fúren a tierra abastecíren-se de [[auga]]. Mas estes, cuidadosos, ban armados i zbaratan las fuorças einimigas, cuntinando apuis cul bumbardeamiento de la cidade. L regedor rende-se i oufrece anton un piloto que ls cunduza para tierras einimigas, la segunda stratégia de l dius de l [[bino]].
Por dues bezes l piloto andica buns portos de acolhimiento: ua tierra de [[crestiano]]s, que será ua refréncia al reino de [[Priste Juan]], i outra an que crestianos i muçulmanos bibirian juntos. [[Vasco da Gama]] cunfia ne l piloto. Mas Bénus, bendo que na rialidade se trata de tierras de muçulmanos capazes de bencer ls pertueses, zbia la frota cun airaçadas cuntrárias. L purmeiro porto ye ultrapassado; l segundo ye Mombaça, la pouca çtáncia de l qual la frota lança [[áncora]]. I l canto tremina cun dues strofes plenas de ''suspense''.
=== Canto II ===
[[Fexeiro:Caminho maritimo para a India.png|thumb|300px|[[Çcubierta de l camino marítimo para la Índia|Camino percorrido]] pula spediçon de [[Vasco da Gama]] (a negro). Nesta figura tamien se puode ber l percurso de [[Péro de la Cobilhana]] (a laranja) apartado de [[Afonso de Paiba]] (a azul) depuis de la longa biaige juntos (a berde).]]
==== Cilada an Mombaça ====
L [[rei]] de [[Mombaça]] ambia un mensageiro cun promessas de bun acolhimiento i piede que la [[armada]] entre ne l porto de la cidade, mas cula antençon de armar ua amboscada. [[Vasco da Gama]] ambia purmeiro dous [[degredo|degredados]] a la cidade para passáren la nuite i abaluáren la situaçon. Anganhados puls mouros i por [[Baco]], estes acunsélhan la antrada an Mombaça. Mas Bénus anterfire más ua beç, i cula ajuda de las [[Nereidas]] ampiede la antrada de l [[nabio]]s pertueses.
[[Bénus (mitologie)|Bénus]] sal anton an direçon als cielos (strofe 33). Seduç [[Júpiter (mitologie)|Júpiter]] cula sue beleza i queixa-se de ls peligros que la spediçon stá a correr. L rei de l diuses reafirma que ls fados yá çtinórun sucesso para ls pertueses i ambia [[Mercúrio (mitologie)|Mercúrio]] para abisar Vasco da Gama de la eisisténcia de [[Melinde]], adonde ancuntrará un rei justo i bondadoso, que dará todo l que percura.
==== Chegada la Melinde ====
Depuis de anterrogáren persioneiros feitos an Mombaça, ye cunfirmada la buona ambora de l reino de Melinde. La frota derige-se para alhá i ye bien recebida. Anque naturalmente remanseado, este eipisódio ye un [[decumentário]] de la [[çcubrimientos pertueses|çcubierta de nuobas tierras i nuobos pobos]]. Dua grande riqueza çcritiba, por el se cunsegue "ber" Melinde i ls melindanos, cumo se apersentou la squadra pertuesa, la recepçon que tubo, cumo fúrun las reaçones duns i d'outros, i cumo fui feito l cuntato [[diplomacie|diplomático]].
L rei melindano ouferece [[Quemido|mantimientos]], [[muniçon]]es i [[piloto]] pa la [[Índia]]. Chubindo a bordo de la [[nau]] capitánia, piede la Vasco da Gama que le cunte subre la [[Çcubierta de l camino marítimo para la Índia|sue biaige]]. Mas que purmeiro çcriba l [[reino de Pertual]]: la sue [[geografie de Pertual|geografie]], la sue [[stória de Pertual|stória]] i las [[pertueses|sues gientes]].
=== Canto III ===
Passada ua ambocaçon de l [[Luís Vaz de Camões|poeta]] la [[Calíope]], [[Vasco da Gama]] ampeça por splicar la [[geografie]] de la [[Ouropa]] i la situaçon de [[Pertual]] ne l [[cuntinente]] (strofes 6 a 20), «''quaije cume de la cabeça De Ouropa to''».
{{Quadrocitaçon|Golpes se dan medonhos i forçosos;<br />Por to la parte andaba acesa la guerra:<br />Mas l de Luso arnés, couraça i malha<br />Rompe, corta, çfaç, abolha i talha.|[[Batailha de Ourique]], strofe 51 de l Canto III}}
[[Fexeiro:Statue King Afonso Henriques Portugal.JPG|thumb|150px|left|Státua de [[Afonso I de Pertual|D. Afonso Heinriques]] ne l [[Castielho de San Ourge]] an [[Lisboua]]. Réplica de la oureginal de [[Guimarães]], por [[Soares de l Reis]]]]
Ampeça anton la [[narratiba]] de la [[stória de Pertual]]. De [[Luso (mitologie)|Luso]] la [[Biriato]], passa para l rei D. [[Afonso VI de Lion i Castielha]], [[Teresa de Lion|D. Teresa]] i l [[Anrique de la Ourgonha|cunde D. Anrique] ]. Segue-se la luita de [[Afonso I de Pertual|D. Afonso Heinriques]] pula [[Andependéncia de Pertual|formaçon de la nacionalidade]] i la einumaraçon de l feitos guerreiros de l purmeiro [[Lista de reis de Pertual|rei de Pertual]] contra [[Reino de Castielha|castelhanos]], [[Reino de Lion|lioneses]] i [[mouros]].
==== Egas Moniz ====
Neste eipisódio (strofes 35 a 41) cunta-se la stória de l aio de D. Afonso Henriques. Tenendo dado la sue palabra al [[Afonso VII de Lion i Castielha|rei de Castielha]] que l soberano pertués le prestarie [[bassalaige]], cunseguiu l lebantamiento de l [[cerco]] castelhano la [[Castielho de Guimarães|Guimarães]]. Mas cumo D. Afonso Henriques recusou-se a acatar estas cundiçones, [[Egas Moniz, l aio|Egas Moniz]] fui antregar-se al rei castelhano, cula mulhier i ls filhos, comobendo a todos pula sue lealdade i honra.
==== Batailha de Ourique ====
[[Fexeiro:BatalhaOurique.jpg|thumb|300px|''L Milagre de Ourique'' de [[Domingos Sequeira]], ólio subre la tela ([[1793]])]]
An seguida (strofes 42 a 54) ye narrada la [[lenda]] de la [[batailha de Ourique]], an que l fundador de Pertual derrota cinco reis mouros depuis de tener ua bison de [[Cristo]]. Por este motibo pinta ls cinco [[scudo (heiráldica)|scudos]] i ls trinta denheiros na [[bandeira de Pertual]].
Ye más un eisemplo dua bíbida [[Batailha (guerra)|batailha]] [[épica]], an que ls pertueses anfréntan un einimigo cien bezes superior an númaro. L corajoso eisército «''Rompe, corta, çfaç, abola i talha''» las fuorças einimigas, ponendo ls restantes an fuga grimado. Na final, tantos son muortos an batailha que l [[sangre]] destes cuorre an rius i pinta l campo berde i branco de [[carmesin]].
La çcriçon de las cunquistas de l rei Afonso cuntina (strofes 55 a 68) an ritmo acelarado: [[Leirieb]], [[Arronches]], [[Santarén (Pertual)|Santarén]], [[Mafra (Pertual)|Mafra]], [[Sintra]], [[Cerco de Lisboua|Lisboua]], [[Óbidos (Pertual)|Óbidos]], [[Alenquer (Pertual)|Alenquer]], [[Torres Bedras]], [[Elbas]], [[Moura]], [[Serpa]], [[Alcácer de l Sal]], [[Ébora]], [[Beija]], [[Palmela]], [[Sesimbra]], [[Badajoç]].
==== Dinastie de Ourgonha ====
Nesta redadeira cidade D. Afonso acaba por ser cercado pul [[Fernando II de Lion|rei de Lion]], i Camões antroduç l sou hardeiro [[Sancho I de Pertual|D. Sancho I]] na stória, que se torna ne l assunto de l canto bélico juntamente cul pai, i depuis de la muorte deste (strofes 83 i 84) cumo rei.
Siguen-se ls restantes reis de la [[dinastie de Ourgonha]], çtacando la coraige i l bun reinado de cada un (ó malo reinado, ne l causo de [[Sancho II de Pertual|D. Sancho II]]). Ye ne l canto de l reinado de [[Afonso IV de Pertual|D. Afonso IV]] que ban aparecer más alguns episódios célebres d' ''Ls Lusíadas'': la ''[[Marie de Pertual (1313)|Formosíssima Marie]]' ', la ''[[Batailha de l Salado]]'', i ''[[Inés de Castro]]''. Esta sequéncia torna la narratiba nun carrocel de eimoçones. L purmeiro ye un eipisódio lírico, an que la filha de D. Afonso IV roga la ajuda deste para l sou [[reino de Castielha]] contra ls [[mouros]]. Comobido, l rei parte an ajuda de l [[Afonso XI de Castielha|gienro]], na batailha de l Salado, más un eisemplo de luita épica.
==== Inés de Castro ====
{{Quadrocitaçon|Trazian-na ls hourríficos algozes<br />Ante l Rei, yá mobido la piedade:<br />Mas l pobo, cun falsas i ferozes<br />Rezones, a la muorte cruda l persuade.<br />Eilha cun tristes l piedosas bozes,<br />Salidas solo de la mágoa, i suidade<br />De l sou Príncepe, i filhos que deixaba,<br />Que más que la própia muorte la magoaba|[[Inés de Castro]], strofe 124 de l Canto III}}
L turbilhon de eimoçones cuntina cun este eipisódio lírico-trágico (strofes 120 a 135), talbeç l más reconhecido d'''Ls Lusíadas''. Cumbén que se nun perca de bista la sue antegraçon ne l poema, bie alocuçon de [[Vasco da Gama]] al rei de [[Melinde]]. Questuma-se classeficá-lo cumo lírico, çtinguindo-lo assi, subretodo, de l más quemuns eipisódios bélicos.
[[Inés de Castro|D. Inés]] i [[Pedro I de Pertual|D. Pedro]] son ls amantes trágicos por eiceléncia. L sou [[amor]] ye eilícito, proibido puls poderes. L poeta que tenie scrito [[soneto]]s tan sombrios, de sofrimiento amoroso, chama repetidamente este de «''puro amor''», i censura l rei, de quien tanto eilogiara ls feitos guerreiros, por esta selombra ne l sou reinado.
[[Fexeiro:Ines de castro.jpg|thumb|left|300px|Súplica de la [[Inés de Castro|''Guapa Inés'' (de Castro)]]]]
D. Afonso IV quier casar l filho que, apeixonado por Inés, recusa. La seluçon ye eiliminá-la. Trazida a la persença de l rei, esta amplora pula sue [[bida]], solo para poder cuidar de l sous filhos. Comobe l bielho soberano, mas ls cunselheiros i l pobo eisigen la [[muorte]]. I assi la andeble i guapa apeixonada ye [[assassínio|assassinada]] «''solo por tener sujeito L coraçon a quien soube bencé-la''» (por amar quien soube cunquistar l sou coraçon).
Ua rápida análise de l eipisódio premite ancuntrar persentes, cun maior ó menor clareza, eilemientos [[tragédia|trágicos]] cumo l [[çtino]], que cunduç la acion para l final trágico; la [[peripécia]]; até algo próssimo de l papel de l ''coro'' ([[apóstrofe]]s). La [[nobreza]] [[moral]] i [[social]] de l personaiges ye tamien salientada, de modo a criar ne l leitor sentimientos de [[terror]] i de [[piadade]] delantre la çgrácia que se abate subre la protagonista ([[catástrofe]]).
Quando Inés teme más la [[Uorfano|uorfandade]] de l filhos que la própia perda de la bida, quando eilha suplica la quemutaçon de la [[pena capital]] por un [[sílio]] na [[Sibéria]] (Cítie) ó na [[Líbia]], antre «''toda la feridade''», solo para poder criar ls filhos de l sou amor, quando ye cumparada cun «''la guapa moça Policena, cunsulaçon strema de la mai bielha''», quando l leitor scuita toda la strofe 134, i mesmo a 135, stan-se a dedilhar ls acordes de la [[piadade]]. Yá ls bersos einiciales de la strofe 124, la apóstrofe cun que termina a 130 (i antes la de la segunda metade de la 123) i la strofe 133 stan al serbício de la sugeston de l [[terror]] trágico.
==== D. Fernando ====
Depuis de la bingança de D. Pedro, ''l cruel'', ye apersentado l brando [[Fernando I de Pertual|D. Fernando]], responsabilizado pula quaije perda de l reino durante las [[guerras fernandinas]] i pula [[Crise de 1383-1385|crise]] que l paíç anfrentarie passado la sue muorte.
Anterpretando estas crises cumo cunsequéncia ó castigo de l amor de l rei por [[Leonor Teles]], l romántico poeta acrecenta «''Mas quien puode librar-se por bintura De l laços que Amor arma brandamente''». Por esso, cuntina, l monarca ten çculpa (strofe 143) para quien yá amou, quien nunca amou será más ríspido nas críticas.
=== Canto IV ===
Vasco da Gama cuntina la narratiba de la stória de Pertual. Fala agora de la [[Dinastie de Abis|2.ª Dinastie]], zde la [[Reboluçon de 1383-85]], até al momiento, de l reinado de [[Manuel I de Pertual|D. Manuel I]], an que la sue armada parte para la [[Índia]].
[[Fexeiro:Batalha_de_Aljubarrota_02.jpg|thumb|350px|Repersentaçon [[mediebal]] de la [[batailha de Aljubarrota]]]]
==== Batailha de Aljubarrota ====
{{Quadrocitaçon|<small>(D. Nuno Álbares Pereira)</small><br />Eis eilhi sous armanos contra el ban,<br />(Causo feio i cruel!) mas nun se spanta,<br />Que menos ye querer matar l armano,<br />Quien contra l Rei i la Pátria se albanta:|[[Batailha de Aljubarrota]], strofe 32 de l Canto IV}}
La narratiba de la reboluçon de 1383-85 ye dibedida an dues partes: l lebantamiento de l [[pobo]] para apoiar l pertendente pertués (strofes 1 a 23), i la [[batailha de Aljubarrota]] (strofes 24 a 44). Dous heiróis cumpárten las glórias destes eipisódios: l régio [[Juan I de Pertual|D. Juan]] i l guerreiro D. [[Nuno Álbares Pereira]].
Camões eilogia ls [[patriotismo|patriotas]] que defendírun la [[andependéncia]], quier séian houmildes ó poderosos, sin miedo de morrir pula causa pertuesa. Cratica amarguradamente quien se ajuntou al partido castelhano, particularmente ls armanos de Nun'Álbares, que ten de lidar cul cunflito acrecido de luitar contra ls sous familiares.
Ls feitos de l [[Juan I de Pertual|Mestre de Abis]] tamien son cantados de forma particularmente épica, fazendo lembrar [[Ájax]] na [[Eilíada]]. La sue coraige salba la batailha. Socorre la Ala de l Namorados que se ancontraba na banguarda i, na strofe 38, "''sopesando la lança quatro bezes, Cun fuorça (la)tira; i, deste solo tiro, Muitos lançórun l redadeiro suspiro''".
Mas na fin de más ua batailha sanguinária, a par cul canto de la glória, l poeta deixa la oupinion de quien maldiç la [[guerra]], que por cobiça de l poderosos lança tanta giente a la muorte, deixando tantas más i sposas sin homes i filhos.
==== Spanson pertuesa ====
Cula paç, las atençones de l reino biran-se para [[Marrocos]] i para l [[mar]]. Entra la [[Ínclita geraçon]], repersentada por [[Duarte de Pertual|D. Duarte]] i [[Anfante Santo|D. Fernando]], i depuis [[Afonso V de Pertual|D. Afonso V]].
[[Fexeiro:Torre de Belem 1.JPG|thumb|left|250px|[[Torre de Belén]], na [[Santa Marie de Belén|praia]] de adonde saíu la spediçon de [[Vasco da Gama]]]]
Depuis de la biaige [[Péro da Covilhã]] i [[Afonso de Paiva]], surge la narraçon de l preparatibos de la [[Çcubierta de l camino marítimo para la Índia|biaige a la Índia]], deseio que D. Juan II nun cunseguiu cuncretizar antes de morrir i que eirie ser rializado por [[Manuel I de Pertual|D. Manuel]], a quien ls rius [[Ando]] i [[Ganges]] aparecírun an suonhos, porfetizando las feturas glórias de l [[Ouriente]].
==== L bielho de l Restelo ====
L canto tremina cula partida de la armada. Quando stan a çpedir-se de las famílias na praia de [[Santa Marie de Belén|Belén]], ls [[nabegador]]s son surprendidos pulas palabras dun bielho que staba antre la multidon. Ye l episódio de l ''[[Bielho de l Restelo]]'' (strofes 94 a 104).
Este personaige ye la repersentaçon de la cuntestaçon de la época contra las abinturas de l [[çcubrimientos pertueses|çcubrimientos]]. Habie quien pensasse que era pura proua i simplesmente [[suicídio]] tentar estes porjetos de nabegar para partes longínquas de l mundo; ua perda de recursos i homes, que fazerien falta na luita contra ls einimigos [[mouros]] ó para la defesa de l reino contra ua eibentual ambason castelhana.
L eipisódio antrou ne l eimaginário pertués. La spresson passou a signeficar l [[cunserbadorismo]], l malo agouro, la mala-buntade i la falta de sprito de [[Abintura (género)|abintura]], frente a porjetos oureginales que eisígen algua ousadie i gastos de recursos.
=== Canto V ===
[[Vasco da Gama]] cuonta agora cumo fui la biaige de la armada, de [[Lisboua]] la [[Melinde]]. Ye la narratiba de la grande abintura marítima, an que ls [[marinheiro]]s ouserbórun marabilhados ó anquietos la cuosta de [[África]], l [[Crux|Cruzeiro de l Sul]] ne ls cielos çconhecidos de l nuobo [[Heimisfério celhestrial sul|heimisfério]], l [[Fuogo de Santelmo]] i la [[Tromba de auga|Tromba Marítima]], i anfrentórun peligros i oustaclos einormes cumo la hostilidade de l natibos, ne l eipisódio de Fernon Beloso, la rábia dun monstro, ne l eipisódio de l ''[[Gigante]] [[Adamastor (mitologie)|Adamastor]]' ', la malina i la muorte probocadas pul [[scorbuto]].
{{Quadrocitaçon|"Dixe anton a Veloso un cumpanheiro<br />(Ampeçando-se todos a rir)<br />-"Ó alhá, Veloso amigo, aquel outeiro<br />Ye melhor de decer que de chubir."<br />- "Si, ye, (responde l ousado abintureiro)<br />Mas quando you para acá bi tantos benir<br />Daqueilhes perros, depriessa un pouco bin,<br />Por me lembrar que stabais acá sin mi|Fernão Veloso, strofe 35 de l Canto V}}
==== Fernão Veloso ====
Aportados na cuosta africana, ls pertueses fazírun cuntato culs pobos natibos. Este abintureiro (strofes 30 a 36), cumbidado para coincer la sue [[aldé]], acumpanhou çpreocupadamente ls anfitriones. Mas, percebendo las antençones [[assassínio|assassinas]] destes, «''Más apressado de l que fura, benie''», preseguido por un grupo.
Ye un episódio tamien [[houmorístico]], pula bazófia de l pertués. Depuis dua scaramuça para l salbáren, ls cumpanheiros fázen caçuada de la sue fuga apressada, depuis de, cun tanta cunfiança, tener antrado pula tierra adentro na cumpanha de l [[natibo]]s. A esto el respunde que, bendo cumo tantos einimigos boltában para atacar la [[praia]], benie a correr solo para ajudar la frota, «''Por me lembrar que stabais acá sin mi»''.
==== L Adamastor ====
Puoden-se cunsiderar trés partes ne l eipisódio de l [[Adamastor (mitologie)|Adamastor]]: la purmeira ye ua [[teofanie]] (strofes 37 a 40). Chegados al [[Cabo de las Tormientas]] ne l meio dua [[tormienta]], ls marinheiros beien l [[titanas|titana]], tan terrible que «''Arrepian-se las chichas i l pelo A mi i a todos solo de oubi-lo i bé-lo''». Eiqui stá l puro grima, la amenaça eiminente de la aniquilaçon, fisicamente sentida - las chichas angélhan-se, ls pelos críspan-se.
[[Fexeiro:Adamastor no alto de Santa Catarina 1980.JPG|left|thumb|400px|''Adamastor'', [[scultura]] de Júlio Vaz Júnior ne l [[miradouro]] de Santa Catarina, [[Lisboua]], [[Pertual]]]]
L spetaclo ye ambolbente, grandioso, terrificante. Este [[semidius]] maléfico, ancarnaçon de l peligros de la arriscada trabessie, precede-se dua [[nubre]] negra, que aparece rasante subre las cabeças de l nabegantes. Mas más surprendente inda ye la ourquestraçon que l [[mar]] faç cun este eilemiento aéreo «''Bramindo, l mar de loinge brada, Cumo se desse ambalde nalgua peinha''». L lado marabilhoso desta apariçon tamien ye acentuado, fazendo cuntrastar todo l spetaclo de çformidade i gigantismo cul cenário d'antes, adonde son manifestos ls ancantos dua nuite de l "mares de l Sul", «''prosperamente ls bientos assoprando''».
Anton ampeça la segunda parte de l eipisódio (strofes 41 a 48), que an termos cronológico-narratibos ye ua [[prolepse]]. L Adamastor fala i, cumo un [[ouraclo]], baticina l [[çtino]] cruel que spera alguns de l nabegadores que atrabessaran ls sous domínios. Ye ua forma anteligente de l poeta de l meados de l [[seclo XVI|seclo]] falar de acuntecimientos de l [[passado]], mas que serien [[feturo]]s para l nabegador de l ampeço de l seclo que faç la narraçon.
Finalmente aparece ua [[ecloga]] marina (strofes 49 a 59), que oubedece a un zambolbimiento quemun la muitas cumposiçones [[lírica]]s de [[Luís Vaç de Camões|Camões]]: l einamoramiento (de Adamastor por [[Tétis (Titanide)|Tétis]], nun correspondido), la apartaçon fuorçada (pula [[titanomaquia]]), la traiçon, l lamiento pul suonho frustrado, de l qual l sufredor ye custante i eiternamente recordado: «''Anfin, mie grandíssima statura, Neste remoto cabo cumbertírun Ls Diuses, i por más dobradas maugas, Me anda Tétis cercando destas augas''».
[[Fexeiro:Gama route 1.png|thumb|300px|[[Rota]] de [[Vasco da Gama]] zde la [[África de l Sul]] até a la [[Índia]]]]
Passado más este oustaclo, ls nabegadores agora anfréntan la malina, particularmente l [[scorbuto]], i un clima a que nun stan aquestumados. Anque un acolhimiento cordial de l pobos de la [[África de l Sul]], l zánimo tamien oumenta por nun haber quien deia amboras subre la [[Índia]]. Até que, depuis de [[Moçambique]] i [[Mombaça]], la [[narratiba]] tremina cula alegrie de la chegada la [[Melinde]].
L canto ancerra cula admiraçon de l melindanos por toda la [[eipopeia]] pertuesa, i la censura de l poeta pula [[analfabetismo|eiliteracie]] de ls sous [[pertueses|cunterráneos]]. Pula boca de Vasco da Gama, que le ampresta legitimidade, cunta cumo ls poderosos de l mundo, specialmente [[Grécia antiga|griegos]] i [[Ampério romano|romanos]], éran amantes de las letras. I lamenta que ls sous cuntemporáneos çprezen la [[léngua pertuesa|léngua]], la [[poesie]] i l cantar i loubar de [[heirói]]s i pobos.
=== Canto VI ===
Acabada la narratiba de Vasco da Gama, i ls festeijos de l melindanos, la armada sal, guiada por un piloto que deberá guiá-la até [[Calecute]].
[[Baco]], bendo que ls [[pertueses]] stan prestes a chegar a la [[Índia]], resolbe pedir ajuda la [[Netuno (mitologie)|Netuno]], que cumboca un [[cuncílio]] de l [[diuses]] marinos. La decison destes ye ouposta a la de l [[diuses oulímpicos|oulímpicos]], i assi ourdénan la [[Éolo]] que suolte ls [[Bientos (mitologie)|bientos]] para fazer afundar la frota.
==== Ls duoze de Anglaterra ====
Antretanto, ls [[marinheiro]]s mátan çpreocupadamente l tiempo scuitando Fernão Veloso cuntar l episódio [[lenda|lendário]] i [[Cabalharie mediebal|cabalheiresco]] d'''Ls duoze de Anglaterra'' (strofes 43 a 69):
Ne ls tiempos de [[Juan I de Pertual|D. Juan I]], duoze cabalheiros angleses tenerien oufendido la honra de duoze [[dama]]s anglesas, i lançado l zafio a quien quejisse defendé-las nun torneio. Ua beç que estes éran homes poderosos de la [[Anglaterra]], nun habie cumpatriotas que se atrebéssen a anfrentá-los. Assi, l [[Juan de Gante|duque de Lencastre]] lançou un apelo al sou gienro [[lista de reis de Pertual|rei de Pertual]].
[[Fexeiro:Vasco da Gama's ship.jpg|thumb|left|Eilustraçon de la [[nau]] de [[Vasco da Gama]] culs [[Mitologie romana|diuses]] nas [[nubre]]s]]
An repuosta, armórun-se eimediatamente duoze cabalheiros pertueses para partir de l [[Porto]] para aquel paíç. Mas solo onze ambarcórun. L 12.º era [[Álvaro Gonçalves Coutico]], ''l Magriço'', que resolbiu ir purmeiro por tierra até a la [[Flandres]]. Depuis de alguas abinturas, chegou al local de la justa ne l perciso sfergante an que esta iba ampeçar i, cula sue ajuda, todos ls cabalheiros angleses fúrun derrotados, salbando-se la honra de las damas oufendidas.
{{Quadrocitaçon|L cielo fire cun gritos nesto la giente,<br />Cun súbito miedo i zacordo,<br />Que, ne l rumper de la guapa, la nau pendente<br />Toma grana suma d'auga pul bordo:<br />"Alija, dixe l mestre rijamente,<br />Alija todo al mar; nun falte acordo.<br />Ban outros dar a la bomba, nun parando;<br />La bomba, que ne ls eimos alagando!"|La [[tormienta]], strofe 72 de l Canto VI}}
==== La tormienta ====
La stória de Veloso ye anterrompida pula chegada de la [[tormienta]] probocada puls diuses marinos (strofes 70 a 84). Ye ua çcriçon dramática de quien bibiu situaçones parecidas i conhece la [[gíria]] [[náutica]]: ls [[aires]]s, la oundulaçon, la quebra de [[mastro]]s, las [[nau]]s ancharcadas, ls gritos de l marinheiros, [[relámpago]]s i trobones.
Bendo las sues ambarcaçones quaije perdidas, Vasco da Gama dirige ua prece la [[Dius]]. Más ua beç, ye [[Bénus (mitologie)|Bénus]] que ajuda ls pertueses, mandando las [[ninfas]] seduzir ls aires para ls acalmar. Dissipada la tormienta, la armada abista Calecute i l capitan agradece la mercé debina.
L canto tremina cun cunsideraçones de l poeta subre l balor de la [[fama]] i de la [[glória]] cunseguidas atrabeç de l grandes feitos, i ua crítica a quien percura estas i la [[fertuna]] por antriga i fabor de l poderosos.
=== Canto VII ===
[[Fexeiro:Brahma 1820.jpg|thumb|200px|[[Eilustraçon]] de [[Brahma]] ua de las [[debindade]]s percipales de l [[hinduísmo]], cunfundido por [[Luís Vaz de Camões|Camões]] cun [[Jano]]]]
Este canto ampeça cula cumparaçon de l feitos de l pertueses contra ls [[muçulmanos]], spandindo l [[cristandade]] i fazendo la [[guerra santa]], culs cunflitos anternos de la [[Ouropa]] (strofes 2 a 15). Segundo l punto de bista de Camões, ls [[rei]]s i ls [[nobre]]s de las outras naciones ouropeias perden-se an guerras antestinas, anglórias i anjustas. Ls [[protestantismo|almanes, franceses]] i [[anglicanismo|angleses]] renegan la berdadeira [[fé]] i anfraquecen l poder crestiano. Ls eitalianos son corrutos, lutando uns contra ls outros cul solo oubjetibo de l ganho pessonal. Pul cuntrário, solo ls pertueses, cun las más nobres antençones, lutan contra ls [[mouro]]s i [[Ampério Otomano|turcos]].
Assi que aporta an [[Calecute]], Basco de la Gama ambia un mensageiro al soberano andiano. Ne l meio deste nuobo pobo, cun quien nun cunsegue falar, l marinheiro ancontra Monçaide, un mouro [[Al-Andalhuç|spánico]] falante de [[léngua castelhana|castelhano]], que l acolhe i le sirbe de [[tradutor]]. Monçaide acumpanha-lo até a la frota i splica als pertueses un pouco de la [[geografie de la Índia|geografie]], [[stória de la Índia|stória]], [[política]], [[hinduísmo|religiones]] i questumes de la [[Índia]].
L capitan i Monçaide zambarcan i ancontran-se cul Catual, un menistro que ls acumpanha até al [[Samorin]] (strofes 43 a 65). La çcriçon de l que ls pertueses bénen ye un eisemplo de la [[sociologie]] de la çcubierta i de la anterpretaçon dua cultura absolutamente nuoba. Ye proposto un [[tratado]] comercial i, anquanto l soberano andiano piensa, la ambaixada buolta a la [[nau]] capitánia. Eiqui ancontra-se un painel repersentando la [[stória de Pertual]].
Mas antes de la splicaçon deste, sentindo-le faltar la anspiraçon, [[Luís Vaz de Camões|Camões]] cunta un pouco de la sue [[biografie]] i lança-se nun lamiento andignado pul modo cumo la sue pátria l ten tratado, a quien solo pretende cantar la glória pertuesa (strofes 78 a 87).
=== Canto VIII ===
==== Painel de la stória de Pertual ====
[[Fexeiro:Nt-Viriato Viseu.jpg|thumb|left|200px|Menumiento al [[lusitano]] [[Biriato]] an [[Biseu]], [[Pertual]]]]
La çcriçon de la pintura (strofes 1 a 42) ampeça cun [[Luso (mitologie)|Luso]], l filho ó cumpanheiro de [[Baco]], depuis [[Biriato]] i [[Sertório]].
De seguida bénen l [[Anrique de la Ourgonha|Cunde D. Anrique] ] i [[Afonso I de Pertual|D. Afonso Heinriques]], a la par cun alguas personalidades que se eibidenciórun durante la [[dinastie de Ourgonha|purmeira dinastie]]: [[Egas Moniz, l aio|Egas Moniz]], D. [[Fuas Roupinho]], l [[San Teotónio|prior D. Teotónio]], [[Men Moniz de Gandarei|Men Moniz]], [[Sancho I de Pertual|D. Sancho I]], [[Giraldo Sin Grima]], Martin Lopes (que acaçou Pedro Fernando de Castro, renegado [[Reino de Lion|leonés]] aliado als [[mouros]]), l [[Patriarcado de Lisboua|bispo]] D. [[Soeiro Biegas]], D. [[Paio Peres Correia]].
Yá durante la [[reboluçon de 1383-85]] i l reinado de [[Juan I de Pertual|D. Juan I]], stan persentes D. [[Nuno Álbares Pereira]], Péro Rodrigues i [[Gil Fernandes]] (bencedores de scaramuças culs [[Reino de Castielha|castelhanos]]) , Rui Pereira ([[batailha nabal]] de l [[Cerco de Lisboua (1384)|cerco de Lisboua]]) i Martin Basques de la Cunha (que cun 17 homes defendiu-se de 400 castelhanos).
Depuis [[Pedro, Duque de Coimbra|D. Pedro]] i [[Anfante D. Anrique| D. Anrique] ] (de la [[Ínclita Geraçon]]), D. [[Pedro de Meneses]] (capitan de [[Ceuta]]) i D. Duarte de Meneses (capitan de [[Alcácer-Ceguer]]). Antretanto anuitece i l Catual buolta a tierra.
{{Quadrocitaçon|"Sabe que hai muitos anhos que ls antigos<br />Reis nuossos firmemente propusírun<br />De bencer ls trabalhos i peligros,<br />Que siempre a las grandes cousas se opusírun;<br />I, çcubrindo ls mares inimigos<br />De l queto çcanso, pretendírun<br />De saber que fin tenien, i adonde stában<br />Las derradeiras praias que labában.|Çcurso de [[Basco de la Gama]], strofe 70 de l Canto VIII}}
==== Tratado cul Samorin ====
L [[Samorin]] antretanto manda eisaminar ls augúrios que, segundo l poeta, por séren [[paganismo|paganos]] son facilmente anganhados pula sue fé eirrada. [[Satanás|demonho]] anganha-los dando la prebison de que ls [[pertueses]] beneran a subjugar toda la [[Índia]]. Esto ye cunfirmado puls cunselheiros eislámicos de l soberano, a quien durante la nuite [[Baco]] besitara durante ls [[suonho]]s, fazendo-se passar por [[Maomé]], acusando ls oucidentales de [[piratarie]] i ancitando a la çtruiçon la frota.
Ne l die seguinte, l Samorin ten de decidir antre las bantaiges eiquenómicas de l tratado culs pertueses i las prebisones catastróficas de la nuite. Chamando [[Basco de la Gama]], acusa-lo de [[apátrida]] i [[pirata]], ancitando-lo a cunfessar la berdade. L nabegador respunde cun danidade (strofes 65 a 75), reafirmando las sues antençones, i sal de la audiéncia cun outorizaçon para quemercializar.
Mas l menistro andiano, anfluenciado puls [[muçulmanos]] de l reino, faç l capitan de refén i tenta trazer la frota pertuesa para más acerca, para a poder assaltar. Quando esta stratégia falha, cobiçando l lucro i temendo l castigo de l sou soberano por star a zoubedecer a las sues ordes, aceita trocar Basco de la Gama por mercadories de las [[nau]]s.
=== Canto IX ===
L Catual inda tenta demorar ls pertueses, proibindo l [[quemércio]] culs [[Feitorie|feitores]] de las naus, para dar tiempo que chegue ua armada muçulmana de l [[Mar Burmeilho]]. Mas Monçaide, cumbertido agora al [[cristandade]], cunsegue anformar l capitan pertués de l planos de l einimigos, bender la [[mercadorie]] i oubtener [[speciaries]].
Al mesmo tiempo, Basco de la Gama prende alguns amportantes de l reino de [[Calecute]] i troca-los puls feitores, antretanto presos. Cun mercadorie i alguns prisioneiros andianos, la frota ten [[proba]]s de la [[çcubierta de l camino marítimo para la Índia|chegada a la Índia]] i zarpa.
==== La Ilha de l Amores ====
Bendo agora la frota an sigurança ne l sou regresso la [[Pertual]], Bénus piede la ajuda de l sou filho [[Cupido]] para juntar ls ''amores'' i ferir las [[nereidas]] cun las [[flexas]] de l [[amor]]. Cun las [[ninfas]] i [[Tétis (Nereida)|Tétis]] debaixo esta anfluéncia, pon ua [[ilha]] mística na [[Rota de l Cabo|rota]] de l pertueses, i a eilha traç ls amantes.
Puoden ser cunsideradas trés çcriçones ne l eipisódio de la [[Ilha de l Amores]]:
* L ''locus amoenus'': l [[cenário]] adonde acuntece l ancontro amoroso (strofes 52 a 67 i más alguas até al final de l canto) ye típico de l ''locus amoenus'', culs sous chones maciamente [[Poaceae|relbade]] l, augas límpidas i cantantes, arbles frondosos i até un [[lago]]. L poeta fala inda de la simpática [[fauna]] que ande se cria i de l [[fruito]]s que se porduzen sin [[agricultura|cultibo]]. Ye un cenário [[Jardin de l Éden|paradisíaco]], [[idílio|idílico]], de [[ecloga]].
* La [[alegorie]]: cun un arrojo einesperado para un [[Maneirismo|maneirista]], Camões çcribe l ancontro de l [[marinheiro|nautas]] cun las ninfas que ls sperában, andustriadas por Bénus. L amor que spurmentan ye de [[Peixon (sentimiento)|peixon]]: eimediato, arrebatado i [[sexo|carnal]]. I queda dado l recado als que cundénan la spresson más física de l amor: «''Melhor ye spurmentá-lo que julgá-lo, Mas julgue-lo quien nun puode spurmentá-lo.''»
: La recumpensa de l pertueses ten un sentido alegórico: «''Que las Ninfas de l Ouceano, tan fermosas, Tethys i la Ilha angélica pintada, Outra cousa nun ye que las deleitosas Honras que la bida fázen sublimada''» (strofe 89). A acabar l canto, derigindo-se al leitor, refuorça la antençon alegórica i ancita als feitos de balor: «''Ampossiblidades nun fágades, Que quien quijo siempre pudo: i numarados Serdes antre ls heiróis sclarecidos I nesta Ilha de Bénus recebidos''».
{{Quadrocitaçon|Ó que famintos beisos na floresta,<br />I que mimoso choro que soaba!<br />Que afagos tan suabes, que rábia hounesta,<br />Que an risicos alegres se tornaba!<br />L que más pássan na manhana, i na sesta,<br />Que Bénus cun prazeres anflamaba,<br />Melhor ye spurmentá-lo que julgá-lo,<br />Mas julgue-lo quien nun puode spurmentá-lo.|La Ilha de l Amores, strofe 83 de l Canto IX}}
* Leonardo: [[Luís Vaz de Camões|Camões]], l andefetible cantor de l amor, nun quijo, i se calhar nun pudo, eibitar que esso se refletisse n'''Ls Lusíadas''. Se ls amores mal sucedidos de l [[Adamastor]] deixan antreber l causo rial de l poeta, Leonardo (strofes 75 a 82) eiqui repersenta la cunsumaçon de l sou suonho. Repare-se que las queixas deste nabegante recórdan las de l [[poeta]] na [[lírica]] i cumo ye un lamiento delicado i guapo.
Nun pormenor curjidoso, houbo la antençon de apartar i dignificar [[Basco de la Gama]] na carnalidade de l eipisódio. Ye acumpanhado por [[Tétis (Nereida)|Tétis]] até a un magnífico [[palácio]] de [[cristal]] i [[ouro]], anquanto ls outros marinheiros i las sues cumpanheiras quédan nas [[praia]]s i ne ls [[bosque]]s.
=== Canto X ===
==== La profecie de la Sirena ====
Depuis de saciados ls purmeiros apetites, ls marinheiros chégan al palácio de Tétis, adonde les ye serbido un fausto [[refeiçon|banquete]]. Neste, la [[sereia|Sirena]] profetiza ls feitos de l pertueses ne l [[Ouriente]] (strofes 10 a 73). Más ua beç Camões usa l artifício de la [[profecie]] para cuntar l que se passou antre [[1498]], l anho de la [[çcubierta de l camino marítimo para la Índia]], i l tiempo an que l poema fui screbido.
Son anton cantados ls heiróis i [[Lista de gobernadores de la Índia Pertuesa|gobernadores de la Índia]], que de l mesmo modo ban merecer la persença na ''Ilha de l Amores'': [[Duarte Pacheco Pereira]] (strofes 12 a 23), [[Francisco de Almeida]] i l sou filho [[Lourenço de Almeida]] (26 a 38), [[Triston de la Cunha]] (39), [[Afonso de Albuquerque]] (40 a 49), [[Lopo Soares de Albergarie]] (50 i 51), [[Diogo Lopes de Sequeira]] (52), [[Duarte de Menezes]] i l própio [[Basco de la Gama]] (53), [[Anrique de Menezes]] (54 i 55), [[Pedro Mascarenhas (1470)|Péro Mascarenhas]] (56 a 58), [[Lopo Baç de Sampaio]] (59), Heitor de la Silbeira (60), [[Nuno de la Cunha]] (61), [[Garcia de Noronha]] i António de la Silbeira (62), [[Stébon de la Gama]] (62 i 63), [[Martin Afonso de Sousa]] (63 a 67), [[Juan de Castro]] i ls sous filhos Álbaro i Fernando (67 a 72) i Juan de Mascarenhas (69).
[[Fexeiro:Cellarius ptolemaic system c2.jpg|thumb|250px|Repersentaçon artística de l [[Geocentrismo|modelo geocéntrico]], de [[Ptolomiu]] ([[1660]])]]
==== La máquina de l mundo ====
Acabado l banquete, [[Tétis (Nereida)|Tétis]] cumbida l Gama para l spetaclo de la ''Máquina de l Mundo'', l spetaclo solo de las [[Geocentrismo|sferas celhestres]] de [[Ptolomiu]] (strofes 77 a 144). Eiqui bemos que al [[Génio (pessona)|génio]] i als [[coincimiento]]s de [[Luís Vaz de Camões|Camões]] subre [[geografie]], [[stória]], [[mitologie]], [[religion]], [[guerra]], [[sociologie|cumportamiento houmano]] i [[nabegaçon]], se junta l de la [[astronomie]] (de l [[seclo XVI]], naturalmente).
Nas palabras de [[António José Saraiba]], "''ye un de l supremos sucessos de Camões''", "''las sferas son trasparientes, luminosas, bénen-se todas al mesmo tiempo cun eigual nitideç; móben-se, i l mobimiento ye percetible, anque la superfice bisible seia siempre eigual. Cunseguir traduzir esto por meio de la "pintura que fala" ye atingir un de l cumes de la literatura ounibersal.''"
Ancluídas neste eipisódio inda ban star más "profecies" subre ls pertueses; la stória de l [[milagre]]s de [[San Tomé (apóstolo)|S. Tomé]], eibangelizador de la [[Índia]] (strofes 108 a 118), cun ua brebe mas arriscada crítica als [[Jesuítas]] na strofe 119; na strofe 128 ua refréncia al [[afogamiento]] de Camões, an que se salbou [[nataçon|a nado]] cun ''Ls Lusíadas'', i ua curjidosa prebison de que la sue «''Lira sonorosa Será más afamada que ditosa''» (la sue oubra serie más famosa de l que la sue bida afertunada).
Depuis desto, ls [[pertueses]] ambárcan outra beç i chégan sin más porblemas a [[Lisboua]], adonde recíben las [[glória]]s que les son debidas.
==== Epílogo ====
{{Quadrocitaçon|Nó más, Musa, nó más, que la Lira tengo<br />Çtemperada i la boç anrouquecida,<br />I nun de l canto, mas de ber que bengo<br />Cantar la giente xorda i andurecida.|[[Epílogo]], strofe 145 de l canto X}}
La [[eipopeia]] tremina cun un [[eipílogo]] (strofes 145 a 156), an que l poeta lamenta más ua beç las anjustícias que l Reino le terá cometido. Reforça la dedicatória de la obra al moço rei [[Sabastian de Pertual|D. Sabastian]] i aprobeita, cumo home speriente de la bida i de l coincimientos, para le dar alguns cunseilhos: que se acunseilhe culs melhores, goberne cun justícia, premeie solo i siempre quien merece, luite cun brabura i anteligéncia para spandir [[Pertual]] i la [[cristandade|fé crestiana]]. Deste modo, tal cumo [[Aquiles]] fui cantado por [[Homero]], Camões cantará l sou rei.
== Obras baseadas n'''Ls Lusíadas'' ==
* La ourige deste testo nun ye clara, mas custa que, an [[1589]], quatro studantes de la [[Ounibersidade de Ébora]] screbírun ua [[paródia]] al [[Ls Lusíadas#Canto I|purmeiro canto]] d'''Ls Lusíadas''. Ye possible ancuntrar este poema ne l site [http://www.gutenberg.org/etext/20149 Porjet Gutenberg].
* An [[1984]], fui publicada an Pertual pula Eiditorial Amboras ua rediçon d'''Ls Lusíadas'' an banda zenhada, criada por José Ruy. (ISBN 972-46-1144-2)
* An [[2000]] fui publicada ua berson deste épico an [[banda zenhada]] (stória an quadrinhos), de l cartonista Fido Nesti (ISBN 85-7596-073-3);
* An [[2006]] fui publicada outra BD (HQ) cul nome de ''Lusíadas 2500'', ua nuoba leitura de la obra de Camões, desta beç nun ambiente feturístico de fiçon científica, por Lailson de Houlanda Cabalhcanti (ISBN 85-04-01037-6)
== Testo cumpleto de ''Ls Lusíadas'' ==
* [http://www.instituto-camoes.pt/cvc/bdc/literatura/lusiadas// Ls Lusíadas] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930235335/http://www.instituto-camoes.pt/cvc/bdc/literatura/lusiadas// |date=2007-09-30 }}, eidiçon cun notas splicatibas, çponiblizada pul [[Anstituto Camões]]
* [http://www.oslusiadas.com Ls Lusíadas] {{Webarchive|url=http://arquivo.pt/wayback/20080224043502/http%3A//www.oslusiadas.com/ |date=2008-02-24 }}, eidiçon online por www.oslusiadas.com
* [http://purl.pt/1 Os Lusíadas], eidiçon de 1572 na [http://bnd.bn.pt Biblioteca Nacional Degital]
== Traduçon cumpleta de ''Ls Lusíadas'' pa Mirandés ==
Yá fui feita la traduçon cumpleta de Ls Lusíadas pa Mirandés por [[Amadeu Ferreira]]. La obra spera para brebe tener ua publicaçon an libro.
=== Bersones de ''Ls Lusíadas'' ===
{{col-begin}}
{{col-3}}
* [http://virmap.unipi.it/cgi-bin/virmap/vmibo?docenti:8135269;stampapubblicazioni;pubbl_elem I Lusiadi (eitaliano)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060405174022/http://virmap.unipi.it/cgi-bin/virmap/vmibo?docenti:8135269;stampapubblicazioni;pubbl_elem |date=2006-04-05 }}
* [http://katalogo.uea.org/katalogo.php?inf=1741 La Luzidoj (speranto)]
* [http://www.brasil.sk/kultura/literatura/lista.html Lusovci (slobaco)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071007144504/http://www.brasil.sk/kultura/literatura/lista.html |date=2007-10-07 }}
* [http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/prometheus.htm The Lusiads (anglés)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050421071414/http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/prometheus.htm |date=2005-04-21 }}
* [http://www.instituto-camoes.pt/cvc/oceanoculturas/fra/13.html Les Lusiades (francés)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090116095939/http://www.instituto-camoes.pt/cvc/oceanoculturas/fra/13.html |date=2009-01-16 }}
* [http://www.elfenbein-verlag.de/camoes.htm Die Lusiaden (alman-pertués)]
{{col-2}}
* [http://www.oerby.dk/sider/Lusiade.htm Die Lusiaden (dinamarqués)]
* [http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/08146185499770562977857/index.htm Los Lusiadas (spanhol)]
* [http://www.lib.ru/INOOLD/KAMOENS/kamoens1_2.txt ''Луиш де Камоэнс. Лузиады'' (russo)]
* [http://www.aedigital2.hpg.ig.com.br/biografias/camoes.htm Ls Lusíadas (sueco)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090304012802/http://www.aedigital2.hpg.ig.com.br/biografias/camoes.htm |date=2009-03-04 }}
* [http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/biografia.htm Ls Lusíadas (polaco)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090115212155/http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/biografia.htm |date=2009-01-15 }}
* [http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/estudo3.htm Ls Lusíadas (catalan)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110514033054/http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/estudo3.htm |date=2011-05-14 }}
{{col-3}}
* [http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/estudo3.htm Ls Lusíadas (huolandés)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110514033054/http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/estudo3.htm |date=2011-05-14 }}
* [http://www.casademacau.com.pt/autores_macaenses.htm Ls Lusíadas (chinés)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051123083737/http://www.casademacau.com.pt/autores_macaenses.htm |date=2005-11-23 }}
* [http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/biografia.htm Ls Lusíadas (húngaro)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090115212155/http://www.instituto-camoes.pt/escritores/camoes/biografia.htm |date=2009-01-15 }}
* [http://www.instituto-camoes.pt/encarte/noticiario31e.htm Ls Lusíadas (japonés)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930223621/http://www.instituto-camoes.pt/encarte/noticiario31e.htm |date=2007-09-30 }}
* [http://www.instituto-camoes.pt/encarte/encarte63v.htm Ls Lusíadas (concani/konkani)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050421071835/http://www.instituto-camoes.pt/encarte/encarte63v.htm |date=2005-04-21 }}
|}
== Refréncias ==
<references/>
[[Catadorie:Camões|Lusiadas, Os]]
[[Catadorie:Lhéngua mirandesa]]
[[Catadorie:Lhéngua pertuesa]]
rtg3mhzwfemttlo81jdfi1g5rjpkw3e
Planta
0
727
104663
104356
2024-11-21T01:37:00Z
InternetArchiveBot
11236
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
104663
wikitext
text/x-wiki
::''Para outros seneficados de Planta ber [[Planta (zambiguaçon)]]''
{{Taxocaixa
| período_fóssil = [[Cámbrico]] (+/-520 [[MA]]) - Atualidade
| quelor=lightgren
| nome= Plantas
| eimaige =
| eimaige_legenda =
| domínio = [[Eukaryota]]
| reino = '''Plantae'''
| reino_outoridade = [[Ernst Haeckel|Haeckel]], 1866<ref>{{cite bok | outhor = Haeckel G | year = 1866 | title = Generale Morphologie dar Organismen | publisher = Berlag von Georg Reimer | location = Berlin | pages = bol.1: i–xxxii, 1–574, pls I–II; bol. 2: i–clx, 1–462, pls I–BIII}}</ref>
| filo_sc = [[Archaeplastida]]
| subdebison_nome = debisones
| subdebison =
[[Ouca berde|Oucas berdes]]
* [[Chlorophyta]]
* [[Charophyta]]
†[[Nematophyta]]
[[Ambriófito|Ambryophyta]] - las plantas terrestres
* [[Bryophyta sensu lato|Plantas nó-basculares]] (Bryophyta sensu lato)
** [[Marchantiophyta]] (Heipaticophyta) - las heipáticas
** [[Anthocerotophyta]] - antóceros
** [[Bryophyta sensu strito|Bryophyta]] <small>(sensu strito)</small> - ls [[musgo]]s
* [[Tracheophyta]] - las [[plantas basculares]]
** †[[Rhyniophyta]]
** †[[Zosterophyllophyta]]
** †[[Trimerophytophyta]]
** [[Lycopodiophyta]] - [[licopódio]]s i [[selaginela]]s
** [[Pteridophyta]] - [[samambaia]]s (fetos) i [[cabalhinha]]s
* [[Spermatophyta]] - plantas cun [[semiente]]s
** †[[Pteridospermatophyta]] - Fetos de semiente
** [[Gymnospermae]] - (Gimnospérmicas)
*** [[Pinophyta]] - las [[cunífera]]s, ancluindo ls [[pinheiro]]s
*** [[Cycadophyta]] - las [[cicadácea]]s
*** [[Ginkgophyta]] - l [[ginkgo]]
*** [[Gnetophyta]] - las [[efedra]]s
** [[Angiospermae]] - (Angiospérmicas)
*** [[Magnoliophyta]] - las plantas cun [[flor]]es
}}
L '''Reino Plantae''', '''Metaphyta''' ó '''Begetal''' ye un de ls percipales grupos an que se debede la bida na Tierra (cun cerca de 350.000 [[spece]]s coincidas, ancluindo ua grande bariadade: [[yerba]]s, [[arble]]s, [[arbusto]]s, plantas microscópicas, etc). San, an giral, Ourganismos [[outotrófico]]s cujas células ancluen un ó más [[organelo]]s specializados na porduçon de material Ourgánico a cobrar de material einorgánico i de la einergie solar: ls [[cloroplasto]]s.
Inda assi, l termo '''planta''', ó '''[[begetal]]''', ye mui más defícel de definir de l que se poderie pensar. [[Lineu]] definiu l sou [[reino (biologie)|reino]] '''Plantae''' ancluindo todos ls tipos de plantas "superiores", las [[ouca]]s i ls [[fungi|fungos]]. Depuis de se çcobrir que nin todas éran ''berdes'', passou-se a definir planta cumo qualquier ser bibo ''sin'' mobimientos beluntários. Aristóteles debedie todos ls seres bibos an plantas (sin capacidade motora ó uorganos sensitibos), i an animales - esta definiçon fui aceite durante mui tiempo. Inda assi, nin esta definiçon ye mui correta, ua beç que la [[sensitiba]] (''Mimosa pudica'', ua [[leguminosa]]), fecha ls sous [[folíolo]]s al mínimo toque, antre outras causas, cumo l fin de l [[die solar]].
Quando se çcobriran ls purmeiros seres bibos [[unicelular]]s, eilhes fúrun colocados, an tenermos gerales, antre ls [[protozoário]]s quando tenien mobimiento própio. Las batérias i las oucas fúrun colocadas noutras debisones de l reino Plantae – inda assi, fui defícele decidir la classeficaçon, por eisemplo, de alguas speces de l género ''[[Euglena]]'', que son berdes i altamente mobles.
La [[classeficaçon científica|classeficaçon biológica]] más moderna – la [[cladística]] – percura anfatizar las relaçones [[eiboluçon|eibolutibas]] antre ls Ourganismos: eidealmente, un [[taxon]] (ó [[cladística|clado]]) debe ser [[monofilético]], ó seia, todas las [[spece]]s ancluídas nesse grupo dében tener un [[antepassado]] quemun.
Puode-se, anton, definir l '''[[reino (biologie)|Reino]] Biridaeplantae''' ("plantas berdes") ó solo '''Plantae''' cumo un grupo [[monofilético]] de [[organismo]]s [[Eukaryota|eucarióticos]] que [[fotossíntese|fotossintetizan]] usando ls tipos de [[clorofila]] ''la'' i ''b'', persente an [[cloroplasto]]s ([[organelo]]s cun ua [[nembrana]] dupla) i armazenan ls sous pordutos fotossintéticos, tal cumo l [[amido]]. Las [[célula]]s destes Ourganismos son, tamien, rebestidas dua [[parede celular]] custituída eissencialmente por [[celulose]].
De acordo cun esta definiçon, quedan fura de l Reino Plantae las [[Phaeophyta|oucas castanhas]], las [[Rodophyta|oucas burmeilhas]] i muitos seres [[outotrófico]]s [[unicelular]]s ó [[colónia|coloniales]], atualmente agrupados ne l Reino [[Protista]], assi cumo las [[batéria]]s i ls [[fungo]]s, que custituten ls sous própios reinos.
Cerca de 300 speces coincidas de plantas nun rializan la fotossíntese, sendo, pul cuntrário parasitas de plantas fotossintéticas.
== Eiboluçon i classeficaçon de las plantas berdes ==
La maiorie de las [[ouca]]s nun son más classeficadas cumo pertenecentes al Reino Plantae<ref>{{cite journal | last=Margulis | first=L. | year=1974 | title=Fibe-kingdon classefication and the ouregin and eibolution of cells | journal=Eibolutionary Biology | belume=7 | pages=45–78 }}</ref><ref name="Raben 2005" />. Las oucas cumprenden defrentes grupos de Ourganismos que porduzen einergie atrabeç de la [[fotossíntese]], cada un de ls quales eiboluindo andependientemente de ancestrales nó-fotossintéticos defrentes. Las más coincidas son las [[macroalga]]s, oucas multicelulares que puoden se aparecer algo a la plantas terrestres, mas classeficadas cumo oucas [[ouca berde|berdes]], [[Rhodophyta|burmeilhas]] i [[Phaeophyta|castanhas]]. Cada un destes grupos anclui tamien bários ourganismos microscópicos i unicelulares.
Solo dous grupos de oucas son cunsidrados parientes próssimos de las plantas terrestres ([[Ambryophyta]]. L purmeiro destes grupos, las [[Charophyta]], dou ourige a las plantas terrestres<ref name="Bremer 1985">{{cite journal | last=Bremer | first=K. | year=1985 | title=Summary of gren plant phylogeny and classefication | journal=Cladistics | belume=1 | pages=369–385 }}</ref><ref name="Mishler and Churchill 1985">{{cite journal | last=Mishler | first=Brent D. | coauthors = S. P. Churchill | year=1985 | title=Trasition to la land flora: phylogenetic relationships of the gren algae and bryophytes | journal=Cladistics | belume=1 | pages=305–328 }}</ref><ref name="Mishler 1994">{{cite journal | last=Mishler | first=Brent D. | coauthors=Louise La. Lewis; Mark La. Buchhein; Karen S. Renzaglia; D. J. Garbary; Carl F. Delwiche; F. W. Zechman; T. S. Kantç; & Ron L. Chapman | year=1994 | title=Phylogenetic relationships of the "gren algae" and "bryophytes" | journal=Annals of the Missouri Botanical Garden | belume=81 | pages=451–483 | doi=10.2307/2399900 }}</ref>. L grupo armano de l cunjunto de las carófitas i ambriófitas, ye l outro cunjunto de oucas berdes, las [[Chlorophyta]], i este grupo más stenso ye coletibamente designado por plantas berdes ó [[Biridiplantae]]. L Reino Plantae ye cunsidrado cumo sinónimo deste grupo [[monofilético]]. Cun algumas eicepçones antre las oucas berdes, todas las formas ténen [[parede celular|paredes celulares]] cuntendo [[celulose]], ténen [[cloroplasto]]s cuntendo [[clorofila]] "la" i "b" i i armazénan quemido na forma de [[amido]]. Fázen [[mitose]] de forma cerrada, sin [[centríolo]]s i las sues [[mitocóndria]]s ténen cristas tipicamente achatadas.
L cloroplasto de las oucas berdes stá rodeado por dues nembranas, sugerindo que tubo la sue ourige por [[andossimbiose]] direta de [[cianobatéria]]s. L mesmo ye berdadeiro para dous grupos mais de oucas: [[Rhodophyta]] (oucas burmeilhas) i [[Glaucophyta]].
Pensa-se que estes trés grupos ténen ua ourige quemun, por esso son classeficados juntos ne l [[taxon]] [[Archaeplastida]]. Por outro lado, la maiorie de las outras oucas ([[Heiterokontophyta]], [[Hatophyta]], [[dinoflagelado]]s i [[Euglenophyta]]), ténen cloroplastos cun trés ó quatro nembranas ambolbentes. Nun son parientes próssimos de las plantas berdes i l mais cierto ganhórun ls cloroplastos andiretamente atrabeç de la angeston ó simbiose cun algas berdes ó burmeilhas.
Muitas oucas móstran [[alternáncia de geraçones]], antre ua forma que se reporduç de forma [[sexo|assexuada]] – l [[sporófito]] – i ua forma [[sexo|sexuada]], l [[gametófito]].
[[Fexeiro:Liverwort.jpg|thumb|200px|Heipática]]Durante l [[Paleozóico]], ampeçórun a aparecer an tierra firme plantas cumplexas, [[multicelular]]s, ls [[ambriófito]]s ('''''[[ambriófito|Ambryophyta]]' ''''), nas quales l gametófito i l sporófito se apersentában de forma radicalmente defrente de las oucas, l que stá relacionado cula adataçon la ambientes secos (yá que ls gámetas masculinos stában antes dependentes de meios húmidos para se mobíren) . Nas purmeiras formas destas plantas, l sporófito mantenie-se reduzido i dependente de la forma parental durante la sue cúrtia bida. Ls ''ambriófitos'' atuales, que ténen este tipo de ourganizaçon, ancluen la maior parte de las plantas que giralmente eibocamos. Son las chamadas plantas basculares, cun sistemas cumpletos de [[raiç]], [[caule]] i [[fuolha (botánica)|fuolhas]], inda que ancluan alguas speces de briófitas (de las quales l musgo será talbeç l tipo más coincido). Outros outores defínen ls ambriófitos cumo sendo todas las plantas terrestres, ancluindo, d'acordo cun esta definiçon, la debison ''''[[heipática|Heipaticophyta]]' '''' (ó '''''[[heipática|Marchantiomorpha]]' '''', segundo ua classeficaçon anterior), las [[heipática]]s; la debison '''''[[Anthocerophyta]]''''', antóceros i la debison '''''[[musgo|Bryophyta]]' '''', ls [[musgo]]s.
[[Fexeiro:Moss.jpg|thumb|right|200px|Musgo]]Las briófitas cunfinan-se la [[ambiente]]s húmidos – ye la auga que faç la çperson de l [[sporo]]s - i manténen-se pequeinhas durante to l sou ciclo de bida caratelizado pula alternáncia de dues geraçones: un stádio haplóide (l gametófito) i un stádio diplóide (sporófito). Este redadeiro ye de cúrtia duraçon i stá dependente de l gametófito.
Ne l período [[Silúrico]] aparecírun nuobos ambriófitos, las plantas basculares, cun adataçones que les premitian star menos dependentes de la auga. Estas plantas tubírun ua [[radiaçon adatatiba]] maciça durante l [[Debónico]] i ampeçórun la [[colónia|colonizar]] a tierra firme. Antre essas adataçones podemos dezir ua [[cutícula]] rejistente a la dessecaçon i [[tecido (stologie)|tecidos]] [[bascular]]s por adonde circula la auga – por esso son chamados '''plantas basculares''' ó '''''[[traqueófito|Tracheophyta]]' ''''.
[[Fexeiro:Tree Fern.jpg|thumb|200px|[[Samambaia]], tipo de [[feto]]]]An muitas destas plantas , l sporófito funciona cumo un andebíduo andependiente, anquanto que l gametófito se tornou mui reduzido. Antre las plantas basculares son recoincidos dous grupos çtintos:
* las '''"Pteridófitas"''' - plantas an que l gametófito ye un Ourganismo andependiente, cumo las samambaias i la cabalhinha; i
* las '''"Spermatófitas"''' - las plantas que se repordózen por semiente, inda ligadas al sporófito, ó seia, an que l gametófito ye "[[parasita]]" de l sporófito.
L grupo de las Pteridófitas puode debedir-se de la seguinte forma:
* debison '''''[[Lycopodiophyta]]''''' (ó '''''[[Lycopodiophyta|Lycopsida]]) ''''', licopodíneas.
* debison '''''[[cabalhinha|Eiquisetophyta]]' '''' (ó '''''[[cabalhinha|Eiquisetopsida]]) ''''', cabalhinhas
* debison '''''[[teridófita|Pteridophyta]]' '''' (ó '''''[[teridófita|Filicopsida]]' ''''), fetos ó [[samambaia]]s
** '''''[[Psilotophyta]], Psilotales''''',
** '''''[[Ophioglossophyta]] (Ophioglossales)''''', [[léngua-de-queluobra]], lunária i l género '''''[[Botrypus]]'''''.
** '''''[[Marattiopsida]]'''''
** '''''[[Letosporangiatae]]''''' ó fetos "berdadeiros"
[[Fexeiro:Cycas revoluta02.jpg|thumb|200px|''[[Palmeira Cica|Cycas reboluta]]' ']]
Las '''[[spermatófita]]s''' ó ''plantas cun semientes'' son un grupo de plantas basculares que se dibersificou ne l final de l [[Paleozóico]]. Nestas formas, l gametófito stá reduzido als [[uorgano]]s [[sexo|sexuales]] i l sporófito ampeça la sue bida cumo ua [[semiente]], que se zambuolbe inda dependente de la planta-mai. Ls grupos atuales de spermatófitos ancluen estas debisones:
* debison '''''[[Cicadácea|Cycadophyta]]' '''' (Cicadáceas, cumo l Ancephalarthos)
* debison '''''[[Ginkgo]]phyta''''' (l Ginkgo, arble "sagrada" de l [[japon]]eses)
* debison '''''[[cunífera|Pinophyta]]' '''' (ó '''''[[cunífera|Coniferophyta]]' '''', ls [[pinheiro]]s)
* debison '''''[[Gnetophyta]]''''' (que anclui la [[Welwitschia]] i las [[Efedra]]s)
* debison '''''[[Angiospérmica|Magnoliophyta]]' '''' (ó '''''[[Angiospérmica|Anthophyta]]' '''', las plantas cun flores.
Ua classeficaçon inda ousada para estes grupos de plantas usa ls seguintes tenermos:
* '''[[Gimnospérmica]]s''', ó plantas cun semientes znudas, que ancluen las quatro purmeiras debisones de l grupo arriba, i
* '''[[Angiospérmica]]s''' pa las plantas cun [[flor]]es.
Las angiospérmicas fúrun las redadeiras plantas a aparecer, durante l [[Jurássico]], mas tubírun l sou maior período de propagaçon ne l [[Cretácico]], sendo, atualmente, plantas predominantes an muitos [[eicossistema]]s.
=== Dibersidade ===
Eisisten cerca de 350.000 [[spece]]s de plantas, definidas cumo [[spermatophyta|plantas cun semiente]], [[briófita]]s, [[feto]]s i sous semelhantes. An 2004, cerca de 287.655 speces tenien sido eidantificadas, i 258.650 son [[angiosperma|plantas cun flor]], 16.000 [[briófita]]s, 11.000 [[feto]]s i 8.000 [[ouca berde|oucas berdes]].
{| class="wikitable" align="left" style="margin-left:1en"
|+'''Dibersidade de las debisones de plantas eisistentes'''
|-
! style="background:lightgren" align="center" | Grupo
! style="background:lightgren" align="center" | debison
! style="background:lightgren" align="center" | Nome quemun
! style="background:lightgren" align="center" | Ne l. de speces bibas
|-
| rowspan=2 style="background:lightgray" valign="top" | [[Ouca berde|Oucas berdes]]
| '''[[Chlorophyta]]'''
| align="left" | oucas berdes (clorófitas)
| align="right" | 3,800 <ref>Ban den Hoek, C., D. G. Mann, & H. M. Jahnes, 1995. ''Algae: An Antrodution to Phycology''. pages 343, 350, 392, 413, 425, 439, & 448 (Cambridge: Cambridge University Press). ISBN 0-521-30419-9</ref>
|-
| '''[[Charophyta]]'''
| align="left" | oucas berdes ([[çmidiales|çmídeas]] & carófitas)
| align="right" | 4,000 - 6,000 <ref>Ban den Hoek, C., D. G. Mann, & H. M. Jahnes, 1995. ''Algae: An Antrodution to Phycology''. pages 457, 463, & 476. (Cambridge: Cambridge UniversityPress). ISBN 0-521-30419-9</ref>
|-
| rowspan=3 style="background:lightgray" valign="top" | [[Briófita]]s
| '''[[Marchantiophyta]]'''
| align="left" | heipáticas
| align="right" | 6,000 - 8,000 <ref>Crandall-Stotler, Barbara. & Stotler, Raymond I., 2000. "Morphology and classefication of the Marchantiophyta". page 21 ''in'' La. Jonathan Shaw & Bernard Goffinet (Eds.), ''Bryophyte Biology''. (Cambridge: Cambridge UniversityPress). ISBN 0-521-66097-1</ref>
|-
| '''[[Anthocerotophyta]]'''
| align="left" | antocerotas
| align="right" | 100 - 200 <ref>Schustener, Rudolf M., ''The Heipaticae and Anthocerotae of North America'', belume BI, pages 712-713. (Chicago: Field Museun of Natural Story, 1992). ISBN 0-914868-21-7.</ref>
|-
| '''[[Musgo|Bryophyta]]' ''
| align="left" | musgos
| align="right" | 12,000 <ref name="Goffinet & Buck 2004">{{cite journal | last=Goffinet | first = Bernard | coauthors = Willian R. Buck | year=2004 | title=Systematics of the Bryophyta (Mosses): Fron molecules to la rebised classefication | journal=Monographs in Systematic Botany | belume=98 | pages=205–239 | publisher= Missouri Botanical Garden Press }}</ref>
|-
| rowspan=2 style="background:lightgray" valign="top" | [[Pteridófita]]s
| '''[[Lycopodiophyta]]'''
| align="left" | selaginelas
| align="right" | 1,200 <ref name="Raben 2005">Raben, Peter H., Ray F. Ebert, & Susan I. Eichhorn, 2005. ''Biology of Plants'', 7th eidition. (New York: W. H. Freman and Cumpany). ISBN 0-7167-1007-2.</ref>
|-
| '''[[Pteridophyta]]'''
| align="left" | fetos i cabalhinhas
| align="right" | 11,000 <ref name="Raben 2005" />
|-
| rowspan=5 style="background:lightgray" valign="top" | [[spermatophyta|plantas cun semientes]]
| '''[[Cycadophyta]]'''
| align="left" | cicas
| align="right" | 160 <ref>Gifford, Ernest M. & Adriance S. Fostener, 1988. ''Morphology and Eibolution of Bascular Plants'', 3rd eidition, page 358. (New York: W. H. Freman and Cumpany). ISBN 0-7167-1946-0.</ref>
|-
| '''[[Ginkgophyta]]'''
| align="left" | ginkgo
| align="right" | 1 <ref>Taylor, Thomas N. & Eidith L. Taylor, 1993. ''The Biology and Eibolution of Fossil Plants'', page 636. (New Jersey: Prentice-Preça de casa). ISBN 0-13-651589-4.</ref>
|-
| '''[[Pinophyta]]'''
| align="left" | cuníferas
| align="right" | 630 <ref name="Raben 2005" />
|-
| '''[[Gnetophyta]]'''
| align="left" | gnetófitas
| align="right" | 70 <ref name="Raben 2005" />
|-
| '''[[Magnoliophyta]]'''
| align="left" | plantas cun flor
| align="right" | 258,650 <ref>Anternational Union fur Cunserbation of Nature and Natural Resources, 2006. ''[http://www.iucnredlist.org/ IUCN Red List of Threatened Species:Summary Statistics]''</ref>
|}
{{-}}
[[Fexeiro:El Hierro Sabinar.JPG|thumb|200 px|Un stranho eisemplar de ''Juniperus phoenicea'']]
[[Fexeiro:Ault Flowers 012.jpg|thumb|right|200px|[[Anflorescéncia]] dua [[Asteraceae]], ua de las más eiboluidas]]
=== Filogenia de las Plantas ===
Ambaixo queda ua proposta de [[filogenia|arble filogenética]] pa l reino [[Plantae]], segundo Kenrick i Crane an 1997<ref>Kenrick, Paul & Peter R. Crane. 1997. ''The Ouregin and Early Dibersification of Land Plants: La Cladistic Study.'' (Washington, D.C.: Smithsonian Anstitution Press). ISBN 1-56098-730-8.</ref>, culas alteraçones antroduzidas pa las Pteridophyta por Smith ''et al.'' an 2006<ref>Smith, Alan R., Kathlen M. Pryer, I. Schuettpelç, P. Korall, H. Schneider, & Paul G. Wolf. (2006). "[http://www.pryerlab.net/publication/fichier749.pdf A classification for stant fernes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080226232147/http://www.pryerlab.net/publication/fichier749.pdf |date=2008-02-26 }}". ''Taxon'' 55(3): 705-731.</ref>. Las [[Prasinophyceae]] puoden corresponder a un grupo basal parafilético a todas las oucas berdes.
{{clade| style=font-size:75%;line-height:75%
|1={{clade
|1=[[Prasinophyceae]]
|2={{clade
|label1=Stretobionta
|1={{clade
|1={{clade
|label1=[[Ambryophyta]]
|1={{clade
|1={{clade
|label1=Stomatophyta
|1={{clade
|1={{clade
|label1=[[Polysporangiophyta]]
|1={{clade
|1={{clade
|label1=[[Tracheophyta]]
|1={{clade
<!-- SECTION move to left; to much indenting -->
|label1=Eutracheophytes
|1={{clade
|label1=Euphyllophytina
|1={{clade
|label1=Lignophytie
|1={{clade
|1='''[[Spermatophyta]]''' (plantas cun semiente)
|2=[[Progymnospermophyta]] †
}}
|label2='''[[Pteridophyta]]'''
|2={{clade
|1={{clade
|1=[[Pteridopsida]] (fetos berdadeiros)
|2=[[Marattiopsida]]
|3=[[Eiquisetopsida]] (cabalhinhas)
|4=[[Psilotopsida]]
|5=[[Cladoxylopsida]] †
}}
}}
}}
|label2=Lycophytina
|2={{clade
|1='''[[Lycopodiophyta]]'''
|2=[[Zosterophyllophyta]] †
}}
}}
|2=[[Rhyniophyta]] †
<!-- END SECTION return to full indenting -->
}}
}}
|2=''[[Aglaophyton]]'' †
|3=[[Horneophytopsida]] †
}}
}}
|2='''[[Bryophyta]]''' (musgos)
|3='''[[Anthocerotophyta]]''' (antocerotas)
}}
}}
|2='''[[Marchantiophyta]]''' (heipáticas)
}}
}}
|2='''[[Charophyta]]'''
}}
}}
|3={{clade
|label1='''[[Chlorophyta]]'''
|1={{clade
|1={{clade
|1=[[Trebouxiophyceae]] (Pleurastrophyceae)
|2=[[Chlorophyceae]]
}}
|2=[[Ulbophyceae]]
}}
}}
}}
}}
== Reproduçon de las plantas ==
Las plantas puoden reporduzir-se assexuadamente (agámica) ó sexuadamente (gámica); la reproduçon assexuada giralmente ye más debrebe i más simples que la reporduçon sexuada. Poderá ser feita por un solo ourganismo de l qual aparórun-se células ó partes que daran ourige a un nuobo andebíduo. Nun hai recumbinaçon genética, i anton ls decendentes son geneticamente eiguales als "pais". Yá la reporduçon assexuada puode acuntecer de bários modos: brotamiento, staquia, gemulaçon i sporulaçon. Na sporulaçon puoden-se formar células speciales ls sporos que puoden ser aplanósporos (sin moblidade) ó zoósporos (mobles) cun dous ó más flagelos.
{{Ber artigo percipal|[[Classeficaçon de las Plantas]]}}
== Nutriçon nas plantas ==
* Ber artigo percipal: [[Nutriçon nas plantas]]
L reino Plantae cumo alguns ó mesmo la maior parte de ls seres bibos ancluídos ne ls reinos Monera i Protista porduzen l sou própio quemido atrabeç de outotrofie (son outotróficas), mas ténen necidades specíficas de sales minerales, persentes na tierra, dissolbidos na auga i que formaran la [[seiba bruta]], depuis de la absorçon ne ls pelos radiculares.
== Biologie celular begetal ==
{{Ber artigo percipal|[[Célula begetal]]}}
== Eicologie begetal ==
Las plantas son la lhigaçon pordutora de matéria ourgánica de la [[cadena alimentar]] ne ls meios marinos, aquático i terrestre. Son, anton, l purmeiro elo de la cadena, que sustenta todas las lhigaçonesseguintes. Para alhá de dar quemido a [[animalia|animales]], [[fungo]]s, [[batéria]]s i [[protista]]s, las plantas tamien dan abrigo a estes seres i als sous uobos i filhotes.
Inda assi, la predaçon nun ye la única relaçon eicológica aa que las plantas stan sujeitas, eisistindo tamien relaçones benéficas, cumo las ouserbadas antre plantas i [[polinizaçon|polinizadores]]. An alguas speces, eisisten associaçones cun ciertos [[mosco]]s, cumo [[formiga]]s, que recíben abrigo ó quemido de la planta, portegendo-la, an troca, contra predadores.
Hai mesmo plantas que depénden d'outras plantas. Alguas famílias botánicas, custituídas por plantas [[parasita]]s, dependen de la [[seiba]] d'outras speces para oubtener nutrientes. Eisisten tamien milhares de speces [[epífita]]s que dependen de plantas maiores para morar, normalmente nun fazendo qualquiera danho al spedeiro.
== {{Ber tamien}} ==
{{portal-biologie}}
* [[Flor]] ó [[Frol]]
* [[Fruito]]
* [[Raiç]]
* [[Semiente]]
* [[Fuolha (botánica)|Fuolhas]]
* [[Tronco]]
* [[Fotossíntese]]
* [[Plantas de Pertual]]
== Refréncias ==
{{reflist}}
== {{Lhigaçones Sternas}} ==
{{Correlatos
| commons = Plants
| wikisource = Plants
| wikiquote =
| wikilibros =
| wikinoticias =
| wikcionario = planta
| wikispecies = Plantae
}}
* {{((en))}} [http://www.ucmp.berkeley.edu/plants/plantaesy.html Unib.California, Berkeley - Classeficaçon de las Plantas]
* {{((en))}} [http://www.plantae.info Evolutionary Ecology Database fur Plants] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100818141819/http://www.plantae.info/ |date=2010-08-18 }}
* {{((en))}} [http://tolweb.org/tre?group=Gren_plants&cuntgroup=Eukaryotes Tree of Life]{{Lhigaçon einatiba|date=July 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, Paul Kenrick i Peter Crane (1996), David J. Patterson i Mitchell L. Sogin (2000)
{{Eilemientos de la Natureza}}
[[Catadorie:Plantas]]
7twdw3ra3gfiv8aifamtzxv262q8vdz
Porbíncia
0
3518
104661
80351
2024-11-20T22:53:11Z
GumSkyloard
10663
104661
wikitext
text/x-wiki
'''Porbíncia''' ye la debison territorial de nible superior outelizada an muitos países.
An [[Spanha]], inda assi, corresponde a la debison secundária, sendo la percipal la de las quemunidades outónomas.
== Porbíncias romanas ==
La palabra ''provincia'' ten ourige ne l [[latin]] ''pro-'' ("an nome de") i ''vincere'' ("bencer/dominar/cuntrolar"), antoce, pa ls romanos, la porbíncia era un território sujeito a la jurisdiçon dun magistrado que l cuntrolaba an nome de l goberno central.
L [[Ampério Romano]] staba debedido an porbíncias (''[[porbíncia romana|provinciae]]'') que podien ser ''amperiales'', se sujeitas diretamente al [[amperador]], ó ''senatoriales'', se sujeitas al [[senado]].
== Porbíncias an Pertual ==
[[Fexeiro:antigas Provincias Portugal.png|thumb|150px|Debison stórica de Pertual an seis porbíncias.]]
[[Fexeiro:Portuguese Provinces in 1936 with labels.svg|thumb|right|150px|Porbíncias de Pertual an 1936]]
An [[Pertual]], las porbíncias, anque hoije nun tenéren qualquiera seneficado admenistratibo, cuntinan inda a ser ua de las debisones de l paíç cula qual la maior parte de las pessonas mais se eidantifica.
Al lhongo de la stória, Pertual tubo bárias ourganizaçones admenistratibas que l debediran an porbíncias. L própio [[Cundado Portucalense]], que dou ourige al [[Pertual|Stado Pertués]], era ocasionalmente coincido cumo "Porbíncia de l [[Reino de Lhion]]".
=== Porbíncias até al seclo XIX ===
Para eifeitos statísticos i admenistratibos, Pertual ampeçou, a partir de l [[seclo XV]], a ser debedido an seis grandes árias: [[Antre-Douro-i-Minho]], [[Trás-los-Montes]], [[Beira (Pertual)|Beira]], [[Stremadura]], [[Antre-Teijo-i-Odiana]] (mais tarde coincida por [[Alanteijo]]) i [[Algarbe]]. Estas debisones fúrun, einicialmente, coincidas por [[comarca]]s, cun scepçon de l Algarbe, que tubo siempre l títalo honorífico de "Reino". Cada comarca, tal cumo l Reino de l Algarbe, custituía la jurisdiçon dun [[corregedor]], magistrado de la Corona nomeado para superintender l'admenistraçon i la justícia lhocales.
A partir de l [[seclo XVI]], las comarcas ampeçan a ser chamadas "Porbíncias".
Ne l [[seclo XVII]], las porbíncias son, eilhas própias, subdebididas an comarcas ó ''correiçones'', cada qual cul sou corregedor. Deixa, assi, d'haber un uorgon probincial d'admenistraçon i, an tenermos cebiles, las porbíncias passan a ser meras ounidades statísticas. An tenermos elitares, son criados, pula mesma altura, ls [[gobernador de las armas|gobernadores de las armas]], comandantes elitares territoriales, cuja jurisdiçon coincide culs territórios de las porbíncias. Esta situaçon mantebe-se até a la reforma admenistratiba de [[1832]].<ref>José J. X. Sobral, ''[http://audaces.blogs.sapo.pt/2585.html As Divisões Administrativas de Portugal, ao Longo dos Tempos]'', [http://audaces.blogs.sapo.pt AUDACES], 2008</ref>
=== Porbíncias de 1832 ===
An [[1832]], l goberno lhiberal, an eisílio na ilha [[Terceira]], decretou ua nuoba reforma admenistratiba de l paíç. Por essa reforma, to l paíç, ancluindo las ilhas atlánticas i l [[Ultramar Pertués]], fui debedido an "porbíncias" ó "prefeituras". Desta beç, cada porbíncia tenie uorgones de goberno i d'admenistraçon própios: l [[prefeito]] — gobernador, repersentando de la Admenistraçon Central — i la [[junta giral]] — uorgon de goberno, eileito lhocalmente. Cada porbíncia starie debedida an "[[comarca]]s". Las comarcas que nun éran sede de porbíncia custituían ua "subprefeitura", sob la jurisdiçon dun [[subprefeito]], que repersentaba l prefeito nas respetiba comarca.
An [[Pertual Cuntinental]] la nuoba debison probincial stablecida correspondia, aprossimadamente, a la debison an bigor zde l [[seclo XV]], cun scepçon de la Beira i de l sul de Antre-Douro-i-Minho, que fúrun repartidos por bárias porbíncias. Passórun a eisistir las seguintes porbíncias ne l cuntinente: [[Minho (porbíncia)|Minho]], [[Trás-los-Montes]], [[Douro (porbíncia)|Douro]], [[Beira Alta]], [[Beira Baixa]], [[Stremadura]], [[Alanteijo]] i [[Algarbe]]. Nas ilhas son criadas la porbíncia de la [[Madeira]] i la porbíncia de ls [[Açores]] (esta cinde-se an [[1833]], dando lhugar a la Porbíncia Oucidental de ls Açores i a la Porbíncia Ouriental de ls Açores).
Paralelamente, an eiquibaléncia de modelo de goberno i d'admenistraçon — pul menos, an teorie — son criadas, ne l Ultramar, las porbíncias de [[Angola]], [[Porbíncia de Cabo Berde i Guiné|Cabo Berde i Guiné]], [[Índia Pertuesa]], [[Porbíncia de Macau i Timor|Macau i Timor]], [[Moçambique]] i [[San Tomé i Príncepe]]. Ne l Ultramar, las porbíncias eiran cuntinar até [[1974]] cumo ounidades admenistratibas cun uorgones própios, normalmente xefiadas por un [[gobernador]] ó [[gobernador-giral]].
An [[1835]], ua nuoba reforma admenistratiba debede Pertual, cuntinental i ansular, an [[çtrito]]s, que passan a custituir la percipal grande debison admenistratiba de l paíç. Las porbíncias cuntinan a eisistir, mas sin uorgones própios, passando a ser, tal cumo antes de [[1832]], meras debisones para fines statísticos i de refréncias geográfica. Manténen-se las porbíncias de 1832-1835, mas culs sous lhemites adatados a la nuoba debison çtrital, de modo la que, cada porbíncia agrupe un ó mais çtritos. Neste formato, las porbíncias eiran eisistir até al [[seclo XX]].<ref>José J. X. Sobral, ''[http://audaces.blogs.sapo.pt/2585.html As Divisões Administrativas de Portugal, ao Longo dos Tempos]'', [http://audaces.blogs.sapo.pt AUDACES], 2008</ref>
=== Porbíncias de 1936 ===
Drento de la política de regionalizaçon defendida pul [[Stado Nuobo]], la [[Custituiçon de 1933]] prebia l'eisisténcia de porbíncias, que serien [[outarquia|outarquias lhocales]] supramunicipales. Cada porbíncia serie dotada dun uorgon eisecutibo — la [[junta de porbíncia]] — i dun uorgon deliberatibo — l cunseilho probincial. Ls çtritos serien mantidos, solo cumo jurisdiçones territoriales de ls gobernadores cebiles.
Las porbíncias fúrun, afetabamente, amplantadas an [[1936]]. La nuoba debison probincial, solo an parte, se baseaba nas anteriores. La debison fui feita cun base an studos de l geógrafo [[Amorim Girão]], publicados antre [[1927]] i [[1930]], que debedian Pertual Cuntinental an treze regiones naturales: [[Minho (porbíncia)|Minho]], [[Trás-los-Montes]], [[Douro Lhitoral]], [[Alto Douro]], [[Beira Alta]], [[Beira Strasmuntana]], [[Beira Lhitoral]], [[Beira Baixa]], [[Ribateijo]], [[Stremadura]], [[Alto Alanteijo]], [[Baixo Alanteijo]] i [[Algarbe]]. Fúrun criadas onze porbíncias, sendo l Trás-los-Montes i l Douro Lhitoral, i la Beira Alta i la Beira Strasmuntana de Amorim Girão ounidas, respetibamente nas porbíncias de [[Trás-los-Montes i Alto Douro]] i de la [[Beira Alta]]. Al cuntrairo de l'anterior, esta debison probincial nun tubo an cunta ls lhemites çtritales. Passórun a eisistir çtritos cujos territórios stában repartidos por ua ó mais porbíncias i al alrobés. Ne l paíç passórun, pus, a cumbiber dues grandes debisones admenistratibas — probincial i çtrital — subrepostas i nun coincidentes.
An [[1959]] ls çtritos sustituen-se a las porbíncias cumo outarquias supramunicipales, passando la çpor de [[junta çtrital|juntas çtritales]] i cunselhos çtritales. Las porbíncias boltan a deixar de tener uorgones própios, passando la meras ounidades de refréncia geográfica, sendo defenitibamente zaparecidas an [[1976]]. Anque desso, las porbíncias de 1936 mantibírun-se, até recentemente, ne ls lhibros scolares i inda custituen las ounidades regionales de refréncia que ls pertueses melhor eidantifican.<ref>Nuno Valério (coord.), ''[http://www.ine.pt/ngt_server/attachfileu.jsp?look_parentBoui=377094&att_display=n&att_download=y Estatísticas Históricas Portuguesas]'', vol. I, p. 29. [http://www.ine.pt INE], 2001. (PDF: 4,18 MB)</ref>
== Refréncias ==
{{ref-section}}
[[Catadorie:Antigas porbíncias pertuesas]]
1b4ncu1c3t9zear5d6rw280ap2asgeh
Biquipédia:Admenistradores/Eileiçon/Athena in Wonderland/4
4
11153
104660
104642
2024-11-20T15:19:00Z
Adnarimiranda
8484
fúrun çfeitas las eidiçones de 103.161.35.136 - bandalismo
104660
wikitext
text/x-wiki
<span class="plainlinks">[[user:{{{1|Athena in Wonderland}}}|{{{2|{{{1|Athena in Wonderland}}}}}}]] <small>(<span title="Páigina de cumbersa de la outelizadora">[[user talk:{{{1|Athena in Wonderland}}}|Cumbersa]]</span> · [[special:Contributions/Athena in Wonderland|<span title="cuntrebuiçones">Cuntrebuiçones</span>]] · [https://tools.wmflabs.org/xtools-ec/?user={{{1|Athena_in_Wonderland}}}&project=mwl.wikipedia.org<span title="Sumário de edições do usuário">Númaro de eidiçones</span>] · [{{fullurl:Special:Log|type=move&user={{urlencode:{{{1|Athena in Wonderland}}}}}}} <span title="Registros de arrastros de páiginas">Páiginas arrastradas</span>])</span></small>
Oulá a todos, an [[Biquipédia:Admenistradores/Eileiçon/Athena in Wonderland/3|2018]] fiç l miu pedido pa remoçar la funçon de admenistradora, yá que eijistie solo un admenistrador, i solo dues pessonas partecipórun, yá que la quemunidade mirandesa ye pequeinha i ten pouca atebidade, i nó tubo ningua ouposiçon. Anton fiç l pedido de l statuto ne l [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=17527151&oldid=17526963 Meta], i recebie l statuto temporairo de [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=next&oldid=18161000 un anho], que tremina a las 03h46min de 28 de júnio de 2019. Ambora steia meio acupada por causa de ls mius studos, I zde siempre tengo rializado dibersas atebidades admenistratibas, arrimando artigos, modelos, módulos, lhuitando contra ls bandalismos, antre outras funciones. Peço outra beç a todos que me abaluén se acháren que tengo rializado un buono trabalho na Biquipédia mirandesa, oubrigada pula cunfiança, cumprimientos i buonas eidiçones a todos.
'''''Em português/in Portuguese''''' (an pertués): Olá a todos, em [[Biquipédia:Admenistradores/Eileiçon/Athena in Wonderland/3|2018]], realizei o pedido para renovar a minha candidatura de administradora, porque só havia um administrador, e apenas duas pessoas participaram, visto que a comunidade mirandesa tem pouca atividade, e não houve qualquer oposição. Então tive de fazer o pedido do estatuto no [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=17527151&oldid=17526963 Meta], e me atribuíram o estatuto temporário por [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=next&oldid=18161000 um ano], que expira às 03h46min de 28 de junho de 2019. Embora esteja meio ausente por causa dos meus estudos, desde sempre tenho realizado diversas atividades administrativas, corrigindo artigos, predefinições, módulos, combatendo vandalismos, entre outras funções. Peço novamente a todos que me avaliem se acharem que tenho realizado um bom trabalho na Biquipédia mirandesa para renovar o estatuto, agradeço pela confiança, cumprimentos e boas edições a todos.
'''''In English''''' (an anglés): Hello everyone, in [[Biquipédia:Admenistradores/Eileiçon/Athena in Wonderland/3|2018]], I started my request for administrator, because there was only one administrator in Mirandese Wikipedia, and only two people participated in the election, because the Mirandese community is small and has little activity, and there was no opposition. So I request the status in the [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=17527151&oldid=17526963 Meta], and I received the temporary status of [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=next&oldid=18161000 one year], que expira às 03h46min of 28 June 2019. Although I am a little busy and absent because of my studies, since always I have carried out several administrative activities, correcting articles, templates, modules, fighting against the vandalisms, among other functions. I am here for ask again for the community to evaluate me to renew the statute, thank you for the trust, greetings and good editions to all. [[Outelizador(a):Athena in Wonderland|Athena in Wonderland]] ([[Cumbersa outelizador(a):Athena in Wonderland|cumbersa]]) 01h57min de 19 de júnio de 2019 (UTC)
;Botaçon (''votação''/''election''):
'''A fabor''' (''a favor''/''support''):
# She has my support. She has acted in a great way in this Wikipedia. [[Outelizador(a):DARIO SEVERI|DARIO SEVERI]] ([[Cumbersa outelizador(a):DARIO SEVERI|cumbersa]]) 03h18min de 19 de júnio de 2019 (UTC)
#Ten l miu apoio. <span style="font-family:Monotype Corsiva;font-size:120%;">Luís Almeida "[[Usuário:Tuga1143|Tuga1143]]</span> 10h49min de 19 de júnio de 2019 (UTC)
'''Contra''' (''contra''/''oppose''):
'''Comentairos'''/'''quementairos''' (''comentários''/''comments''):
*Ber tamien/''ver também''/''see also'': [[Biquipédia:Admenistradores/Eileiçon/Athena in Wonderland]], [[Biquipédia:Admenistradores/Eileiçon/Athena in Wonderland/2]], [[Biquipédia:Admenistradores/Eileiçon/Athena in Wonderland/3]], i [[:m:Steward requests/Permissions|''Steward requests/Permissions'' (Meta)]] (defs: [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&oldid=17207190 17207190], [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&oldid=17207670 17207670], [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=17527151&oldid=17526963 17526963], [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=17527503&oldid=17527462 17527462], [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=prev&oldid=18160464 18160464] i [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Steward_requests/Permissions&diff=next&oldid=18161000 18161000]). [[Outelizador(a):Athena in Wonderland|Athena in Wonderland]] ([[Cumbersa outelizador(a):Athena in Wonderland|cumbersa]]) 01h57min de 19 de júnio de 2019 (UTC)
j6oydfafcr2p1vh54blcuwbwuafn2hr