ਭਗਤ ਸਿੰਘ

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="pa">
  <siteinfo>
    <sitename>ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</sitename>
    <dbname>pawiki</dbname>
    <base>https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%AE%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96_%E0%A8%B8%E0%A8%AB%E0%A8%BC%E0%A8%BE</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.5</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">ਮੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">ਖ਼ਾਸ</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">ਤਸਵੀਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">ਮੀਡੀਆਵਿਕੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">ਫਰਮਾ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">ਫਰਮਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">ਮਦਦ</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">ਮਦਦ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">ਫਾਟਕ</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">ਫਾਟਕ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ਮੌਡਿਊਲ ਗੱਲ-ਬਾਤ</namespace>
      <namespace key="2600" case="first-letter">Topic</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>ਭਗਤ ਸਿੰਘ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5348</id>
    <revision>
      <id>775362</id>
      <parentid>768526</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:06:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775362</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="140232" sha1="kl2059v1sjv0cvy6urpirr1lqsstnmr" xml:space="preserve">{{about|ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ|ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ}}
{{Infobox person
| name               = ਭਗਤ ਸਿੰਘ
| image              = Bhagat Singh 1929.jpg
| caption            = 1929 ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ
| party              = 
| native_name        = 
| native_name_lang   = 
| other_names        = ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ''
| birth_date         = {{birth date|df=yes|1907|09|27}}&lt;ref name=combined-birth-date-27-9&gt;
*{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu]|year=2004}}
*{{citation|year=2021|chapter= Bhagat Singh|title=Encyclopedia Britannica|chapter-url= https://www.britannica.com/biography/Bhagat-Singh}}
*{{citation|last1=Mittal|first1=Satish Chandra|last2=National Council for Educational Research and Training(India)|title=Modern India: a textbook for Class XII|series=Textbooks from India|volume=18|location=New Delhi|publisher=National Council for Educational Research and Training|page=219|year=2004|oclc=838284530|isbn=9788174501295}}
*{{citation|last1=Singh|first1=Bhagat|last2=Gupta|first2=D. N.|title=Selected Writings|location=New Delhi|publisher=National Book Trust|year=2007|editor1-last=Gupta|editor1-first=D. N.|editor2-last=Chandra|editor2-first=Bipan|isbn=9788123749419|oclc=607855643|page=xi}}&lt;/ref&gt;
| birth_place        = [[ਬੰਗਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਬੰਗਾ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਫੈਸਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_date         = {{death date and age|df=yes|1931|03|23|1907|09|27}}
| death_place        = [[ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_cause        = ਫ਼ਾਂਸੀ
| monuments          = [[ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]
| movement           = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
| criminal_charges   = ਜੌਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ&lt;ref name=odnb-bhagat_singh&gt;{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|year=2004|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu|quote=The trial of Bhagat Singh and a number of his associates from the Hindustan Socialist Republican Association for the killing of Saunders and Channan Singh followed. On 7 October 1929 Bhagat Singh, Rajguru, and Sukhdev Thapar were sentenced to death.Bhagat Singh, Sukhdev Thapar, and Shiv Ram Hari Rajguru were executed by hanging at the central gaol, Lahore, on 23 March 1931.}}&lt;/ref&gt;
| criminal_penalty   = [[ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ]]
| criminal_status    = 
| mother             = ਵਿਦਯਾਵਤੀ
| father             = ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
| signature          = Bhagat-singh-signature.jpg
| notable_works      = ''[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]''
| organization       = [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]]&lt;br /&gt;[[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]]
}}

'''ਭਗਤ ਸਿੰਘ''' (27 ਸਤੰਬਰ 1907&lt;ref name=combined-birth-date-27-9 /&gt;{{efn|name=birth2|Whereas most sources state 27 September 1907 to be Bhagat Singh's birth date,&lt;ref name=combined-birth-date-27-9/&gt; some mention 28 September 1907.&lt;ref name=sohi-parashar-birth/&gt; Some others mention both 27 September and 28 September in different contexts.&lt;ref name=chaman-yates-moffat/&gt; One scholar has suggested that 27 September was widely celebrated in India as Bhagat Singh's birthday until the turn of the 21st century when [[Google]]'s celebration of its founding on that day began to critically affect Indian media's coverage of the birthday.&lt;ref name=phanjoubam-2016/&gt;}}&amp;nbsp;– 23 ਮਾਰਚ 1931) [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ, [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]] ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੌਲਿਕ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਘੋਖਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://punjabitribuneonline.com/news/editorials/march-23-legacy-thoughts-of-shaheed-bhagat-singh-59583|title=23 ਮਾਰਚ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=Service|first=Tribune News|website=Tribuneindia News Service|language=pa|access-date=2021-03-24}}&lt;/ref&gt;

1928 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਨੇ 21 ਸਾਲਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਜੌਨ ਸਾਂਡਰਸ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਕੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਦਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਜੇਮਜ਼ ਸਕੌਟ ਨਾਂ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਿਨਟੈਂਡੈਂਟ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਸੀ।{{sfn|Moffat|2016|pp=83, 89}}

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
[[Image:BhagatHome.jpg|thumb|280px|left|[[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ]]

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ [[ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ ਜਿਲ੍ਹਾ|ਲਾਇਲਪੁਰ]] (ਫੈਸਲਾਬਾਦ) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੰਗਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] (ਹੁਣ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]]) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਦਯਾਵਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਜੱਟ ਸਿੱਖ{{sfnp|Gaur|2008|p=53|ps=}} ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]] ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਚਿਆਂ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਉਸ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਕੁਝ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਸੀ।&lt;ref name=s380&gt;{{citation |title=Punjab Reconsidered: History, Culture, and Practice |editor1-first=Anshu |editor1-last=Malhotra |editor2-first=Farina |editor2-last=Mir |year=2012 |isbn=978-0-19-807801-2 |chapter=Bhagat Singh: A Politics of Death and Hope |first=Simona |last=Sawhney |doi=10.1093/acprof:oso/9780198078012.003.0054 |publisher=Oxford University Press|page=380}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ]] ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ, [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]], ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਿਸਦਾ ਭਗਤ ਸਿੱਘ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।{{sfnp|Gaur|2008|pp=54–55|ps=}} ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਅਤੇ [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰਦਿਆਲ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸਰਗਰਮ [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤਹਿਤ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1910 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਚਾਚੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=138|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬੋਰਡ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਹਾਈ ਸਕੂਲ [[ਲਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਇਸ ਸਕੂਲ ਨੂੰ 'ਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਨਰਸਰੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਵੇਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। [[ਉਰਦੂ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|pp=20–21|ps=}} ਉਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਆਰਿਆ ਸਮਾਜੀ ਸੰਸਥਾ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ ਵੈਦਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ'' ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਦਵਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot;&gt;{{cite news |first=Roopinder |last=Singh |title=Bhagat Singh: The Making of the Revolutionary |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=17 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930145024/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

1919 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ 12 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼|ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਜਦੋਂ ਉਹ 14 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20 ਫਰਵਰੀ 1921 ਨੂੰ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|p=13|ps=}} [[ਨਾਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ]] ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦੇ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦੇ [[ਦਰਸ਼ਨ]] ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਨੌਜਵਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ'' ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=20–21|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat singh noncooperation.jpg|thumb|right|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉੱਪਰ ਸੱਜਿਓ ਚੌਥੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਕਲੱਬ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ]]

1923 ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਨਾਟ-ਕਲਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। 1923 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇਹ ਉਸਨੇ [[ਜੂਜ਼ੈੱਪੇ ਮਾਤਸੀਨੀ]] ਦੀ ਯੰਗ ਇਟਲੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 1926 ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਗਠਨ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ,{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=14|ps=}} ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]], [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਅਸ਼ਫ਼ਾਕਉਲਾ ਖ਼ਾਨ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੀਡਰ ਸਨ।{{sfnp|Singh|2007|ps=}} ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ [[ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਵਿਆਹ]] ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ [[ਕਾਨਪੁਰ|ਕਾਨਪੁਰ]] ਚਲਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਜੋ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਾਰਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ, ਕੋਈ ਆਰਾਮ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਲੁਭਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt;}}

ਪੁਲੀਸ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਉਹਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਈ 1926 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਈ 1927 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਉਸ ਨੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ, [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੁਆਰਾ ਛਾਪੇ ਗਏ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

ਉਸਨੇ [[ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ|ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਰਸਾਲੇ '''''ਕਿਰਤੀ'',''' ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ '''''ਵੀਰ ਅਰਜੁਨ''''' ਅਖਬਾਰ ਲਈ ਲਿਖਿਆ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਬਲਵੰਤ, ਰਣਜੀਤ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵਰਗੇ ਲੁਕਵੇਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=100|ps=}}

==ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ==

=== ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ===

1928 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਮਿਸ਼ਨ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਭੀੜ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਅਫ਼ਸਰ ''ਸਕਾਟ'' ਨੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਸੱਟਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ।{{sfnp|Rana|2005a|p=36|ps=}}&lt;ref name=Vaidya&gt;{{citation |title=Historical Analysis: Of means and ends |journal=[[Frontline (magazine)|Frontline]] |date=14–27 April 2001 |first=Paresh R. |last=Vaidya |volume=18 |issue=8|url=http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070829191713/http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archivedate=29 August 2007 |accessdate=9 October 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Friend/&gt;

ਭਗਤ ਐੱਚ.ਆਰ.ਏ. ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਅਤੇ 1928 ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]], [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]] ਅਤੇ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ|ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]] ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਯੋਜਨਾ ਉਸੀਕੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ, ਜੋ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=39|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Pamphlet by HSRA after Saunders murder.jpg|thumb|ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਵਲੋਂ, ਬਲਰਾਜ (ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜਾਦ ਦਾ ਗੁਪਤ ਨਾਮ) ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲਾ ਪੈਂਫਲਟ]]

ਨੌਵਜਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਦ ਪੀਪਲ'' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਏ ਨੇ 1925 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।&lt;ref name=Nair/&gt; ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਤਲ ਦੀ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ : {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਕੰਮ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਗਾਣੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਸਨੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੀ।&lt;ref name=Mittal&gt;{{citation |last1=Mittal|first1=S.K. |last2 = Habib|first2=Irfan |title=The Congress and the Revolutionaries in the 1920s |authorlink2=Irfan Habib |journal=Social Scientist |volume=10 |issue=6 |date=June 1982 |pages=20–37 |jstor=3517065}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nair&gt;{{citation|last=Nair|first=Neeti|title=Changing Homelands|url=https://books.google.com/books?id=sbqF0z3d7cUC|year=2011|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-06115-6}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

===ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣਾ===
ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਸੜਕ ਦੇ ਪਾਰ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲੇ। ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾ ਟਲਿਆ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Rana|2005b|p=65|ps=}} ਉਹ ਉਥੋਂ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੁਲਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ; ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਲੁਕੇ ਗਏ। 19 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ [[ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ ਮੈਂਬਰ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਰਸਤੇ [[ਹਾਵੜਾ]] [[ਕੋਲਕਾਤਾ|(ਕੋਲਕਾਤਾ)]] ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ, ਦੋਵੇਂ ਲੋਡਡ ਰਿਵਾਲਵਰ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਘਰ ਛੱਡ ਗਏ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਪੱਛਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ (ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨ ਲਈ ਸੀ), ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕ ਨੌਕਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਕਵਨਪੋਰ (ਹੁਣ ਕਾਨਪੁਰ) ਆ ਗਏ। ਉਥੇ ਉਹ ਲਖਨਊ ਲਈ ਇੱਕ ਟ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਵੜਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ 'ਸੀ ਆਈ ਡੀ' ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਆਈ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਬਨਾਰਸ ਲਈ ਅਲੱਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਹਾਵੜਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।{{sfnp|Rana|2005a|p=39|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

=== 1929 ਅਸੈਂਬਲੀ ਘਟਨਾ ===
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਖਿਲਾਫ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ]] ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਦੀ ਲਾਲਟਨ ਖਰੀਦਣਾ। 1929 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਐਚ ਐਸ ਆਰ ਏ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਐਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਚੈਂਬਰ ਆਫ਼ ਡਿਪਟੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਅਗਸਟਸ ਵੈੱਲਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਬ ਵਿਸਫੋਟ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਨਾਮਾਤਰ ਇਰਾਦਾ [[ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਬਿੱਲ]] ਅਤੇ [[ਵਪਾਰ ਵਿਵਾਦ ਐਕਟ]] ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵੱਲੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਅਸਲ ਇਰਾਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤ ਸਕਣ।
ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਨ ਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾੰ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਜਹੀਨ ਆਗੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚਾ ਕੇ ਰਖਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹੈ। ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਵਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਨਾਮ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਚੁਣਵੀਂ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1929 ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੰਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ [[ਬੰਬ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ,&lt;ref name=Nair/&gt; ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੈਂਬਰ ਜਾਰਜ ਅਰਨੇਸਟ ਸ਼ੂਟਰ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Bombs Thrown into Assembly|url=https://news.google.com/newspapers?nid=vf0YIhSwahgC&amp;dat=19290408&amp;printsec=frontpage |page=1 |accessdate=29 August 2013 |newspaper=Evening Tribune |date=8 April 1930}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; ਪੂਰਾ ਹਾਲ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਕਬੂਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਭੱਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੰਬ ਫਟਣ ਦੇ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਇਨਕਲਾਬ-ਜਿੰਦਾਬਾਦ]] ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਪੁਲਿਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

===ਅਸੈਂਬਲੀ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ===
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੈਤੀ ਨਾਇਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਇਸ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਜਨਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ।&quot;&lt;ref name=Nair/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।{{sfnp|Mittal|Habib|1982|ps=}} ਫਿਰ ਵੀ, ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ &quot;ਡਰਾਮਾ&quot; ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਲਿਖ ਕੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: {{quote|ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹਾਂ ...ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ''ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ'' ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਅਨੁਸਾਰ 'ਪਾਗਲ' ਹਾਂ ... ਤਾਕਤ ਜਦੋਂ ਹਮਲਾਵਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ 'ਹਿੰਸਾ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਹੈ।&lt;ref name=Nair/&gt;}}

ਮਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਕੱਦਮਾ ਜੂਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। 12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਬਦਨੀਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ&quot; ਲਈ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=101|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=76–78|ps=}} ਦੱਤ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਅਸਫ ਅਲੀ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref name=Lal&gt;{{citation |last=Lal |first=Chaman |title=April 8, 1929: A Day to Remember |date=11 April 2009 |url=http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html |work=Mainstream |accessdate=14 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142556/http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

===ਗਿਰਫ਼ਤਾਰੀ ===
1929 ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ [[ਸਹਾਰਨਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਸੁਖਦੇਵ, [[ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ]] ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰ ਮੁਖਬਰ ਬਣ ਗਏ। ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੁਲਿਸ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬਾਰੀ, ਅਤੇ ਬੰਬ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref name=Friend&gt;{{citation |last=Friend|first=Corinne |title=Yashpal: Fighter for Freedom – Writer for Justice |journal=Journal of South Asian Literature |volume=13 |issue=1 |year=1977 |pages=65–90 [69–70]|jstor=40873491}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ 21 ਹੋਰਨਾਂ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਏ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=Dam&gt;{{citation |title=Presidential Legislation in India: The Law and Practice of Ordinances |first=Shubhankar |last=Dam |publisher=Cambridge University Press |year=2013 |isbn=978-1-107-72953-7 |url=https://books.google.com/books?id=RvxGAgAAQBAJ&amp;pg=PA44|page=44}}&lt;/ref&gt;

====ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ====
ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਬਿਆਨ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ&gt;{{citation |title=The Trial of Bhagat Singh |journal=India Law Journal |url=http://www.indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html |volume=1 |issue=3 |date=July–September 2008 |accessdate=11 October 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142717/http://indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤਕ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=81|ps=}} ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਮਿਆਂਵਾਲੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Lal/&gt; ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਕ ਖੁਰਾਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਈਆ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ, ਸਵੈ-ਪਛਾਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਮਿਆਰ, ਕੱਪੜੇ, ਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ-ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=83–89|ps=}}&lt;ref name=Nair/&gt;

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੇ ਜੂਨ 1929 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] ਅਖਬਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਜਨਤਕ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫੌਜਦਾਰੀ ਕੋਡ ਦੀ [[ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਇਕੱਠ#ਭਾਰਤ|ਧਾਰਾ 144]] ਲਾਗੂ ਕਰਨੀ ਪਈ।&lt;ref name=Nair/&gt;

ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}: {{quote|ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 20 ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵੀ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲੇਗੀ।}}

[[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ: {{quote|ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੋਲ ਇੱਕ ਰੂਹ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਆਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ... ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੰਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=When Jinnah defended Bhagat Singh |date=8 August 2005 |work=The Hindu |url=http://www.hindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm |accessdate=2011-10-11 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150234/http://www.thehindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੈਦੀ ਪਿਆਸੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਹੜਤਾਲ ਤੋੜ ਦੇਣ; ਕੋਈ ਵੀ ਲੜਖੜਾਇਆ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੁੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਖਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ। ਮਾਮਲਾ ਅਜੇ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਭਾਰਤੀ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਅਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਂਡਰਜ਼ ਕਤਲ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਰਸਟਲ ਜੇਲ੍ਹ, ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ 10 ਜੁਲਾਈ 1929 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਾਂਡਰਜ਼ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 27 ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕਾਟ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਖਾਕਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਕਿੰਗ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜੰਗ ਲੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟ੍ਰੇਚਰ 'ਤੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਭਾਰ 60 ਕਿਲੋ ਤੋਂ 6.4 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਪਰ &quot;ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ&quot; ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀ ਸਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾ, ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ, ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। 13 ਸਤੰਬਰ 1929 ਨੂੰ, 63 ਸਾਲ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|title=ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦੀ ਮੌਤ|website=The Lallantop|publisher=The Lallantop|access-date=Sept 13 2016|archive-date=2019-04-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190408084915/https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ [[ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ]] ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ &quot;ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਇਲਾਜ&quot; ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਿੰਦਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਫਲ ਮੁਲਤਵੀ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.youngbites.com/newsdet.aspx?q=224328|title=ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ ਦਾ ਅਸਤੀਫਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ|website=youngbite|access-date=11/20/2018}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ 5 ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/slideshows/nation-world/remembering-the-men-who-shook-up-the-british-raj/prison-hunger-strike/slideshow/57792766.cms|title=ਸਿਂਘ ਦਾ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ|website=economictimes|access-date=23 Mar 2017}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਊਨ ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਟੀਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਐਚ. ਕਰਡਨ-ਨੌਡ, ਕਲੰਦਰ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ, ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬਖਸ਼ੀ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਅੱਠ ਵਕੀਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। 27 ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਵਰਮਾ ਨੇ ਗੋਪਾਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੁੱਤਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਮੁੱਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸਤਗਾਸਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਵਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=rare/&gt; ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=Hmg-AQAAIAAJ&amp;q=9780195796674&amp;dq=9780195796674 |title=The Trial of Bhagat Singh |author-link=A. G. Noorani|author= Noorani, A.G.|publisher=Oxford University Press |year=1996 |isbn=978-0195796674 |page=339}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;refusaltoattend&quot;&gt;{{cite news |title=Reasons for Refusing to Attend the Court |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court |accessdate=16 February 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150741/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜਾਂ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਭਗਤ  ਸਿੰਘ ਲਈ ਇੱਕ ਝਟਕਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਫੋਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

====ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ====
ਹੌਲੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ 1 ਮਈ 1930 ਨੂੰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੇਸ ਲਈ ਤਿੰਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਵੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਅਪੀਲ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਇੱਕ ''[[ਹੇਬੀਅਸ ਕਾਰਪਸ]]'' ਪਟੀਸ਼ਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਹ ਅਤਿ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ; ਵਾਇਸਰਾਏ ਕੋਲ ਇਨਸਾਫ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ 1915 ਨੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨ-ਅਤੇ-ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਜਿਸਦਾ ਇਸ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਰਡਨ-ਨੌਡ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੁਲਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਜੀ. ਟੀ. ਐਚ. ਹੈਮਿਲਟਨ ਹਾਰਡਿੰਗ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ [[ਐਫ.ਆਈ.ਆਰ.]] ਰਿਪੋਰਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੇਸ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੀ. ਐਨ. ਘੋਸ਼, ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਸਬੂਤ' ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਐਚਐਸਆਰਏ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਹੇ ਸਨ। 10 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ 18 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 15 ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ 30 ਸਤੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਹੋਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਤਿੰਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਾਪਸ ਲਏ ਗਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=117|ps=}}

ਆਰਡੀਨੈਂਸ (ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ) 31 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 7 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ 300 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਦੂਜੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ (ਅਯੋਜਿਆ ਘੋਸ਼, ਜਤਿੰਦਰਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਅਤੇ ਦੇਸ ਰਾਜ) ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ, ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

====ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨੀ====
[[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਡਿਫੈਂਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਪੀਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤ ਹੋਗਿਆ ਕਿ ਅਪੀਲ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰੇਗੀ। ਅਪੀਲਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਅਯੋਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਜੱਜ ਵਿਸਕਾਊਂਟ ਡੂਨਡੇਨ ਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

====ਫੈਸਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਰੱਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ]] ਨੇ 14 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.myindiamyglory.com/2017/02/13/save-bhagat-singh-mercy-appeal-filed-14-february-1931/|title=ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਦਾ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕਰਨਾ|website=myindiamyglory.com}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। 19 ਮਾਰਚ 1931 ਦੇ ਆਪਣੇ ਨੋਟਾਂ ਵਿਚ, ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਖਬਰ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੰਦਭਾਗਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਪਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|title=ਵਾਇਸਰਾਏ ਦਾ ਨੋਟ|website=Daily Sikh Updates|accessdate=23 March, 2015|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420192915/http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;}}

ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ:{{quote|ਇਸ ਕੇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ,ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿਆਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਫੁੱਲੀ ਹੋਈ ਇੱਛਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦਮਨਕਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।}}

ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਐਚਐਸਆਰਏ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਈ। ਐਚਐਸਆਰਏ ਮੈਂਬਰ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪਤੀ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਨੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬੰਬ ਫਟਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

====ਫ਼ਾਂਸੀ====
[[ਤਸਵੀਰ:BhagatSingh DeathCertificate.jpg|thumb|300px|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 24 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/india/story/bhagat-singh-death-warrant-martyrdom-anniversary-245441-2015-03-23|title=Read Bhagat Singh's death warrant on his 84th martyrdom anniversary (updated)|website=India Today|language=en|access-date=23 March 2019}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਬਦਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਆਨਰੇਰੀ ਜੱਜ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮੌਤ ਵਾਰੰਟਾਂ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਵੀ ਕੀਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਵਾਰੰਟ ਦੀ ਮਿਆਦ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Haroon |last=Khalid |title=In Bhagat Singh's memory |date=March 2010 |url=http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm#1 |work=[[Daily Jang]] |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151305/http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਫਿਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਭੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਤੋਂ ਕਰੀਬ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (6.2 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot;&gt;{{cite web |url=http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html |title=National Martyrs Memorial, Hussainiwala |accessdate=11 October 2011 |publisher=District Administration, Firozepur, Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151411/http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਉਲਟ&quot; ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt&gt;{{cite web |url=http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html |title=Supreme Court of India&amp;nbsp;– Photographs of the exhibition on the &quot;Trial of Bhagat Singh&quot; |accessdate=11 October 2011 |work=Supreme Court of India |publisher=[[Supreme Court of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151530/http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਇਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਤੋਂ ਹੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਲਜ਼ਮ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref name=rare&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail |date=15 August 2011 |url=http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece |work=The Hindu |accessdate=31 October 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151706/http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh's execution Lahore Tribune Front page.jpg|thumb|right|280px|[[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]], ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ - ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਟ੍ਰੀਬਿਊਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਕੇ ਤੇ ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh The Tribune.jpg|thumb|right| ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ‘ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ 25 ਮਾਰਚ 1931 ਦੀ ਕਾਪੀ ਜੋ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ’ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ]]

ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿਖੇ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Indian executions stun the Congress |date=25 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0B11F83F5E1B7A93C7AB1788D85F458385F9&quot;Bhagat |accessdate=11 October 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਝੰਡੇ ਦਿਖਾਏ ਸਨ। ''[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]'' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ: {{quote|ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਾਨਪੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=50 die in India riot; Gandhi assaulted as party gathers |date=26 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0C15F93F5E1B7A93C4AB1788D85F458385F9|accessdate=2011-10-11 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;}}

ਕਰਾਚੀ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ:{{quote|ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖ ਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ੳੁਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੀਹਰੀ ਫਾਂਸੀ ਬੇਤੁਕੀ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਹੰਗਾਮੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਰਬ-ਮੰਗ ਦਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹਮਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਕਿ [ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼] ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚੰਗੀ-ਇੱਛਾਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=India: Naked to Buckingham Palace |date=6 April 1931 |work=[[Time (magazine)|Time]] |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,741366-2,00.html |page=3 |accessdate=2011-10-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152125/http://content.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C741366-2%2C00.html |archivedate=30 September 2015 |deadurl=yes |df=dmy-all }}&lt;/ref&gt;}}

29 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਸਾਰੇ ਵਿਅਰਥ ਸਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣ, ਜਾਂ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਧਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੇਵੱਸੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, &quot;ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਈ ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਡਾ ਦੇਵੋ।&quot; ਇਹਨਾਂ ਨਾਇਕਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਓ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਝੁੱਕਣੇ।

ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਤਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣਾ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਕਟਾਈ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਬਹਾਦਰ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਂਕਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਸਾਡੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ, ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html |title=Bhagat Singh |accessdate=2012-01-13 |publisher=Research, Reference and Training Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152238/http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

====ਗਾਂਧੀ ਵਿਵਾਦ====
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਰੋਕਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ,&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot;&gt;{{cite news |first=V.N. |last=Datta |title=Mahatma and the Martyr |date=27 July 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152335/http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Varun |last=Suthra |title=Gandhiji tried hard to save Bhagat Singh |date=16 December 2012 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=14 January 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152449/http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵੌਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot; /&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: &quot;ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;https://vikramjits.wordpress.com/2015/03/20/bhagat-singh-martyr-vs-reformer/&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ: &quot;ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਿਰਫ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦਾ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Rajindar |last=Sachar |title=Death to the death penalty |date=17 May 2008 |work=[[Tehelka]] |url=http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |archive-url=https://archive.today/20120913161434/http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |dead-url=yes |archive-date=13 September 2012 |accessdate=1 November 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ 90,000 ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀ, ਜੋ [[ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ|ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਨੂੰ [[ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਪੈਕਟ]] ਅਧੀਨ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ [[ਫਰੰਟਲਾਈਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ 19 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਦੌਰੇ ਸਮੇਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਮੁਅੱਤਲ ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਬਦਲਾਓ ਲਈ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇਗੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ==
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਇੱਕ ਮੰਨਿਆ। ਭਗਤ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite journal |title=The Influence of Ghadar Movement on Bhagat Singh's Thought and Action |journal=Journal of Pakistan Vision |year=2008 |first=Harish K. |last=Puri |volume=9 |issue=2|url=http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf |accessdate=18 November 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152717/http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ]] ਅਤੇ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Rao1997/&gt; ਉਹ [[ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਕੂਨਿਨ]] ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ]], [[ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰੋਤਸਕੀ]] ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵਸੀਅਤਨਾਮੇ, &quot;ਟੂ ਯੰਗ ਪਲੀਟੀਕਲ ਵਰਕਰਜ਼&quot;, ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ&quot; ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ &quot;ਨਵੇਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਅਰਥਾਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਆਧਾਰ&quot; ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Singh|first1=Bhagat|title=To Young Political Workers|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|publisher=Marxists.org|accessdate=13 February 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001153755/https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ]] ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ - ਜਿਸ ਨੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਵੇਗੀ।&lt;ref name=HINDUBSMP&gt;{{cite news|title=Bhagat Singh an early Marxist, says Panikkar |work=The Hindu |date=14 October 2007 |url=http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|accessdate=1 January 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080115200414/http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|archivedate=15 January 2008 |deadurl=no |location=Chennai, India}}&lt;/ref&gt;

ਮਈ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 1928 ਤਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਕਿਰਤੀ'' ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲੜੀਬੱਧ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਚਿੰਤਤ ਸੀ ਕਿ ਜਨਤਾ ਨੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ, ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ: &quot;ਲੋਕ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਅਰਾਜਕਤਾ ਸ਼ਬਦ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ਼ੈਰ-ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ: &quot;ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ''ਵਸੁਧਿਵ ਕੁਟੂਮਬਾਕ'' ਆਦਿ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕੋ ਅਰਥ ਹੈ।&quot; ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ: {{quote|ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦਾ ਅੰਤਮ ਟੀਚਾ ਪੂਰਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਰੱਬ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਘਿਰਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਰੇਗਾ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਲਈ ਪਾਗਲ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੇਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਰਚ, ਰੱਬ ਅਤੇ ਧਰਮ; ਰਾਜ; ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਜਾਇਦਾਦ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=Rao1997/&gt;}}

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ [[ਕੇ ਐਨ ਪਾਨੀਕਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ।&lt;ref name=HINDUBSMP /&gt; ਸਿਆਸੀ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਜੇਸਨ ਐਡਮਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਲੇਨਿਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ&lt;ref name=Adams/&gt; 1926 ਤੋਂ ਅੱਗੇ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਨੋਟਬੁੱਕ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਟਰੌਟਸਕੀ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੰ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਪੁੱਛੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|author=Chinmohan Sehanavis |url=http://www.mainstreamweekly.net/article351.html |title=Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life |work=Mainstream Weekly |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153113/http://www.mainstreamweekly.net/article351.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਵੀ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=Adams/&gt;

===ਨਾਸਤਿਕਤਾ===
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਾਕੂਨਿਨ, ਲੈਨਿਨ, ਟ੍ਰਾਟਸਕੀ - ਸਾਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਹੰਮ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਕਾਮਨ ਸੇਂਸ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ।


1930-31 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀ [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ|ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜੱਥਾ]] ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ, ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ: &quot;ਤੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈਂ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਉਮੈ ਹੈ ਜੋ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਪਰਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ&quot;। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ &quot;[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]&quot; ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਘਮੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿੱਥ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੈਰ-ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ, ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਦ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਪੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਯੋਗ ਫੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖਤਰਾ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਉਹ ਦੁਖੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਬੇਬੱਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|2=|title=Why I am an Atheist|website=http://thedemocraticbuzzer.com|access-date=2019-04-15|archive-date=2019-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190328124834/http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, &quot;ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓਗੇ।&quot; ਮੈਂ ਕਿਹਾ, &quot;ਨਹੀਂ, ਪਿਆਰੇ ਸ੍ਰੀਮਾਨ, ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਛੋਟੇ ਸੁਆਰਥੀ ਇਰਾਦੇ ਲਈ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। &quot;ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਦੋਸਤੋ, ਕੀ ਇਹ ਘਮੰਡ ਹੈ? ਜੇ ਇਹ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹਾਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm|title=Why I am an Atheist|website=marxists}}&lt;/ref&gt;}}

===&quot;ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ&quot;===
ਉਸ ਨੇ 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਲੀਫ਼ਲੈਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ: &quot;ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ। ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਡਿੱਗ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਬਚ ਗਏ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8 |work=Letters, Writings and Statements of Shaheed Bhagat Singh and his Copatriots |title=Leaflet thrown in the Central Assembly Hall, New Delhi at the time of the throwing bombs. |accessdate=11 October 2011 |publisher=Shahid Bhagat Singh Research Committee, Ludhiana|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153306/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Pamela |last=Philipose |title=Is this real justice? |date=10 September 2011 |url=http://www.thehindu.com/arts/magazine/article2442039.ece |work=The Hindu |accessdate=20 November 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151534/http://www.thehindu.com/features/magazine/article2442039.ece|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰਣਥ ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 20 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਆਫੀ ਲਈ ਖਰੜਾ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ==
[[ਤਸਵੀਰ:Shaheed Bhagat Singh. Rewalsar, Himachal Pradesh.jpg|right|frameless]]
ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ &quot;ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕੌਮੀ ਜਾਗਰਣ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ:&quot;ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਲੜਾਕੂ ਸੀ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ... ਉਹ ਇੱਕ ਚੰਗਿਆੜੀ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜੋ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਕੀਤਾ।&quot; ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ:&quot;ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.newsclick.in/happy-birthday-shaheed-bhagat-singh-interview-professor-chaman-lal|title=ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=|first=|date=28 Sep 2016|website=newsclick|publisher=newsclick|access-date=28 Sep 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh 1968 stamp of India.jpg|thumb|1968 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਸਿੰਘ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Pinney&quot; /&gt; ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼੍ਰੇਣੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਢੁਕਵੀਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ, ਸੰਸਦੀ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਨਕਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਤਰੀਕਾ ਸਮੱਸਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ, ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਕਸਲਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਕਸਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਤਿਕਥਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.sacw.net/article22.html |title=Book review: Why the Story of Bhagat Singh Remains on the Margins? |accessdate=2011-10-29|last=Singh |first=Pritam |date=24 September 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151416/http://www.sacw.net/article22.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;}}

* 15 ਅਗਸਤ 2008 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 18 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ [[ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ]] ਵਿੱਚ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Aditi |last=Tandon |title=Prez to unveil martyr's 'turbaned' statue |date=8 August 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm#16 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152945/http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp |title=Bhagat Singh and B.K. Dutt|accessdate=3 December 2011 |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151310/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:National Martyrs Memorial Hussainiwala closeup.jpg|thumb|ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]

* ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। 17 ਜਨਵਰੀ 1961 ਨੂੰ, ਸੂਲੇਮੰਕੀ ਹੈਡ ਵਰਕਜ਼ ਨੇੜੇ 12 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt; ਉਥੇ ਹੀ 19 ਜੁਲਾਈ 1965 ਨੂੰ ਬੱਤੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot; /&gt; 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ (1971)|1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਲੜਾਈ]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ |url=https://vaisakhi.co.in/%e0%a8%b6%e0%a8%b9%e0%a9%80%e0%a8%a6-%e0%a8%ad%e0%a8%97%e0%a8%a4-%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b0%e0%a8%98/ |url-status=dead |accessdate=26 ਸਤੰਬਰ 2023 |publisher=Vaisakhi Publisher, Punjab, India |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926033533/https://vaisakhi.co.in/%E0%A8%B6%E0%A8%B9%E0%A9%80%E0%A8%A6-%E0%A8%AD%E0%A8%97%E0%A8%A4-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98/ }}&lt;/ref&gt; ਪਰ 1973 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot;&gt;{{cite news |title=Shaheedon ki dharti |date=3 July 1999 |work=The Tribune |location=India |url=http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm#3 |accessdate=11 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150708/http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ''ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੇਲਾ'' 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਸਮਾਰਕ ਵਿਖੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm |title=Dress and Ornaments |accessdate=21 October 2011|work=Gazetteer of India, Punjab, Firozpur (First Edition) |year=1983 |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150557/http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chander |last=Parkash |title=National Monument Status Eludes Building |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#9 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ 50 ਵੀਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ, ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਰੇਤ, ਅਤੇ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਅਖਬਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਨੂੰ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=museum&gt;{{cite news |first=Sarbjit |last=Dhaliwal |author2=Amarjit Thind |title=Policemen make a beeline for museum |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#2 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪੰਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਨੋਟਸ ਭੇਜੇ ਸਨ,&lt;ref name=museum /&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਵਾਲੀ ''[[ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ]]'' ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਜੀ ਵਸਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm |title=Chapter XIV (f) |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Jalandhar |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150255/http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm |title=Chapter XV |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Nawanshahr|publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150114/http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2009 ਵਿੱਚ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ {{INR}}168 ਮਿਲੀਅਨ ($ 2.3 ਮਿਲੀਅਨ) ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|title=Bhagat Singh memorial in native village gets go ahead|date=30 January 2009|publisher=[[Indo-Asian News Service]]|accessdate=22 March 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150011/http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ]] ਨੇ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਥਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਲਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜਾਇਬਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲੀ ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 28 ਸਤੰਬਰ 2007 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਉਤਸਵ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt /&gt;&lt;ref name=rare /&gt;

===ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ===
[[ਤਸਵੀਰ:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|210px|ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਨੇੜੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ]]
ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Sharmila |last=Ravinder |title=Bhagat Singh, the eternal youth icon |date=13 October 2011 |url=http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/entry/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon |work=The Times of India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145727/http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=Bhagat Singh: Hero then, hero now |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#6 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=We salute the great martyr Bhagat Singh |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#8 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2008 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ'' ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ &quot;ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ&quot; ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=S. |last=Prasannarajan |title=60 greatest Indians |date=11 April 2008 |url=http://indiatoday.intoday.in/story/60+greatest+Indians/1/6964.html |work=[[India Today]] |accessdate=7 December 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152706/http://indiatoday.intoday.in/story/60%2Bgreatest%2BIndians/1/6964.html |archivedate=1 October 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ''ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਸਥਾਨ'' ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=In memory of Bhagat Singh |date=1 January 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145058/http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ 23 ਮਾਰਚ 2001&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2001 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015706/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 2005&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2005 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015242/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੌਨ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਆਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਮੰਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਦਮਾਨ ਚੌਂਕ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{ cite news |title=Bhagat Singh: ‘Plan to rename chowk not dropped, just on hold’| date= 18 December 2012|url=http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/ |newspaper=The Express Tribune |accessdate=26 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144830/http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=It's now Bhagat Singh Chowk in Lahore |date=30 September 2012 |url=http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true |work=[[The Hindu]] |accessdate=2 October 2012 |location=Chennai, India |first=Anita |last=Joshua|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144058/http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; 6 ਸਤੰਬਰ 2015 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੌਕ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਨਾਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;BSMFP&quot;&gt;{{cite news |title=Plea to prove Bhagat's innocence: Pak-based body wants speedy hearing |url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |date=6 September 2015 |work=Hindustan Times |accessdate=8 September 2015 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6bOhkydCu?url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |archivedate=8 September 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt;


==== ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1954) ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਬੀਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ''ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1963) ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੰਮੀ ਕਪੂਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ''ਸ਼ਹੀਦ'' (1965) ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ]] ਨੇ ਅਤੇ ''ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1974) ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੋਮ ਦੱਤ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਫਿਲਮਾਂ 2002 ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ'', ''23 ਮਾਰਚ 1931: ਸ਼ਹੀਦ'' ਅਤੇ ''ਦੀ ਲੈਜੇਡ ਆਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ [[ਸੋਨੂੰ ਸੂਦ]], [[ਬੌਬੀ ਦਿਓਲ]] ਅਤੇ [[ਅਜੇ ਦੇਵਗਨ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.indiatoday.in/movies/celebrities/story/dara-singhs-best-bollywood-moments-shaheed-bhagat-singh-109052-2012-07-12|title=Dara Singh's best Bollywood moments: Amar Shaheed Bhagat Singh|date=12 July 2012|accessdate=1 July 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.freepressjournal.in/featured-blog/bhagat-singh-death-anniversary-7-movies-based-on-the-life-of-bhagat-singh/1241877|title=Bhagat Singh death anniversary: 7 movies based on the life of Bhagat Singh|accessdate=22 March 2018}}&lt;/ref&gt;

ਸਿਧਾਰਥ ਨੇ ਫਿਲਮ ''[[ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ]]'' (2006), ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦੀ ਫਿਲਮ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|first=Rajiv |last=Vijayakar |title=Pictures of Patriotism |date=19 March 2010 |publisher=[[Screen (magazine)|Screen]] |url=http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100809025848/http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |archivedate=9 August 2010 }}&lt;/ref&gt; [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]] ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ'' ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਰਮ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਸਟਾਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ''ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ'', ਜੋ ਕਿ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/ive-been-wanting-to-play-bhagat-singh-karam-rajpal/articleshow/64115143.cms|title=I've been wanting to play Bhagat Singh: Karam Rajpal|accessdate=27 May 2018}}&lt;/ref&gt;

2008 ਵਿਚ, ''[[ਨਹਿਰੂ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਐਂਡ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]'' ਅਤੇ ''[[ਅਨਹਦ (ਐਨਜੀਓ)|ਅਨਹਦ]]'', ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 40-ਮਿੰਟ ਦੀ ਇੱਕ ਡੌਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਇਨਕਲਾਬ'' ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ [[ਗੌਹਰ ਰਜ਼ਾ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=New film tells 'real' Bhagat Singh story |date=13 July 2008 |work=Hindustan Times |url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoL36hh?url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Documentary on Bhagat Singh |date=8 July 2008 |url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoGmFaz?url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਥੀਏਟਰ====
ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਭੀੜ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਰਹੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Partitions within |date=26 January 2012 |url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |work=The Hindu |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoBEUJC?url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Shreya |last=Ray |title=The lost son of Lahore |date=20 January 2012 |url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |work=[[Live Mint]] |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66ao4hUQ4?url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanawar students dramatise Bhagat Singh's life |date=n.d. |url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |work=Day and Night News |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anxTWhA?url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਗਾਣੇ====
[[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ, ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਣੇ, &quot;ਸਰਫਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬੇਸੰਤ ਚੋਲਾ&quot; ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Yogendra |last=Bali |title=The role of poets in freedom struggle |date=August 2000 |publisher=[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] |url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |work=Press Information Bureau |accessdate=4 December 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anqlzCn?url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;films&quot;&gt;{{cite news |title=A non-stop show&amp;nbsp;... |date=3 June 2002 |url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aovff0n?url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;
====ਹੋਰ====
1968 ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ 61 ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |title=Bhagat Singh and followers |accessdate=20 November 2011 |work=Indian Post |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anegLfh?url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt; 2012 ਵਿੱਚ ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ₹ 5 ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|title=Issue of coins to commemorate the occasion of &quot;Shahid Bhagat Singh Birth Centenary&quot;|url=https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|website=rbi.org.in|publisher=Reserve Bank of India|accessdate=1 October 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001143633/https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist|2}}

==ਕੰਮ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ==
* {{citation |last1=Bakshi |first1=S.R. |last2=Gajrani |first2=S. |last3=Singh |first3=Hari |title=Early Aryans to Swaraj |volume=10: Modern India |publisher=Sarup &amp; Sons |location=New Delhi |year=2005 |url=https://books.google.com/books?id=7fXK3DiuJ5oC |isbn=978-8176255370}}
* {{citation|last=Gaur|first=I.D.|title=Martyr as Bridegroom|url=https://books.google.com/books?id=PC4C3KcgCv0C|date=1 July 2008|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-84331-348-9}}
*{{citation|last=Grewal|first=J.S.|title=The Sikhs of the Punjab|url=https://books.google.com/books?id=2_nryFANsoYC|year=1998|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-63764-0}}
* {{citation |last=Gupta|first=Amit Kumar |title=Defying Death: Nationalist Revolutionism in India, 1897–1938 |journal=Social Scientist |volume=25 |issue=9/10 |date=September–October 1997 |pages=3–27 |jstor=3517678}} {{subscription required}}
*{{citation|last=Moffat|first=Chris|editor1=Kama Maclean |editor2= J. David Elam |title=Revolutionary Lives in South Asia: Acts and Afterlives of Anticolonial Political Action|chapter-url=https://books.google.com/books?id=TnSFCwAAQBAJ&amp;pg=PA73|year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-63712-7|pages=73–89|chapter=Experiments in political truth}}
* {{citation |title=Bhagat Singh as 'Satyagrahi': The Limits to Non-violence in Late Colonial India |journal=[[Modern Asian Studies]] |date=May 2009 |first=Neeti |last=Nair |volume=43 |issue=3 |pages=649–681 |jstor=20488099 |doi=10.1017/S0026749X08003491 |subscription=yes}}
* {{citation |last=Nayar |first=Kuldip |authorlink=Kuldip Nayar |year=2000 |url=https://books.google.com/books?id=bG9lA6CrgQgC |title=The Martyr Bhagat Singh: Experiments in Revolution |publisher=Har-Anand Publications |isbn=978-81-241-0700-3}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005a |url=https://books.google.com/books?id=PEwJQ6_eTEUC |title=Bhagat Singh |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd. |isbn=978-81-288-0827-2}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005b |url=https://books.google.com/books?id=sudu7qABntcC
|title=Chandra Shekhar Azad (An Immortal Revolutionary of India) |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.
|isbn=978-81-288-0816-6}}
* {{citation |display-editors=3 |editor4-last=Singh |editor4-first=Babar |editor3-last=Singh |editor3-first=Bhagat |editor2-last=Yadav |editor2-first=Kripal Chandra |editor1-last=Sanyal |editor1-first=Jatinder Nath |url=https://books.google.com/books?id=B7zHp7ryy_cC |title=Bhagat Singh: a biography |publisher=Pinnacle Technology |isbn=978-81-7871-059-4 |year=2006 |origyear=1931 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{dubious|date=April 2015}}
* {{citation |last2=Hooja |first2=Bhupendra |last1=Singh |first1=Bhagat |url=https://books.google.com/books?id=OAq4N60oopEC |title=The Jail Notebook and Other Writings |publisher=LeftWord Books |year=2007 |isbn=978-81-87496-72-4}}
* {{citation |title=Review article |journal=Journal of Punjab Studies |date=Fall 2007 |first=Pritam |last=Singh |volume=14 |issue=2 |pages=297–326|accessdate=8 October 2013|url=http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001140644/http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archivedate=1 October 2015}}
*{{citation|last=Tickell|first=Alex|title=Terrorism, Insurgency and Indian-English Literature, 1830–1947|url=https://books.google.com/books?id=wJhD6My4tR0C|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-61840-6}}
* {{Cite book |last=Datta |first=Vishwanath |year=2008 |title=Gandhi and Bhagat Singh |url=https://books.google.com/books?id=wvHNPQAACAAJ |publisher=Rupa &amp; Co. |isbn=978-81-291-1367-2 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{Cite book|last2=Singh|first2=Bhagat|last1=Habib|first1=Irfan S.|authorlink1=Irfan Habib|url=https://books.google.com/books?id=JoIMAQAAMAAJ|year=2007|title=To make the deaf hear: ideology and programme of Bhagat Singh and his comrades|publisher=Three Essays Collective |isbn=978-81-88789-56-6}}
*{{cite book|last1=MacLean|first1=Kama|title=A revolutionary history of interwar India : violence, image, voice and text|url=https://archive.org/details/revolutionaryhis0000macl|date=2015|publisher=OUP|location=New York|isbn=978-0190217150}}
* {{cite book |title=Changing Homelands |first=Neeti |last=Nair |publisher=Harvard University Press |year=2011 |isbn=978-0-674-05779-1 |url=https://books.google.com/books?id=o-NoCp9Lc24C}}
* {{cite book |last=Noorani |first=Abdul Gafoor Abdul Majeed |title=The Trial of Bhagat Singh: Politics of Justice |publisher=Oxford University Press |year=2001 |origyear=1996 |isbn=978-0-19-579667-4}}
*{{cite book|last1=Sharma|first1=Shalini|title=Radical Politics in Colonial Punjab: Governance and Sedition|date=2010|publisher=Routledge|location=London|isbn=978-0415456883}}
* {{cite book |last2=Singh |first2=Trilochan |last1=Singh |first1=Randhir |authorlink1=Randhir Singh (Sikh)
|title=Autobiography of Bhai Sahib Randhir Singh: freedom fighter, reformer, theologian, saint and hero of Lahore conspiracy case, first prisoner of Gurdwara reform movement |publisher=Bhai Sahib Randhir Singh Trust |year=1993}}
*{{cite book|last1=Waraich|first1=Malwinder Jit Singh|title=Bhagat Singh: The Eternal Rebel|date=2007|publisher=Publications Division|location=Delhi|isbn=978-8123014814}}
* {{cite book |last2=Sidhu |first2=Gurdev Dingh |last1=Waraich |first1=Malwinder Jit Singh
|title=The hanging of Bhagat Singh : complete judgement and other documents |publisher=Unistar |location=Chandigarh |year=2005}}

==ਬਾਹਰਲੇ ਲਿੰਕ==
{{Sister project links|d=Q377808|c=category:Bhagat Singh|s=ਲੇਖਕ:ਭਗਤ ਸਿੰਘ|n=no|b=no|wikt=no|v=no|voy=no|m=no|mw=no|species=no}}
* [http://www.shahidbhagatsingh.org/ Bhagat Singh biography, and letters written by Bhagat Singh]
* [http://www.outlookindia.com/article.aspx?208908 His Violence Wasn't Just About Killing], ''[[Outlook (Indian magazine)|Outlook]]''
* [http://www.tribuneindia.com/2011/20110508/edit.htm#1 The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people], ''[[Tribune India|The Tribune]]''
* [https://www.thequint.com/news/world/pakistans-bhagat-singh-tracing-the-martyrs-footsteps-in-lahore Tracing the Martyr's Footsteps in Lahore], ''[[The Quint]]''

{{Indian independence movement}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1931]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਸਤਿਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]]</text>
      <sha1>kl2059v1sjv0cvy6urpirr1lqsstnmr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775363</id>
      <parentid>775362</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]; added [[Category:ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775363</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="140265" sha1="gmkhlid819plnjp5n24411aszl76pl7" xml:space="preserve">{{about|ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ|ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ}}
{{Infobox person
| name               = ਭਗਤ ਸਿੰਘ
| image              = Bhagat Singh 1929.jpg
| caption            = 1929 ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ
| party              = 
| native_name        = 
| native_name_lang   = 
| other_names        = ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ''
| birth_date         = {{birth date|df=yes|1907|09|27}}&lt;ref name=combined-birth-date-27-9&gt;
*{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu]|year=2004}}
*{{citation|year=2021|chapter= Bhagat Singh|title=Encyclopedia Britannica|chapter-url= https://www.britannica.com/biography/Bhagat-Singh}}
*{{citation|last1=Mittal|first1=Satish Chandra|last2=National Council for Educational Research and Training(India)|title=Modern India: a textbook for Class XII|series=Textbooks from India|volume=18|location=New Delhi|publisher=National Council for Educational Research and Training|page=219|year=2004|oclc=838284530|isbn=9788174501295}}
*{{citation|last1=Singh|first1=Bhagat|last2=Gupta|first2=D. N.|title=Selected Writings|location=New Delhi|publisher=National Book Trust|year=2007|editor1-last=Gupta|editor1-first=D. N.|editor2-last=Chandra|editor2-first=Bipan|isbn=9788123749419|oclc=607855643|page=xi}}&lt;/ref&gt;
| birth_place        = [[ਬੰਗਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਬੰਗਾ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਫੈਸਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_date         = {{death date and age|df=yes|1931|03|23|1907|09|27}}
| death_place        = [[ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_cause        = ਫ਼ਾਂਸੀ
| monuments          = [[ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]
| movement           = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
| criminal_charges   = ਜੌਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ&lt;ref name=odnb-bhagat_singh&gt;{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|year=2004|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu|quote=The trial of Bhagat Singh and a number of his associates from the Hindustan Socialist Republican Association for the killing of Saunders and Channan Singh followed. On 7 October 1929 Bhagat Singh, Rajguru, and Sukhdev Thapar were sentenced to death.Bhagat Singh, Sukhdev Thapar, and Shiv Ram Hari Rajguru were executed by hanging at the central gaol, Lahore, on 23 March 1931.}}&lt;/ref&gt;
| criminal_penalty   = [[ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ]]
| criminal_status    = 
| mother             = ਵਿਦਯਾਵਤੀ
| father             = ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
| signature          = Bhagat-singh-signature.jpg
| notable_works      = ''[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]''
| organization       = [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]]&lt;br /&gt;[[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]]
}}

'''ਭਗਤ ਸਿੰਘ''' (27 ਸਤੰਬਰ 1907&lt;ref name=combined-birth-date-27-9 /&gt;{{efn|name=birth2|Whereas most sources state 27 September 1907 to be Bhagat Singh's birth date,&lt;ref name=combined-birth-date-27-9/&gt; some mention 28 September 1907.&lt;ref name=sohi-parashar-birth/&gt; Some others mention both 27 September and 28 September in different contexts.&lt;ref name=chaman-yates-moffat/&gt; One scholar has suggested that 27 September was widely celebrated in India as Bhagat Singh's birthday until the turn of the 21st century when [[Google]]'s celebration of its founding on that day began to critically affect Indian media's coverage of the birthday.&lt;ref name=phanjoubam-2016/&gt;}}&amp;nbsp;– 23 ਮਾਰਚ 1931) [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ, [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]] ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੌਲਿਕ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਘੋਖਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://punjabitribuneonline.com/news/editorials/march-23-legacy-thoughts-of-shaheed-bhagat-singh-59583|title=23 ਮਾਰਚ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=Service|first=Tribune News|website=Tribuneindia News Service|language=pa|access-date=2021-03-24}}&lt;/ref&gt;

1928 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਨੇ 21 ਸਾਲਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਜੌਨ ਸਾਂਡਰਸ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਕੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਦਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਜੇਮਜ਼ ਸਕੌਟ ਨਾਂ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਿਨਟੈਂਡੈਂਟ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਸੀ।{{sfn|Moffat|2016|pp=83, 89}}

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
[[Image:BhagatHome.jpg|thumb|280px|left|[[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ]]

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ [[ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ ਜਿਲ੍ਹਾ|ਲਾਇਲਪੁਰ]] (ਫੈਸਲਾਬਾਦ) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੰਗਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] (ਹੁਣ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]]) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਦਯਾਵਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਜੱਟ ਸਿੱਖ{{sfnp|Gaur|2008|p=53|ps=}} ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]] ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਚਿਆਂ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਉਸ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਕੁਝ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਸੀ।&lt;ref name=s380&gt;{{citation |title=Punjab Reconsidered: History, Culture, and Practice |editor1-first=Anshu |editor1-last=Malhotra |editor2-first=Farina |editor2-last=Mir |year=2012 |isbn=978-0-19-807801-2 |chapter=Bhagat Singh: A Politics of Death and Hope |first=Simona |last=Sawhney |doi=10.1093/acprof:oso/9780198078012.003.0054 |publisher=Oxford University Press|page=380}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ]] ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ, [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]], ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਿਸਦਾ ਭਗਤ ਸਿੱਘ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।{{sfnp|Gaur|2008|pp=54–55|ps=}} ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਅਤੇ [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰਦਿਆਲ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸਰਗਰਮ [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤਹਿਤ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1910 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਚਾਚੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=138|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬੋਰਡ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਹਾਈ ਸਕੂਲ [[ਲਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਇਸ ਸਕੂਲ ਨੂੰ 'ਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਨਰਸਰੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਵੇਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। [[ਉਰਦੂ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|pp=20–21|ps=}} ਉਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਆਰਿਆ ਸਮਾਜੀ ਸੰਸਥਾ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ ਵੈਦਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ'' ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਦਵਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot;&gt;{{cite news |first=Roopinder |last=Singh |title=Bhagat Singh: The Making of the Revolutionary |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=17 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930145024/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

1919 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ 12 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼|ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਜਦੋਂ ਉਹ 14 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20 ਫਰਵਰੀ 1921 ਨੂੰ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|p=13|ps=}} [[ਨਾਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ]] ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦੇ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦੇ [[ਦਰਸ਼ਨ]] ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਨੌਜਵਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ'' ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=20–21|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat singh noncooperation.jpg|thumb|right|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉੱਪਰ ਸੱਜਿਓ ਚੌਥੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਕਲੱਬ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ]]

1923 ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਨਾਟ-ਕਲਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। 1923 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇਹ ਉਸਨੇ [[ਜੂਜ਼ੈੱਪੇ ਮਾਤਸੀਨੀ]] ਦੀ ਯੰਗ ਇਟਲੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 1926 ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਗਠਨ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ,{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=14|ps=}} ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]], [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਅਸ਼ਫ਼ਾਕਉਲਾ ਖ਼ਾਨ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੀਡਰ ਸਨ।{{sfnp|Singh|2007|ps=}} ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ [[ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਵਿਆਹ]] ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ [[ਕਾਨਪੁਰ|ਕਾਨਪੁਰ]] ਚਲਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਜੋ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਾਰਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ, ਕੋਈ ਆਰਾਮ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਲੁਭਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt;}}

ਪੁਲੀਸ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਉਹਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਈ 1926 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਈ 1927 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਉਸ ਨੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ, [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੁਆਰਾ ਛਾਪੇ ਗਏ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

ਉਸਨੇ [[ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ|ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਰਸਾਲੇ '''''ਕਿਰਤੀ'',''' ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ '''''ਵੀਰ ਅਰਜੁਨ''''' ਅਖਬਾਰ ਲਈ ਲਿਖਿਆ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਬਲਵੰਤ, ਰਣਜੀਤ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵਰਗੇ ਲੁਕਵੇਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=100|ps=}}

==ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ==

=== ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ===

1928 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਮਿਸ਼ਨ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਭੀੜ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਅਫ਼ਸਰ ''ਸਕਾਟ'' ਨੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਸੱਟਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ।{{sfnp|Rana|2005a|p=36|ps=}}&lt;ref name=Vaidya&gt;{{citation |title=Historical Analysis: Of means and ends |journal=[[Frontline (magazine)|Frontline]] |date=14–27 April 2001 |first=Paresh R. |last=Vaidya |volume=18 |issue=8|url=http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070829191713/http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archivedate=29 August 2007 |accessdate=9 October 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Friend/&gt;

ਭਗਤ ਐੱਚ.ਆਰ.ਏ. ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਅਤੇ 1928 ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]], [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]] ਅਤੇ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ|ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]] ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਯੋਜਨਾ ਉਸੀਕੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ, ਜੋ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=39|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Pamphlet by HSRA after Saunders murder.jpg|thumb|ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਵਲੋਂ, ਬਲਰਾਜ (ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜਾਦ ਦਾ ਗੁਪਤ ਨਾਮ) ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲਾ ਪੈਂਫਲਟ]]

ਨੌਵਜਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਦ ਪੀਪਲ'' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਏ ਨੇ 1925 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।&lt;ref name=Nair/&gt; ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਤਲ ਦੀ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ : {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਕੰਮ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਗਾਣੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਸਨੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੀ।&lt;ref name=Mittal&gt;{{citation |last1=Mittal|first1=S.K. |last2 = Habib|first2=Irfan |title=The Congress and the Revolutionaries in the 1920s |authorlink2=Irfan Habib |journal=Social Scientist |volume=10 |issue=6 |date=June 1982 |pages=20–37 |jstor=3517065}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nair&gt;{{citation|last=Nair|first=Neeti|title=Changing Homelands|url=https://books.google.com/books?id=sbqF0z3d7cUC|year=2011|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-06115-6}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

===ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣਾ===
ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਸੜਕ ਦੇ ਪਾਰ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲੇ। ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾ ਟਲਿਆ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Rana|2005b|p=65|ps=}} ਉਹ ਉਥੋਂ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੁਲਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ; ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਲੁਕੇ ਗਏ। 19 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ [[ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ ਮੈਂਬਰ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਰਸਤੇ [[ਹਾਵੜਾ]] [[ਕੋਲਕਾਤਾ|(ਕੋਲਕਾਤਾ)]] ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ, ਦੋਵੇਂ ਲੋਡਡ ਰਿਵਾਲਵਰ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਘਰ ਛੱਡ ਗਏ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਪੱਛਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ (ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨ ਲਈ ਸੀ), ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕ ਨੌਕਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਕਵਨਪੋਰ (ਹੁਣ ਕਾਨਪੁਰ) ਆ ਗਏ। ਉਥੇ ਉਹ ਲਖਨਊ ਲਈ ਇੱਕ ਟ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਵੜਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ 'ਸੀ ਆਈ ਡੀ' ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਆਈ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਬਨਾਰਸ ਲਈ ਅਲੱਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਹਾਵੜਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।{{sfnp|Rana|2005a|p=39|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

=== 1929 ਅਸੈਂਬਲੀ ਘਟਨਾ ===
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਖਿਲਾਫ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ]] ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਦੀ ਲਾਲਟਨ ਖਰੀਦਣਾ। 1929 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਐਚ ਐਸ ਆਰ ਏ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਐਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਚੈਂਬਰ ਆਫ਼ ਡਿਪਟੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਅਗਸਟਸ ਵੈੱਲਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਬ ਵਿਸਫੋਟ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਨਾਮਾਤਰ ਇਰਾਦਾ [[ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਬਿੱਲ]] ਅਤੇ [[ਵਪਾਰ ਵਿਵਾਦ ਐਕਟ]] ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵੱਲੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਅਸਲ ਇਰਾਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤ ਸਕਣ।
ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਨ ਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾੰ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਜਹੀਨ ਆਗੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚਾ ਕੇ ਰਖਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹੈ। ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਵਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਨਾਮ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਚੁਣਵੀਂ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1929 ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੰਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ [[ਬੰਬ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ,&lt;ref name=Nair/&gt; ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੈਂਬਰ ਜਾਰਜ ਅਰਨੇਸਟ ਸ਼ੂਟਰ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Bombs Thrown into Assembly|url=https://news.google.com/newspapers?nid=vf0YIhSwahgC&amp;dat=19290408&amp;printsec=frontpage |page=1 |accessdate=29 August 2013 |newspaper=Evening Tribune |date=8 April 1930}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; ਪੂਰਾ ਹਾਲ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਕਬੂਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਭੱਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੰਬ ਫਟਣ ਦੇ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਇਨਕਲਾਬ-ਜਿੰਦਾਬਾਦ]] ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਪੁਲਿਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

===ਅਸੈਂਬਲੀ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ===
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੈਤੀ ਨਾਇਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਇਸ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਜਨਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ।&quot;&lt;ref name=Nair/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।{{sfnp|Mittal|Habib|1982|ps=}} ਫਿਰ ਵੀ, ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ &quot;ਡਰਾਮਾ&quot; ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਲਿਖ ਕੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: {{quote|ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹਾਂ ...ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ''ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ'' ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਅਨੁਸਾਰ 'ਪਾਗਲ' ਹਾਂ ... ਤਾਕਤ ਜਦੋਂ ਹਮਲਾਵਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ 'ਹਿੰਸਾ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਹੈ।&lt;ref name=Nair/&gt;}}

ਮਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਕੱਦਮਾ ਜੂਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। 12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਬਦਨੀਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ&quot; ਲਈ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=101|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=76–78|ps=}} ਦੱਤ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਅਸਫ ਅਲੀ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref name=Lal&gt;{{citation |last=Lal |first=Chaman |title=April 8, 1929: A Day to Remember |date=11 April 2009 |url=http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html |work=Mainstream |accessdate=14 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142556/http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

===ਗਿਰਫ਼ਤਾਰੀ ===
1929 ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ [[ਸਹਾਰਨਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਸੁਖਦੇਵ, [[ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ]] ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰ ਮੁਖਬਰ ਬਣ ਗਏ। ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੁਲਿਸ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬਾਰੀ, ਅਤੇ ਬੰਬ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref name=Friend&gt;{{citation |last=Friend|first=Corinne |title=Yashpal: Fighter for Freedom – Writer for Justice |journal=Journal of South Asian Literature |volume=13 |issue=1 |year=1977 |pages=65–90 [69–70]|jstor=40873491}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ 21 ਹੋਰਨਾਂ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਏ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=Dam&gt;{{citation |title=Presidential Legislation in India: The Law and Practice of Ordinances |first=Shubhankar |last=Dam |publisher=Cambridge University Press |year=2013 |isbn=978-1-107-72953-7 |url=https://books.google.com/books?id=RvxGAgAAQBAJ&amp;pg=PA44|page=44}}&lt;/ref&gt;

====ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ====
ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਬਿਆਨ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ&gt;{{citation |title=The Trial of Bhagat Singh |journal=India Law Journal |url=http://www.indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html |volume=1 |issue=3 |date=July–September 2008 |accessdate=11 October 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142717/http://indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤਕ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=81|ps=}} ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਮਿਆਂਵਾਲੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Lal/&gt; ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਕ ਖੁਰਾਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਈਆ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ, ਸਵੈ-ਪਛਾਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਮਿਆਰ, ਕੱਪੜੇ, ਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ-ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=83–89|ps=}}&lt;ref name=Nair/&gt;

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੇ ਜੂਨ 1929 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] ਅਖਬਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਜਨਤਕ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫੌਜਦਾਰੀ ਕੋਡ ਦੀ [[ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਇਕੱਠ#ਭਾਰਤ|ਧਾਰਾ 144]] ਲਾਗੂ ਕਰਨੀ ਪਈ।&lt;ref name=Nair/&gt;

ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}: {{quote|ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 20 ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵੀ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲੇਗੀ।}}

[[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ: {{quote|ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੋਲ ਇੱਕ ਰੂਹ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਆਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ... ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੰਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=When Jinnah defended Bhagat Singh |date=8 August 2005 |work=The Hindu |url=http://www.hindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm |accessdate=2011-10-11 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150234/http://www.thehindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੈਦੀ ਪਿਆਸੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਹੜਤਾਲ ਤੋੜ ਦੇਣ; ਕੋਈ ਵੀ ਲੜਖੜਾਇਆ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੁੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਖਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ। ਮਾਮਲਾ ਅਜੇ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਭਾਰਤੀ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਅਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਂਡਰਜ਼ ਕਤਲ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਰਸਟਲ ਜੇਲ੍ਹ, ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ 10 ਜੁਲਾਈ 1929 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਾਂਡਰਜ਼ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 27 ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕਾਟ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਖਾਕਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਕਿੰਗ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜੰਗ ਲੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟ੍ਰੇਚਰ 'ਤੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਭਾਰ 60 ਕਿਲੋ ਤੋਂ 6.4 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਪਰ &quot;ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ&quot; ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀ ਸਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾ, ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ, ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। 13 ਸਤੰਬਰ 1929 ਨੂੰ, 63 ਸਾਲ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|title=ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦੀ ਮੌਤ|website=The Lallantop|publisher=The Lallantop|access-date=Sept 13 2016|archive-date=2019-04-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190408084915/https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ [[ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ]] ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ &quot;ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਇਲਾਜ&quot; ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਿੰਦਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਫਲ ਮੁਲਤਵੀ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.youngbites.com/newsdet.aspx?q=224328|title=ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ ਦਾ ਅਸਤੀਫਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ|website=youngbite|access-date=11/20/2018}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ 5 ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/slideshows/nation-world/remembering-the-men-who-shook-up-the-british-raj/prison-hunger-strike/slideshow/57792766.cms|title=ਸਿਂਘ ਦਾ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ|website=economictimes|access-date=23 Mar 2017}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਊਨ ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਟੀਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਐਚ. ਕਰਡਨ-ਨੌਡ, ਕਲੰਦਰ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ, ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬਖਸ਼ੀ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਅੱਠ ਵਕੀਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। 27 ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਵਰਮਾ ਨੇ ਗੋਪਾਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੁੱਤਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਮੁੱਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸਤਗਾਸਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਵਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=rare/&gt; ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=Hmg-AQAAIAAJ&amp;q=9780195796674&amp;dq=9780195796674 |title=The Trial of Bhagat Singh |author-link=A. G. Noorani|author= Noorani, A.G.|publisher=Oxford University Press |year=1996 |isbn=978-0195796674 |page=339}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;refusaltoattend&quot;&gt;{{cite news |title=Reasons for Refusing to Attend the Court |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court |accessdate=16 February 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150741/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜਾਂ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਭਗਤ  ਸਿੰਘ ਲਈ ਇੱਕ ਝਟਕਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਫੋਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

====ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ====
ਹੌਲੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ 1 ਮਈ 1930 ਨੂੰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੇਸ ਲਈ ਤਿੰਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਵੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਅਪੀਲ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਇੱਕ ''[[ਹੇਬੀਅਸ ਕਾਰਪਸ]]'' ਪਟੀਸ਼ਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਹ ਅਤਿ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ; ਵਾਇਸਰਾਏ ਕੋਲ ਇਨਸਾਫ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ 1915 ਨੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨ-ਅਤੇ-ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਜਿਸਦਾ ਇਸ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਰਡਨ-ਨੌਡ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੁਲਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਜੀ. ਟੀ. ਐਚ. ਹੈਮਿਲਟਨ ਹਾਰਡਿੰਗ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ [[ਐਫ.ਆਈ.ਆਰ.]] ਰਿਪੋਰਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੇਸ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੀ. ਐਨ. ਘੋਸ਼, ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਸਬੂਤ' ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਐਚਐਸਆਰਏ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਹੇ ਸਨ। 10 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ 18 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 15 ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ 30 ਸਤੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਹੋਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਤਿੰਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਾਪਸ ਲਏ ਗਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=117|ps=}}

ਆਰਡੀਨੈਂਸ (ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ) 31 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 7 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ 300 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਦੂਜੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ (ਅਯੋਜਿਆ ਘੋਸ਼, ਜਤਿੰਦਰਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਅਤੇ ਦੇਸ ਰਾਜ) ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ, ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

====ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨੀ====
[[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਡਿਫੈਂਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਪੀਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤ ਹੋਗਿਆ ਕਿ ਅਪੀਲ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰੇਗੀ। ਅਪੀਲਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਅਯੋਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਜੱਜ ਵਿਸਕਾਊਂਟ ਡੂਨਡੇਨ ਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

====ਫੈਸਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਰੱਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ]] ਨੇ 14 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.myindiamyglory.com/2017/02/13/save-bhagat-singh-mercy-appeal-filed-14-february-1931/|title=ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਦਾ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕਰਨਾ|website=myindiamyglory.com}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। 19 ਮਾਰਚ 1931 ਦੇ ਆਪਣੇ ਨੋਟਾਂ ਵਿਚ, ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਖਬਰ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੰਦਭਾਗਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਪਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|title=ਵਾਇਸਰਾਏ ਦਾ ਨੋਟ|website=Daily Sikh Updates|accessdate=23 March, 2015|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420192915/http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;}}

ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ:{{quote|ਇਸ ਕੇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ,ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿਆਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਫੁੱਲੀ ਹੋਈ ਇੱਛਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦਮਨਕਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।}}

ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਐਚਐਸਆਰਏ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਈ। ਐਚਐਸਆਰਏ ਮੈਂਬਰ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪਤੀ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਨੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬੰਬ ਫਟਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

====ਫ਼ਾਂਸੀ====
[[ਤਸਵੀਰ:BhagatSingh DeathCertificate.jpg|thumb|300px|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 24 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/india/story/bhagat-singh-death-warrant-martyrdom-anniversary-245441-2015-03-23|title=Read Bhagat Singh's death warrant on his 84th martyrdom anniversary (updated)|website=India Today|language=en|access-date=23 March 2019}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਬਦਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਆਨਰੇਰੀ ਜੱਜ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮੌਤ ਵਾਰੰਟਾਂ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਵੀ ਕੀਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਵਾਰੰਟ ਦੀ ਮਿਆਦ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Haroon |last=Khalid |title=In Bhagat Singh's memory |date=March 2010 |url=http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm#1 |work=[[Daily Jang]] |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151305/http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਫਿਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਭੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਤੋਂ ਕਰੀਬ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (6.2 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot;&gt;{{cite web |url=http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html |title=National Martyrs Memorial, Hussainiwala |accessdate=11 October 2011 |publisher=District Administration, Firozepur, Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151411/http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਉਲਟ&quot; ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt&gt;{{cite web |url=http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html |title=Supreme Court of India&amp;nbsp;– Photographs of the exhibition on the &quot;Trial of Bhagat Singh&quot; |accessdate=11 October 2011 |work=Supreme Court of India |publisher=[[Supreme Court of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151530/http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਇਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਤੋਂ ਹੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਲਜ਼ਮ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref name=rare&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail |date=15 August 2011 |url=http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece |work=The Hindu |accessdate=31 October 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151706/http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh's execution Lahore Tribune Front page.jpg|thumb|right|280px|[[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]], ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ - ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਟ੍ਰੀਬਿਊਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਕੇ ਤੇ ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh The Tribune.jpg|thumb|right| ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ‘ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ 25 ਮਾਰਚ 1931 ਦੀ ਕਾਪੀ ਜੋ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ’ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ]]

ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿਖੇ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Indian executions stun the Congress |date=25 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0B11F83F5E1B7A93C7AB1788D85F458385F9&quot;Bhagat |accessdate=11 October 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਝੰਡੇ ਦਿਖਾਏ ਸਨ। ''[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]'' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ: {{quote|ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਾਨਪੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=50 die in India riot; Gandhi assaulted as party gathers |date=26 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0C15F93F5E1B7A93C4AB1788D85F458385F9|accessdate=2011-10-11 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;}}

ਕਰਾਚੀ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ:{{quote|ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖ ਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ੳੁਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੀਹਰੀ ਫਾਂਸੀ ਬੇਤੁਕੀ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਹੰਗਾਮੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਰਬ-ਮੰਗ ਦਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹਮਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਕਿ [ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼] ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚੰਗੀ-ਇੱਛਾਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=India: Naked to Buckingham Palace |date=6 April 1931 |work=[[Time (magazine)|Time]] |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,741366-2,00.html |page=3 |accessdate=2011-10-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152125/http://content.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C741366-2%2C00.html |archivedate=30 September 2015 |deadurl=yes |df=dmy-all }}&lt;/ref&gt;}}

29 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਸਾਰੇ ਵਿਅਰਥ ਸਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣ, ਜਾਂ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਧਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੇਵੱਸੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, &quot;ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਈ ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਡਾ ਦੇਵੋ।&quot; ਇਹਨਾਂ ਨਾਇਕਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਓ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਝੁੱਕਣੇ।

ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਤਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣਾ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਕਟਾਈ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਬਹਾਦਰ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਂਕਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਸਾਡੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ, ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html |title=Bhagat Singh |accessdate=2012-01-13 |publisher=Research, Reference and Training Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152238/http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

====ਗਾਂਧੀ ਵਿਵਾਦ====
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਰੋਕਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ,&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot;&gt;{{cite news |first=V.N. |last=Datta |title=Mahatma and the Martyr |date=27 July 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152335/http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Varun |last=Suthra |title=Gandhiji tried hard to save Bhagat Singh |date=16 December 2012 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=14 January 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152449/http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵੌਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot; /&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: &quot;ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;https://vikramjits.wordpress.com/2015/03/20/bhagat-singh-martyr-vs-reformer/&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ: &quot;ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਿਰਫ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦਾ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Rajindar |last=Sachar |title=Death to the death penalty |date=17 May 2008 |work=[[Tehelka]] |url=http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |archive-url=https://archive.today/20120913161434/http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |dead-url=yes |archive-date=13 September 2012 |accessdate=1 November 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ 90,000 ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀ, ਜੋ [[ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ|ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਨੂੰ [[ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਪੈਕਟ]] ਅਧੀਨ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ [[ਫਰੰਟਲਾਈਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ 19 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਦੌਰੇ ਸਮੇਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਮੁਅੱਤਲ ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਬਦਲਾਓ ਲਈ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇਗੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ==
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਇੱਕ ਮੰਨਿਆ। ਭਗਤ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite journal |title=The Influence of Ghadar Movement on Bhagat Singh's Thought and Action |journal=Journal of Pakistan Vision |year=2008 |first=Harish K. |last=Puri |volume=9 |issue=2|url=http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf |accessdate=18 November 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152717/http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ]] ਅਤੇ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Rao1997/&gt; ਉਹ [[ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਕੂਨਿਨ]] ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ]], [[ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰੋਤਸਕੀ]] ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵਸੀਅਤਨਾਮੇ, &quot;ਟੂ ਯੰਗ ਪਲੀਟੀਕਲ ਵਰਕਰਜ਼&quot;, ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ&quot; ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ &quot;ਨਵੇਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਅਰਥਾਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਆਧਾਰ&quot; ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Singh|first1=Bhagat|title=To Young Political Workers|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|publisher=Marxists.org|accessdate=13 February 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001153755/https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ]] ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ - ਜਿਸ ਨੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਵੇਗੀ।&lt;ref name=HINDUBSMP&gt;{{cite news|title=Bhagat Singh an early Marxist, says Panikkar |work=The Hindu |date=14 October 2007 |url=http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|accessdate=1 January 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080115200414/http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|archivedate=15 January 2008 |deadurl=no |location=Chennai, India}}&lt;/ref&gt;

ਮਈ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 1928 ਤਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਕਿਰਤੀ'' ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲੜੀਬੱਧ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਚਿੰਤਤ ਸੀ ਕਿ ਜਨਤਾ ਨੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ, ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ: &quot;ਲੋਕ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਅਰਾਜਕਤਾ ਸ਼ਬਦ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ਼ੈਰ-ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ: &quot;ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ''ਵਸੁਧਿਵ ਕੁਟੂਮਬਾਕ'' ਆਦਿ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕੋ ਅਰਥ ਹੈ।&quot; ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ: {{quote|ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦਾ ਅੰਤਮ ਟੀਚਾ ਪੂਰਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਰੱਬ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਘਿਰਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਰੇਗਾ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਲਈ ਪਾਗਲ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੇਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਰਚ, ਰੱਬ ਅਤੇ ਧਰਮ; ਰਾਜ; ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਜਾਇਦਾਦ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=Rao1997/&gt;}}

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ [[ਕੇ ਐਨ ਪਾਨੀਕਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ।&lt;ref name=HINDUBSMP /&gt; ਸਿਆਸੀ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਜੇਸਨ ਐਡਮਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਲੇਨਿਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ&lt;ref name=Adams/&gt; 1926 ਤੋਂ ਅੱਗੇ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਨੋਟਬੁੱਕ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਟਰੌਟਸਕੀ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੰ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਪੁੱਛੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|author=Chinmohan Sehanavis |url=http://www.mainstreamweekly.net/article351.html |title=Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life |work=Mainstream Weekly |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153113/http://www.mainstreamweekly.net/article351.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਵੀ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=Adams/&gt;

===ਨਾਸਤਿਕਤਾ===
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਾਕੂਨਿਨ, ਲੈਨਿਨ, ਟ੍ਰਾਟਸਕੀ - ਸਾਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਹੰਮ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਕਾਮਨ ਸੇਂਸ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ।


1930-31 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀ [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ|ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜੱਥਾ]] ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ, ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ: &quot;ਤੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈਂ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਉਮੈ ਹੈ ਜੋ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਪਰਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ&quot;। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ &quot;[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]&quot; ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਘਮੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿੱਥ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੈਰ-ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ, ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਦ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਪੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਯੋਗ ਫੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖਤਰਾ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਉਹ ਦੁਖੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਬੇਬੱਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|2=|title=Why I am an Atheist|website=http://thedemocraticbuzzer.com|access-date=2019-04-15|archive-date=2019-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190328124834/http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, &quot;ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓਗੇ।&quot; ਮੈਂ ਕਿਹਾ, &quot;ਨਹੀਂ, ਪਿਆਰੇ ਸ੍ਰੀਮਾਨ, ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਛੋਟੇ ਸੁਆਰਥੀ ਇਰਾਦੇ ਲਈ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। &quot;ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਦੋਸਤੋ, ਕੀ ਇਹ ਘਮੰਡ ਹੈ? ਜੇ ਇਹ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹਾਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm|title=Why I am an Atheist|website=marxists}}&lt;/ref&gt;}}

===&quot;ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ&quot;===
ਉਸ ਨੇ 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਲੀਫ਼ਲੈਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ: &quot;ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ। ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਡਿੱਗ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਬਚ ਗਏ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8 |work=Letters, Writings and Statements of Shaheed Bhagat Singh and his Copatriots |title=Leaflet thrown in the Central Assembly Hall, New Delhi at the time of the throwing bombs. |accessdate=11 October 2011 |publisher=Shahid Bhagat Singh Research Committee, Ludhiana|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153306/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Pamela |last=Philipose |title=Is this real justice? |date=10 September 2011 |url=http://www.thehindu.com/arts/magazine/article2442039.ece |work=The Hindu |accessdate=20 November 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151534/http://www.thehindu.com/features/magazine/article2442039.ece|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰਣਥ ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 20 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਆਫੀ ਲਈ ਖਰੜਾ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ==
[[ਤਸਵੀਰ:Shaheed Bhagat Singh. Rewalsar, Himachal Pradesh.jpg|right|frameless]]
ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ &quot;ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕੌਮੀ ਜਾਗਰਣ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ:&quot;ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਲੜਾਕੂ ਸੀ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ... ਉਹ ਇੱਕ ਚੰਗਿਆੜੀ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜੋ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਕੀਤਾ।&quot; ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ:&quot;ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.newsclick.in/happy-birthday-shaheed-bhagat-singh-interview-professor-chaman-lal|title=ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=|first=|date=28 Sep 2016|website=newsclick|publisher=newsclick|access-date=28 Sep 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh 1968 stamp of India.jpg|thumb|1968 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਸਿੰਘ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Pinney&quot; /&gt; ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼੍ਰੇਣੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਢੁਕਵੀਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ, ਸੰਸਦੀ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਨਕਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਤਰੀਕਾ ਸਮੱਸਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ, ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਕਸਲਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਕਸਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਤਿਕਥਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.sacw.net/article22.html |title=Book review: Why the Story of Bhagat Singh Remains on the Margins? |accessdate=2011-10-29|last=Singh |first=Pritam |date=24 September 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151416/http://www.sacw.net/article22.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;}}

* 15 ਅਗਸਤ 2008 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 18 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ [[ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ]] ਵਿੱਚ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Aditi |last=Tandon |title=Prez to unveil martyr's 'turbaned' statue |date=8 August 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm#16 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152945/http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp |title=Bhagat Singh and B.K. Dutt|accessdate=3 December 2011 |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151310/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:National Martyrs Memorial Hussainiwala closeup.jpg|thumb|ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]

* ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। 17 ਜਨਵਰੀ 1961 ਨੂੰ, ਸੂਲੇਮੰਕੀ ਹੈਡ ਵਰਕਜ਼ ਨੇੜੇ 12 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt; ਉਥੇ ਹੀ 19 ਜੁਲਾਈ 1965 ਨੂੰ ਬੱਤੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot; /&gt; 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ (1971)|1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਲੜਾਈ]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ |url=https://vaisakhi.co.in/%e0%a8%b6%e0%a8%b9%e0%a9%80%e0%a8%a6-%e0%a8%ad%e0%a8%97%e0%a8%a4-%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b0%e0%a8%98/ |url-status=dead |accessdate=26 ਸਤੰਬਰ 2023 |publisher=Vaisakhi Publisher, Punjab, India |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926033533/https://vaisakhi.co.in/%E0%A8%B6%E0%A8%B9%E0%A9%80%E0%A8%A6-%E0%A8%AD%E0%A8%97%E0%A8%A4-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98/ }}&lt;/ref&gt; ਪਰ 1973 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot;&gt;{{cite news |title=Shaheedon ki dharti |date=3 July 1999 |work=The Tribune |location=India |url=http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm#3 |accessdate=11 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150708/http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ''ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੇਲਾ'' 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਸਮਾਰਕ ਵਿਖੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm |title=Dress and Ornaments |accessdate=21 October 2011|work=Gazetteer of India, Punjab, Firozpur (First Edition) |year=1983 |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150557/http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chander |last=Parkash |title=National Monument Status Eludes Building |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#9 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ 50 ਵੀਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ, ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਰੇਤ, ਅਤੇ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਅਖਬਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਨੂੰ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=museum&gt;{{cite news |first=Sarbjit |last=Dhaliwal |author2=Amarjit Thind |title=Policemen make a beeline for museum |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#2 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪੰਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਨੋਟਸ ਭੇਜੇ ਸਨ,&lt;ref name=museum /&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਵਾਲੀ ''[[ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ]]'' ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਜੀ ਵਸਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm |title=Chapter XIV (f) |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Jalandhar |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150255/http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm |title=Chapter XV |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Nawanshahr|publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150114/http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2009 ਵਿੱਚ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ {{INR}}168 ਮਿਲੀਅਨ ($ 2.3 ਮਿਲੀਅਨ) ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|title=Bhagat Singh memorial in native village gets go ahead|date=30 January 2009|publisher=[[Indo-Asian News Service]]|accessdate=22 March 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150011/http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ]] ਨੇ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਥਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਲਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜਾਇਬਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲੀ ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 28 ਸਤੰਬਰ 2007 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਉਤਸਵ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt /&gt;&lt;ref name=rare /&gt;

===ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ===
[[ਤਸਵੀਰ:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|210px|ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਨੇੜੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ]]
ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Sharmila |last=Ravinder |title=Bhagat Singh, the eternal youth icon |date=13 October 2011 |url=http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/entry/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon |work=The Times of India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145727/http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=Bhagat Singh: Hero then, hero now |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#6 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=We salute the great martyr Bhagat Singh |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#8 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2008 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ'' ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ &quot;ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ&quot; ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=S. |last=Prasannarajan |title=60 greatest Indians |date=11 April 2008 |url=http://indiatoday.intoday.in/story/60+greatest+Indians/1/6964.html |work=[[India Today]] |accessdate=7 December 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152706/http://indiatoday.intoday.in/story/60%2Bgreatest%2BIndians/1/6964.html |archivedate=1 October 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ''ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਸਥਾਨ'' ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=In memory of Bhagat Singh |date=1 January 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145058/http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ 23 ਮਾਰਚ 2001&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2001 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015706/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 2005&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2005 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015242/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੌਨ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਆਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਮੰਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਦਮਾਨ ਚੌਂਕ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{ cite news |title=Bhagat Singh: ‘Plan to rename chowk not dropped, just on hold’| date= 18 December 2012|url=http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/ |newspaper=The Express Tribune |accessdate=26 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144830/http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=It's now Bhagat Singh Chowk in Lahore |date=30 September 2012 |url=http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true |work=[[The Hindu]] |accessdate=2 October 2012 |location=Chennai, India |first=Anita |last=Joshua|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144058/http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; 6 ਸਤੰਬਰ 2015 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੌਕ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਨਾਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;BSMFP&quot;&gt;{{cite news |title=Plea to prove Bhagat's innocence: Pak-based body wants speedy hearing |url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |date=6 September 2015 |work=Hindustan Times |accessdate=8 September 2015 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6bOhkydCu?url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |archivedate=8 September 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt;


==== ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1954) ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਬੀਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ''ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1963) ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੰਮੀ ਕਪੂਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ''ਸ਼ਹੀਦ'' (1965) ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ]] ਨੇ ਅਤੇ ''ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1974) ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੋਮ ਦੱਤ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਫਿਲਮਾਂ 2002 ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ'', ''23 ਮਾਰਚ 1931: ਸ਼ਹੀਦ'' ਅਤੇ ''ਦੀ ਲੈਜੇਡ ਆਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ [[ਸੋਨੂੰ ਸੂਦ]], [[ਬੌਬੀ ਦਿਓਲ]] ਅਤੇ [[ਅਜੇ ਦੇਵਗਨ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.indiatoday.in/movies/celebrities/story/dara-singhs-best-bollywood-moments-shaheed-bhagat-singh-109052-2012-07-12|title=Dara Singh's best Bollywood moments: Amar Shaheed Bhagat Singh|date=12 July 2012|accessdate=1 July 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.freepressjournal.in/featured-blog/bhagat-singh-death-anniversary-7-movies-based-on-the-life-of-bhagat-singh/1241877|title=Bhagat Singh death anniversary: 7 movies based on the life of Bhagat Singh|accessdate=22 March 2018}}&lt;/ref&gt;

ਸਿਧਾਰਥ ਨੇ ਫਿਲਮ ''[[ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ]]'' (2006), ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦੀ ਫਿਲਮ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|first=Rajiv |last=Vijayakar |title=Pictures of Patriotism |date=19 March 2010 |publisher=[[Screen (magazine)|Screen]] |url=http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100809025848/http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |archivedate=9 August 2010 }}&lt;/ref&gt; [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]] ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ'' ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਰਮ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਸਟਾਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ''ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ'', ਜੋ ਕਿ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/ive-been-wanting-to-play-bhagat-singh-karam-rajpal/articleshow/64115143.cms|title=I've been wanting to play Bhagat Singh: Karam Rajpal|accessdate=27 May 2018}}&lt;/ref&gt;

2008 ਵਿਚ, ''[[ਨਹਿਰੂ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਐਂਡ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]'' ਅਤੇ ''[[ਅਨਹਦ (ਐਨਜੀਓ)|ਅਨਹਦ]]'', ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 40-ਮਿੰਟ ਦੀ ਇੱਕ ਡੌਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਇਨਕਲਾਬ'' ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ [[ਗੌਹਰ ਰਜ਼ਾ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=New film tells 'real' Bhagat Singh story |date=13 July 2008 |work=Hindustan Times |url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoL36hh?url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Documentary on Bhagat Singh |date=8 July 2008 |url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoGmFaz?url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਥੀਏਟਰ====
ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਭੀੜ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਰਹੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Partitions within |date=26 January 2012 |url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |work=The Hindu |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoBEUJC?url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Shreya |last=Ray |title=The lost son of Lahore |date=20 January 2012 |url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |work=[[Live Mint]] |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66ao4hUQ4?url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanawar students dramatise Bhagat Singh's life |date=n.d. |url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |work=Day and Night News |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anxTWhA?url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਗਾਣੇ====
[[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ, ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਣੇ, &quot;ਸਰਫਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬੇਸੰਤ ਚੋਲਾ&quot; ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Yogendra |last=Bali |title=The role of poets in freedom struggle |date=August 2000 |publisher=[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] |url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |work=Press Information Bureau |accessdate=4 December 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anqlzCn?url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;films&quot;&gt;{{cite news |title=A non-stop show&amp;nbsp;... |date=3 June 2002 |url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aovff0n?url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;
====ਹੋਰ====
1968 ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ 61 ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |title=Bhagat Singh and followers |accessdate=20 November 2011 |work=Indian Post |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anegLfh?url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt; 2012 ਵਿੱਚ ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ₹ 5 ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|title=Issue of coins to commemorate the occasion of &quot;Shahid Bhagat Singh Birth Centenary&quot;|url=https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|website=rbi.org.in|publisher=Reserve Bank of India|accessdate=1 October 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001143633/https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist|2}}

==ਕੰਮ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ==
* {{citation |last1=Bakshi |first1=S.R. |last2=Gajrani |first2=S. |last3=Singh |first3=Hari |title=Early Aryans to Swaraj |volume=10: Modern India |publisher=Sarup &amp; Sons |location=New Delhi |year=2005 |url=https://books.google.com/books?id=7fXK3DiuJ5oC |isbn=978-8176255370}}
* {{citation|last=Gaur|first=I.D.|title=Martyr as Bridegroom|url=https://books.google.com/books?id=PC4C3KcgCv0C|date=1 July 2008|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-84331-348-9}}
*{{citation|last=Grewal|first=J.S.|title=The Sikhs of the Punjab|url=https://books.google.com/books?id=2_nryFANsoYC|year=1998|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-63764-0}}
* {{citation |last=Gupta|first=Amit Kumar |title=Defying Death: Nationalist Revolutionism in India, 1897–1938 |journal=Social Scientist |volume=25 |issue=9/10 |date=September–October 1997 |pages=3–27 |jstor=3517678}} {{subscription required}}
*{{citation|last=Moffat|first=Chris|editor1=Kama Maclean |editor2= J. David Elam |title=Revolutionary Lives in South Asia: Acts and Afterlives of Anticolonial Political Action|chapter-url=https://books.google.com/books?id=TnSFCwAAQBAJ&amp;pg=PA73|year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-63712-7|pages=73–89|chapter=Experiments in political truth}}
* {{citation |title=Bhagat Singh as 'Satyagrahi': The Limits to Non-violence in Late Colonial India |journal=[[Modern Asian Studies]] |date=May 2009 |first=Neeti |last=Nair |volume=43 |issue=3 |pages=649–681 |jstor=20488099 |doi=10.1017/S0026749X08003491 |subscription=yes}}
* {{citation |last=Nayar |first=Kuldip |authorlink=Kuldip Nayar |year=2000 |url=https://books.google.com/books?id=bG9lA6CrgQgC |title=The Martyr Bhagat Singh: Experiments in Revolution |publisher=Har-Anand Publications |isbn=978-81-241-0700-3}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005a |url=https://books.google.com/books?id=PEwJQ6_eTEUC |title=Bhagat Singh |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd. |isbn=978-81-288-0827-2}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005b |url=https://books.google.com/books?id=sudu7qABntcC
|title=Chandra Shekhar Azad (An Immortal Revolutionary of India) |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.
|isbn=978-81-288-0816-6}}
* {{citation |display-editors=3 |editor4-last=Singh |editor4-first=Babar |editor3-last=Singh |editor3-first=Bhagat |editor2-last=Yadav |editor2-first=Kripal Chandra |editor1-last=Sanyal |editor1-first=Jatinder Nath |url=https://books.google.com/books?id=B7zHp7ryy_cC |title=Bhagat Singh: a biography |publisher=Pinnacle Technology |isbn=978-81-7871-059-4 |year=2006 |origyear=1931 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{dubious|date=April 2015}}
* {{citation |last2=Hooja |first2=Bhupendra |last1=Singh |first1=Bhagat |url=https://books.google.com/books?id=OAq4N60oopEC |title=The Jail Notebook and Other Writings |publisher=LeftWord Books |year=2007 |isbn=978-81-87496-72-4}}
* {{citation |title=Review article |journal=Journal of Punjab Studies |date=Fall 2007 |first=Pritam |last=Singh |volume=14 |issue=2 |pages=297–326|accessdate=8 October 2013|url=http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001140644/http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archivedate=1 October 2015}}
*{{citation|last=Tickell|first=Alex|title=Terrorism, Insurgency and Indian-English Literature, 1830–1947|url=https://books.google.com/books?id=wJhD6My4tR0C|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-61840-6}}
* {{Cite book |last=Datta |first=Vishwanath |year=2008 |title=Gandhi and Bhagat Singh |url=https://books.google.com/books?id=wvHNPQAACAAJ |publisher=Rupa &amp; Co. |isbn=978-81-291-1367-2 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{Cite book|last2=Singh|first2=Bhagat|last1=Habib|first1=Irfan S.|authorlink1=Irfan Habib|url=https://books.google.com/books?id=JoIMAQAAMAAJ|year=2007|title=To make the deaf hear: ideology and programme of Bhagat Singh and his comrades|publisher=Three Essays Collective |isbn=978-81-88789-56-6}}
*{{cite book|last1=MacLean|first1=Kama|title=A revolutionary history of interwar India : violence, image, voice and text|url=https://archive.org/details/revolutionaryhis0000macl|date=2015|publisher=OUP|location=New York|isbn=978-0190217150}}
* {{cite book |title=Changing Homelands |first=Neeti |last=Nair |publisher=Harvard University Press |year=2011 |isbn=978-0-674-05779-1 |url=https://books.google.com/books?id=o-NoCp9Lc24C}}
* {{cite book |last=Noorani |first=Abdul Gafoor Abdul Majeed |title=The Trial of Bhagat Singh: Politics of Justice |publisher=Oxford University Press |year=2001 |origyear=1996 |isbn=978-0-19-579667-4}}
*{{cite book|last1=Sharma|first1=Shalini|title=Radical Politics in Colonial Punjab: Governance and Sedition|date=2010|publisher=Routledge|location=London|isbn=978-0415456883}}
* {{cite book |last2=Singh |first2=Trilochan |last1=Singh |first1=Randhir |authorlink1=Randhir Singh (Sikh)
|title=Autobiography of Bhai Sahib Randhir Singh: freedom fighter, reformer, theologian, saint and hero of Lahore conspiracy case, first prisoner of Gurdwara reform movement |publisher=Bhai Sahib Randhir Singh Trust |year=1993}}
*{{cite book|last1=Waraich|first1=Malwinder Jit Singh|title=Bhagat Singh: The Eternal Rebel|date=2007|publisher=Publications Division|location=Delhi|isbn=978-8123014814}}
* {{cite book |last2=Sidhu |first2=Gurdev Dingh |last1=Waraich |first1=Malwinder Jit Singh
|title=The hanging of Bhagat Singh : complete judgement and other documents |publisher=Unistar |location=Chandigarh |year=2005}}

==ਬਾਹਰਲੇ ਲਿੰਕ==
{{Sister project links|d=Q377808|c=category:Bhagat Singh|s=ਲੇਖਕ:ਭਗਤ ਸਿੰਘ|n=no|b=no|wikt=no|v=no|voy=no|m=no|mw=no|species=no}}
* [http://www.shahidbhagatsingh.org/ Bhagat Singh biography, and letters written by Bhagat Singh]
* [http://www.outlookindia.com/article.aspx?208908 His Violence Wasn't Just About Killing], ''[[Outlook (Indian magazine)|Outlook]]''
* [http://www.tribuneindia.com/2011/20110508/edit.htm#1 The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people], ''[[Tribune India|The Tribune]]''
* [https://www.thequint.com/news/world/pakistans-bhagat-singh-tracing-the-martyrs-footsteps-in-lahore Tracing the Martyr's Footsteps in Lahore], ''[[The Quint]]''

{{Indian independence movement}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1931]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਸਤਿਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]]</text>
      <sha1>gmkhlid819plnjp5n24411aszl76pl7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775364</id>
      <parentid>775363</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:07:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>removed [[Category:ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ]]; added [[Category:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775364</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="140325" sha1="0l85u9g4tq12d2abo9zxq15wcq417fk" xml:space="preserve">{{about|ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ|ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ}}
{{Infobox person
| name               = ਭਗਤ ਸਿੰਘ
| image              = Bhagat Singh 1929.jpg
| caption            = 1929 ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ
| party              = 
| native_name        = 
| native_name_lang   = 
| other_names        = ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ''
| birth_date         = {{birth date|df=yes|1907|09|27}}&lt;ref name=combined-birth-date-27-9&gt;
*{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu]|year=2004}}
*{{citation|year=2021|chapter= Bhagat Singh|title=Encyclopedia Britannica|chapter-url= https://www.britannica.com/biography/Bhagat-Singh}}
*{{citation|last1=Mittal|first1=Satish Chandra|last2=National Council for Educational Research and Training(India)|title=Modern India: a textbook for Class XII|series=Textbooks from India|volume=18|location=New Delhi|publisher=National Council for Educational Research and Training|page=219|year=2004|oclc=838284530|isbn=9788174501295}}
*{{citation|last1=Singh|first1=Bhagat|last2=Gupta|first2=D. N.|title=Selected Writings|location=New Delhi|publisher=National Book Trust|year=2007|editor1-last=Gupta|editor1-first=D. N.|editor2-last=Chandra|editor2-first=Bipan|isbn=9788123749419|oclc=607855643|page=xi}}&lt;/ref&gt;
| birth_place        = [[ਬੰਗਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਬੰਗਾ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਫੈਸਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_date         = {{death date and age|df=yes|1931|03|23|1907|09|27}}
| death_place        = [[ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_cause        = ਫ਼ਾਂਸੀ
| monuments          = [[ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]
| movement           = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
| criminal_charges   = ਜੌਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ&lt;ref name=odnb-bhagat_singh&gt;{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|year=2004|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu|quote=The trial of Bhagat Singh and a number of his associates from the Hindustan Socialist Republican Association for the killing of Saunders and Channan Singh followed. On 7 October 1929 Bhagat Singh, Rajguru, and Sukhdev Thapar were sentenced to death.Bhagat Singh, Sukhdev Thapar, and Shiv Ram Hari Rajguru were executed by hanging at the central gaol, Lahore, on 23 March 1931.}}&lt;/ref&gt;
| criminal_penalty   = [[ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ]]
| criminal_status    = 
| mother             = ਵਿਦਯਾਵਤੀ
| father             = ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
| signature          = Bhagat-singh-signature.jpg
| notable_works      = ''[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]''
| organization       = [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]]&lt;br /&gt;[[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]]
}}

'''ਭਗਤ ਸਿੰਘ''' (27 ਸਤੰਬਰ 1907&lt;ref name=combined-birth-date-27-9 /&gt;{{efn|name=birth2|Whereas most sources state 27 September 1907 to be Bhagat Singh's birth date,&lt;ref name=combined-birth-date-27-9/&gt; some mention 28 September 1907.&lt;ref name=sohi-parashar-birth/&gt; Some others mention both 27 September and 28 September in different contexts.&lt;ref name=chaman-yates-moffat/&gt; One scholar has suggested that 27 September was widely celebrated in India as Bhagat Singh's birthday until the turn of the 21st century when [[Google]]'s celebration of its founding on that day began to critically affect Indian media's coverage of the birthday.&lt;ref name=phanjoubam-2016/&gt;}}&amp;nbsp;– 23 ਮਾਰਚ 1931) [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ, [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]] ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੌਲਿਕ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਘੋਖਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://punjabitribuneonline.com/news/editorials/march-23-legacy-thoughts-of-shaheed-bhagat-singh-59583|title=23 ਮਾਰਚ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=Service|first=Tribune News|website=Tribuneindia News Service|language=pa|access-date=2021-03-24}}&lt;/ref&gt;

1928 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਨੇ 21 ਸਾਲਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਜੌਨ ਸਾਂਡਰਸ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਕੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਦਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਜੇਮਜ਼ ਸਕੌਟ ਨਾਂ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਿਨਟੈਂਡੈਂਟ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਸੀ।{{sfn|Moffat|2016|pp=83, 89}}

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
[[Image:BhagatHome.jpg|thumb|280px|left|[[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ]]

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ [[ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ ਜਿਲ੍ਹਾ|ਲਾਇਲਪੁਰ]] (ਫੈਸਲਾਬਾਦ) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੰਗਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] (ਹੁਣ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]]) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਦਯਾਵਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਜੱਟ ਸਿੱਖ{{sfnp|Gaur|2008|p=53|ps=}} ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]] ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਚਿਆਂ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਉਸ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਕੁਝ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਸੀ।&lt;ref name=s380&gt;{{citation |title=Punjab Reconsidered: History, Culture, and Practice |editor1-first=Anshu |editor1-last=Malhotra |editor2-first=Farina |editor2-last=Mir |year=2012 |isbn=978-0-19-807801-2 |chapter=Bhagat Singh: A Politics of Death and Hope |first=Simona |last=Sawhney |doi=10.1093/acprof:oso/9780198078012.003.0054 |publisher=Oxford University Press|page=380}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ]] ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ, [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]], ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਿਸਦਾ ਭਗਤ ਸਿੱਘ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।{{sfnp|Gaur|2008|pp=54–55|ps=}} ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਅਤੇ [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰਦਿਆਲ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸਰਗਰਮ [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤਹਿਤ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1910 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਚਾਚੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=138|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬੋਰਡ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਹਾਈ ਸਕੂਲ [[ਲਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਇਸ ਸਕੂਲ ਨੂੰ 'ਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਨਰਸਰੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਵੇਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। [[ਉਰਦੂ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|pp=20–21|ps=}} ਉਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਆਰਿਆ ਸਮਾਜੀ ਸੰਸਥਾ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ ਵੈਦਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ'' ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਦਵਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot;&gt;{{cite news |first=Roopinder |last=Singh |title=Bhagat Singh: The Making of the Revolutionary |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=17 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930145024/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

1919 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ 12 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼|ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਜਦੋਂ ਉਹ 14 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20 ਫਰਵਰੀ 1921 ਨੂੰ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|p=13|ps=}} [[ਨਾਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ]] ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦੇ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦੇ [[ਦਰਸ਼ਨ]] ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਨੌਜਵਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ'' ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=20–21|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat singh noncooperation.jpg|thumb|right|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉੱਪਰ ਸੱਜਿਓ ਚੌਥੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਕਲੱਬ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ]]

1923 ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਨਾਟ-ਕਲਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। 1923 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇਹ ਉਸਨੇ [[ਜੂਜ਼ੈੱਪੇ ਮਾਤਸੀਨੀ]] ਦੀ ਯੰਗ ਇਟਲੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 1926 ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਗਠਨ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ,{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=14|ps=}} ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]], [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਅਸ਼ਫ਼ਾਕਉਲਾ ਖ਼ਾਨ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੀਡਰ ਸਨ।{{sfnp|Singh|2007|ps=}} ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ [[ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਵਿਆਹ]] ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ [[ਕਾਨਪੁਰ|ਕਾਨਪੁਰ]] ਚਲਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਜੋ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਾਰਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ, ਕੋਈ ਆਰਾਮ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਲੁਭਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt;}}

ਪੁਲੀਸ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਉਹਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਈ 1926 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਈ 1927 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਉਸ ਨੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ, [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੁਆਰਾ ਛਾਪੇ ਗਏ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

ਉਸਨੇ [[ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ|ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਰਸਾਲੇ '''''ਕਿਰਤੀ'',''' ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ '''''ਵੀਰ ਅਰਜੁਨ''''' ਅਖਬਾਰ ਲਈ ਲਿਖਿਆ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਬਲਵੰਤ, ਰਣਜੀਤ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵਰਗੇ ਲੁਕਵੇਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=100|ps=}}

==ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ==

=== ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ===

1928 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਮਿਸ਼ਨ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਭੀੜ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਅਫ਼ਸਰ ''ਸਕਾਟ'' ਨੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਸੱਟਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ।{{sfnp|Rana|2005a|p=36|ps=}}&lt;ref name=Vaidya&gt;{{citation |title=Historical Analysis: Of means and ends |journal=[[Frontline (magazine)|Frontline]] |date=14–27 April 2001 |first=Paresh R. |last=Vaidya |volume=18 |issue=8|url=http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070829191713/http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archivedate=29 August 2007 |accessdate=9 October 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Friend/&gt;

ਭਗਤ ਐੱਚ.ਆਰ.ਏ. ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਅਤੇ 1928 ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]], [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]] ਅਤੇ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ|ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]] ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਯੋਜਨਾ ਉਸੀਕੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ, ਜੋ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=39|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Pamphlet by HSRA after Saunders murder.jpg|thumb|ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਵਲੋਂ, ਬਲਰਾਜ (ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜਾਦ ਦਾ ਗੁਪਤ ਨਾਮ) ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲਾ ਪੈਂਫਲਟ]]

ਨੌਵਜਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਦ ਪੀਪਲ'' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਏ ਨੇ 1925 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।&lt;ref name=Nair/&gt; ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਤਲ ਦੀ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ : {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਕੰਮ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਗਾਣੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਸਨੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੀ।&lt;ref name=Mittal&gt;{{citation |last1=Mittal|first1=S.K. |last2 = Habib|first2=Irfan |title=The Congress and the Revolutionaries in the 1920s |authorlink2=Irfan Habib |journal=Social Scientist |volume=10 |issue=6 |date=June 1982 |pages=20–37 |jstor=3517065}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nair&gt;{{citation|last=Nair|first=Neeti|title=Changing Homelands|url=https://books.google.com/books?id=sbqF0z3d7cUC|year=2011|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-06115-6}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

===ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣਾ===
ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਸੜਕ ਦੇ ਪਾਰ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲੇ। ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾ ਟਲਿਆ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Rana|2005b|p=65|ps=}} ਉਹ ਉਥੋਂ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੁਲਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ; ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਲੁਕੇ ਗਏ। 19 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ [[ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ ਮੈਂਬਰ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਰਸਤੇ [[ਹਾਵੜਾ]] [[ਕੋਲਕਾਤਾ|(ਕੋਲਕਾਤਾ)]] ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ, ਦੋਵੇਂ ਲੋਡਡ ਰਿਵਾਲਵਰ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਘਰ ਛੱਡ ਗਏ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਪੱਛਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ (ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨ ਲਈ ਸੀ), ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕ ਨੌਕਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਕਵਨਪੋਰ (ਹੁਣ ਕਾਨਪੁਰ) ਆ ਗਏ। ਉਥੇ ਉਹ ਲਖਨਊ ਲਈ ਇੱਕ ਟ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਵੜਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ 'ਸੀ ਆਈ ਡੀ' ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਆਈ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਬਨਾਰਸ ਲਈ ਅਲੱਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਹਾਵੜਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।{{sfnp|Rana|2005a|p=39|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

=== 1929 ਅਸੈਂਬਲੀ ਘਟਨਾ ===
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਖਿਲਾਫ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ]] ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਦੀ ਲਾਲਟਨ ਖਰੀਦਣਾ। 1929 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਐਚ ਐਸ ਆਰ ਏ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਐਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਚੈਂਬਰ ਆਫ਼ ਡਿਪਟੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਅਗਸਟਸ ਵੈੱਲਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਬ ਵਿਸਫੋਟ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਨਾਮਾਤਰ ਇਰਾਦਾ [[ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਬਿੱਲ]] ਅਤੇ [[ਵਪਾਰ ਵਿਵਾਦ ਐਕਟ]] ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵੱਲੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਅਸਲ ਇਰਾਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤ ਸਕਣ।
ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਨ ਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾੰ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਜਹੀਨ ਆਗੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚਾ ਕੇ ਰਖਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹੈ। ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਵਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਨਾਮ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਚੁਣਵੀਂ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1929 ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੰਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ [[ਬੰਬ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ,&lt;ref name=Nair/&gt; ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੈਂਬਰ ਜਾਰਜ ਅਰਨੇਸਟ ਸ਼ੂਟਰ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Bombs Thrown into Assembly|url=https://news.google.com/newspapers?nid=vf0YIhSwahgC&amp;dat=19290408&amp;printsec=frontpage |page=1 |accessdate=29 August 2013 |newspaper=Evening Tribune |date=8 April 1930}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; ਪੂਰਾ ਹਾਲ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਕਬੂਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਭੱਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੰਬ ਫਟਣ ਦੇ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਇਨਕਲਾਬ-ਜਿੰਦਾਬਾਦ]] ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਪੁਲਿਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

===ਅਸੈਂਬਲੀ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ===
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੈਤੀ ਨਾਇਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਇਸ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਜਨਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ।&quot;&lt;ref name=Nair/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।{{sfnp|Mittal|Habib|1982|ps=}} ਫਿਰ ਵੀ, ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ &quot;ਡਰਾਮਾ&quot; ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਲਿਖ ਕੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: {{quote|ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹਾਂ ...ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ''ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ'' ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਅਨੁਸਾਰ 'ਪਾਗਲ' ਹਾਂ ... ਤਾਕਤ ਜਦੋਂ ਹਮਲਾਵਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ 'ਹਿੰਸਾ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਹੈ।&lt;ref name=Nair/&gt;}}

ਮਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਕੱਦਮਾ ਜੂਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। 12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਬਦਨੀਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ&quot; ਲਈ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=101|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=76–78|ps=}} ਦੱਤ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਅਸਫ ਅਲੀ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref name=Lal&gt;{{citation |last=Lal |first=Chaman |title=April 8, 1929: A Day to Remember |date=11 April 2009 |url=http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html |work=Mainstream |accessdate=14 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142556/http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

===ਗਿਰਫ਼ਤਾਰੀ ===
1929 ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ [[ਸਹਾਰਨਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਸੁਖਦੇਵ, [[ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ]] ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰ ਮੁਖਬਰ ਬਣ ਗਏ। ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੁਲਿਸ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬਾਰੀ, ਅਤੇ ਬੰਬ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref name=Friend&gt;{{citation |last=Friend|first=Corinne |title=Yashpal: Fighter for Freedom – Writer for Justice |journal=Journal of South Asian Literature |volume=13 |issue=1 |year=1977 |pages=65–90 [69–70]|jstor=40873491}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ 21 ਹੋਰਨਾਂ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਏ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=Dam&gt;{{citation |title=Presidential Legislation in India: The Law and Practice of Ordinances |first=Shubhankar |last=Dam |publisher=Cambridge University Press |year=2013 |isbn=978-1-107-72953-7 |url=https://books.google.com/books?id=RvxGAgAAQBAJ&amp;pg=PA44|page=44}}&lt;/ref&gt;

====ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ====
ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਬਿਆਨ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ&gt;{{citation |title=The Trial of Bhagat Singh |journal=India Law Journal |url=http://www.indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html |volume=1 |issue=3 |date=July–September 2008 |accessdate=11 October 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142717/http://indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤਕ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=81|ps=}} ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਮਿਆਂਵਾਲੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Lal/&gt; ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਕ ਖੁਰਾਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਈਆ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ, ਸਵੈ-ਪਛਾਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਮਿਆਰ, ਕੱਪੜੇ, ਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ-ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=83–89|ps=}}&lt;ref name=Nair/&gt;

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੇ ਜੂਨ 1929 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] ਅਖਬਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਜਨਤਕ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫੌਜਦਾਰੀ ਕੋਡ ਦੀ [[ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਇਕੱਠ#ਭਾਰਤ|ਧਾਰਾ 144]] ਲਾਗੂ ਕਰਨੀ ਪਈ।&lt;ref name=Nair/&gt;

ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}: {{quote|ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 20 ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵੀ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲੇਗੀ।}}

[[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ: {{quote|ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੋਲ ਇੱਕ ਰੂਹ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਆਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ... ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੰਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=When Jinnah defended Bhagat Singh |date=8 August 2005 |work=The Hindu |url=http://www.hindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm |accessdate=2011-10-11 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150234/http://www.thehindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੈਦੀ ਪਿਆਸੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਹੜਤਾਲ ਤੋੜ ਦੇਣ; ਕੋਈ ਵੀ ਲੜਖੜਾਇਆ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੁੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਖਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ। ਮਾਮਲਾ ਅਜੇ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਭਾਰਤੀ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਅਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਂਡਰਜ਼ ਕਤਲ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਰਸਟਲ ਜੇਲ੍ਹ, ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ 10 ਜੁਲਾਈ 1929 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਾਂਡਰਜ਼ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 27 ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕਾਟ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਖਾਕਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਕਿੰਗ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜੰਗ ਲੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟ੍ਰੇਚਰ 'ਤੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਭਾਰ 60 ਕਿਲੋ ਤੋਂ 6.4 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਪਰ &quot;ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ&quot; ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀ ਸਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾ, ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ, ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। 13 ਸਤੰਬਰ 1929 ਨੂੰ, 63 ਸਾਲ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|title=ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦੀ ਮੌਤ|website=The Lallantop|publisher=The Lallantop|access-date=Sept 13 2016|archive-date=2019-04-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190408084915/https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ [[ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ]] ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ &quot;ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਇਲਾਜ&quot; ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਿੰਦਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਫਲ ਮੁਲਤਵੀ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.youngbites.com/newsdet.aspx?q=224328|title=ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ ਦਾ ਅਸਤੀਫਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ|website=youngbite|access-date=11/20/2018}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ 5 ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/slideshows/nation-world/remembering-the-men-who-shook-up-the-british-raj/prison-hunger-strike/slideshow/57792766.cms|title=ਸਿਂਘ ਦਾ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ|website=economictimes|access-date=23 Mar 2017}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਊਨ ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਟੀਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਐਚ. ਕਰਡਨ-ਨੌਡ, ਕਲੰਦਰ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ, ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬਖਸ਼ੀ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਅੱਠ ਵਕੀਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। 27 ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਵਰਮਾ ਨੇ ਗੋਪਾਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੁੱਤਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਮੁੱਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸਤਗਾਸਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਵਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=rare/&gt; ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=Hmg-AQAAIAAJ&amp;q=9780195796674&amp;dq=9780195796674 |title=The Trial of Bhagat Singh |author-link=A. G. Noorani|author= Noorani, A.G.|publisher=Oxford University Press |year=1996 |isbn=978-0195796674 |page=339}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;refusaltoattend&quot;&gt;{{cite news |title=Reasons for Refusing to Attend the Court |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court |accessdate=16 February 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150741/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜਾਂ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਭਗਤ  ਸਿੰਘ ਲਈ ਇੱਕ ਝਟਕਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਫੋਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

====ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ====
ਹੌਲੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ 1 ਮਈ 1930 ਨੂੰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੇਸ ਲਈ ਤਿੰਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਵੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਅਪੀਲ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਇੱਕ ''[[ਹੇਬੀਅਸ ਕਾਰਪਸ]]'' ਪਟੀਸ਼ਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਹ ਅਤਿ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ; ਵਾਇਸਰਾਏ ਕੋਲ ਇਨਸਾਫ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ 1915 ਨੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨ-ਅਤੇ-ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਜਿਸਦਾ ਇਸ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਰਡਨ-ਨੌਡ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੁਲਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਜੀ. ਟੀ. ਐਚ. ਹੈਮਿਲਟਨ ਹਾਰਡਿੰਗ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ [[ਐਫ.ਆਈ.ਆਰ.]] ਰਿਪੋਰਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੇਸ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੀ. ਐਨ. ਘੋਸ਼, ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਸਬੂਤ' ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਐਚਐਸਆਰਏ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਹੇ ਸਨ। 10 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ 18 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 15 ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ 30 ਸਤੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਹੋਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਤਿੰਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਾਪਸ ਲਏ ਗਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=117|ps=}}

ਆਰਡੀਨੈਂਸ (ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ) 31 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 7 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ 300 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਦੂਜੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ (ਅਯੋਜਿਆ ਘੋਸ਼, ਜਤਿੰਦਰਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਅਤੇ ਦੇਸ ਰਾਜ) ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ, ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

====ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨੀ====
[[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਡਿਫੈਂਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਪੀਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤ ਹੋਗਿਆ ਕਿ ਅਪੀਲ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰੇਗੀ। ਅਪੀਲਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਅਯੋਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਜੱਜ ਵਿਸਕਾਊਂਟ ਡੂਨਡੇਨ ਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

====ਫੈਸਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਰੱਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ]] ਨੇ 14 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.myindiamyglory.com/2017/02/13/save-bhagat-singh-mercy-appeal-filed-14-february-1931/|title=ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਦਾ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕਰਨਾ|website=myindiamyglory.com}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। 19 ਮਾਰਚ 1931 ਦੇ ਆਪਣੇ ਨੋਟਾਂ ਵਿਚ, ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਖਬਰ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੰਦਭਾਗਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਪਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|title=ਵਾਇਸਰਾਏ ਦਾ ਨੋਟ|website=Daily Sikh Updates|accessdate=23 March, 2015|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420192915/http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;}}

ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ:{{quote|ਇਸ ਕੇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ,ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿਆਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਫੁੱਲੀ ਹੋਈ ਇੱਛਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦਮਨਕਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।}}

ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਐਚਐਸਆਰਏ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਈ। ਐਚਐਸਆਰਏ ਮੈਂਬਰ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪਤੀ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਨੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬੰਬ ਫਟਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

====ਫ਼ਾਂਸੀ====
[[ਤਸਵੀਰ:BhagatSingh DeathCertificate.jpg|thumb|300px|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 24 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/india/story/bhagat-singh-death-warrant-martyrdom-anniversary-245441-2015-03-23|title=Read Bhagat Singh's death warrant on his 84th martyrdom anniversary (updated)|website=India Today|language=en|access-date=23 March 2019}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਬਦਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਆਨਰੇਰੀ ਜੱਜ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮੌਤ ਵਾਰੰਟਾਂ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਵੀ ਕੀਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਵਾਰੰਟ ਦੀ ਮਿਆਦ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Haroon |last=Khalid |title=In Bhagat Singh's memory |date=March 2010 |url=http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm#1 |work=[[Daily Jang]] |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151305/http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਫਿਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਭੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਤੋਂ ਕਰੀਬ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (6.2 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot;&gt;{{cite web |url=http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html |title=National Martyrs Memorial, Hussainiwala |accessdate=11 October 2011 |publisher=District Administration, Firozepur, Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151411/http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਉਲਟ&quot; ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt&gt;{{cite web |url=http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html |title=Supreme Court of India&amp;nbsp;– Photographs of the exhibition on the &quot;Trial of Bhagat Singh&quot; |accessdate=11 October 2011 |work=Supreme Court of India |publisher=[[Supreme Court of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151530/http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਇਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਤੋਂ ਹੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਲਜ਼ਮ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref name=rare&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail |date=15 August 2011 |url=http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece |work=The Hindu |accessdate=31 October 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151706/http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh's execution Lahore Tribune Front page.jpg|thumb|right|280px|[[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]], ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ - ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਟ੍ਰੀਬਿਊਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਕੇ ਤੇ ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh The Tribune.jpg|thumb|right| ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ‘ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ 25 ਮਾਰਚ 1931 ਦੀ ਕਾਪੀ ਜੋ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ’ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ]]

ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿਖੇ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Indian executions stun the Congress |date=25 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0B11F83F5E1B7A93C7AB1788D85F458385F9&quot;Bhagat |accessdate=11 October 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਝੰਡੇ ਦਿਖਾਏ ਸਨ। ''[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]'' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ: {{quote|ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਾਨਪੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=50 die in India riot; Gandhi assaulted as party gathers |date=26 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0C15F93F5E1B7A93C4AB1788D85F458385F9|accessdate=2011-10-11 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;}}

ਕਰਾਚੀ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ:{{quote|ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖ ਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ੳੁਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੀਹਰੀ ਫਾਂਸੀ ਬੇਤੁਕੀ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਹੰਗਾਮੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਰਬ-ਮੰਗ ਦਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹਮਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਕਿ [ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼] ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚੰਗੀ-ਇੱਛਾਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=India: Naked to Buckingham Palace |date=6 April 1931 |work=[[Time (magazine)|Time]] |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,741366-2,00.html |page=3 |accessdate=2011-10-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152125/http://content.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C741366-2%2C00.html |archivedate=30 September 2015 |deadurl=yes |df=dmy-all }}&lt;/ref&gt;}}

29 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਸਾਰੇ ਵਿਅਰਥ ਸਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣ, ਜਾਂ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਧਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੇਵੱਸੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, &quot;ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਈ ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਡਾ ਦੇਵੋ।&quot; ਇਹਨਾਂ ਨਾਇਕਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਓ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਝੁੱਕਣੇ।

ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਤਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣਾ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਕਟਾਈ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਬਹਾਦਰ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਂਕਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਸਾਡੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ, ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html |title=Bhagat Singh |accessdate=2012-01-13 |publisher=Research, Reference and Training Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152238/http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

====ਗਾਂਧੀ ਵਿਵਾਦ====
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਰੋਕਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ,&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot;&gt;{{cite news |first=V.N. |last=Datta |title=Mahatma and the Martyr |date=27 July 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152335/http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Varun |last=Suthra |title=Gandhiji tried hard to save Bhagat Singh |date=16 December 2012 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=14 January 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152449/http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵੌਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot; /&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: &quot;ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;https://vikramjits.wordpress.com/2015/03/20/bhagat-singh-martyr-vs-reformer/&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ: &quot;ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਿਰਫ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦਾ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Rajindar |last=Sachar |title=Death to the death penalty |date=17 May 2008 |work=[[Tehelka]] |url=http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |archive-url=https://archive.today/20120913161434/http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |dead-url=yes |archive-date=13 September 2012 |accessdate=1 November 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ 90,000 ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀ, ਜੋ [[ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ|ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਨੂੰ [[ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਪੈਕਟ]] ਅਧੀਨ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ [[ਫਰੰਟਲਾਈਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ 19 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਦੌਰੇ ਸਮੇਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਮੁਅੱਤਲ ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਬਦਲਾਓ ਲਈ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇਗੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ==
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਇੱਕ ਮੰਨਿਆ। ਭਗਤ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite journal |title=The Influence of Ghadar Movement on Bhagat Singh's Thought and Action |journal=Journal of Pakistan Vision |year=2008 |first=Harish K. |last=Puri |volume=9 |issue=2|url=http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf |accessdate=18 November 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152717/http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ]] ਅਤੇ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Rao1997/&gt; ਉਹ [[ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਕੂਨਿਨ]] ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ]], [[ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰੋਤਸਕੀ]] ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵਸੀਅਤਨਾਮੇ, &quot;ਟੂ ਯੰਗ ਪਲੀਟੀਕਲ ਵਰਕਰਜ਼&quot;, ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ&quot; ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ &quot;ਨਵੇਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਅਰਥਾਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਆਧਾਰ&quot; ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Singh|first1=Bhagat|title=To Young Political Workers|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|publisher=Marxists.org|accessdate=13 February 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001153755/https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ]] ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ - ਜਿਸ ਨੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਵੇਗੀ।&lt;ref name=HINDUBSMP&gt;{{cite news|title=Bhagat Singh an early Marxist, says Panikkar |work=The Hindu |date=14 October 2007 |url=http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|accessdate=1 January 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080115200414/http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|archivedate=15 January 2008 |deadurl=no |location=Chennai, India}}&lt;/ref&gt;

ਮਈ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 1928 ਤਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਕਿਰਤੀ'' ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲੜੀਬੱਧ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਚਿੰਤਤ ਸੀ ਕਿ ਜਨਤਾ ਨੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ, ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ: &quot;ਲੋਕ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਅਰਾਜਕਤਾ ਸ਼ਬਦ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ਼ੈਰ-ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ: &quot;ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ''ਵਸੁਧਿਵ ਕੁਟੂਮਬਾਕ'' ਆਦਿ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕੋ ਅਰਥ ਹੈ।&quot; ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ: {{quote|ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦਾ ਅੰਤਮ ਟੀਚਾ ਪੂਰਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਰੱਬ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਘਿਰਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਰੇਗਾ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਲਈ ਪਾਗਲ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੇਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਰਚ, ਰੱਬ ਅਤੇ ਧਰਮ; ਰਾਜ; ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਜਾਇਦਾਦ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=Rao1997/&gt;}}

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ [[ਕੇ ਐਨ ਪਾਨੀਕਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ।&lt;ref name=HINDUBSMP /&gt; ਸਿਆਸੀ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਜੇਸਨ ਐਡਮਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਲੇਨਿਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ&lt;ref name=Adams/&gt; 1926 ਤੋਂ ਅੱਗੇ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਨੋਟਬੁੱਕ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਟਰੌਟਸਕੀ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੰ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਪੁੱਛੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|author=Chinmohan Sehanavis |url=http://www.mainstreamweekly.net/article351.html |title=Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life |work=Mainstream Weekly |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153113/http://www.mainstreamweekly.net/article351.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਵੀ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=Adams/&gt;

===ਨਾਸਤਿਕਤਾ===
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਾਕੂਨਿਨ, ਲੈਨਿਨ, ਟ੍ਰਾਟਸਕੀ - ਸਾਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਹੰਮ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਕਾਮਨ ਸੇਂਸ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ।


1930-31 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀ [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ|ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜੱਥਾ]] ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ, ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ: &quot;ਤੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈਂ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਉਮੈ ਹੈ ਜੋ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਪਰਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ&quot;। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ &quot;[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]&quot; ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਘਮੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿੱਥ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੈਰ-ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ, ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਦ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਪੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਯੋਗ ਫੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖਤਰਾ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਉਹ ਦੁਖੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਬੇਬੱਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|2=|title=Why I am an Atheist|website=http://thedemocraticbuzzer.com|access-date=2019-04-15|archive-date=2019-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190328124834/http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, &quot;ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓਗੇ।&quot; ਮੈਂ ਕਿਹਾ, &quot;ਨਹੀਂ, ਪਿਆਰੇ ਸ੍ਰੀਮਾਨ, ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਛੋਟੇ ਸੁਆਰਥੀ ਇਰਾਦੇ ਲਈ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। &quot;ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਦੋਸਤੋ, ਕੀ ਇਹ ਘਮੰਡ ਹੈ? ਜੇ ਇਹ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹਾਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm|title=Why I am an Atheist|website=marxists}}&lt;/ref&gt;}}

===&quot;ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ&quot;===
ਉਸ ਨੇ 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਲੀਫ਼ਲੈਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ: &quot;ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ। ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਡਿੱਗ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਬਚ ਗਏ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8 |work=Letters, Writings and Statements of Shaheed Bhagat Singh and his Copatriots |title=Leaflet thrown in the Central Assembly Hall, New Delhi at the time of the throwing bombs. |accessdate=11 October 2011 |publisher=Shahid Bhagat Singh Research Committee, Ludhiana|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153306/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Pamela |last=Philipose |title=Is this real justice? |date=10 September 2011 |url=http://www.thehindu.com/arts/magazine/article2442039.ece |work=The Hindu |accessdate=20 November 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151534/http://www.thehindu.com/features/magazine/article2442039.ece|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰਣਥ ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 20 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਆਫੀ ਲਈ ਖਰੜਾ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ==
[[ਤਸਵੀਰ:Shaheed Bhagat Singh. Rewalsar, Himachal Pradesh.jpg|right|frameless]]
ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ &quot;ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕੌਮੀ ਜਾਗਰਣ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ:&quot;ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਲੜਾਕੂ ਸੀ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ... ਉਹ ਇੱਕ ਚੰਗਿਆੜੀ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜੋ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਕੀਤਾ।&quot; ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ:&quot;ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.newsclick.in/happy-birthday-shaheed-bhagat-singh-interview-professor-chaman-lal|title=ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=|first=|date=28 Sep 2016|website=newsclick|publisher=newsclick|access-date=28 Sep 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh 1968 stamp of India.jpg|thumb|1968 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਸਿੰਘ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Pinney&quot; /&gt; ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼੍ਰੇਣੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਢੁਕਵੀਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ, ਸੰਸਦੀ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਨਕਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਤਰੀਕਾ ਸਮੱਸਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ, ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਕਸਲਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਕਸਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਤਿਕਥਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.sacw.net/article22.html |title=Book review: Why the Story of Bhagat Singh Remains on the Margins? |accessdate=2011-10-29|last=Singh |first=Pritam |date=24 September 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151416/http://www.sacw.net/article22.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;}}

* 15 ਅਗਸਤ 2008 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 18 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ [[ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ]] ਵਿੱਚ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Aditi |last=Tandon |title=Prez to unveil martyr's 'turbaned' statue |date=8 August 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm#16 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152945/http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp |title=Bhagat Singh and B.K. Dutt|accessdate=3 December 2011 |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151310/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:National Martyrs Memorial Hussainiwala closeup.jpg|thumb|ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]

* ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। 17 ਜਨਵਰੀ 1961 ਨੂੰ, ਸੂਲੇਮੰਕੀ ਹੈਡ ਵਰਕਜ਼ ਨੇੜੇ 12 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt; ਉਥੇ ਹੀ 19 ਜੁਲਾਈ 1965 ਨੂੰ ਬੱਤੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot; /&gt; 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ (1971)|1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਲੜਾਈ]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ |url=https://vaisakhi.co.in/%e0%a8%b6%e0%a8%b9%e0%a9%80%e0%a8%a6-%e0%a8%ad%e0%a8%97%e0%a8%a4-%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b0%e0%a8%98/ |url-status=dead |accessdate=26 ਸਤੰਬਰ 2023 |publisher=Vaisakhi Publisher, Punjab, India |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926033533/https://vaisakhi.co.in/%E0%A8%B6%E0%A8%B9%E0%A9%80%E0%A8%A6-%E0%A8%AD%E0%A8%97%E0%A8%A4-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98/ }}&lt;/ref&gt; ਪਰ 1973 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot;&gt;{{cite news |title=Shaheedon ki dharti |date=3 July 1999 |work=The Tribune |location=India |url=http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm#3 |accessdate=11 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150708/http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ''ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੇਲਾ'' 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਸਮਾਰਕ ਵਿਖੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm |title=Dress and Ornaments |accessdate=21 October 2011|work=Gazetteer of India, Punjab, Firozpur (First Edition) |year=1983 |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150557/http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chander |last=Parkash |title=National Monument Status Eludes Building |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#9 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ 50 ਵੀਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ, ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਰੇਤ, ਅਤੇ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਅਖਬਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਨੂੰ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=museum&gt;{{cite news |first=Sarbjit |last=Dhaliwal |author2=Amarjit Thind |title=Policemen make a beeline for museum |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#2 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪੰਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਨੋਟਸ ਭੇਜੇ ਸਨ,&lt;ref name=museum /&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਵਾਲੀ ''[[ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ]]'' ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਜੀ ਵਸਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm |title=Chapter XIV (f) |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Jalandhar |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150255/http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm |title=Chapter XV |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Nawanshahr|publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150114/http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2009 ਵਿੱਚ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ {{INR}}168 ਮਿਲੀਅਨ ($ 2.3 ਮਿਲੀਅਨ) ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|title=Bhagat Singh memorial in native village gets go ahead|date=30 January 2009|publisher=[[Indo-Asian News Service]]|accessdate=22 March 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150011/http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ]] ਨੇ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਥਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਲਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜਾਇਬਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲੀ ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 28 ਸਤੰਬਰ 2007 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਉਤਸਵ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt /&gt;&lt;ref name=rare /&gt;

===ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ===
[[ਤਸਵੀਰ:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|210px|ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਨੇੜੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ]]
ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Sharmila |last=Ravinder |title=Bhagat Singh, the eternal youth icon |date=13 October 2011 |url=http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/entry/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon |work=The Times of India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145727/http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=Bhagat Singh: Hero then, hero now |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#6 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=We salute the great martyr Bhagat Singh |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#8 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2008 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ'' ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ &quot;ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ&quot; ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=S. |last=Prasannarajan |title=60 greatest Indians |date=11 April 2008 |url=http://indiatoday.intoday.in/story/60+greatest+Indians/1/6964.html |work=[[India Today]] |accessdate=7 December 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152706/http://indiatoday.intoday.in/story/60%2Bgreatest%2BIndians/1/6964.html |archivedate=1 October 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ''ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਸਥਾਨ'' ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=In memory of Bhagat Singh |date=1 January 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145058/http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ 23 ਮਾਰਚ 2001&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2001 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015706/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 2005&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2005 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015242/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੌਨ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਆਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਮੰਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਦਮਾਨ ਚੌਂਕ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{ cite news |title=Bhagat Singh: ‘Plan to rename chowk not dropped, just on hold’| date= 18 December 2012|url=http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/ |newspaper=The Express Tribune |accessdate=26 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144830/http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=It's now Bhagat Singh Chowk in Lahore |date=30 September 2012 |url=http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true |work=[[The Hindu]] |accessdate=2 October 2012 |location=Chennai, India |first=Anita |last=Joshua|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144058/http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; 6 ਸਤੰਬਰ 2015 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੌਕ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਨਾਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;BSMFP&quot;&gt;{{cite news |title=Plea to prove Bhagat's innocence: Pak-based body wants speedy hearing |url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |date=6 September 2015 |work=Hindustan Times |accessdate=8 September 2015 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6bOhkydCu?url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |archivedate=8 September 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt;


==== ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1954) ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਬੀਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ''ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1963) ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੰਮੀ ਕਪੂਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ''ਸ਼ਹੀਦ'' (1965) ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ]] ਨੇ ਅਤੇ ''ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1974) ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੋਮ ਦੱਤ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਫਿਲਮਾਂ 2002 ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ'', ''23 ਮਾਰਚ 1931: ਸ਼ਹੀਦ'' ਅਤੇ ''ਦੀ ਲੈਜੇਡ ਆਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ [[ਸੋਨੂੰ ਸੂਦ]], [[ਬੌਬੀ ਦਿਓਲ]] ਅਤੇ [[ਅਜੇ ਦੇਵਗਨ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.indiatoday.in/movies/celebrities/story/dara-singhs-best-bollywood-moments-shaheed-bhagat-singh-109052-2012-07-12|title=Dara Singh's best Bollywood moments: Amar Shaheed Bhagat Singh|date=12 July 2012|accessdate=1 July 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.freepressjournal.in/featured-blog/bhagat-singh-death-anniversary-7-movies-based-on-the-life-of-bhagat-singh/1241877|title=Bhagat Singh death anniversary: 7 movies based on the life of Bhagat Singh|accessdate=22 March 2018}}&lt;/ref&gt;

ਸਿਧਾਰਥ ਨੇ ਫਿਲਮ ''[[ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ]]'' (2006), ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦੀ ਫਿਲਮ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|first=Rajiv |last=Vijayakar |title=Pictures of Patriotism |date=19 March 2010 |publisher=[[Screen (magazine)|Screen]] |url=http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100809025848/http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |archivedate=9 August 2010 }}&lt;/ref&gt; [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]] ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ'' ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਰਮ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਸਟਾਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ''ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ'', ਜੋ ਕਿ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/ive-been-wanting-to-play-bhagat-singh-karam-rajpal/articleshow/64115143.cms|title=I've been wanting to play Bhagat Singh: Karam Rajpal|accessdate=27 May 2018}}&lt;/ref&gt;

2008 ਵਿਚ, ''[[ਨਹਿਰੂ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਐਂਡ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]'' ਅਤੇ ''[[ਅਨਹਦ (ਐਨਜੀਓ)|ਅਨਹਦ]]'', ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 40-ਮਿੰਟ ਦੀ ਇੱਕ ਡੌਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਇਨਕਲਾਬ'' ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ [[ਗੌਹਰ ਰਜ਼ਾ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=New film tells 'real' Bhagat Singh story |date=13 July 2008 |work=Hindustan Times |url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoL36hh?url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Documentary on Bhagat Singh |date=8 July 2008 |url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoGmFaz?url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਥੀਏਟਰ====
ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਭੀੜ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਰਹੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Partitions within |date=26 January 2012 |url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |work=The Hindu |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoBEUJC?url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Shreya |last=Ray |title=The lost son of Lahore |date=20 January 2012 |url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |work=[[Live Mint]] |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66ao4hUQ4?url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanawar students dramatise Bhagat Singh's life |date=n.d. |url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |work=Day and Night News |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anxTWhA?url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਗਾਣੇ====
[[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ, ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਣੇ, &quot;ਸਰਫਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬੇਸੰਤ ਚੋਲਾ&quot; ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Yogendra |last=Bali |title=The role of poets in freedom struggle |date=August 2000 |publisher=[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] |url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |work=Press Information Bureau |accessdate=4 December 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anqlzCn?url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;films&quot;&gt;{{cite news |title=A non-stop show&amp;nbsp;... |date=3 June 2002 |url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aovff0n?url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;
====ਹੋਰ====
1968 ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ 61 ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |title=Bhagat Singh and followers |accessdate=20 November 2011 |work=Indian Post |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anegLfh?url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt; 2012 ਵਿੱਚ ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ₹ 5 ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|title=Issue of coins to commemorate the occasion of &quot;Shahid Bhagat Singh Birth Centenary&quot;|url=https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|website=rbi.org.in|publisher=Reserve Bank of India|accessdate=1 October 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001143633/https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist|2}}

==ਕੰਮ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ==
* {{citation |last1=Bakshi |first1=S.R. |last2=Gajrani |first2=S. |last3=Singh |first3=Hari |title=Early Aryans to Swaraj |volume=10: Modern India |publisher=Sarup &amp; Sons |location=New Delhi |year=2005 |url=https://books.google.com/books?id=7fXK3DiuJ5oC |isbn=978-8176255370}}
* {{citation|last=Gaur|first=I.D.|title=Martyr as Bridegroom|url=https://books.google.com/books?id=PC4C3KcgCv0C|date=1 July 2008|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-84331-348-9}}
*{{citation|last=Grewal|first=J.S.|title=The Sikhs of the Punjab|url=https://books.google.com/books?id=2_nryFANsoYC|year=1998|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-63764-0}}
* {{citation |last=Gupta|first=Amit Kumar |title=Defying Death: Nationalist Revolutionism in India, 1897–1938 |journal=Social Scientist |volume=25 |issue=9/10 |date=September–October 1997 |pages=3–27 |jstor=3517678}} {{subscription required}}
*{{citation|last=Moffat|first=Chris|editor1=Kama Maclean |editor2= J. David Elam |title=Revolutionary Lives in South Asia: Acts and Afterlives of Anticolonial Political Action|chapter-url=https://books.google.com/books?id=TnSFCwAAQBAJ&amp;pg=PA73|year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-63712-7|pages=73–89|chapter=Experiments in political truth}}
* {{citation |title=Bhagat Singh as 'Satyagrahi': The Limits to Non-violence in Late Colonial India |journal=[[Modern Asian Studies]] |date=May 2009 |first=Neeti |last=Nair |volume=43 |issue=3 |pages=649–681 |jstor=20488099 |doi=10.1017/S0026749X08003491 |subscription=yes}}
* {{citation |last=Nayar |first=Kuldip |authorlink=Kuldip Nayar |year=2000 |url=https://books.google.com/books?id=bG9lA6CrgQgC |title=The Martyr Bhagat Singh: Experiments in Revolution |publisher=Har-Anand Publications |isbn=978-81-241-0700-3}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005a |url=https://books.google.com/books?id=PEwJQ6_eTEUC |title=Bhagat Singh |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd. |isbn=978-81-288-0827-2}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005b |url=https://books.google.com/books?id=sudu7qABntcC
|title=Chandra Shekhar Azad (An Immortal Revolutionary of India) |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.
|isbn=978-81-288-0816-6}}
* {{citation |display-editors=3 |editor4-last=Singh |editor4-first=Babar |editor3-last=Singh |editor3-first=Bhagat |editor2-last=Yadav |editor2-first=Kripal Chandra |editor1-last=Sanyal |editor1-first=Jatinder Nath |url=https://books.google.com/books?id=B7zHp7ryy_cC |title=Bhagat Singh: a biography |publisher=Pinnacle Technology |isbn=978-81-7871-059-4 |year=2006 |origyear=1931 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{dubious|date=April 2015}}
* {{citation |last2=Hooja |first2=Bhupendra |last1=Singh |first1=Bhagat |url=https://books.google.com/books?id=OAq4N60oopEC |title=The Jail Notebook and Other Writings |publisher=LeftWord Books |year=2007 |isbn=978-81-87496-72-4}}
* {{citation |title=Review article |journal=Journal of Punjab Studies |date=Fall 2007 |first=Pritam |last=Singh |volume=14 |issue=2 |pages=297–326|accessdate=8 October 2013|url=http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001140644/http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archivedate=1 October 2015}}
*{{citation|last=Tickell|first=Alex|title=Terrorism, Insurgency and Indian-English Literature, 1830–1947|url=https://books.google.com/books?id=wJhD6My4tR0C|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-61840-6}}
* {{Cite book |last=Datta |first=Vishwanath |year=2008 |title=Gandhi and Bhagat Singh |url=https://books.google.com/books?id=wvHNPQAACAAJ |publisher=Rupa &amp; Co. |isbn=978-81-291-1367-2 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{Cite book|last2=Singh|first2=Bhagat|last1=Habib|first1=Irfan S.|authorlink1=Irfan Habib|url=https://books.google.com/books?id=JoIMAQAAMAAJ|year=2007|title=To make the deaf hear: ideology and programme of Bhagat Singh and his comrades|publisher=Three Essays Collective |isbn=978-81-88789-56-6}}
*{{cite book|last1=MacLean|first1=Kama|title=A revolutionary history of interwar India : violence, image, voice and text|url=https://archive.org/details/revolutionaryhis0000macl|date=2015|publisher=OUP|location=New York|isbn=978-0190217150}}
* {{cite book |title=Changing Homelands |first=Neeti |last=Nair |publisher=Harvard University Press |year=2011 |isbn=978-0-674-05779-1 |url=https://books.google.com/books?id=o-NoCp9Lc24C}}
* {{cite book |last=Noorani |first=Abdul Gafoor Abdul Majeed |title=The Trial of Bhagat Singh: Politics of Justice |publisher=Oxford University Press |year=2001 |origyear=1996 |isbn=978-0-19-579667-4}}
*{{cite book|last1=Sharma|first1=Shalini|title=Radical Politics in Colonial Punjab: Governance and Sedition|date=2010|publisher=Routledge|location=London|isbn=978-0415456883}}
* {{cite book |last2=Singh |first2=Trilochan |last1=Singh |first1=Randhir |authorlink1=Randhir Singh (Sikh)
|title=Autobiography of Bhai Sahib Randhir Singh: freedom fighter, reformer, theologian, saint and hero of Lahore conspiracy case, first prisoner of Gurdwara reform movement |publisher=Bhai Sahib Randhir Singh Trust |year=1993}}
*{{cite book|last1=Waraich|first1=Malwinder Jit Singh|title=Bhagat Singh: The Eternal Rebel|date=2007|publisher=Publications Division|location=Delhi|isbn=978-8123014814}}
* {{cite book |last2=Sidhu |first2=Gurdev Dingh |last1=Waraich |first1=Malwinder Jit Singh
|title=The hanging of Bhagat Singh : complete judgement and other documents |publisher=Unistar |location=Chandigarh |year=2005}}

==ਬਾਹਰਲੇ ਲਿੰਕ==
{{Sister project links|d=Q377808|c=category:Bhagat Singh|s=ਲੇਖਕ:ਭਗਤ ਸਿੰਘ|n=no|b=no|wikt=no|v=no|voy=no|m=no|mw=no|species=no}}
* [http://www.shahidbhagatsingh.org/ Bhagat Singh biography, and letters written by Bhagat Singh]
* [http://www.outlookindia.com/article.aspx?208908 His Violence Wasn't Just About Killing], ''[[Outlook (Indian magazine)|Outlook]]''
* [http://www.tribuneindia.com/2011/20110508/edit.htm#1 The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people], ''[[Tribune India|The Tribune]]''
* [https://www.thequint.com/news/world/pakistans-bhagat-singh-tracing-the-martyrs-footsteps-in-lahore Tracing the Martyr's Footsteps in Lahore], ''[[The Quint]]''

{{Indian independence movement}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1931]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਸਤਿਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]]</text>
      <sha1>0l85u9g4tq12d2abo9zxq15wcq417fk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775366</id>
      <parentid>775364</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:11:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775366</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="140176" sha1="4tq8zuueh1gjhjn52ecvwgx7yhl1qky" xml:space="preserve">{{about|ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ|ਭਾਰਤੀ-ਅਮਰੀਕੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁਨ|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ}}
{{Infobox person
| name               = ਭਗਤ ਸਿੰਘ
| image              = Bhagat Singh 1929.jpg
| caption            = 1929 ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ
| party              = 
| native_name        = 
| native_name_lang   = 
| other_names        = ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ''
| birth_date         = {{birth date|df=yes|1907|09|27}}&lt;ref name=combined-birth-date-27-9&gt;
*{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu]|year=2004}}
*{{citation|year=2021|chapter= Bhagat Singh|title=Encyclopedia Britannica|chapter-url= https://www.britannica.com/biography/Bhagat-Singh}}
*{{citation|last1=Mittal|first1=Satish Chandra|last2=National Council for Educational Research and Training(India)|title=Modern India: a textbook for Class XII|series=Textbooks from India|volume=18|location=New Delhi|publisher=National Council for Educational Research and Training|page=219|year=2004|oclc=838284530|isbn=9788174501295}}
*{{citation|last1=Singh|first1=Bhagat|last2=Gupta|first2=D. N.|title=Selected Writings|location=New Delhi|publisher=National Book Trust|year=2007|editor1-last=Gupta|editor1-first=D. N.|editor2-last=Chandra|editor2-first=Bipan|isbn=9788123749419|oclc=607855643|page=xi}}&lt;/ref&gt;
| birth_place        = [[ਬੰਗਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਬੰਗਾ]], [[ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਫੈਸਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_date         = {{death date and age|df=yes|1931|03|23|1907|09|27}}
| death_place        = [[ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਲਾਹੌਰ|ਲਾਹੌਰ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ]], [[ਲਾਹੌਰ]], [[ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ]], [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]]&lt;br /&gt;(ਹੁਣ [[ਲਾਹੌਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਪੰਜਾਬ]], ਪਾਕਿਸਤਾਨ)
| death_cause        = ਫ਼ਾਂਸੀ
| monuments          = [[ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]
| movement           = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
| criminal_charges   = ਜੌਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ&lt;ref name=odnb-bhagat_singh&gt;{{Cite ODNB|id=73519|last=Deol|first=Jeevan Singh|year=2004|title=Singh, Bhagat [known as Bhagat Singh Sandhu|quote=The trial of Bhagat Singh and a number of his associates from the Hindustan Socialist Republican Association for the killing of Saunders and Channan Singh followed. On 7 October 1929 Bhagat Singh, Rajguru, and Sukhdev Thapar were sentenced to death.Bhagat Singh, Sukhdev Thapar, and Shiv Ram Hari Rajguru were executed by hanging at the central gaol, Lahore, on 23 March 1931.}}&lt;/ref&gt;
| criminal_penalty   = [[ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ]]
| criminal_status    = 
| mother             = ਵਿਦਯਾਵਤੀ
| father             = ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
| signature          = Bhagat-singh-signature.jpg
| notable_works      = ''[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]''
| organization       = [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]]&lt;br /&gt;[[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]]
}}

'''ਭਗਤ ਸਿੰਘ''' (27 ਸਤੰਬਰ 1907&lt;ref name=combined-birth-date-27-9 /&gt;{{efn|name=birth2|Whereas most sources state 27 September 1907 to be Bhagat Singh's birth date,&lt;ref name=combined-birth-date-27-9/&gt; some mention 28 September 1907.&lt;ref name=sohi-parashar-birth/&gt; Some others mention both 27 September and 28 September in different contexts.&lt;ref name=chaman-yates-moffat/&gt; One scholar has suggested that 27 September was widely celebrated in India as Bhagat Singh's birthday until the turn of the 21st century when [[Google]]'s celebration of its founding on that day began to critically affect Indian media's coverage of the birthday.&lt;ref name=phanjoubam-2016/&gt;}}&amp;nbsp;– 23 ਮਾਰਚ 1931) [[ਭਾਰਤ]] ਦਾ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ, [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਅਤੇ [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]] ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਾਂਸੀ ਤੇ ਲਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੌਲਿਕ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਘੋਖਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://punjabitribuneonline.com/news/editorials/march-23-legacy-thoughts-of-shaheed-bhagat-singh-59583|title=23 ਮਾਰਚ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ: ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=Service|first=Tribune News|website=Tribuneindia News Service|language=pa|access-date=2021-03-24}}&lt;/ref&gt;

1928 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ|ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]] ਨੇ 21 ਸਾਲਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਜੌਨ ਸਾਂਡਰਸ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਕੇ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਦਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਜੇਮਜ਼ ਸਕੌਟ ਨਾਂ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲਿਸ ਸੁਪਰਿਨਟੈਂਡੈਂਟ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਸੀ।{{sfn|Moffat|2016|pp=83, 89}}

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ [[ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ ਜਿਲ੍ਹਾ|ਲਾਇਲਪੁਰ]] (ਫੈਸਲਾਬਾਦ) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੰਗਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ [[ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ]] (ਹੁਣ [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]]) ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ [[ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ]] ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਦਯਾਵਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਜੱਟ ਸਿੱਖ{{sfnp|Gaur|2008|p=53|ps=}} ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]] ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਚਾਚਿਆਂ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਉਸ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਕੁਝ [[ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ|ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰਗਰਮ ਸੀ।&lt;ref name=s380&gt;{{citation |title=Punjab Reconsidered: History, Culture, and Practice |editor1-first=Anshu |editor1-last=Malhotra |editor2-first=Farina |editor2-last=Mir |year=2012 |isbn=978-0-19-807801-2 |chapter=Bhagat Singh: A Politics of Death and Hope |first=Simona |last=Sawhney |doi=10.1093/acprof:oso/9780198078012.003.0054 |publisher=Oxford University Press|page=380}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ, ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ]] ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ, [[ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ]], ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਜਿਸਦਾ ਭਗਤ ਸਿੱਘ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।{{sfnp|Gaur|2008|pp=54–55|ps=}} ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਚਾਚੇ [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] ਅਤੇ [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ|ਹਰਦਿਆਲ]] ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸਰਗਰਮ [[ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ|ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤਹਿਤ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1910 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਚਾਚੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=138|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬੋਰਡ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਹਾਈ ਸਕੂਲ [[ਲਹੌਰ]] ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। [[ਅੰਗਰੇਜ਼]] ਇਸ ਸਕੂਲ ਨੂੰ 'ਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਨਰਸਰੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਵੇਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। [[ਉਰਦੂ]] ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਲਹੌਰ]] ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|pp=20–21|ps=}} ਉਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ''ਆਰਿਆ ਸਮਾਜੀ ਸੰਸਥਾ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ ਵੈਦਿਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ'' ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਦਵਾਇਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot;&gt;{{cite news |first=Roopinder |last=Singh |title=Bhagat Singh: The Making of the Revolutionary |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=17 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930145024/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/main6.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

1919 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ 12 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼|ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ]] ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|pp=12–13|ps=}} ਜਦੋਂ ਉਹ 14 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 20 ਫਰਵਰੀ 1921 ਨੂੰ [[ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ|ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Sanyal|Yadav|Singh|Singh|2006|p=13|ps=}} [[ਨਾਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ]] ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]] ਦੇ [[ਅਹਿੰਸਾ]] ਦੇ [[ਦਰਸ਼ਨ]] ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਨੌਜਵਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ'' ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=20–21|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat singh noncooperation.jpg|thumb|right|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉੱਪਰ ਸੱਜਿਓ ਚੌਥੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ [[ਪੱਗ]] ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਡਰਾਮਾ ਕਲੱਬ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਹੈ]]

1923 ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਨਾਟ-ਕਲਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। 1923 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਇੱਕ ਨਿਬੰਧ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇਹ ਉਸਨੇ [[ਜੂਜ਼ੈੱਪੇ ਮਾਤਸੀਨੀ]] ਦੀ ਯੰਗ ਇਟਲੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਉਸਨੇ ਮਾਰਚ 1926 ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਗਠਨ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ,{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=14|ps=}} ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]], [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਅਤੇ [[ਅਸ਼ਫ਼ਾਕਉਲਾ ਖ਼ਾਨ]] ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੀਡਰ ਸਨ।{{sfnp|Singh|2007|ps=}} ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ [[ਵਿਉਂਤਬੱਧ ਵਿਆਹ]] ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ [[ਕਾਨਪੁਰ|ਕਾਨਪੁਰ]] ਚਲਾ ਗਿਆ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt; ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਜੋ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਾਰਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ, ਕੋਈ ਆਰਾਮ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਲੁਭਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।&lt;ref name=&quot;Tribune2011&quot; /&gt;}}

ਪੁਲੀਸ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਉਹਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਚਿੰਤਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਈ 1926 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਇੱਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਮਈ 1927 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਉਸ ਨੇ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ, [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] ਅਤੇ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ [[ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ]] ਦੁਆਰਾ ਛਾਪੇ ਗਏ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।

ਉਸਨੇ [[ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ|ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਰਸਾਲੇ '''''ਕਿਰਤੀ'',''' ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ '''''ਵੀਰ ਅਰਜੁਨ''''' ਅਖਬਾਰ ਲਈ ਲਿਖਿਆ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਬਲਵੰਤ, ਰਣਜੀਤ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵਰਗੇ ਲੁਕਵੇਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=100|ps=}}

==ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ==

=== ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ===

1928 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣ ਲਈ [[ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ]] ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਮਿਸ਼ਨ 30 ਅਕਤੂਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਭੀੜ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਗਈ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}। ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਅਫ਼ਸਰ ''ਸਕਾਟ'' ਨੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ 17 ਨਵੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਸੱਟਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ।{{sfnp|Rana|2005a|p=36|ps=}}&lt;ref name=Vaidya&gt;{{citation |title=Historical Analysis: Of means and ends |journal=[[Frontline (magazine)|Frontline]] |date=14–27 April 2001 |first=Paresh R. |last=Vaidya |volume=18 |issue=8|url=http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070829191713/http://www.frontlineonnet.com/fl1808/18080910.htm |archivedate=29 August 2007 |accessdate=9 October 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Friend/&gt;

ਭਗਤ ਐੱਚ.ਆਰ.ਏ. ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁਖ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਅਤੇ 1928 ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।&lt;ref name=s380/&gt; ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ. ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ।{{sfnp|Singh|Hooja|2007|p=16|ps=}} ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]], [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]] ਅਤੇ [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ|ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]] ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਯੋਜਨਾ ਉਸੀਕੀ।{{sfnp|Gupta|1997|ps=}} ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋਹਨ ਪੀ. ਸਾਂਡਰਸ, ਜੋ ਸਹਾਇਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=39|ps=}}

[[ਤਸਵੀਰ:Pamphlet by HSRA after Saunders murder.jpg|thumb|ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ]] ਵਲੋਂ, ਬਲਰਾਜ (ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜਾਦ ਦਾ ਗੁਪਤ ਨਾਮ) ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲਾ ਪੈਂਫਲਟ]]

ਨੌਵਜਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ''ਦ ਪੀਪਲ'' ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਏ ਨੇ 1925 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।&lt;ref name=Nair/&gt; ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਤਲ ਦੀ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਾਰਵਾਈ ਵਜੋਂ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ : {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਕੰਮ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕਸਬੇ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਣਗਿਣਤ ਗਾਣੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਸਨੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੀ।&lt;ref name=Mittal&gt;{{citation |last1=Mittal|first1=S.K. |last2 = Habib|first2=Irfan |title=The Congress and the Revolutionaries in the 1920s |authorlink2=Irfan Habib |journal=Social Scientist |volume=10 |issue=6 |date=June 1982 |pages=20–37 |jstor=3517065}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Nair&gt;{{citation|last=Nair|first=Neeti|title=Changing Homelands|url=https://books.google.com/books?id=sbqF0z3d7cUC|year=2011|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-06115-6}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

===ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣਾ===
ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੁਲਿਸ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਸੜਕ ਦੇ ਪਾਰ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲੇ। ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹੈੱਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾ ਟਲਿਆ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।{{sfnp|Rana|2005b|p=65|ps=}} ਉਹ ਉਥੋਂ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਲੀਕੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੁਲਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਰੋਕ ਦਿੱਤੇ; ਸੀ.ਆਈ.ਡੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ। ਉਹ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਲੁਕੇ ਗਏ। 19 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ [[ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ]] ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਐਚ.ਐਸ.ਆਰ.ਏ ਮੈਂਬਰ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਰਸਤੇ [[ਹਾਵੜਾ]] [[ਕੋਲਕਾਤਾ|(ਕੋਲਕਾਤਾ)]] ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ, ਦੋਵੇਂ ਲੋਡਡ ਰਿਵਾਲਵਰ ਲੈ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਘਰ ਛੱਡ ਗਏ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਪੱਛਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ (ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨ ਲਈ ਸੀ), ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕ ਨੌਕਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਕਵਨਪੋਰ (ਹੁਣ ਕਾਨਪੁਰ) ਆ ਗਏ। ਉਥੇ ਉਹ ਲਖਨਊ ਲਈ ਇੱਕ ਟ੍ਰੇਨ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹਾਵੜਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ 'ਸੀ ਆਈ ਡੀ' ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਆਈ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}} ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਬਨਾਰਸ ਲਈ ਅਲੱਗ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਹਾਵੜਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।{{sfnp|Rana|2005a|p=39|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=42–44|ps=}}

=== 1929 ਅਸੈਂਬਲੀ ਘਟਨਾ ===
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਖਿਲਾਫ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਡਰਾਮੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ [[ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ]] ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਾਦੂ ਦੀ ਲਾਲਟਨ ਖਰੀਦਣਾ। 1929 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਐਚ ਐਸ ਆਰ ਏ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਨਾਟਕੀ ਐਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਚੈਂਬਰ ਆਫ਼ ਡਿਪਟੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਅਗਸਟਸ ਵੈੱਲਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਬ ਵਿਸਫੋਟ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਨਾਮਾਤਰ ਇਰਾਦਾ [[ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਬਿੱਲ]] ਅਤੇ [[ਵਪਾਰ ਵਿਵਾਦ ਐਕਟ]] ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵੱਲੋਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਅਸਲ ਇਰਾਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤ ਸਕਣ।
ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਨ ਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਉਨ੍ਹਾੰ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਜਹੀਨ ਆਗੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬਚਾ ਕੇ ਰਖਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵਾਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਹੈ। ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਵਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਨਾਮ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਚੁਣਵੀਂ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1929 ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੰਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ [[ਬੰਬ]] ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ,&lt;ref name=Nair/&gt; ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਵਿੱਤ ਮੈਂਬਰ ਜਾਰਜ ਅਰਨੇਸਟ ਸ਼ੂਟਰ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Bombs Thrown into Assembly|url=https://news.google.com/newspapers?nid=vf0YIhSwahgC&amp;dat=19290408&amp;printsec=frontpage |page=1 |accessdate=29 August 2013 |newspaper=Evening Tribune |date=8 April 1930}}{{cbignore|bot=medic}}&lt;/ref&gt; ਪੂਰਾ ਹਾਲ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਭੱਜ ਸਕਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਕਬੂਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਭੱਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੰਬ ਫਟਣ ਦੇ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ [[ਇਨਕਲਾਬ-ਜਿੰਦਾਬਾਦ]] ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਪੁਲਿਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

===ਅਸੈਂਬਲੀ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ===
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨੈਤੀ ਨਾਇਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, &quot;ਇਸ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਜਨਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ।&quot;&lt;ref name=Nair/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ।{{sfnp|Mittal|Habib|1982|ps=}} ਫਿਰ ਵੀ, ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ &quot;ਡਰਾਮਾ&quot; ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਨੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਸਟੇਟਮੈਂਟ ਲਿਖ ਕੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: {{quote|ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹਾਂ ...ਨਾ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ''ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ'' ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਮੰਨਣ ਅਨੁਸਾਰ 'ਪਾਗਲ' ਹਾਂ ... ਤਾਕਤ ਜਦੋਂ ਹਮਲਾਵਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ 'ਹਿੰਸਾ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ, ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਹੈ।&lt;ref name=Nair/&gt;}}

ਮਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸੁਣਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਕੱਦਮਾ ਜੂਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। 12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਬਦਨੀਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਸਫੋਟ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ&quot; ਲਈ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Gaur|2008|p=101|ps=}}{{sfnp|Nayar|2000|pp=76–78|ps=}} ਦੱਤ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਅਸਫ ਅਲੀ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref name=Lal&gt;{{citation |last=Lal |first=Chaman |title=April 8, 1929: A Day to Remember |date=11 April 2009 |url=http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html |work=Mainstream |accessdate=14 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142556/http://www.mainstreamweekly.net/article1283.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

===ਗਿਰਫ਼ਤਾਰੀ ===
1929 ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ [[ਸਹਾਰਨਪੁਰ]] ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਸੁਖਦੇਵ, [[ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ]] ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ 'ਤੇ ਵੀ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਕਾਰ ਮੁਖਬਰ ਬਣ ਗਏ। ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੁਲਿਸ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬਾਰੀ, ਅਤੇ ਬੰਬ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref name=Friend&gt;{{citation |last=Friend|first=Corinne |title=Yashpal: Fighter for Freedom – Writer for Justice |journal=Journal of South Asian Literature |volume=13 |issue=1 |year=1977 |pages=65–90 [69–70]|jstor=40873491}} {{subscription required}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ 21 ਹੋਰਨਾਂ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਏ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref name=Dam&gt;{{citation |title=Presidential Legislation in India: The Law and Practice of Ordinances |first=Shubhankar |last=Dam |publisher=Cambridge University Press |year=2013 |isbn=978-1-107-72953-7 |url=https://books.google.com/books?id=RvxGAgAAQBAJ&amp;pg=PA44|page=44}}&lt;/ref&gt;

====ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ====
ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਬਿਆਨ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਅਤੇ ਚੰਨਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ&gt;{{citation |title=The Trial of Bhagat Singh |journal=India Law Journal |url=http://www.indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html |volume=1 |issue=3 |date=July–September 2008 |accessdate=11 October 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001142717/http://indialawjournal.com/volume1/issue_3/bhagat_singh.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤਕ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=81|ps=}} ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਮਿਆਂਵਾਲੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Lal/&gt; ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਕ ਖੁਰਾਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਈਆ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ, ਸਵੈ-ਪਛਾਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖਾਣੇ ਦੇ ਮਿਆਰ, ਕੱਪੜੇ, ਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ-ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।{{sfnp|Nayar|2000|pp=83–89|ps=}}&lt;ref name=Nair/&gt;

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੇ ਜੂਨ 1929 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਜਨਤਕ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ [[ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ]] ਅਖਬਾਰ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਜਨਤਕ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫੌਜਦਾਰੀ ਕੋਡ ਦੀ [[ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਇਕੱਠ#ਭਾਰਤ|ਧਾਰਾ 144]] ਲਾਗੂ ਕਰਨੀ ਪਈ।&lt;ref name=Nair/&gt;

ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ}}: {{quote|ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 20 ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵੀ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾ ਮਿਲੇਗੀ।}}

[[ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ]] ਨੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਹੜਤਾਲ ਕਰਤਿਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ: {{quote|ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੋਲ ਇੱਕ ਰੂਹ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਆਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ... ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਉਹ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੰਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=When Jinnah defended Bhagat Singh |date=8 August 2005 |work=The Hindu |url=http://www.hindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm |accessdate=2011-10-11 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150234/http://www.thehindu.com/2005/08/08/stories/2005080801672000.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੈਦੀ ਪਿਆਸੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਹੜਤਾਲ ਤੋੜ ਦੇਣ; ਕੋਈ ਵੀ ਲੜਖੜਾਇਆ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੁੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਖਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ। ਮਾਮਲਾ ਅਜੇ ਅਣਸੁਲਝਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਭਾਰਤੀ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ [[ਸ਼ਿਮਲਾ]] ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਅਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਂਡਰਜ਼ ਕਤਲ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੋਰਸਟਲ ਜੇਲ੍ਹ, ਲਾਹੌਰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ 10 ਜੁਲਾਈ 1929 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਾਂਡਰਜ਼ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 27 ਹੋਰ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕਾਟ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਖਾਕਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਕਿੰਗ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜੰਗ ਲੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਵੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟ੍ਰੇਚਰ 'ਤੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਭਾਰ 60 ਕਿਲੋ ਤੋਂ 6.4 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਪਰ &quot;ਸਿਆਸੀ ਕੈਦੀ&quot; ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿੱਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਅਪਰਾਧੀ ਸਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲਕਰਤਾ, ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ, ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ। ਜੇਲ੍ਹ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਨਤ 'ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। 13 ਸਤੰਬਰ 1929 ਨੂੰ, 63 ਸਾਲ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|title=ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦੀ ਮੌਤ|website=The Lallantop|publisher=The Lallantop|access-date=Sept 13 2016|archive-date=2019-04-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20190408084915/https://www.thelallantop.com/jhamajham/jatindra-nath-das-indian-independence-activist-and-revolutionary-who-died-in-lahore-jail-after-a-63-day-hunger-strike/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ [[ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ]] ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ &quot;ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਇਲਾਜ&quot; ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਿੰਦਿਆ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਫਲ ਮੁਲਤਵੀ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.youngbites.com/newsdet.aspx?q=224328|title=ਮੁਹੰਮਦ ਆਲਮ ਅਤੇ ਗੋਪੀ ਚੰਦ ਭਾਰਗਵ ਦਾ ਅਸਤੀਫਾ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਮਤਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ|website=youngbite|access-date=11/20/2018}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਖਿਰਕਾਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੇ 5 ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://economictimes.indiatimes.com/slideshows/nation-world/remembering-the-men-who-shook-up-the-british-raj/prison-hunger-strike/slideshow/57792766.cms|title=ਸਿਂਘ ਦਾ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ|website=economictimes|access-date=23 Mar 2017}}&lt;/ref&gt; ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਗਈ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵੱਲ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਊਨ ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਟੀਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਐਚ. ਕਰਡਨ-ਨੌਡ, ਕਲੰਦਰ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ, ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਲਾਲ ਅਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬਖਸ਼ੀ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਬਚਾਅ ਪੱਖ ਅੱਠ ਵਕੀਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। 27 ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਵਰਮਾ ਨੇ ਗੋਪਾਲ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੁੱਤਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਮੁੱਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸਤਗਾਸਾ ਗਵਾਹ ਬਣਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਗਵਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ।&lt;ref name=rare/&gt; ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ।&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=Hmg-AQAAIAAJ&amp;q=9780195796674&amp;dq=9780195796674 |title=The Trial of Bhagat Singh |author-link=A. G. Noorani|author= Noorani, A.G.|publisher=Oxford University Press |year=1996 |isbn=978-0195796674 |page=339}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;refusaltoattend&quot;&gt;{{cite news |title=Reasons for Refusing to Attend the Court |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court |accessdate=16 February 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930150741/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=refusing_court|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜਾਂ ਐਚਐਸਆਰਏ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਭਗਤ  ਸਿੰਘ ਲਈ ਇੱਕ ਝਟਕਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਫੋਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

====ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ====
ਹੌਲੀ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੇ 1 ਮਈ 1930 ਨੂੰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕੇਸ ਲਈ ਤਿੰਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਵੀ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਅਪੀਲ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; 2 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਇੱਕ ''[[ਹੇਬੀਅਸ ਕਾਰਪਸ]]'' ਪਟੀਸ਼ਨ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਹ ਅਤਿ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ; ਵਾਇਸਰਾਏ ਕੋਲ ਇਨਸਾਫ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ 1915 ਨੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਸਿਰਫ ਕਾਨੂੰਨ-ਅਤੇ-ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਜਿਸਦਾ ਇਸ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਰਡਨ-ਨੌਡ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੁਲਸ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਜੀ. ਟੀ. ਐਚ. ਹੈਮਿਲਟਨ ਹਾਰਡਿੰਗ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁਕਮਾਂ ਅਧੀਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ [[ਐਫ.ਆਈ.ਆਰ.]] ਰਿਪੋਰਟ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੇਸ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਪ੍ਰੌਸੀਕਿਊਸ਼ਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੀ. ਐਨ. ਘੋਸ਼, ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਸਬੂਤ' ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਐਚਐਸਆਰਏ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਹੇ ਸਨ। 10 ਜੁਲਾਈ 1930 ਨੂੰ, ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ 18 ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 15 ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਪਟੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ 30 ਸਤੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਹੋਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਤਿੰਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਾਪਸ ਲਏ ਗਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।{{sfnp|Nayar|2000|p=117|ps=}}

ਆਰਡੀਨੈਂਸ (ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ) 31 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 7 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ 300 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।&lt;ref name=ILJ/&gt; ਦੂਜੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ (ਅਯੋਜਿਆ ਘੋਸ਼, ਜਤਿੰਦਰਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਅਤੇ ਦੇਸ ਰਾਜ) ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਕੈਦ, ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

====ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨੀ====
[[ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਡਿਫੈਂਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਪੀਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਸਹਿਮਤ ਹੋਗਿਆ ਕਿ ਅਪੀਲ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਐਚਐਸਆਰਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰੇਗੀ। ਅਪੀਲਕਰਤਾਵਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਅਯੋਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਪੀਲ ਨੂੰ ਜੱਜ ਵਿਸਕਾਊਂਟ ਡੂਨਡੇਨ ਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

====ਫੈਸਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਰੱਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ [[ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ]] ਨੇ 14 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.myindiamyglory.com/2017/02/13/save-bhagat-singh-mercy-appeal-filed-14-february-1931/|title=ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਦਾ ਇਰਵਿਨ ਅੱਗੇ ਅਪੀਲ ਕਰਨਾ|website=myindiamyglory.com}}&lt;/ref&gt; ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। 19 ਮਾਰਚ 1931 ਦੇ ਆਪਣੇ ਨੋਟਾਂ ਵਿਚ, ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ 24 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਖਬਰ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੰਦਭਾਗਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਪਾਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|title=ਵਾਇਸਰਾਏ ਦਾ ਨੋਟ|website=Daily Sikh Updates|accessdate=23 March, 2015|archive-date=2019-04-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20190420192915/http://dailysikhupdates.com/gandis-reactions-before-and-after-hanging-of-bhagat-singh/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;}}

ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ:{{quote|ਇਸ ਕੇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ,ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿਆਸੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਬੇਚੈਨੀ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਫੁੱਲੀ ਹੋਈ ਇੱਛਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਦਮਨਕਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।}}

ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਐਚਐਸਆਰਏ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਈ। ਐਚਐਸਆਰਏ ਮੈਂਬਰ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਪਤੀ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ ਨੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬੰਬ ਫਟਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

====ਫ਼ਾਂਸੀ====
[[ਤਸਵੀਰ:BhagatSingh DeathCertificate.jpg|thumb|300px|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 24 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/india/story/bhagat-singh-death-warrant-martyrdom-anniversary-245441-2015-03-23|title=Read Bhagat Singh's death warrant on his 84th martyrdom anniversary (updated)|website=India Today|language=en|access-date=23 March 2019}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਬਦਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਆਨਰੇਰੀ ਜੱਜ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮੌਤ ਵਾਰੰਟਾਂ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਵੀ ਕੀਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਵਾਰੰਟ ਦੀ ਮਿਆਦ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Haroon |last=Khalid |title=In Bhagat Singh's memory |date=March 2010 |url=http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm#1 |work=[[Daily Jang]] |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151305/http://jang.com.pk/thenews/mar2010-weekly/nos-28-03-2010/she.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਫਿਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਭੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ [[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ]] ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] ਤੋਂ ਕਰੀਬ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (6.2 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot;&gt;{{cite web |url=http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html |title=National Martyrs Memorial, Hussainiwala |accessdate=11 October 2011 |publisher=District Administration, Firozepur, Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151411/http://ferozepur.nic.in/html/HUSSAINIWALA.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ &quot;ਅਪਰਾਧਿਕ ਨਿਆਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਉਲਟ&quot; ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਸ਼ੀ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt&gt;{{cite web |url=http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html |title=Supreme Court of India&amp;nbsp;– Photographs of the exhibition on the &quot;Trial of Bhagat Singh&quot; |accessdate=11 October 2011 |work=Supreme Court of India |publisher=[[Supreme Court of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151530/http://www.supremecourtofindia.nic.in/sciphoto/photo_m1.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮੁਕੱਦਮੇ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਇਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਤੋਂ ਹੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਲਜ਼ਮ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਫੈਸਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਪਾਬੰਦ ਹੋ ਗਏ।&lt;ref name=rare&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail |date=15 August 2011 |url=http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece |work=The Hindu |accessdate=31 October 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930151706/http://www.thehindu.com/opinion/op-ed/article2356959.ece|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;

====ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ====
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh's execution Lahore Tribune Front page.jpg|thumb|right|280px|[[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ|ਸੁਖਦੇਵ]], ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਹੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ - ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਟ੍ਰੀਬਿਊਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਕੇ ਤੇ ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh The Tribune.jpg|thumb|right| ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ‘ਦਿ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ 25 ਮਾਰਚ 1931 ਦੀ ਕਾਪੀ ਜੋ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ’ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ]]

ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੁਆਰਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ [[ਕਰਾਚੀ]] ਵਿਖੇ [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ|ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ]] ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੋਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=Indian executions stun the Congress |date=25 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0B11F83F5E1B7A93C7AB1788D85F458385F9&quot;Bhagat |accessdate=11 October 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਝੰਡੇ ਦਿਖਾਏ ਸਨ। ''[[ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼]]'' ਨੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ: {{quote|ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਾਨਪੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|title=50 die in India riot; Gandhi assaulted as party gathers |date=26 March 1931 |work=The New York Times |url=https://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=FA0C15F93F5E1B7A93C4AB1788D85F458385F9|accessdate=2011-10-11 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;}}

ਕਰਾਚੀ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ:{{quote|ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖ ਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ੳੁਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਖੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੀਹਰੀ ਫਾਂਸੀ ਬੇਤੁਕੀ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਹੰਗਾਮੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਰਬ-ਮੰਗ ਦਾ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹਮਲਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਕਿ [ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼] ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚੰਗੀ-ਇੱਛਾਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=India: Naked to Buckingham Palace |date=6 April 1931 |work=[[Time (magazine)|Time]] |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,741366-2,00.html |page=3 |accessdate=2011-10-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152125/http://content.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C741366-2%2C00.html |archivedate=30 September 2015 |deadurl=yes |df=dmy-all }}&lt;/ref&gt;}}

29 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਸਾਰੇ ਵਿਅਰਥ ਸਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਾਫੀ ਮੰਗਣ, ਜਾਂ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਧਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੇਵੱਸੀ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ। ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, &quot;ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਕੋਈ ਫਾਂਸੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿਓ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਡਾ ਦੇਵੋ।&quot; ਇਹਨਾਂ ਨਾਇਕਾਂ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਆਓ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਝੁੱਕਣੇ।

ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਅਪਾਹਜ ਲੋਕਾਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਤਲ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਨਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣਾ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਡੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਗੇ। ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਧਰਮ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਕਟਾਈ ਰਹੇ ਹਾਂ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਬਹਾਦਰ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਂਕਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਸਾਡੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ, ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html |title=Bhagat Singh |accessdate=2012-01-13 |publisher=Research, Reference and Training Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152238/http://www.rrtd.nic.in/bhagat%20singh.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt;}}

====ਗਾਂਧੀ ਵਿਵਾਦ====
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਰੋਕਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਸਜ਼ਾ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ,&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot;&gt;{{cite news |first=V.N. |last=Datta |title=Mahatma and the Martyr |date=27 July 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152335/http://www.tribuneindia.com/2008/20080727/spectrum/main1.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਰ ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Varun |last=Suthra |title=Gandhiji tried hard to save Bhagat Singh |date=16 December 2012 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=14 January 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152449/http://www.tribuneindia.com/2011/20111216/main7.htm|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਰਵੌਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;The Sunday Tribune&quot; /&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: &quot;ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਜ਼ਰੂਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;https://vikramjits.wordpress.com/2015/03/20/bhagat-singh-martyr-vs-reformer/&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ: &quot;ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਿਰਫ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੀ ਲੈ ਸਕਦਾ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Rajindar |last=Sachar |title=Death to the death penalty |date=17 May 2008 |work=[[Tehelka]] |url=http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |archive-url=https://archive.today/20120913161434/http://www.tehelka.com/story_main39.asp?filename=Op170508death_to.asp |dead-url=yes |archive-date=13 September 2012 |accessdate=1 November 2011 }}&lt;/ref&gt; ਗਾਂਧੀ ਨੇ 90,000 ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੈਦੀ, ਜੋ [[ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ|ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ]] ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਨੂੰ [[ਗਾਂਧੀ-ਇਰਵਿਨ ਪੈਕਟ]] ਅਧੀਨ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt; ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ [[ਫਰੰਟਲਾਈਨ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸਨੇ 19 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਦੌਰੇ ਸਮੇਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਮੁਅੱਤਲ ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਬਦਲਾਓ ਲਈ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇਗੀ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ==
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਇੱਕ ਮੰਨਿਆ। ਭਗਤ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite journal |title=The Influence of Ghadar Movement on Bhagat Singh's Thought and Action |journal=Journal of Pakistan Vision |year=2008 |first=Harish K. |last=Puri |volume=9 |issue=2|url=http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf |accessdate=18 November 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930152717/http://pu.edu.pk/images/journal/studies/PDF-FILES/4-Harish%20Puri.pdf|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ [[ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ]] ਅਤੇ [[ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ]] ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=Rao1997/&gt; ਉਹ [[ਮਿਖਾਇਲ ਬਾਕੂਨਿਨ]] ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ [[ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ]], [[ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਲੈਨਿਨ]] ਅਤੇ [[ਤ੍ਰੋਤਸਕੀ]] ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵਸੀਅਤਨਾਮੇ, &quot;ਟੂ ਯੰਗ ਪਲੀਟੀਕਲ ਵਰਕਰਜ਼&quot;, ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ&quot; ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ &quot;ਨਵੇਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਅਰਥਾਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਆਧਾਰ&quot; ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Singh|first1=Bhagat|title=To Young Political Workers|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|publisher=Marxists.org|accessdate=13 February 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001153755/https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1931/02/02.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ [[ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ]] ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ - ਜਿਸ ਨੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਵੇਗੀ।&lt;ref name=HINDUBSMP&gt;{{cite news|title=Bhagat Singh an early Marxist, says Panikkar |work=The Hindu |date=14 October 2007 |url=http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|accessdate=1 January 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080115200414/http://www.hindu.com/2007/10/14/stories/2007101454130400.htm|archivedate=15 January 2008 |deadurl=no |location=Chennai, India}}&lt;/ref&gt;

ਮਈ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 1928 ਤਕ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ''ਕਿਰਤੀ'' ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਬਾਰੇ ਲੇਖ ਲੜੀਬੱਧ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਚਿੰਤਤ ਸੀ ਕਿ ਜਨਤਾ ਨੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ, ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ: &quot;ਲੋਕ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਅਰਾਜਕਤਾ ਸ਼ਬਦ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਰਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ਼ੈਰ-ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਉਸਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ। ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ: &quot;ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ''ਵਸੁਧਿਵ ਕੁਟੂਮਬਾਕ'' ਆਦਿ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕੋ ਅਰਥ ਹੈ।&quot; ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ: {{quote|ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਦਾ ਅੰਤਮ ਟੀਚਾ ਪੂਰਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਰੱਬ ਜਾਂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਘਿਰਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਰੇਗਾ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਲਈ ਪਾਗਲ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਚੇਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਜਾਂ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚਰਚ, ਰੱਬ ਅਤੇ ਧਰਮ; ਰਾਜ; ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਜਾਇਦਾਦ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref name=Rao1997/&gt;}}

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ [[ਕੇ ਐਨ ਪਾਨੀਕਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ।&lt;ref name=HINDUBSMP /&gt; ਸਿਆਸੀ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਜੇਸਨ ਐਡਮਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਲੇਨਿਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ&lt;ref name=Adams/&gt; 1926 ਤੋਂ ਅੱਗੇ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਨੋਟਬੁੱਕ ਵਿਚ, ਉਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਟਰੌਟਸਕੀ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੰ ਉਸਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਪੁੱਛੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web|author=Chinmohan Sehanavis |url=http://www.mainstreamweekly.net/article351.html |title=Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life |work=Mainstream Weekly |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153113/http://www.mainstreamweekly.net/article351.html|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਵੀ [[ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ]] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=Adams/&gt;

===ਨਾਸਤਿਕਤਾ===
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਾਕੂਨਿਨ, ਲੈਨਿਨ, ਟ੍ਰਾਟਸਕੀ - ਸਾਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸੋਹੰਮ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ''ਕਾਮਨ ਸੇਂਸ'' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਈ।


1930-31 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਕੈਦੀ [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ|ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]] ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ [[ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜੱਥਾ]] ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ, ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ: &quot;ਤੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈਂ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਉਮੈ ਹੈ ਜੋ ਤੁਰੇ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਪਰਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ&quot;। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ &quot;[[ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ]]&quot; ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਘਮੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿੱਥ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਨੇ ਮੌਤ ਨੂੰ ਅਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੈਰ-ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: {{quote|ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ, ਮੇਰਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਦ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ, ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਪੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨਾਲ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਯੋਗ ਫੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖਤਰਾ ਨਾ ਬਣ ਸਕੇ। ਉਹ ਦੁਖੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਬੇਬੱਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਭੈਣ ਅਤੇ ਭਰਾ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਖੜਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਸਰਵਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|2=|title=Why I am an Atheist|website=http://thedemocraticbuzzer.com|access-date=2019-04-15|archive-date=2019-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190328124834/http://thedemocraticbuzzer.com/blog/why-am-i-an-atheist/|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;|sign=|source=}}

ਲੇਖ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:{{quote|ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, &quot;ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓਗੇ।&quot; ਮੈਂ ਕਿਹਾ, &quot;ਨਹੀਂ, ਪਿਆਰੇ ਸ੍ਰੀਮਾਨ, ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਤਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਛੋਟੇ ਸੁਆਰਥੀ ਇਰਾਦੇ ਲਈ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। &quot;ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਦੋਸਤੋ, ਕੀ ਇਹ ਘਮੰਡ ਹੈ? ਜੇ ਇਹ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਹਾਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm|title=Why I am an Atheist|website=marxists}}&lt;/ref&gt;}}

===&quot;ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ&quot;===
ਉਸ ਨੇ 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਸੈਂਟਰਲ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਲੀਫ਼ਲੈਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ: &quot;ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ। ਮਹਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਡਿੱਗ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਬਚ ਗਏ।&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8 |work=Letters, Writings and Statements of Shaheed Bhagat Singh and his Copatriots |title=Leaflet thrown in the Central Assembly Hall, New Delhi at the time of the throwing bombs. |accessdate=11 October 2011 |publisher=Shahid Bhagat Singh Research Committee, Ludhiana|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930153306/http://www.shahidbhagatsingh.org/index.asp?link=april8|archivedate=30 September 2015}}&lt;/ref&gt; ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੋ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Pamela |last=Philipose |title=Is this real justice? |date=10 September 2011 |url=http://www.thehindu.com/arts/magazine/article2442039.ece |work=The Hindu |accessdate=20 November 2011 |location=Chennai, India|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151534/http://www.thehindu.com/features/magazine/article2442039.ece|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰਣਥ ਮਹਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 20 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਆਫੀ ਲਈ ਖਰੜਾ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref name=Vaidya/&gt;

==ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ==
[[ਤਸਵੀਰ:Shaheed Bhagat Singh. Rewalsar, Himachal Pradesh.jpg|right|frameless]]
ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ &quot;ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜਾਗਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।&quot; ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਰਮਨਪਿਆਰਤਾ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕੌਮੀ ਜਾਗਰਣ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ:&quot;ਉਹ ਇੱਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਲੜਾਕੂ ਸੀ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ... ਉਹ ਇੱਕ ਚੰਗਿਆੜੀ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜੋ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਕੀਤਾ।&quot; ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ:&quot;ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.newsclick.in/happy-birthday-shaheed-bhagat-singh-interview-professor-chaman-lal|title=ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ, ਸਰ ਹੋਰੇਸ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ|last=|first=|date=28 Sep 2016|website=newsclick|publisher=newsclick|access-date=28 Sep 2016}}&lt;/ref&gt;

== ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Bhagat Singh 1968 stamp of India.jpg|thumb|1968 ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਸਿੰਘ]]
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਚਿੱਤਰ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Pinney&quot; /&gt; ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸ਼੍ਰੇਣੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਢੁਕਵੀਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: {{quote|ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਹਰੇਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ, ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ, ਸੰਸਦੀ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਨਕਸਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਤਰੀਕਾ ਸਮੱਸਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਸਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹਨ, ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਕਸਲਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਕਸਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਤਿਕਥਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.sacw.net/article22.html |title=Book review: Why the Story of Bhagat Singh Remains on the Margins? |accessdate=2011-10-29|last=Singh |first=Pritam |date=24 September 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151416/http://www.sacw.net/article22.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;}}

* 15 ਅਗਸਤ 2008 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 18 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ [[ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ]] ਵਿੱਚ [[ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ]] ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Aditi |last=Tandon |title=Prez to unveil martyr's 'turbaned' statue |date=8 August 2008 |url=http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm#16 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152945/http://www.tribuneindia.com/2008/20080808/nation.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੱਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਹਾਊਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp |title=Bhagat Singh and B.K. Dutt|accessdate=3 December 2011 |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151310/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/picture_gallery/bk_dutt_1.asp|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:National Martyrs Memorial Hussainiwala closeup.jpg|thumb|ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ]]

* ਜਿਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। 17 ਜਨਵਰੀ 1961 ਨੂੰ, ਸੂਲੇਮੰਕੀ ਹੈਡ ਵਰਕਜ਼ ਨੇੜੇ 12 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt; ਉਥੇ ਹੀ 19 ਜੁਲਾਈ 1965 ਨੂੰ ਬੱਤੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot; /&gt; 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। 1968 ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਰਕ ਸਸਕਾਰ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=K.S. |last=Bains |title=Making of a memorial |date=23 September 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=21 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001151150/http://www.tribuneindia.com/2007/20070923/spectrum/main2.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; [[ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ (1971)|1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਲੜਾਈ]] ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਯਾਦਗਾਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ&lt;ref name=&quot;ferozepur.nic.in&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ |url=https://vaisakhi.co.in/%e0%a8%b6%e0%a8%b9%e0%a9%80%e0%a8%a6-%e0%a8%ad%e0%a8%97%e0%a8%a4-%e0%a8%b8%e0%a8%bf%e0%a9%b0%e0%a8%98/ |url-status=dead |accessdate=26 ਸਤੰਬਰ 2023 |publisher=Vaisakhi Publisher, Punjab, India |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926033533/https://vaisakhi.co.in/%E0%A8%B6%E0%A8%B9%E0%A9%80%E0%A8%A6-%E0%A8%AD%E0%A8%97%E0%A8%A4-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98/ }}&lt;/ref&gt; ਪਰ 1973 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।&lt;ref name=&quot;tribuneindia.com&quot;&gt;{{cite news |title=Shaheedon ki dharti |date=3 July 1999 |work=The Tribune |location=India |url=http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm#3 |accessdate=11 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150708/http://www.tribuneindia.com/1999/99jul03/saturday/regional.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ''ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੇਲਾ'' 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਸਮਾਰਕ ਵਿਖੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm |title=Dress and Ornaments |accessdate=21 October 2011|work=Gazetteer of India, Punjab, Firozpur (First Edition) |year=1983 |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150557/http://punjabrevenue.nic.in/gazfzpr5.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chander |last=Parkash |title=National Monument Status Eludes Building |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#9 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿਖੇ 50 ਵੀਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ, ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਥਪਥ ਰੇਤ, ਅਤੇ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਅਖਬਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਖ ਨੂੰ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=museum&gt;{{cite news |first=Sarbjit |last=Dhaliwal |author2=Amarjit Thind |title=Policemen make a beeline for museum |date=23 March 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm#2 |work=The Tribune |location=India |accessdate=29 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150359/http://www.tribuneindia.com/2011/20110323/punjab.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਪਹਿਲੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਪੰਨਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਨੋਟਸ ਭੇਜੇ ਸਨ,&lt;ref name=museum /&gt; ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਵਾਲੀ ''[[ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ]]'' ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਜੀ ਵਸਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm |title=Chapter XIV (f) |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Jalandhar |publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150255/http://punjabrevenue.nic.in/gaz_jdr13.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm |title=Chapter XV |accessdate=21 October 2011 |work=Gazetteer Nawanshahr|publisher=Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150114/http://punjabrevenue.nic.in/Chapter%2015.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 2009 ਵਿੱਚ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ {{INR}}168 ਮਿਲੀਅਨ ($ 2.3 ਮਿਲੀਅਨ) ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|title=Bhagat Singh memorial in native village gets go ahead|date=30 January 2009|publisher=[[Indo-Asian News Service]]|accessdate=22 March 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001150011/http://www.thaindian.com/newsportal/uncategorized/bhagat-singh-memorial-in-native-village-gets-go-ahead_100149026.html|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

* ਭਾਰਤ ਦੀ [[ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ]] ਨੇ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਥਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਲਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਜਾਇਬਘਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਹਿਲੀ ਸੰਗਠਿਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 28 ਸਤੰਬਰ 2007 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਉਤਸਵ ਮੌਕੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref name=supremecourt /&gt;&lt;ref name=rare /&gt;

===ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ===
[[ਤਸਵੀਰ:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|210px|ਹੁਸੈਨੀਵਾਲਾ ਨੇੜੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ]]
ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Sharmila |last=Ravinder |title=Bhagat Singh, the eternal youth icon |date=13 October 2011 |url=http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/entry/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon |work=The Times of India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145727/http://blogs.timesofindia.indiatimes.com/tiger-trail/bhagath-singh-the-eternal-youth-icon/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=Bhagat Singh: Hero then, hero now |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#6 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Amit |last=Sharma |title=We salute the great martyr Bhagat Singh |date=28 September 2011 |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm#8 |work=The Tribune |location=India |accessdate=4 December 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145505/http://www.tribuneindia.com/2011/20110928/cth1.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੂੰ ਬੋਸ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2008 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ''ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ'' ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਵਿੱਚ &quot;ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ&quot; ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=S. |last=Prasannarajan |title=60 greatest Indians |date=11 April 2008 |url=http://indiatoday.intoday.in/story/60+greatest+Indians/1/6964.html |work=[[India Today]] |accessdate=7 December 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001152706/http://indiatoday.intoday.in/story/60%2Bgreatest%2BIndians/1/6964.html |archivedate=1 October 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt; ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨਮ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ''ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੰਸਥਾਨ'' ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=In memory of Bhagat Singh |date=1 January 2007 |url=http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm |work=The Tribune |location=India |accessdate=28 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001145058/http://www.tribuneindia.com/2007/20070101/region.htm|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ 23 ਮਾਰਚ 2001&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2001 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015706/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/192/23032001.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ 2005&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |title=Tributes to Martyrs Bhagat Singh, Raj Guru and Sukhdev |accessdate=3 December 2011 |date=23 March 2005 |format=PDF |publisher=[[Rajya Sabha]], [[Parliament of India]] |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120426015242/http://rajyasabhahindi.nic.in/rshindi/session_journals/204/23032005.pdf |archivedate=26 April 2012 }}&lt;/ref&gt; ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੌਨ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ, [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਆਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਮੰਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਦਮਾਨ ਚੌਂਕ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{ cite news |title=Bhagat Singh: ‘Plan to rename chowk not dropped, just on hold’| date= 18 December 2012|url=http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/ |newspaper=The Express Tribune |accessdate=26 December 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144830/http://tribune.com.pk/story/480973/bhagat-singh-plan-to-rename-chowk-not-dropped-just-on-hold/|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=It's now Bhagat Singh Chowk in Lahore |date=30 September 2012 |url=http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true |work=[[The Hindu]] |accessdate=2 October 2012 |location=Chennai, India |first=Anita |last=Joshua|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001144058/http://www.thehindu.com/news/international/its-now-bhagat-singh-chowk-in-lahore/article3951829.ece?homepage=true|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt; 6 ਸਤੰਬਰ 2015 ਨੂੰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪਟੀਸ਼ਨ ਦਾਇਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੌਕ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਚੌਂਕ ਨਾਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।&lt;ref name=&quot;BSMFP&quot;&gt;{{cite news |title=Plea to prove Bhagat's innocence: Pak-based body wants speedy hearing |url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |date=6 September 2015 |work=Hindustan Times |accessdate=8 September 2015 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6bOhkydCu?url=http://www.hindustantimes.com/jalandhar/plea-to-prove-bhagat-singh-s-innocence-pak-based-body-wants-speedy-hearing-of-case/article1-1387844.aspx |archivedate=8 September 2015 |deadurl=yes }}&lt;/ref&gt;


==== ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ====
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1954) ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਬੀਦ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ''ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1963) ਵਿੱਚ [[ਸ਼ੰਮੀ ਕਪੂਰ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ''ਸ਼ਹੀਦ'' (1965) ਜਿਸ ਵਿੱਚ [[ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ]] ਨੇ ਅਤੇ ''ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' (1974) ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੋਮ ਦੱਤ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤਿੰਨ ਫਿਲਮਾਂ 2002 ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ'', ''23 ਮਾਰਚ 1931: ਸ਼ਹੀਦ'' ਅਤੇ ''ਦੀ ਲੈਜੇਡ ਆਫ ਭਗਤ ਸਿੰਘ'' ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ [[ਸੋਨੂੰ ਸੂਦ]], [[ਬੌਬੀ ਦਿਓਲ]] ਅਤੇ [[ਅਜੇ ਦੇਵਗਨ]] ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.indiatoday.in/movies/celebrities/story/dara-singhs-best-bollywood-moments-shaheed-bhagat-singh-109052-2012-07-12|title=Dara Singh's best Bollywood moments: Amar Shaheed Bhagat Singh|date=12 July 2012|accessdate=1 July 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.freepressjournal.in/featured-blog/bhagat-singh-death-anniversary-7-movies-based-on-the-life-of-bhagat-singh/1241877|title=Bhagat Singh death anniversary: 7 movies based on the life of Bhagat Singh|accessdate=22 March 2018}}&lt;/ref&gt;

ਸਿਧਾਰਥ ਨੇ ਫਿਲਮ ''[[ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ]]'' (2006), ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਕਰਦੀ ਫਿਲਮ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite news|first=Rajiv |last=Vijayakar |title=Pictures of Patriotism |date=19 March 2010 |publisher=[[Screen (magazine)|Screen]] |url=http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100809025848/http://www.screenindia.com/news/pictures-of-patriotism/592527/ |archivedate=9 August 2010 }}&lt;/ref&gt; [[ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ]] ਨੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ''ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ'' ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਰਮ ਰਾਜਪਾਲ ਨੇ ਸਟਾਰ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲੜੀ ''ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ'', ਜੋ ਕਿ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ, ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/ive-been-wanting-to-play-bhagat-singh-karam-rajpal/articleshow/64115143.cms|title=I've been wanting to play Bhagat Singh: Karam Rajpal|accessdate=27 May 2018}}&lt;/ref&gt;

2008 ਵਿਚ, ''[[ਨਹਿਰੂ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਐਂਡ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]'' ਅਤੇ ''[[ਅਨਹਦ (ਐਨਜੀਓ)|ਅਨਹਦ]]'', ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 40-ਮਿੰਟ ਦੀ ਇੱਕ ਡੌਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ''ਇਨਕਲਾਬ'' ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ [[ਗੌਹਰ ਰਜ਼ਾ]] ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite news |title=New film tells 'real' Bhagat Singh story |date=13 July 2008 |work=Hindustan Times |url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |accessdate=29 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoL36hh?url=http://www.hindustantimes.com/News-Feed/cinema/New-film-tells-real-Bhagat-Singh-story/Article1-323749.aspx |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Documentary on Bhagat Singh |date=8 July 2008 |url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoGmFaz?url=http://www.hindu.com/2008/07/08/stories/2008070853690400.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਥੀਏਟਰ====
ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਭੀੜ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਰੋਤ ਰਹੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Chaman |last=Lal |title=Partitions within |date=26 January 2012 |url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |work=The Hindu |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aoBEUJC?url=http://www.thehindu.com/arts/theatre/article2834265.ece |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Shreya |last=Ray |title=The lost son of Lahore |date=20 January 2012 |url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |work=[[Live Mint]] |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66ao4hUQ4?url=http://www.livemint.com/2012/01/20195956/The-lost-son-of-Lahore.html?h=B |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sanawar students dramatise Bhagat Singh's life |date=n.d. |url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |work=Day and Night News |accessdate=30 January 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anxTWhA?url=http://www.dayandnightnews.com/2012/01/sanawar-students-dramatise-bhagat-singhs-life/ |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

====ਗਾਣੇ====
[[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]] ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ, ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਗਾਣੇ, &quot;ਸਰਫਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ&quot; ਅਤੇ &quot;ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬੇਸੰਤ ਚੋਲਾ&quot; ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite news |first=Yogendra |last=Bali |title=The role of poets in freedom struggle |date=August 2000 |publisher=[[ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ]] |url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |work=Press Information Bureau |accessdate=4 December 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anqlzCn?url=http://pib.nic.in/feature/feyr2000/faug2000/f070820002.html |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;films&quot;&gt;{{cite news |title=A non-stop show&amp;nbsp;... |date=3 June 2002 |url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |work=The Hindu |accessdate=28 October 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66aovff0n?url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2002/06/03/stories/2002060300500100.htm |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt;
====ਹੋਰ====
1968 ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿੰਘ ਦੇ 61 ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |title=Bhagat Singh and followers |accessdate=20 November 2011 |work=Indian Post |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/66anegLfh?url=http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/B/BHAGAT%20SINGH%20AND%20FOLLOWERS |archivedate=1 April 2012 }}&lt;/ref&gt; 2012 ਵਿੱਚ ਸਰਕੂਲੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ₹ 5 ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{cite web|title=Issue of coins to commemorate the occasion of &quot;Shahid Bhagat Singh Birth Centenary&quot;|url=https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|website=rbi.org.in|publisher=Reserve Bank of India|accessdate=1 October 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001143633/https://www.rbi.org.in/commonman/English/Scripts/PressReleases.aspx?Id=1155|archivedate=1 October 2015}}&lt;/ref&gt;

== ਨੋਟਸ ==
{{Notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist|2}}

==ਕੰਮ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਅਤੇ ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ==
* {{citation |last1=Bakshi |first1=S.R. |last2=Gajrani |first2=S. |last3=Singh |first3=Hari |title=Early Aryans to Swaraj |volume=10: Modern India |publisher=Sarup &amp; Sons |location=New Delhi |year=2005 |url=https://books.google.com/books?id=7fXK3DiuJ5oC |isbn=978-8176255370}}
* {{citation|last=Gaur|first=I.D.|title=Martyr as Bridegroom|url=https://books.google.com/books?id=PC4C3KcgCv0C|date=1 July 2008|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-84331-348-9}}
*{{citation|last=Grewal|first=J.S.|title=The Sikhs of the Punjab|url=https://books.google.com/books?id=2_nryFANsoYC|year=1998|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-63764-0}}
* {{citation |last=Gupta|first=Amit Kumar |title=Defying Death: Nationalist Revolutionism in India, 1897–1938 |journal=Social Scientist |volume=25 |issue=9/10 |date=September–October 1997 |pages=3–27 |jstor=3517678}} {{subscription required}}
*{{citation|last=Moffat|first=Chris|editor1=Kama Maclean |editor2= J. David Elam |title=Revolutionary Lives in South Asia: Acts and Afterlives of Anticolonial Political Action|chapter-url=https://books.google.com/books?id=TnSFCwAAQBAJ&amp;pg=PA73|year=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-63712-7|pages=73–89|chapter=Experiments in political truth}}
* {{citation |title=Bhagat Singh as 'Satyagrahi': The Limits to Non-violence in Late Colonial India |journal=[[Modern Asian Studies]] |date=May 2009 |first=Neeti |last=Nair |volume=43 |issue=3 |pages=649–681 |jstor=20488099 |doi=10.1017/S0026749X08003491 |subscription=yes}}
* {{citation |last=Nayar |first=Kuldip |authorlink=Kuldip Nayar |year=2000 |url=https://books.google.com/books?id=bG9lA6CrgQgC |title=The Martyr Bhagat Singh: Experiments in Revolution |publisher=Har-Anand Publications |isbn=978-81-241-0700-3}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005a |url=https://books.google.com/books?id=PEwJQ6_eTEUC |title=Bhagat Singh |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd. |isbn=978-81-288-0827-2}}
* {{citation |last=Rana |first=Bhawan Singh |year=2005b |url=https://books.google.com/books?id=sudu7qABntcC
|title=Chandra Shekhar Azad (An Immortal Revolutionary of India) |publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.
|isbn=978-81-288-0816-6}}
* {{citation |display-editors=3 |editor4-last=Singh |editor4-first=Babar |editor3-last=Singh |editor3-first=Bhagat |editor2-last=Yadav |editor2-first=Kripal Chandra |editor1-last=Sanyal |editor1-first=Jatinder Nath |url=https://books.google.com/books?id=B7zHp7ryy_cC |title=Bhagat Singh: a biography |publisher=Pinnacle Technology |isbn=978-81-7871-059-4 |year=2006 |origyear=1931 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{dubious|date=April 2015}}
* {{citation |last2=Hooja |first2=Bhupendra |last1=Singh |first1=Bhagat |url=https://books.google.com/books?id=OAq4N60oopEC |title=The Jail Notebook and Other Writings |publisher=LeftWord Books |year=2007 |isbn=978-81-87496-72-4}}
* {{citation |title=Review article |journal=Journal of Punjab Studies |date=Fall 2007 |first=Pritam |last=Singh |volume=14 |issue=2 |pages=297–326|accessdate=8 October 2013|url=http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151001140644/http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_14_2/review_article.pdf|archivedate=1 October 2015}}
*{{citation|last=Tickell|first=Alex|title=Terrorism, Insurgency and Indian-English Literature, 1830–1947|url=https://books.google.com/books?id=wJhD6My4tR0C|year=2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-61840-6}}
* {{Cite book |last=Datta |first=Vishwanath |year=2008 |title=Gandhi and Bhagat Singh |url=https://books.google.com/books?id=wvHNPQAACAAJ |publisher=Rupa &amp; Co. |isbn=978-81-291-1367-2 }}{{ਮੁਰਦਾ ਕੜੀ|date=ਜਨਵਰੀ 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{Cite book|last2=Singh|first2=Bhagat|last1=Habib|first1=Irfan S.|authorlink1=Irfan Habib|url=https://books.google.com/books?id=JoIMAQAAMAAJ|year=2007|title=To make the deaf hear: ideology and programme of Bhagat Singh and his comrades|publisher=Three Essays Collective |isbn=978-81-88789-56-6}}
*{{cite book|last1=MacLean|first1=Kama|title=A revolutionary history of interwar India : violence, image, voice and text|url=https://archive.org/details/revolutionaryhis0000macl|date=2015|publisher=OUP|location=New York|isbn=978-0190217150}}
* {{cite book |title=Changing Homelands |first=Neeti |last=Nair |publisher=Harvard University Press |year=2011 |isbn=978-0-674-05779-1 |url=https://books.google.com/books?id=o-NoCp9Lc24C}}
* {{cite book |last=Noorani |first=Abdul Gafoor Abdul Majeed |title=The Trial of Bhagat Singh: Politics of Justice |publisher=Oxford University Press |year=2001 |origyear=1996 |isbn=978-0-19-579667-4}}
*{{cite book|last1=Sharma|first1=Shalini|title=Radical Politics in Colonial Punjab: Governance and Sedition|date=2010|publisher=Routledge|location=London|isbn=978-0415456883}}
* {{cite book |last2=Singh |first2=Trilochan |last1=Singh |first1=Randhir |authorlink1=Randhir Singh (Sikh)
|title=Autobiography of Bhai Sahib Randhir Singh: freedom fighter, reformer, theologian, saint and hero of Lahore conspiracy case, first prisoner of Gurdwara reform movement |publisher=Bhai Sahib Randhir Singh Trust |year=1993}}
*{{cite book|last1=Waraich|first1=Malwinder Jit Singh|title=Bhagat Singh: The Eternal Rebel|date=2007|publisher=Publications Division|location=Delhi|isbn=978-8123014814}}
* {{cite book |last2=Sidhu |first2=Gurdev Dingh |last1=Waraich |first1=Malwinder Jit Singh
|title=The hanging of Bhagat Singh : complete judgement and other documents |publisher=Unistar |location=Chandigarh |year=2005}}

==ਬਾਹਰਲੇ ਲਿੰਕ==
{{Sister project links|d=Q377808|c=category:Bhagat Singh|s=ਲੇਖਕ:ਭਗਤ ਸਿੰਘ|n=no|b=no|wikt=no|v=no|voy=no|m=no|mw=no|species=no}}
* [http://www.shahidbhagatsingh.org/ Bhagat Singh biography, and letters written by Bhagat Singh]
* [http://www.outlookindia.com/article.aspx?208908 His Violence Wasn't Just About Killing], ''[[Outlook (Indian magazine)|Outlook]]''
* [http://www.tribuneindia.com/2011/20110508/edit.htm#1 The indomitable courage and sacrifice of Bhagat Singh and his comrades will continue to inspire people], ''[[Tribune India|The Tribune]]''
* [https://www.thequint.com/news/world/pakistans-bhagat-singh-tracing-the-martyrs-footsteps-in-lahore Tracing the Martyr's Footsteps in Lahore], ''[[The Quint]]''

{{Indian independence movement}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1907]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1931]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਾਂਤ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਨਾਸਤਿਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ]]</text>
      <sha1>4tq8zuueh1gjhjn52ecvwgx7yhl1qky</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19117</id>
    <revision>
      <id>775312</id>
      <parentid>767499</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T12:27:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2401:4900:832A:F5D5:749A:87BE:3680:E5CE</ip>
      </contributor>
      <comment>Sabad</comment>
      <origin>775312</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15693" sha1="6sidx6tmiqkpowjet3hlq57hjofj0sp" xml:space="preserve">{{Infobox Hindu leader
| name               = ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ
| image              = Bhagat Ravidas at work as a shoemaker. Folio from a series featuring Bhakti saints. Master of the first generation after Manaku and Nainsukh of Guler, Pahari region, ca.1800–1810.jpg
| alias              = ਰਾਇਦਾਸ, ਰੋਹੀਦਾਸ, ਰੂਹੀ ਦਾਸ, ਰੋਬਿਦਾਸ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ
| influences         = [[ਰਾਮਾਨੰਦ]], [[ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ]], [[ਰਾਮਾਨੰਦੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ]], [[ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ]], [[ਸੂਫੀਵਾਦ]]
| influenced         = [[ਮੀਰਾ ਬਾਈ]], ਰਾਣੀ ਝਾਲਾ, [[ਭਗਤ ਪੀਪਾ|ਰਾਜਾ ਪੀਪਾ]], [[ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ|ਰਾਜਾ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ]], [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]], ਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ, ਰਾਣੀ ਰਤਨ ਕੁੰਵਰ, ਰਾਜਾ ਨਾਗਰ ਮੱਲ, ਪੰਡਤ ਸ਼ਰਧਾ ਰਾਮ, ਰਾਜਾ ਬਹਿ ਰਾਮ, ਬੀਬਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਬੀਬਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਰਾਜਾ ਬੰਗਾਲ ਸਿੰਘ , [[ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ]], ਰਾਜਾ ਚੰਦਰਹੰਸ, ਗੁਰੂ [[ਕਬੀਰ]], ਗੁਰੂ ਤਰਲੋਚਨ, ਗੁਰੂ ਸਾਧਨਾ ਸਹਿਨ
| known_for          = ਇੱਕ ''[[ਗੁਰੂ]]'' ਵਜੋਂ ਪੂਜੇ ਗਏ ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]], [[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 41 ਭਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
| caption            = ਰਵਿਦਾਸ ਮੋਚੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਲੇਰ, ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮਨਾਕੂ ਅਤੇ ਨੈਨਸੁਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਮਾਸਟਰ, 1800-1810
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਬਨਾਰਸ]], [[ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ]] (ਮੌਜੂਦਾ ਦਿਨ [[ਵਾਰਾਨਸੀ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]])
| birth_name         = 
| death_date         = 
| death_place        = ਬਨਾਰਸ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ (ਮੌਜੂਦਾ ਵਾਰਾਣਸੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ)
| father             = 
| mother             = 
| spouse             = ਲੂਨਾ ਦੇਵੀ
| children           = 1
| relatives          = 
| occupation         = ਕਵੀ, ਚਮੜੇ ਦਾ ਕਾਰੀਗਰ, ਸਤਿਗੁਰੂ (ਆਤਮਕ ਗੁਰੂ)
| religion           = ਸਿੱਖ (ਰਵਿਦਾਸੀਆ)
}}
{{Sikhism sidebar}}
'''ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ''' ਜਾਂ '''ਰਾਇਦਾਸ''' 15ਵੀਂ ਤੋਂ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੌਰਾਨ [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਕਵੀ-ਸੰਤ ਸਨ।&lt;ref name=jameslraidas/&gt;&lt;ref name=encyclopediabritraidas/&gt; [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਬਿਹਾਰ]], [[ਰਾਜਸਥਾਨ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰੂ (ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਧਿਆਪਕ) ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਉਹ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਹਸਤੀ ਸੀ। 

ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ 1433 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੀ। &lt;!-- But some Scholars believe he was born in 1377 CE and dead in 1528 CE. (note: removed pending sourcing. Lived 151 years? source it) --&gt; ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ।

[[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|''ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ'']] ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ]] ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਭਗਤੀ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas/&gt;&lt;ref&gt;Callewaert and Friedlander, ''The Life and Works of Ravidass Ji'', Manohar, Delhi, 1992, quoted in Gavin Flood, ''An Introduction to Hinduism'', Cambridge 1996.&lt;/ref&gt; [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]] ਦੇ ਅੰਦਰ [[ਦਾਦੂ ਦਿਆਲ|ਦਾਦੂ ਪੰਥੀ]] ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪੰਚ ਵਾਣੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਰਵਿਦਾਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=jameslraidas/&gt; ਉਹ [[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਹਸਤੀ ਵੀ ਹਨ।

==ਜ਼ਿੰਦਗੀ==
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਬਾਹਲ਼ਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਬਨਾਰਸ ਨੇੜੇ ਸੀਰ ਗੋਵਰਧਨਪੁਰ ਵਿਖੇ {{circa|1377}} ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=asharmaraidas/&gt; ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੰਤੋਖ ਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕਲਸਾਂ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ।&lt;ref name=eosravidas&gt;{{cite web |url=http://www.learnpunjabi.org/eos/index.aspx |title=Ravidas |author=Hardev Bahri |editor=Harbans Singh|display-editors=etal| website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |accessdate=11 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਲੂਨਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਜੇ ਦਾਸ ਰੱਖਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ [[ਚਮਾਰ]] ਵਜੋਂ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਚੰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1350770/Ravidas |title= Bhagat Ravidass Ji (Indian mystic and poet) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=10 August 2009}}&lt;/ref&gt; ਹਿੰਦੂ ਵਰਣ ਮਤਾਬਕ ਚਮਾਰ ਕਮਜ਼ਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਹੈ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਅਸਰ ਕਾਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ  ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਲੇ ਜਾਕੇ ਇਲਮ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।

==ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ==
ਚਮਾਰ ਬਰਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ ਤਾਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ  ਨਾਲ਼ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇ ਦੀ ਲੁਕਾਈ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਊਚ ਨੀਚ, ਛੂਤ ਛਾਤ ਅਤੇ ਪਖੰਡ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬੋਲੇ। [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰੱਬੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਰੱਬ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਬੰਦਗੀ ਦੇ ਵਾਕ ਰੱਚ ਇਲਾਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਾ ਪੀਪਾ, ਰਾਣੀ ਮੀਰਾ ਬਾਈ, ਰਾਣੀ ਝਾਂਲ਼ਾ ਬਾਈ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦ ਸਨ। 

{{Quote|text='''ਹਰਿ ਸੋ ਹੀਰਾ ਛਾਡਿ ਕੈ ਕਰਹਿ ਆਨ ਕੀ ਆਸ ॥'''&lt;br /&gt;''ਜੋ ਇਨਸਾਨ ਕੀਮਤੀ ਰੱਬ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਹੋਰ ਉੱਤੇ ਆਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ,''&lt;br /&gt;
'''ਤੇ ਨਰ ਦੋਜਕ ਜਾਹਿਗੇ ਸਤਿ ਭਾਖੈ ਰਵਿਦਾਸ ॥242॥'''&lt;br /&gt;''ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਰਕ ਹੈ ਇਹ ਅਸਲ ਗੱਲ ਰਵਿਦਾਸ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ॥242॥''

— ਸਲੋਕ ਭਗਤ ਕਬੀਰ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]], ਅੰਗ 1377 }}

== ਲਿਖਤ ==

ਕਾਫ਼ੀ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ]] ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਜਗ੍ਹਾ ਅਤੇ ਅਰਸੇ ਬਾਰੇ ਤਕਰਾਰ ਹੈ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1350770/Ravidas |title= Bhagat Ravidass Ji (Indian mystic and poet) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=10 August 2009}}&lt;/ref&gt; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ 41 ਵਾਕ 16 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ “ਰੈਦਾਸ ਜੀ ਕੀ ਬਾਣੀ&quot; ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਕਿਤਾਬ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਬਾਣੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਅਧੀਨ 1984 ਵਿੱਚ ਪਬਲਿਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਚਾਲ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਕਾਬਲੇ ਇਤਬਾਰ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਹਾਸਲ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸਫ਼ੇ ਹਨ:

* ਅੰਗ 93
* ਅੰਗ 345 ਤੋਂ 346 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 486 ਤੋਂ 487 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 525
* ਅੰਗ 657 ਤੋਂ 659 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 694
* ਅੰਗ 710
* ਅੰਗ 793 ਤੋਂ 794 ਤੱਕ
* ਅੰਗ 858
* ਅੰਗ 875
* ਅੰਗ 973 ਤੋਂ 974 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 1106
* ਅੰਗ 1124
* ਅੰਗ 1167
* ਅੰਗ 1196
* ਅੰਗ 1293

==ਸਫ਼ਰ==
 ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੁਆਲ਼ੇ ਛੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ।
#ਪਹਿਲਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ [[ਕਬੀਰ]] ਜੀ ਨੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬਨਾਰਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿਜੈ ਦਾਸ ਜੀ ਹਮਸਫ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਆਹ ਇਲਾਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ: [[ਨਾਗਪੁਰ]], [[ਭਾਗਲਪੁਰ]], [[ਮਾਧੋਪੁਰ]], ਚੰਦੋਸੀ, [[ਬੀਜਾਪੁਰ]], ਰਾਣੀ ਪੁਰੀ, ਨਾਰਾਇਣਗੜ੍ਹ, [[ਭੁਪਾਲ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਕੋਟਾ]], [[ਝਾਂਸੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਝਾਂਸੀ]], [[ਉਦੈਪੁਰ|ਉਦੇਪੁਰ]], [[ਜੋਧਪੁਰ]], [[ਅਜਮੇਰ]], ਅਮਰਕੋਟ, [[ਅਯੁੱਧਿਆ]], [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]], [[ਕਾਠੀਆਵਾੜ]], [[ਬੰਬਈ]], [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਜੈਸਲਮੇਰ]], [[ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ|ਚਿਤੌੜ]], ਕੋਹਾਟ, [[ਖ਼ੈਬਰ ਦੱਰਾ]], [[ਜਲਾਲਾਬਾਦ (ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ)|ਜਲਾਲਾਬਾਦ]], [[ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਸ੍ਰੀ ਨਗਰ]], [[ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਡਲਹੌਜ਼ੀ]], [[ਗੋਰਖਪੁਰ]]।
#ਦੂਸਰਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੂਜੀ ਯਾਤਰਾ [[ਗੋਰਖਪੁਰ]], ਪਰਤਾਪਗੜ੍ਹ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਪੁਰ ਦੀ ਕੀਤੀ।
#ਤੀਜਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਜਾਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ।
#ਚੌਥਾ ਸਫ਼ਰ: ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ [[ਹਰਿਦੁਆਰ]], [[ਗੋਦਾਵਰੀ ਦਰਿਆ|ਗੋਦਾਵਰੀ]], [[ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਜ਼ਿਲਾ|ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ]], ਤ੍ਰਿਵੈਣੀ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਕੇ ਸੰਤ, ਸਾਧੂਆਂ, ਭਗਤਾਂ, ਨਾਥਾਂ, ਸਿੱਧਾਂ, ਅਮੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ।
#ਪੰਜਵਾਂ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਰੂਪ ਪਰਤਾਪ (ਚੰਦਰ ਪਰਤਾਪ) ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ। 
#ਛੇਵਾਂ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਹ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਗਏ:  [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਹਕੀਮ ਨਜ਼ਦੀਕ [[ਫਗਵਾੜਾ]], [[ਜਲੰਧਰ]], [[ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ]], [[ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ।

== ਰੁਖ਼ਸਤ ==
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ 1528 ਈ.ਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਤਕ਼ਰੀਬਨ 151 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਫ਼ਾਨੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਏ। ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰ ਦੇ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਚਿਖਾ ਵਿੱਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
* [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]]
* [[ਕਬੀਰ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://www.shrigururavidasji.com/ Shri Guru Ravidas Ji]

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

{{Writers of Guru Granth Sahib}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]</text>
      <sha1>6sidx6tmiqkpowjet3hlq57hjofj0sp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775313</id>
      <parentid>775312</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T12:33:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2401:4900:832A:F5D5:749A:87BE:3680:E5CE</ip>
      </contributor>
      <comment>ਲੋਟਾ</comment>
      <origin>775313</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15651" sha1="i66jwjffgd450vgvv0cizj8o557rw2w" xml:space="preserve">{{Infobox Hindu leader
| name               = ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ
| image              = Bhagat Ravidas at work as a shoemaker. Folio from a series featuring Bhakti saints. Master of the first generation after Manaku and Nainsukh of Guler, Pahari region, ca.1800–1810.jpg
| alias              = ਰਾਇਦਾਸ, ਰੋਹੀਦਾਸ, ਰੂਹੀ ਦਾਸ, ਰੋਬਿਦਾਸ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ
| influences         = [[ਰਾਮਾਨੰਦ]], [[ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ]], [[ਰਾਮਾਨੰਦੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ]], [[ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ]], [[ਸੂਫੀਵਾਦ]]
| influenced         = [[ਮੀਰਾ ਬਾਈ]], ਰਾਣੀ ਝਾਲਾ, [[ਭਗਤ ਪੀਪਾ|ਰਾਜਾ ਪੀਪਾ]], [[ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ|ਰਾਜਾ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ]], [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]], ਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ, ਰਾਣੀ ਰਤਨ ਕੁੰਵਰ, ਰਾਜਾ ਨਾਗਰ ਮੱਲ, ਪੰਡਤ ਸ਼ਰਧਾ ਰਾਮ, ਰਾਜਾ ਬਹਿ ਰਾਮ, ਬੀਬਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਬੀਬਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਰਾਜਾ ਬੰਗਾਲ ਸਿੰਘ , [[ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ]], ਰਾਜਾ ਚੰਦਰਹੰਸ, ਗੁਰੂ [[ਕਬੀਰ]], ਗੁਰੂ ਤਰਲੋਚਨ, ਗੁਰੂ ਸਾਧਨਾ ਸਹਿਨ
| known_for          = ਇੱਕ ''[[ਗੁਰੂ]]'' ਵਜੋਂ ਪੂਜੇ ਗਏ ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]], [[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 41 ਭਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
| caption            = ਰਵਿਦਾਸ ਮੋਚੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਲੇਰ, ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮਨਾਕੂ ਅਤੇ ਨੈਨਸੁਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਮਾਸਟਰ, 1800-1810
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਬਨਾਰਸ]], [[ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ]] (ਮੌਜੂਦਾ ਦਿਨ [[ਵਾਰਾਨਸੀ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]])
| birth_name         = 
| death_date         = 
| death_place        = ਬਨਾਰਸ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ (ਮੌਜੂਦਾ ਵਾਰਾਣਸੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ)
| father             = 
| mother             = 
| spouse             = ਲੂਨਾ ਦੇਵੀ
| children           = 1
| relatives          = 
| occupation         = ਕਵੀ, ਚਮੜੇ ਦਾ ਕਾਰੀਗਰ, ਸਤਿਗੁਰੂ (ਆਤਮਕ ਗੁਰੂ)
| religion           = ਸਿੱਖ (ਰਵਿਦਾਸੀਆ)
}}
{{Sikhism sidebar}}
'''ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ''' ਜਾਂ '''ਰਾਇਦਾਸ''' 15ਵੀਂ ਤੋਂ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੌਰਾਨ [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਕਵੀ-ਸੰਤ ਸਨ।&lt;ref name=jameslraidas/&gt;&lt;ref name=encyclopediabritraidas/&gt; [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਬਿਹਾਰ]], [[ਰਾਜਸਥਾਨ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰੂ (ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਧਿਆਪਕ) ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਉਹ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਹਸਤੀ ਸੀ। 

ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ 1433 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੀ। &lt;!-- But some Scholars believe he was born in 1377 CE and dead in 1528 CE. (note: removed pending sourcing. Lived 151 years? source it) --&gt; ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ।

[[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|''ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ'']] ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ]] ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਭਗਤੀ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas/&gt;&lt;ref&gt;Callewaert and Friedlander, ''The Life and Works of Ravidass Ji'', Manohar, Delhi, 1992, quoted in Gavin Flood, ''An Introduction to Hinduism'', Cambridge 1996.&lt;/ref&gt; [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]] ਦੇ ਅੰਦਰ [[ਦਾਦੂ ਦਿਆਲ|ਦਾਦੂ ਪੰਥੀ]] ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪੰਚ ਵਾਣੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਰਵਿਦਾਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=jameslraidas/&gt; ਉਹ [[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਹਸਤੀ ਵੀ ਹਨ।

==ਜ਼ਿੰਦਗੀ==
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਬਾਹਲ਼ਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਬਨਾਰਸ ਨੇੜੇ ਸੀਰ ਗੋਵਰਧਨਪੁਰ ਵਿਖੇ {{circa|1377}} ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=asharmaraidas/&gt; ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੰਤੋਖ ਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕਲਸਾਂ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ।&lt;ref name=eosravidas&gt;{{cite web |url=http://www.learnpunjabi.org/eos/index.aspx |title=Ravidas |author=Hardev Bahri |editor=Harbans Singh|display-editors=etal| website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |accessdate=11 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਲੂਨਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਜੇ ਦਾਸ ਰੱਖਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ [[ਚਮਾਰ]] ਵਜੋਂ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਚੰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1350770/Ravidas |title= Bhagat Ravidass Ji (Indian mystic and poet) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=10 August 2009}}&lt;/ref&gt; ਹਿੰਦੂ ਵਰਣ ਮਤਾਬਕ ਚਮਾਰ ਕਮਜ਼ਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਹੈ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਅਸਰ ਕਾਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ  ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਲੇ ਜਾਕੇ ਇਲਮ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।

==ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ==
ਚਮਾਰ ਬਰਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ ਤਾਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ  ਨਾਲ਼ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇ ਦੀ ਲੁਕਾਈ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਊਚ ਨੀਚ, ਛੂਤ ਛਾਤ ਅਤੇ ਪਖੰਡ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬੋਲੇ। [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰੱਬੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਰੱਬ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਬੰਦਗੀ ਦੇ ਵਾਕ ਰੱਚ ਇਲਾਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਾ ਪੀਪਾ, ਰਾਣੀ ਮੀਰਾ ਬਾਈ, ਰਾਣੀ ਝਾਂਲ਼ਾ ਬਾਈ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦ ਸਨ। 

{{Quote|text='''ਹਰਿ ਸੋ ਹੀਰਾ ਛਾਡਿ ਕੈ ਕਰਹਿ ਆਨ ਕੀ ਆਸ ॥'''&lt;br /&gt;''ਜੋ ਇਨਸਾਨ ਕੀਮਤੀ ਰੱਬ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਹੋਰ ਉੱਤੇ ਆਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ,''&lt;br /&gt;
'''ਤੇ ਨਰ ਦੋਜਕ ਜਾਹਿਗੇ ਸਤਿ ਭਾਖੈ ਰਵਿਦਾਸ ॥242॥'''&lt;br /&gt;''ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਰਕ ਹੈ ਇਹ ਅਸਲ ਗੱਲ ਰਵਿਦਾਸ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ॥242॥''

— ਸਲੋਕ ਭਗਤ ਕਬੀਰ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]], ਅੰਗ 1377 }}

== ਲਿਖਤ ==

ਕਾਫ਼ੀ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ]] ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਜਗ੍ਹਾ ਅਤੇ ਅਰਸੇ ਬਾਰੇ ਤਕਰਾਰ ਹੈ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1350770/Ravidas |title= Bhagat Ravidass Ji (Indian mystic and poet) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=10 August 2009}}&lt;/ref&gt; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ 41 ਵਾਕ 16 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ “ਰੈਦਾਸ ਜੀ ਕੀ ਬਾਣੀ&quot; ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਕਿਤਾਬ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਬਾਣੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਅਧੀਨ 1984 ਵਿੱਚ ਪਬਲਿਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਚਾਲ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਕਾਬਲੇ ਇਤਬਾਰ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਹਾਸਲ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸਫ਼ੇ ਹਨ:

* ਅੰਗ 93
* ਅੰਗ 345 ਤੋਂ 346 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 486 ਤੋਂ 487 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 525
* ਅੰਗ 657 ਤੋਂ 659 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 694
* ਅੰਗ 710
* ਅੰਗ 793 ਤੋਂ 794 ਤੱਕ
* ਅੰਗ 858
* ਅੰਗ 875
* ਅੰਗ 973 ਤੋਂ 974 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 1106
* ਅੰਗ 1124
* ਅੰਗ 1167
* ਅੰਗ 1196
* ਅੰਗ 1293

==ਸਫ਼ਰ==
 ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੁਆਲ਼ੇ ਛੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ।
#ਪਹਿਲਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ [[ਕਬੀਰ]] ਜੀ ਨੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬਨਾਰਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿਜੈ ਦਾਸ ਜੀ ਹਮਸਫ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਆਹ ਇਲਾਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ: [[ਨਾਗਪੁਰ]], [[ਭਾਗਲਪੁਰ]], [[ਮਾਧੋਪੁਰ]], ਚੰਦੋਸੀ, [[ਬੀਜਾਪੁਰ]], ਰਾਣੀ ਪੁਰੀ, ਨਾਰਾਇਣਗੜ੍ਹ, [[ਭੁਪਾਲ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਕੋਟਾ]], [[ਝਾਂਸੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਝਾਂਸੀ]], [[ਉਦੈਪੁਰ|ਉਦੇਪੁਰ]], [[ਜੋਧਪੁਰ]], [[ਅਜਮੇਰ]], ਅਮਰਕੋਟ, [[ਅਯੁੱਧਿਆ]], [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]], [[ਕਾਠੀਆਵਾੜ]], [[ਬੰਬਈ]], [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਜੈਸਲਮੇਰ]], [[ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ|ਚਿਤੌੜ]], ਕੋਹਾਟ, [[ਖ਼ੈਬਰ ਦੱਰਾ]], [[ਜਲਾਲਾਬਾਦ (ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ)|ਜਲਾਲਾਬਾਦ]], [[ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਸ੍ਰੀ ਨਗਰ]], [[ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਡਲਹੌਜ਼ੀ]], [[ਗੋਰਖਪੁਰ]]।
#ਦੂਸਰਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੂਜੀ ਯਾਤਰਾ [[ਗੋਰਖਪੁਰ]], ਪਰਤਾਪਗੜ੍ਹ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਪੁਰ ਦੀ ਕੀਤੀ।
#ਤੀਜਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਜਾਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ।
#ਚੌਥਾ ਸਫ਼ਰ: ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ [[ਹਰਿਦੁਆਰ]], [[ਗੋਦਾਵਰੀ ਦਰਿਆ|ਗੋਦਾਵਰੀ]], [[ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਜ਼ਿਲਾ|ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ]], ਤ੍ਰਿਵੈਣੀ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਕੇ ਸੰਤ, ਸਾਧੂਆਂ, ਭਗਤਾਂ, ਨਾਥਾਂ, ਸਿੱਧਾਂ, ਅਮੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ।
#ਪੰਜਵਾਂ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਰੂਪ ਪਰਤਾਪ (ਚੰਦਰ ਪਰਤਾਪ) ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ। 
#ਛੇਵਾਂ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਹ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਗਏ:  [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਹਕੀਮ ਨਜ਼ਦੀਕ [[ਫਗਵਾੜਾ]], [[ਜਲੰਧਰ]], [[ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ]], [[ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ।

== ਰੁਖ਼ਸਤ ==
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ 1528 ਈ.ਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਤਕ਼ਰੀਬਨ 151 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਫ਼ਾਨੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਏ। ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰ ਦੇ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਚਿਖਾ ਵਿੱਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
* [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]]
* [[ਕਬੀਰ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://www.shrigururavidasji.com/ Shri Guru Ravidas Ji]

==ਹਵਾਲੇ==
ਲੋਟਾ
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]</text>
      <sha1>i66jwjffgd450vgvv0cizj8o557rw2w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775346</id>
      <parentid>775313</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T01:32:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2401:4900:4707:F957:50C6:B30F:66B7:21F8</ip>
      </contributor>
      <comment>I am</comment>
      <origin>775346</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15693" sha1="11jhraen43mx5be660d8g44eagvvr69" xml:space="preserve">Licyixiygyvihcvibknjpnpjbjjijfj little kar{{Infobox Hindu leader
| name               = ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ
| image              = Bhagat Ravidas at work as a shoemaker. Folio from a series featuring Bhakti saints. Master of the first generation after Manaku and Nainsukh of Guler, Pahari region, ca.1800–1810.jpg
| alias              = ਰਾਇਦਾਸ, ਰੋਹੀਦਾਸ, ਰੂਹੀ ਦਾਸ, ਰੋਬਿਦਾਸ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ
| influences         = [[ਰਾਮਾਨੰਦ]], [[ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ]], [[ਰਾਮਾਨੰਦੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ]], [[ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ]], [[ਸੂਫੀਵਾਦ]]
| influenced         = [[ਮੀਰਾ ਬਾਈ]], ਰਾਣੀ ਝਾਲਾ, [[ਭਗਤ ਪੀਪਾ|ਰਾਜਾ ਪੀਪਾ]], [[ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ|ਰਾਜਾ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ]], [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]], ਰਾਜਾ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ, ਰਾਣੀ ਰਤਨ ਕੁੰਵਰ, ਰਾਜਾ ਨਾਗਰ ਮੱਲ, ਪੰਡਤ ਸ਼ਰਧਾ ਰਾਮ, ਰਾਜਾ ਬਹਿ ਰਾਮ, ਬੀਬਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਬੀਬਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਰਾਜਾ ਬੰਗਾਲ ਸਿੰਘ , [[ਰਾਣਾ ਸਾਂਗਾ]], ਰਾਜਾ ਚੰਦਰਹੰਸ, ਗੁਰੂ [[ਕਬੀਰ]], ਗੁਰੂ ਤਰਲੋਚਨ, ਗੁਰੂ ਸਾਧਨਾ ਸਹਿਨ
| known_for          = ਇੱਕ ''[[ਗੁਰੂ]]'' ਵਜੋਂ ਪੂਜੇ ਗਏ ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]], [[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]] ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 41 ਭਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
| caption            = ਰਵਿਦਾਸ ਮੋਚੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਲੇਰ, ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮਨਾਕੂ ਅਤੇ ਨੈਨਸੁਖ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਮਾਸਟਰ, 1800-1810
| birth_date         = 
| birth_place        = [[ਬਨਾਰਸ]], [[ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ]] (ਮੌਜੂਦਾ ਦਿਨ [[ਵਾਰਾਨਸੀ]], [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਭਾਰਤ]])
| birth_name         = 
| death_date         = 
| death_place        = ਬਨਾਰਸ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ (ਮੌਜੂਦਾ ਵਾਰਾਣਸੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ)
| father             = 
| mother             = 
| spouse             = ਲੂਨਾ ਦੇਵੀ
| children           = 1
| relatives          = 
| occupation         = ਕਵੀ, ਚਮੜੇ ਦਾ ਕਾਰੀਗਰ, ਸਤਿਗੁਰੂ (ਆਤਮਕ ਗੁਰੂ)
| religion           = ਸਿੱਖ (ਰਵਿਦਾਸੀਆ)
}}
{{Sikhism sidebar}}
'''ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ''' ਜਾਂ '''ਰਾਇਦਾਸ''' 15ਵੀਂ ਤੋਂ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੌਰਾਨ [[ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ]] ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਕਵੀ-ਸੰਤ ਸਨ।&lt;ref name=jameslraidas/&gt;&lt;ref name=encyclopediabritraidas/&gt; [[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਬਿਹਾਰ]], [[ਰਾਜਸਥਾਨ]], [[ਗੁਜਰਾਤ]], [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਪੰਜਾਬ]] ਅਤੇ [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰੂ (ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਧਿਆਪਕ) ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਉਹ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਹਸਤੀ ਸੀ। 

ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ 1433 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੀ। &lt;!-- But some Scholars believe he was born in 1377 CE and dead in 1528 CE. (note: removed pending sourcing. Lived 151 years? source it) --&gt; ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਾਤ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ।

[[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ|''ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ'']] ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ [[ਸਿੱਖੀ|ਸਿੱਖ]] ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਭਗਤੀ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas/&gt;&lt;ref&gt;Callewaert and Friedlander, ''The Life and Works of Ravidass Ji'', Manohar, Delhi, 1992, quoted in Gavin Flood, ''An Introduction to Hinduism'', Cambridge 1996.&lt;/ref&gt; [[ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ]] ਦੇ ਅੰਦਰ [[ਦਾਦੂ ਦਿਆਲ|ਦਾਦੂ ਪੰਥੀ]] ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪੰਚ ਵਾਣੀ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਰਵਿਦਾਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।&lt;ref name=jameslraidas/&gt; ਉਹ [[ਰਵਿਦਾਸੀਆ]] ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਹਸਤੀ ਵੀ ਹਨ।

==ਜ਼ਿੰਦਗੀ==
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਬਾਹਲ਼ਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਬਨਾਰਸ ਨੇੜੇ ਸੀਰ ਗੋਵਰਧਨਪੁਰ ਵਿਖੇ {{circa|1377}} ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।&lt;ref name=asharmaraidas/&gt; ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਸੰਤੋਖ ਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕਲਸਾਂ ਦੇਵੀ ਜੀ ਸਨ।&lt;ref name=eosravidas&gt;{{cite web |url=http://www.learnpunjabi.org/eos/index.aspx |title=Ravidas |author=Hardev Bahri |editor=Harbans Singh|display-editors=etal| website=Encyclopaedia of Sikhism |publisher=Punjabi University Patiala |accessdate=11 February 2017}}&lt;/ref&gt; ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਦੀ ਮਾਤਾ ਲੂਨਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਿਜੇ ਦਾਸ ਰੱਖਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ [[ਚਮਾਰ]] ਵਜੋਂ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਚੰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1350770/Ravidas |title= Bhagat Ravidass Ji (Indian mystic and poet) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=10 August 2009}}&lt;/ref&gt; ਹਿੰਦੂ ਵਰਣ ਮਤਾਬਕ ਚਮਾਰ ਕਮਜ਼ਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਹੈ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਅਸਰ ਕਾਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ  ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਲੇ ਜਾਕੇ ਇਲਮ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।

==ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ==
ਚਮਾਰ ਬਰਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ ਤਾਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ  ਨਾਲ਼ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇ ਦੀ ਲੁਕਾਈ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਊਚ ਨੀਚ, ਛੂਤ ਛਾਤ ਅਤੇ ਪਖੰਡ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬੋਲੇ। [[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰੱਬੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਰੱਬ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਬੰਦਗੀ ਦੇ ਵਾਕ ਰੱਚ ਇਲਾਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਜਾ ਪੀਪਾ, ਰਾਣੀ ਮੀਰਾ ਬਾਈ, ਰਾਣੀ ਝਾਂਲ਼ਾ ਬਾਈ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਰੀਦ ਸਨ। 

{{Quote|text='''ਹਰਿ ਸੋ ਹੀਰਾ ਛਾਡਿ ਕੈ ਕਰਹਿ ਆਨ ਕੀ ਆਸ ॥'''&lt;br /&gt;''ਜੋ ਇਨਸਾਨ ਕੀਮਤੀ ਰੱਬ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਹੋਰ ਉੱਤੇ ਆਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ,''&lt;br /&gt;
'''ਤੇ ਨਰ ਦੋਜਕ ਜਾਹਿਗੇ ਸਤਿ ਭਾਖੈ ਰਵਿਦਾਸ ॥242॥'''&lt;br /&gt;''ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਰਕ ਹੈ ਇਹ ਅਸਲ ਗੱਲ ਰਵਿਦਾਸ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ॥242॥''

— ਸਲੋਕ ਭਗਤ ਕਬੀਰ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]], ਅੰਗ 1377 }}

== ਲਿਖਤ ==

ਕਾਫ਼ੀ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ|ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ]] ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਜਗ੍ਹਾ ਅਤੇ ਅਰਸੇ ਬਾਰੇ ਤਕਰਾਰ ਹੈ।&lt;ref name=encyclopediabritraidas&gt;{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1350770/Ravidas |title= Bhagat Ravidass Ji (Indian mystic and poet) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=10 August 2009}}&lt;/ref&gt; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ 41 ਵਾਕ 16 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ “ਰੈਦਾਸ ਜੀ ਕੀ ਬਾਣੀ&quot; ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਕਿਤਾਬ ਨਾਗਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਣੀ ਸਭਾ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ &quot;ਬਾਣੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ&quot; ਸਿਰਲੇਖ ਅਧੀਨ 1984 ਵਿੱਚ ਪਬਲਿਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਚਾਲ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਕਾਬਲੇ ਇਤਬਾਰ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਹਾਸਲ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸਫ਼ੇ ਹਨ:

* ਅੰਗ 93
* ਅੰਗ 345 ਤੋਂ 346 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 486 ਤੋਂ 487 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 525
* ਅੰਗ 657 ਤੋਂ 659 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 694
* ਅੰਗ 710
* ਅੰਗ 793 ਤੋਂ 794 ਤੱਕ
* ਅੰਗ 858
* ਅੰਗ 875
* ਅੰਗ 973 ਤੋਂ 974 ਤੱਕ 
* ਅੰਗ 1106
* ਅੰਗ 1124
* ਅੰਗ 1167
* ਅੰਗ 1196
* ਅੰਗ 1293

==ਸਫ਼ਰ==
 ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੁਆਲ਼ੇ ਛੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ।
#ਪਹਿਲਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ [[ਕਬੀਰ]] ਜੀ ਨੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬਨਾਰਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿਜੈ ਦਾਸ ਜੀ ਹਮਸਫ਼ਰ ਸਨ ਅਤੇ ਆਹ ਇਲਾਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ: [[ਨਾਗਪੁਰ]], [[ਭਾਗਲਪੁਰ]], [[ਮਾਧੋਪੁਰ]], ਚੰਦੋਸੀ, [[ਬੀਜਾਪੁਰ]], ਰਾਣੀ ਪੁਰੀ, ਨਾਰਾਇਣਗੜ੍ਹ, [[ਭੁਪਾਲ]], [[ਬਹਾਵਲਪੁਰ]], [[ਕੋਟਾ]], [[ਝਾਂਸੀ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਝਾਂਸੀ]], [[ਉਦੈਪੁਰ|ਉਦੇਪੁਰ]], [[ਜੋਧਪੁਰ]], [[ਅਜਮੇਰ]], ਅਮਰਕੋਟ, [[ਅਯੁੱਧਿਆ]], [[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]], [[ਕਾਠੀਆਵਾੜ]], [[ਬੰਬਈ]], [[ਕਰਾਚੀ]], [[ਜੈਸਲਮੇਰ]], [[ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ|ਚਿਤੌੜ]], ਕੋਹਾਟ, [[ਖ਼ੈਬਰ ਦੱਰਾ]], [[ਜਲਾਲਾਬਾਦ (ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ)|ਜਲਾਲਾਬਾਦ]], [[ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਸ੍ਰੀ ਨਗਰ]], [[ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਾ|ਡਲਹੌਜ਼ੀ]], [[ਗੋਰਖਪੁਰ]]।
#ਦੂਸਰਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦੂਜੀ ਯਾਤਰਾ [[ਗੋਰਖਪੁਰ]], ਪਰਤਾਪਗੜ੍ਹ, ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਪੁਰ ਦੀ ਕੀਤੀ।
#ਤੀਜਾ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] ਜਾਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਹੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ।
#ਚੌਥਾ ਸਫ਼ਰ: ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ [[ਹਰਿਦੁਆਰ]], [[ਗੋਦਾਵਰੀ ਦਰਿਆ|ਗੋਦਾਵਰੀ]], [[ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਜ਼ਿਲਾ|ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ]], ਤ੍ਰਿਵੈਣੀ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਕੇ ਸੰਤ, ਸਾਧੂਆਂ, ਭਗਤਾਂ, ਨਾਥਾਂ, ਸਿੱਧਾਂ, ਅਮੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ।
#ਪੰਜਵਾਂ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਰੂਪ ਪਰਤਾਪ (ਚੰਦਰ ਪਰਤਾਪ) ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਗਾਜ਼ੀਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ। 
#ਛੇਵਾਂ ਸਫ਼ਰ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਹ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਗਏ:  [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਹਕੀਮ ਨਜ਼ਦੀਕ [[ਫਗਵਾੜਾ]], [[ਜਲੰਧਰ]], [[ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ]], [[ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਪੂਰਥਲਾ]] ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ।

== ਰੁਖ਼ਸਤ ==
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ 1528 ਈ.ਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਤਕ਼ਰੀਬਨ 151 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਫ਼ਾਨੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਏ। ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨਾਗਰ ਦੇ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਚਿਖਾ ਵਿੱਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

== ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ ==
* [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]]
* [[ਕਬੀਰ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist}}&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://www.shrigururavidasji.com/ Shri Guru Ravidas Ji]

==ਹਵਾਲੇ==
ਲੋਟਾ
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਭਗਤ]]</text>
      <sha1>11jhraen43mx5be660d8g44eagvvr69</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement</title>
    <ns>10</ns>
    <id>21383</id>
    <revision>
      <id>775358</id>
      <parentid>483498</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T07:55:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>483498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8089" sha1="szsv3j3qi2ik821rwwhnb4j2m3yt678" xml:space="preserve">{{Navbox
| name  =ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਏ
| title = ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਏ
|listclass = hlist
|titlestyle = background:lilac;
|bodystyle = width:100%; vertical-align:middle;
|groupstyle = background-color:lilac;
|state={{{state&lt;includeonly&gt;|collapsed&lt;/includeonly&gt;}}}
| image = &lt;!--(Chronological order:)
--&gt;&lt;br /&gt;&lt;!--
--&gt;&lt;br /&gt;&lt;!--
--&gt;[[File:Marche sel.jpg|70px|border|right|Gandhi during the Salt March, 1930]]&lt;br /&gt;&lt;!--
--&gt;[[File:1931 Flag of India.svg|70px|border|right|Congress flag of India (1931)]]&lt;br /&gt;&lt;!--
--&gt;[[File:Emblem of India.svg|70px|border|right|Emblem of India]]

|abovestyle = line-height:1.3em; padding:0.75em; background-color:LightSteelBlue;
|above = &lt;center&gt; &lt;font color=yellow&gt;[[Image:India1931flag.png|70px]]{{spaces|2}}[[Image:Gandhi Salt March.jpg|65px]] {{spaces|6}}• &lt;big&gt;[[ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]''' &lt;/big&gt;  {{spaces|6}}•  [[Image:Flag of the Indian Legion.svg|50px]] {{spaces|2}}[[Image:SepoyMutiny.jpg|67px]]  &lt;/font&gt; &lt;/center&gt; 
| group1 = ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ
| list1 = [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ]] &amp;bull;[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ]] &amp;bull;[[ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤਲਵਾਰ]] &amp;bull;  [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਹੀਰਾ ]] &amp;bull; [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ]] &amp;bull; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] &amp;bull; [[ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਠਾਠਗੜ੍ਹ ]] &amp;bull;  [[ਕਰੀਮ ਬਕਸ਼]] &amp;bull; [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] &amp;bull; [[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ]] &amp;bull;  [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]] &amp;bull;  [[ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]] &amp;bull; [[ ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ]] &amp;bull; [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ]] &amp;bull; [[ਠਾਕੁਰ ਦਾਸ ਪੁਰੀ ]] &amp;bull; [[ਪੰਡਿਤ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ]] &amp;bull;[[ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ]] &amp;bull;[[ਭਾਕਟਰ ਮਥਰਾ ਸਿੰਘ ]] &amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੋਸਾਂਝ]] &amp;bull;  [[ਮੋਲਵੀ ਬਰਕਤਉਲਾ]] &amp;bull; [[ਵੀ. ਜੀ. ਪਿੰਗਲੇ]] &amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਬਸਾਖਾ ਸਿੰਘ]] &amp;bull; [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]] &amp;bull; 

| group2 = ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ
| list2 = [[ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]]&amp;bull;

| group3= ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ
| list3 = [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ]]&amp;bull;

| group4 = 1957
| list4 = [[ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ]] &amp;bull;[[ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ]] &amp;bull;[[ ਤਾਤੀਆ ਤੋਪੇ]] &amp;bull;[[ਸ਼ਿਵਾਜੀ]] &amp;bull;[[ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ]] &amp;bull; [[ਸਾਕਾ ਕਾਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਖੂਹ]]

| group5 = ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ
| list5 = [[ਊਦਾ ਦੇਵੀ]]&amp;bull; [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਅਛੂਤਾ ਮੈਨਨ]]&amp;bull; [[ਅਜੈ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼]]&amp;bull; [[ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਰਕਤੁੱਲਾ]]&amp;bull; [[ਅਰੁਣਾ ਆਸਿਫ਼ ਅਲੀ]]&amp;bull; [[ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਮਲਹੋਤਰਾ]]&amp;bull; [[ਅਸ਼ਫਾਕਉਲਾ ਖਾਨ]]&amp;bull; [[ਐੱਸ ਜੀ ਸਰਦੇਸਾਈ]]&amp;bull; [[ ਸਤਪਾਲ ਡਾਂਗ]]&amp;bull; [[ਸਰਿੰਦਰਨਾਥ ਬੈਨਰਜੀ]]&amp;bull; [[ਸਰੋਜਨੀ ਨਾਇਡੂ]]&amp;bull; [[ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ]]&amp;bull; [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]]&amp;bull; [[ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦ]]&amp;bull; [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]]&amp;bull; [[ਸੁਬਰਾਮਨੀਆ ਭਾਰਤੀ]]&amp;bull; [[ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ]]&amp;bull; [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ]]&amp;bull; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]&amp;bull; [[ਹਕੀਮ ਅਜਮਲ ਖਾਂ]]&amp;bull; [[ਹਸਰਤ ਮੋਹਾਨੀ]]&amp;bull; [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਰਵੇਸ਼]]&amp;bull; [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]]&amp;bull; [[ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਈਸੜੂ]]&amp;bull; [[ਕਲਪਨਾ ਦੱਤ]]&amp;bull; [[ਗਣੇਸ਼ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ]]&amp;bull; [[ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫਿਰ]]&amp;bull; [[ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]&amp;bull; [[ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ]]&amp;bull; [[ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ]]&amp;bull; [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]]&amp;bull; [[ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਰਾਜਗੋਪਾਲਾਚਾਰੀ]]&amp;bull; [[ਜਰਨਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]]&amp;bull; [[ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ]]&amp;bull; [[ ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ]]&amp;bull; [[ਡਾਕਟਰ ਮਥਰਾ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]]&amp;bull; [[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]]&amp;bull; [[ਦਾਦਾ ਅਮੀਰ ਹੈਦਰ ਖਾਨ]]&amp;bull; [[ਨਾਗਾਰਜੁਨ]]&amp;bull; [[ਨਿਰਮਲਾ ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ]]&amp;bull; [[ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ]]&amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]&amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ]]&amp;bull; [[ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ]]&amp;bull; [[ਬਿਸਮਿਲ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟੀ]]&amp;bull; [[ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ]]&amp;bull; [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਭੁਪੇਸ਼ ਗੁਪਤਾ]]&amp;bull; [[ਮਖ਼ਦੂਮ ਮੁਹੀਉੱਦੀਨ]]&amp;bull; [[ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ]]&amp;bull; [[ਮਹੇਂਦਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]&amp;bull;  [[ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ]]&amp;bull; [[ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]]&amp;bull; [[ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ]]&amp;bull; [[ਮੋਹਿਤ ਸੇਨ]]&amp;bull; [[ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ]]&amp;bull; [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ]]&amp;bull; [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਰੱਕੜ]]&amp;bull; [[ਰਾਜਿੰਦਰ ਲਾਹਿੜੀ]]&amp;bull; [[ਰਾਜੇਸਵਰ ਰਾਓ]]&amp;bull;  [[ਰਾਜਗੁਰੂ]]&amp;bull; [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]]&amp;bull; [[ਰਾਮਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ]]&amp;bull; [[ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ]]&amp;bull; [[ਰੋਸ਼ਨ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਲਕਸ਼ਮੀ ਸਹਿਗਲ]]&amp;bull; [[ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]&amp;bull; [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]]&amp;bull; [[ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ]]&amp;bull; [[ਵਾਸੂਦੇਵ ਬਲਵੰਤ ਫੜਕੇ]]&amp;bull; [[ਵਿਮਲਾ ਡਾਂਗ]]&amp;bull; [[ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ]]&amp;bull; 
| group6 = ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ
| list6 =[[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]]&amp;bull; [[ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]

| group7 = ਅਜਾਦ ਹਿੰਦ ਫੌਜ
| list7 =[[ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ]]&amp;bull; [[ਲਕਸ਼ਮੀ ਸਹਿਗਲ]] &amp;bull; [[ਪ੍ਰੇਮ ਸਹਿਗਲ]] &amp;bull; [[ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ]] &amp;bull; [[ਕਰਨਲ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]]
| group8 = ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ
| list8 =[[ਸ਼ਰੀਪਾਦ ਅਮ੍ਰਿਤ ਡਾਂਗੇ]] &amp;bull; [[ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ]] &amp;bull; [[ਅਜੈ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼]] &amp;bull;[[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] &amp;bull; [[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]] &amp;bull; [[ਰਾਜੇਸਵਰ ਰਾਓ ]] &amp;bull; [[ਮੋਹਿਤ ਸੇਨ]]&amp;bull; [[ਭੁਪੇਸ਼ ਗੁਪਤਾ]] &amp;bull;[[ਕੇ ਦਾਮੋਦਰਨ]] &amp;bull; [[ਵਿਮਲਾ ਡਾਂਗ]] &amp;bull; [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਨੰਦ]]
}}</text>
      <sha1>szsv3j3qi2ik821rwwhnb4j2m3yt678</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775360</id>
      <parentid>775358</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T07:57:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775360</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7219" sha1="oovvh6h82j76s1n9d1buc44c33ozae4" xml:space="preserve">{{navbox
| name = Indian Independence Movement
| title = [[ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ]]
| listclass = hlist
| state = {{{state&lt;includeonly&gt;|collapsed&lt;/includeonly&gt;}}}

| group1 = ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ
| list1 = [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ]] &amp;bull;[[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ]] &amp;bull;[[ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤਲਵਾਰ]] &amp;bull;  [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਹੀਰਾ ]] &amp;bull; [[ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ]] &amp;bull; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] &amp;bull; [[ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਠਾਠਗੜ੍ਹ ]] &amp;bull;  [[ਕਰੀਮ ਬਕਸ਼]] &amp;bull; [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]] &amp;bull; [[ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ]] &amp;bull;  [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]] &amp;bull;  [[ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ]] &amp;bull; [[ ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਦੁਖੀ]] &amp;bull; [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ]] &amp;bull; [[ਠਾਕੁਰ ਦਾਸ ਪੁਰੀ ]] &amp;bull; [[ਪੰਡਿਤ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ]] &amp;bull;[[ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ]] &amp;bull;[[ਭਾਕਟਰ ਮਥਰਾ ਸਿੰਘ ]] &amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੋਸਾਂਝ]] &amp;bull;  [[ਮੋਲਵੀ ਬਰਕਤਉਲਾ]] &amp;bull; [[ਵੀ. ਜੀ. ਪਿੰਗਲੇ]] &amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਬਸਾਖਾ ਸਿੰਘ]] &amp;bull; [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]] &amp;bull; 

| group2 = ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ
| list2 = [[ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ]]&amp;bull;

| group3= ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ
| list3 = [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ]]&amp;bull;

| group4 = 1957
| list4 = [[ਮੰਗਲ ਪਾਂਡੇ]] &amp;bull;[[ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ]] &amp;bull;[[ ਤਾਤੀਆ ਤੋਪੇ]] &amp;bull;[[ਸ਼ਿਵਾਜੀ]] &amp;bull;[[ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ]] &amp;bull; [[ਸਾਕਾ ਕਾਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਖੂਹ]]

| group5 = ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ
| list5 = [[ਊਦਾ ਦੇਵੀ]]&amp;bull; [[ਊਧਮ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਅਛੂਤਾ ਮੈਨਨ]]&amp;bull; [[ਅਜੈ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼]]&amp;bull; [[ਅਬਦੁਲ ਹਫੀਜ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਬਰਕਤੁੱਲਾ]]&amp;bull; [[ਅਰੁਣਾ ਆਸਿਫ਼ ਅਲੀ]]&amp;bull; [[ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਮਲਹੋਤਰਾ]]&amp;bull; [[ਅਸ਼ਫਾਕਉਲਾ ਖਾਨ]]&amp;bull; [[ਐੱਸ ਜੀ ਸਰਦੇਸਾਈ]]&amp;bull; [[ ਸਤਪਾਲ ਡਾਂਗ]]&amp;bull; [[ਸਰਿੰਦਰਨਾਥ ਬੈਨਰਜੀ]]&amp;bull; [[ਸਰੋਜਨੀ ਨਾਇਡੂ]]&amp;bull; [[ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ]]&amp;bull; [[ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ]]&amp;bull; [[ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦ]]&amp;bull; [[ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ]]&amp;bull; [[ਸੁਬਰਾਮਨੀਆ ਭਾਰਤੀ]]&amp;bull; [[ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ]]&amp;bull; [[ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ]]&amp;bull; [[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]]&amp;bull; [[ਹਕੀਮ ਅਜਮਲ ਖਾਂ]]&amp;bull; [[ਹਸਰਤ ਮੋਹਾਨੀ]]&amp;bull; [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਰਵੇਸ਼]]&amp;bull; [[ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ]]&amp;bull; [[ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਈਸੜੂ]]&amp;bull; [[ਕਲਪਨਾ ਦੱਤ]]&amp;bull; [[ਗਣੇਸ਼ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ]]&amp;bull; [[ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫਿਰ]]&amp;bull; [[ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]&amp;bull; [[ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ]]&amp;bull; [[ਚਿਤਰੰਜਨ ਦਾਸ]]&amp;bull; [[ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ]]&amp;bull; [[ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਰਾਜਗੋਪਾਲਾਚਾਰੀ]]&amp;bull; [[ਜਰਨਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]]&amp;bull; [[ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ]]&amp;bull; [[ ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ]]&amp;bull; [[ਡਾਕਟਰ ਮਥਰਾ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਤਾਰਕਨਾਥ ਦਾਸ]]&amp;bull; [[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]]&amp;bull; [[ਦਾਦਾ ਅਮੀਰ ਹੈਦਰ ਖਾਨ]]&amp;bull; [[ਨਾਗਾਰਜੁਨ]]&amp;bull; [[ਨਿਰਮਲਾ ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ]]&amp;bull; [[ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ]]&amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ਲਲਤੋਂ]]&amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਬਾਬਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ]]&amp;bull; [[ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ]]&amp;bull; [[ਬਿਸਮਿਲ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟੀ]]&amp;bull; [[ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ]]&amp;bull; [[ਭਗਤ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਭੁਪੇਸ਼ ਗੁਪਤਾ]]&amp;bull; [[ਮਖ਼ਦੂਮ ਮੁਹੀਉੱਦੀਨ]]&amp;bull; [[ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ]]&amp;bull; [[ਮਹੇਂਦਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ]]&amp;bull;  [[ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ]]&amp;bull; [[ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ]]&amp;bull; [[ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ]]&amp;bull; [[ਮੋਹਿਤ ਸੇਨ]]&amp;bull; [[ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ]]&amp;bull; [[ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗਵਾਲ]]&amp;bull; [[ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਰੱਕੜ]]&amp;bull; [[ਰਾਜਿੰਦਰ ਲਾਹਿੜੀ]]&amp;bull; [[ਰਾਜੇਸਵਰ ਰਾਓ]]&amp;bull;  [[ਰਾਜਗੁਰੂ]]&amp;bull; [[ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ]]&amp;bull; [[ਰਾਮਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ]]&amp;bull; [[ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ]]&amp;bull; [[ਰੋਸ਼ਨ ਸਿੰਘ]]&amp;bull; [[ਲਕਸ਼ਮੀ ਸਹਿਗਲ]]&amp;bull; [[ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]&amp;bull; [[ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ]]&amp;bull; [[ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ]]&amp;bull; [[ਵਾਸੂਦੇਵ ਬਲਵੰਤ ਫੜਕੇ]]&amp;bull; [[ਵਿਮਲਾ ਡਾਂਗ]]&amp;bull; [[ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ]]&amp;bull; 
| group6 = ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ
| list6 =[[ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ]]&amp;bull; [[ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ]]

| group7 = ਅਜਾਦ ਹਿੰਦ ਫੌਜ
| list7 =[[ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ]]&amp;bull; [[ਲਕਸ਼ਮੀ ਸਹਿਗਲ]] &amp;bull; [[ਪ੍ਰੇਮ ਸਹਿਗਲ]] &amp;bull; [[ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ]] &amp;bull; [[ਕਰਨਲ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ]]
| group8 = ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ
| list8 =[[ਸ਼ਰੀਪਾਦ ਅਮ੍ਰਿਤ ਡਾਂਗੇ]] &amp;bull; [[ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਜੋਸ਼ੀ]] &amp;bull; [[ਅਜੈ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼]] &amp;bull;[[ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ]] &amp;bull; [[ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ]] &amp;bull; [[ਰਾਜੇਸਵਰ ਰਾਓ ]] &amp;bull; [[ਮੋਹਿਤ ਸੇਨ]]&amp;bull; [[ਭੁਪੇਸ਼ ਗੁਪਤਾ]] &amp;bull;[[ਕੇ ਦਾਮੋਦਰਨ]] &amp;bull; [[ਵਿਮਲਾ ਡਾਂਗ]] &amp;bull; [[ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਨੰਦ]]
}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>oovvh6h82j76s1n9d1buc44c33ozae4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Infobox cricketer</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25565</id>
    <revision>
      <id>775392</id>
      <parentid>689066</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:12:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775392</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23642" sha1="52up5m7c0f6ceskym94il7ap4edwu1h" xml:space="preserve">{{infobox
| child = {{{embed|{{{child|}}}}}}
| bodyclass = vcard
| bodystyle = width: 25em
| headerstyle = color: #202122;{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes|background-color: lavender|background-color: #b0c4de}}
| titlestyle = font-size: 125%

| titleclass = fn
| title =   {{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes
  |&lt;!--blank --&gt;
  |{{br separated entries
   |1={{#if:{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|{{{honorific-prefix|}}}}}}}}}|&lt;span class=&quot;honorific-prefix&quot; style=&quot;font-size: 77%; font-weight: normal;&quot;&gt;{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|{{{honorific-prefix}}}}}}}}}&lt;/span&gt;}}
   |2=&lt;div class=&quot;fn&quot; style=&quot;display: inline;&quot;&gt;{{#switch:{{{player name|{{{playername|{{{name|?}}}}}}}}}
     | ? = 
     | = {{PAGENAMEBASE}}
     | #default = {{{player name|{{{playername|{{{name}}}}}}}}}
     }}&lt;/div&gt;
   |3={{#if:{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|{{{honorific-suffix|}}}}}}}}}|&lt;span class=&quot;honorific-suffix&quot; style=&quot;font-size: 77%; font-weight: normal;&quot;&gt;{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|{{{honorific-suffix}}}}}}}}}&lt;/span&gt;}}
   }}
  }}

| image = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes||{{#invoke:Wikidata|claim|P18}}}}}}}|size={{#ifeq:{{lc:{{{landscape|}}}}}|yes|{{min|300|{{#if:{{#ifexpr:{{{image size|{{{image_size|{{{imagesize|}}}}}}}}}}}|300|{{{image size|{{{image_size|{{{imagesize|}}}}}}}}}}}}}x200px|{{{image size|{{{image_size|{{{imagesize|}}}}}}}}}}}|sizedefault=frameless|upright={{{image_upright|1}}}|alt={{{alt|}}}|suppressplaceholder=yes}}

| caption = {{{image caption|{{{caption|{{{image_caption|{{#invoke:Wikidata |getImageLegend|FETCH_WIKIDATA}}}}}}}}}}}

| header1 = {{#if:{{{full_name|}}}{{{fullname|}}}{{{birth_date|}}}{{{birth_place|}}}{{{death_date|}}}{{{death_place|}}}{{{nickname|}}}{{{height|}}}{{{heightft|}}}{{{heightcm|}}}{{{heightm|}}}{{{family|}}}{{{website|}}}|ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ|{{#if:{{{batting|}}}{{{bowling|}}}{{{role|}}}{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes|1}}|ਕ੍ਰਿਕਟ ਜਾਣਕਾਰੀ}}}}

| label2 = ਪੂਰਾ ਨਾਮ
| class2 = ਪੂਰਾ ਨਾਮ
| data2 = {{#if:{{{full_name|{{{fullname|}}}}}}|&lt;div class=&quot;fn&quot;&gt;{{{full_name|{{{fullname|}}}}}}&lt;/div&gt;}}

| label3 = ਜਨਮ
| data3 = {{br separated entries|1={{{birth_date|}}}|2={{#if:{{{birth_place|}}}|&lt;span class=&quot;birthplace&quot;&gt;{{{birth_place}}}&lt;/span&gt;}}}}

| label4 = ਮੌਤ
| data4 = {{br separated entries|1={{{death_date|}}}|2={{#if:{{{death_place|}}}|&lt;span class=&quot;deathplace&quot;&gt;{{{death_place}}}&lt;/span&gt;}}}}

| label5 = ਛੋਟਾ ਨਾਮ
| class5 = ਛੋਟਾ ਨਾਮ
| data5  = {{{nickname|}}}

| label6 = ਕੱਦ
| data6  = {{#if:{{{height|}}}
  |{{infobox person/height|{{{height}}}}}
  |{{#if:{{{heightft|}}}
    |{{convert|{{{heightft}}}|ft|{{{heightinch|0}}}|in|abbr=on|sigfig=3}}
    |{{#if:{{{heightcm|}}}
      |{{convert|{{{heightcm}}}|cm|ftin|abbr=on}}
      |{{#if:{{{heightm|}}}
        |{{convert|{{{heightm}}}|m|ftin|abbr=on}}
       }}
     }}
   }}
 }}

| label7 = ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਅੰਦਾਜ਼
| class7 = ਸ਼੍ਰੇਣੀ 
| data7 = {{{batting|}}}

| label8 = ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਅੰਦਾਜ਼
| class8= ਸ਼੍ਰੇਣੀ 
| data8 = {{{bowling|}}}

| label9 = ਭੂਮਿਕਾ
| class9 = ਭੂਮਿਕਾ
| data9 = {{{role|}}}

| label10 = ਪਰਿਵਾਰ
| data10 = {{{family|}}}

| label11 = ਵੈੱਬਸਾਈਟ
| data11 = {{{website|}}}

| header12 ={{#if:{{{international|}}}
  | ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
{{infobox|child=yes
| label1 = ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ{{#if:{{{country|}}}|{{#if:{{{country2|}}}|ਟੀਮਾਂ}}}}
| data1  = {{#if:{{{country|}}}{{{country2|}}}{{{country3|}}}
 |{{unbulleted list
 | 1 = {{infobox cricketer/national side|country={{{country|}}}|female={{{female|}}}}} {{#if:{{{internationalspan|}}}|({{{internationalspan}}})}}
 | 2 = {{infobox cricketer/national side|country={{{country2|}}}|female={{{female|}}}}} {{#if:{{{internationalspan2|}}}|({{{internationalspan2}}})}}
 | 3 = {{infobox cricketer/national side|country={{{country3|}}}|female={{{female|}}}}} {{#if:{{{internationalspan3|}}}|({{{internationalspan3}}})}}
 }}}}

| label2 = {{#if:{{{onetest|}}}
    |ਕੇਵਲ ਟੈਸਟ
    |ਪਹਿਲਾ ਟੈਸਟ
    }}{{#if:{{{testcap|}}}{{{testcap2|}}}
     |{{sp}}(ਟੋਪੀ&amp;nbsp;{{#if:{{{testcap|}}}|[[{{{country}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ|ਟੈਸਟ}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{testcap}}}]]}}{{#if:{{{testcap2|}}}|{{#if:{{{testcap|}}} |/}}[[{{{country2}}} {{#if:{{{female|ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ|ਟੈਸਟ}}}|}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{testcap2}}}]]}})
     }}
| data2  = {{#if:{{{testdebutagainst|}}}
      |{{{testdebutdate}}} {{{testdebutyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{testdebutfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{testdebutagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
     }}

| label3 = ਆਖ਼ਰੀ ਟੈਸਟ
| data3 = {{#if:{{{onetest|}}}
    |&lt;!-- nothing --&gt;
    |{{#if:{{{lasttestagainst|}}}
      |{{{lasttestdate}}} {{{lasttestyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{lasttestfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{lasttestagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
     }}
   }}

| label4 = {{#if:{{{oneodi|}}}
   |ਕੇਵਲ [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
   |ਪਹਿਲਾ [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]] ਮੈਚ
   }}{{#if:{{{odicap|}}}{{{odicap2|}}}
     |{{sp}}(ਟੋਪੀ&amp;nbsp;{{#if:{{{odicap|}}}|[[{{{country}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ|ਓਡੀਆਈ}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{odicap}}}]]}}{{#if:{{{odicap2|}}}|{{#if:{{{odicap|}}} |/}}[[{{{country2}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ|ਓਡੀਆਈ}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{odicap2}}}]]}})
     }}

| data4  = {{#if:{{{odidebutagainst|}}}
   |{{{odidebutdate}}} {{{odidebutyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{odidebutfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{odidebutagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
  }}

| label5 = ਆਖ਼ਰੀ ਓਡੀਆਈ
| data5  = {{#if:{{{oneodi|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{lastodiagainst|}}}
      |{{{lastodidate}}} {{{lastodiyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{lastodifor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{lastodiagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
    }}
   }}

| label6 = ਓਡੀਆਈ ਕਮੀਜ਼ ਨੰ.
| data6 = {{{odishirt|}}}

| label7 = {{#if:{{{oneT20I|}}}
  |ਕੇਵਲ ਟੀ20ਆਈ
  |ਪਹਿਲਾ ਟੀ20ਆਈ ਮੈਚ
  }}{{#if:{{{T20Icap|}}}{{{T20Icap2|}}}
     |{{sp}}(ਟੋਪੀ&amp;nbsp;{{#if:{{{T20Icap|}}}|[[{{{country}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਟੀ20|ਟੀ20}} ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{T20Icap}}}]]}}{{#if:{{{T20Icap2|}}}|{{#if:{{{T20Icap|}}} |/}}[[{{{country2}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਟੀ20|ਟੀ20}} ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{T20Icap2}}}]]}})
     }}

| data7 = {{#if:{{{T20Idebutagainst|}}}
  |{{{T20Idebutdate}}} {{{T20Idebutyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{T20Idebutfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{T20Idebutagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
  }}

| label8 = ਆਖ਼ਰੀ ਟੀ20ਆਈ
| data8 = {{#if:{{{oneT20I|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{lastT20Iagainst|}}}|{{{lastT20Idate}}} {{{lastT20Iyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{lastT20Ifor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{lastT20Iagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
  }}}}

| label9 = ਟੀ20 ਕਮੀਜ਼ ਨੰ.
| data9 = {{{T20Ishirt|}}}
}}
}}

| header15 = {{#if:{{{club1|}}}
  | ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਜਾਣਕਾਰੀ
&lt;tr style=&quot;line-height: 9pt&quot;&gt;
&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;ਸਾਲ&lt;/th&gt;&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;ਟੀਮ&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt; {{infobox|child=yes
  | labelstyle = font-weight:normal; padding-right:3em
  
  | label1 = {{#if:{{{year1|}}}|{{{year1}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data1  = {{#if:{{{club1|}}}|{{{club1}}} {{#if:{{{clubnumber1|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber1}}})''}} }}

  | label2 = {{#if:{{{year2|}}}|{{{year2}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data2  = {{#if:{{{club2|}}}|{{{club2}}} {{#if:{{{clubnumber2|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber2}}})''}} }}

  | label3 = {{#if:{{{year3|}}}|{{{year3}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data3  = {{#if:{{{club3|}}}|{{{club3}}} {{#if:{{{clubnumber3|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber3}}})''}} }}

  | label4 = {{#if:{{{year4|}}}|{{{year4}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data4  = {{#if:{{{club4|}}}|{{{club4}}} {{#if:{{{clubnumber4|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber4}}})''}} }}

  | label5 = {{#if:{{{year5|}}}|{{{year5}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data5  = {{#if:{{{club5|}}}|{{{club5}}} {{#if:{{{clubnumber5|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber5}}})''}} }}

  | label6 = {{#if:{{{year6|}}}|{{{year6}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data6  = {{#if:{{{club6|}}}|{{{club6}}} {{#if:{{{clubnumber6|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber6}}})''}} }}

  | label7 = {{#if:{{{year7|}}}|{{{year7}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data7  = {{#if:{{{club7|}}}|{{{club7}}} {{#if:{{{clubnumber7|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber7}}})''}} }}

  | label8 = {{#if:{{{year8|}}}|{{{year8}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data8  = {{#if:{{{club8|}}}|{{{club8}}} {{#if:{{{clubnumber8|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber8}}})''}} }}

  | label9 = {{#if:{{{year9|}}}|{{{year9}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data9  = {{#if:{{{club9|}}}|{{{club9}}} {{#if:{{{clubnumber9|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber9}}})''}} }}

  | label10 = {{#if:{{{year10|}}}|{{{year10}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data10  = {{#if:{{{club10|}}}|{{{club10}}} {{#if:{{{clubnumber10|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber10}}})''}} }}

  | label11 = {{#if:{{{year11|}}}|{{{year11}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data11  = {{#if:{{{club11|}}}|{{{club11}}} {{#if:{{{clubnumber11|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber11}}})''}} }}

  | label12 = {{#if:{{{year12|}}}|{{{year12}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data12  = {{#if:{{{club12|}}}|{{{club12}}} {{#if:{{{clubnumber12|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber12}}})''}} }}

  | label13 = {{#if:{{{year13|}}}|{{{year13}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data13  = {{#if:{{{club13|}}}|{{{club13}}} {{#if:{{{clubnumber13|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber13}}})''}} }}

  | label14 = {{#if:{{{year14|}}}|{{{year14}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data14  = {{#if:{{{club14|}}}|{{{club14}}} {{#if:{{{clubnumber14|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber14}}})''}} }}

  | label15= {{#if:{{{year15|}}}|{{{year15}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data15 = {{#if:{{{club15|}}}|{{{club15}}} {{#if:{{{clubnumber15|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber15}}})''}} }}

  | label16= {{#if:{{{year16|}}}|{{{year16}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data16 = {{#if:{{{club16|}}}|{{{club16}}} {{#if:{{{clubnumber16|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber16}}})''}} }}

  | label17= {{#if:{{{year17}}}|{{{year17}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data17 = {{#if:{{{club17|}}}|{{{club17}}} {{#if:{{{clubnumber17|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber17}}})''}} }}    }}
}}

| label20 = {{#if:{{{onetype1|}}}
 |ਕੇਵਲ {{{type1}}}
 |{{{type1}}} ਪਹਿਲਾ ਮੈਚ
 }}
| data20 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{debutagainst1|}}}|{{{debutdate1}}} {{{debutyear1}}} {{{debutfor1}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{debutagainst1}}}}}
  }}
  }}

| label21 = ਆਖ਼ਰੀ {{{type1}}}
| data21 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{onetype1|}}}
    |&lt;!-- nothing --&gt;
    |{{#if:{{{lastagainst1|}}}|{{{lastdate1}}} {{{lastyear1}}} {{{lastfor1}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{lastagainst1}}}}}
    }}
  }}
  }}

| label22 = {{#if:{{{onetype2|}}}
 |ਕੇਵਲ {{{type2}}}
 |{{{type2}}} ਪਹਿਲਾ ਮੈਚ
 }}
| data22 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{debutagainst2|}}}|{{{debutdate2}}} {{{debutyear2}}} {{{debutfor2}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{debutagainst2}}}}}
  }}
  }}

| label23 = ਆਖ਼ਰੀ {{{type2}}}
| data23 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{onetype2|}}}
    |&lt;!-- nothing --&gt;
    |{{#if:{{{lastagainst2|}}}|{{{lastdate2}}} {{{lastyear2}}} {{{lastfor2}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{lastagainst2}}}}}
    }}
  }}
  }}

| header25 = {{#if:{{{umpire|}}}
  | ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ {{infobox|child=yes

  | label1 = [[ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਟੈਸਟ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data1  = {{#if:{{{testsumpired|}}}|{{{testsumpired}}} {{#if:{{{umptestdebutyr|}}}|({{{umptestdebutyr}}}{{#if:{{{umptestlastyr|}}}|–{{{umptestlastyr}}}}})}} }}

  | label2 = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data2  = {{#if:{{{odisumpired|}}}|{{{odisumpired}}} {{#if:{{{umpodidebutyr|}}}|({{{umpodidebutyr}}}{{#if:{{{umpodilastyr|}}}|–{{{umpodilastyr}}}}})}} }}

  | label3 = [[ਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data3  = {{#if:{{{t20isumpired|}}}|{{{t20isumpired}}} {{#if:{{{umpt20idebutyr|}}}|({{{umpt20idebutyr}}}{{#if:{{{umpt20ilastyr|}}}|–{{{umpt20ilastyr}}}}})}} }}

  | label4 = [[ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data4  = {{#if:{{{wtestsumpired|}}}|{{{wtestsumpired}}} {{#if:{{{umpwtestdebutyr|}}}|({{{umpwtestdebutyr}}}{{#if:{{{umpwtestlastyr|}}}|–{{{umpwtestlastyr}}}}})}} }}

  | label5 = [[ਮਹਿਲਾ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data5  = {{#if:{{{wodisumpired|}}}|{{{wodisumpired}}} {{#if:{{{umpwodidebutyr|}}}|({{{umpwodidebutyr}}}{{#if:{{{umpwodilastyr|}}}|–{{{umpwodilastyr}}}}})}} }}

  | label6 = [[ਮਹਿਲਾ ਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਮਹਿਲਾ ਟੀ20ਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data6  = {{#if:{{{wt20isumpired|}}}|{{{wt20isumpired}}} {{#if:{{{umpwt20idebutyr|}}}|({{{umpwt20idebutyr}}}{{#if:{{{umpwt20ilastyr|}}}|–{{{umpwt20ilastyr}}}}})}} }}

  | label7 = [[ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data7  = {{#if:{{{fcumpired|}}}|{{{fcumpired}}} {{#if:{{{umpfcdebutyr|}}}|({{{umpfcdebutyr}}}{{#if:{{{umpfclastyr|}}}|–{{{umpfclastyr}}}}})}} }}

  | label8 = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏ ਦਰਜਾ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data8  = {{#if:{{{listaumpired|}}}|{{{listaumpired}}} {{#if:{{{umplistadebutyr|}}}|({{{umplistadebutyr}}}{{#if:{{{umplistalastyr|}}}|–{{{umplistalastyr}}}}})}} }}

  | label9 = [[ਟਵੰਟੀ ਟਵੰਟੀ|ਟੀ20]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data9  = {{#if:{{{t20umpired|}}}|{{{t20umpired}}} {{#if:{{{umpt20debutyr|}}}|({{{umpt20debutyr}}}{{#if:{{{umpt20lastyr|}}}|–{{{umpt20lastyr}}}}})}} }}
  }}
 }}

| header26 = {{#if:{{{coachclub1|}}}
  | ਮੁੱਖ ਕੋਚ ਜਾਣਕਾਰੀ
&lt;tr style=&quot;line-height: 9pt&quot;&gt;
&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;Years&lt;/th&gt;&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;Team&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt; {{infobox|child=yes
  | labelstyle = font-weight:normal; padding-right:3em
  
  | label1 = {{#if:{{{coachyear1|}}}|{{{coachyear1}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data1  = {{#if:{{{coachclub1|}}}|{{{coachclub1}}}}}

  | label2 = {{#if:{{{coachyear2|}}}|{{{coachyear2}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data2  = {{#if:{{{coachclub2|}}}|{{{coachclub2}}}}}

  | label3 = {{#if:{{{coachyear3|}}}|{{{coachyear3}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data3  = {{#if:{{{coachclub3|}}}|{{{coachclub3}}}}}

  | label4 = {{#if:{{{coachyear4|}}}|{{{coachyear4}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data4  = {{#if:{{{coachclub4|}}}|{{{coachclub4}}}}}

  | label5 = {{#if:{{{coachyear5|}}}|{{{coachyear5}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data5  = {{#if:{{{coachclub5|}}}|{{{coachclub5}}}}}

  | label6 = {{#if:{{{coachyear6|}}}|{{{coachyear6}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data6  = {{#if:{{{coachclub6|}}}|{{{coachclub6}}}}}

  | label7 = {{#if:{{{coachyear7|}}}|{{{coachyear7}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data7  = {{#if:{{{coachclub7|}}}|{{{coachclub7}}}}}

  | label8 = {{#if:{{{coachyear8|}}}|{{{coachyear8}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data8  = {{#if:{{{coachclub8|}}}|{{{coachclub8}}}}}

  | label9 = {{#if:{{{coachyear9|}}}|{{{coachyear9}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data9  = {{#if:{{{coachclub9|}}}|{{{coachclub9}}}}}

  | label10 = {{#if:{{{coachyear10|}}}|{{{coachyear10}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data10  = {{#if:{{{coachclub10|}}}|{{{coachclub10}}}}} }}
}}

| header30 = {{infobox cricketer/career
  | columns = {{{columns|}}}
  | column1 = {{{column1}}}
  | column2 = {{{column2}}}
  | column3 = {{{column3}}}
  | column4 = {{{column4}}}

  | matches1 = {{{matches1}}}
  | matches2 = {{{matches2}}}
  | matches3 = {{{matches3}}}
  | matches4 = {{{matches4}}}

  | runs1 = {{{runs1}}}
  | runs2 = {{{runs2}}}
  | runs3 = {{{runs3}}}
  | runs4 = {{{runs4}}}

  | bat avg1 = {{{bat avg1}}}
  | bat avg2 = {{{bat avg2}}}
  | bat avg3 = {{{bat avg3}}}
  | bat avg4 = {{{bat avg4}}}

  | 100s/50s1 = {{{100s/50s1}}}
  | 100s/50s2 = {{{100s/50s2}}}
  | 100s/50s3 = {{{100s/50s3}}}
  | 100s/50s4 = {{{100s/50s4}}}

  | top score1 = {{{top score1}}}
  | top score2 = {{{top score2}}}
  | top score3 = {{{top score3}}}
  | top score4 = {{{top score4}}}

  | hidedeliveries = {{{hidedeliveries}}}

  | deliveries1 = {{{deliveries1}}}
  | deliveries2 = {{{deliveries2}}}
  | deliveries3 = {{{deliveries3}}}
  | deliveries4 = {{{deliveries4}}}

  | wickets1 = {{{wickets1}}}
  | wickets2 = {{{wickets2}}}
  | wickets3 = {{{wickets3}}}
  | wickets4 = {{{wickets4}}}

  | bowl avg1 = {{{bowl avg1}}}
  | bowl avg2 = {{{bowl avg2}}}
  | bowl avg3 = {{{bowl avg3}}}
  | bowl avg4 = {{{bowl avg4}}}

  | fivefor1 = {{{fivefor1}}}
  | fivefor2 = {{{fivefor2}}}
  | fivefor3 = {{{fivefor3}}}
  | fivefor4 = {{{fivefor4}}}

  | tenfor1 = {{{tenfor1}}}
  | tenfor2 = {{{tenfor2}}}
  | tenfor3 = {{{tenfor3}}}
  | tenfor4 = {{{tenfor4}}}

  | best bowling1 = {{{best bowling1}}}
  | best bowling2 = {{{best bowling2}}}
  | best bowling3 = {{{best bowling3}}}
  | best bowling4 = {{{best bowling4}}}

  | catches/stumpings1 = {{{catches/stumpings1}}}
  | catches/stumpings2 = {{{catches/stumpings2}}}
  | catches/stumpings3 = {{{catches/stumpings3}}}
  | catches/stumpings4 = {{{catches/stumpings4}}}
  }}
| header31 = {{#if:{{{medaltemplates|}}}|
{{Infobox medal templates
  |medals = {{{medaltemplates&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}
  |expand = {{#ifeq:{{lc:{{{show-medals}}}}}|no||yes}}
  }}
}}

| data61 = {{#if:{{{source|}}}|&lt;div style=&quot;text-align: right&quot;&gt;ਸਰੋਤ: {{#ifeq:{{Str left|{{{source}}}|4}}|http|[{{{source}}}]|{{{source}}}}}{{#if:{{{date|}}}{{{year|}}}|, &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;{{{date|}}} {{{year|}}}&lt;/span&gt; }}&lt;/div&gt;}}

| data62 = {{{misc|{{{module|}}}}}}

}}{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes||{{#if:{{{player name|{{{playername|{{{name|?}}}}}}}}}||[[Category:Pages using infobox cricketer with a blank name parameter]]
}}{{#ifeq:{{{player name|?}}}{{{playername|?}}}{{{name|?}}}|???|[[Category:Pages using infobox cricketer with no name parameter]]
}}}}{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes|{{#if:{{{headerstyle|}}}|[[Category:Pages using infobox cricketer with a custom headerstyle]]
}}}}{{#if:{{{source|}}}|{{#ifeq:{{Str left|{{{source}}}|4}}|http||{{#ifeq:{{Str left|{{{source}}}|1}}|[||[[Category:Infobox cricketer maintenance]]
}}}}}}{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox cricketer with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox cricketer]] with unknown parameter &quot;_VALUE_&quot;|ignoreblank=y| 100s/50s1 | 100s/50s2 | 100s/50s3 | 100s/50s4 | alt | bat avg1 | bat avg2 | bat avg3 | bat avg4 | batting | best bowling1 | best bowling2 | best bowling3 | best bowling4 | birth_date | birth_place | bowl avg1 | bowl avg2 | bowl avg3 | bowl avg4 | bowling | caption | catches/stumpings1 | catches/stumpings2 | catches/stumpings3 | catches/stumpings4 | child | club1 | club10 | club11 | club12 | club13 | club14 | club15 | club16 | club17 | club2 | club3 | club4 | club5 | club6 | club7 | club8 | club9 | clubnumber1 | clubnumber10 | clubnumber11 | clubnumber12 | clubnumber13 | clubnumber14 | clubnumber15 | clubnumber16 | clubnumber17 | clubnumber2 | clubnumber3 | clubnumber4 | clubnumber5 | clubnumber6 | clubnumber7 | clubnumber8 | clubnumber9 | coachclub1 | coachclub10 | coachclub2 | coachclub3 | coachclub4 | coachclub5 | coachclub6 | coachclub7 | coachclub8 | coachclub9 | coachyear1 | coachyear10 | coachyear2 | coachyear3 | coachyear4 | coachyear5 | coachyear6 | coachyear7 | coachyear8 | coachyear9 | column1 | column2 | column3 | column4 | columns | country | country2 | country3 | date | death_date | death_place | debutagainst1 | debutagainst2 | debutdate1 | debutdate2 | debutfor1 | debutfor2 | debutyear1 | debutyear2 | deliveries1 | deliveries2 | deliveries3 | deliveries4 | embed | family | fcumpired | female | fivefor1 | fivefor2 | fivefor3 | fivefor4 | full_name | fullname | headerstyle | height | heightcm | heightft | heightinch | heightm | hidedeliveries | honorific prefix | honorific suffix | honorific_prefix | honorific_suffix | honorific-prefix | honorific-suffix | image | image_size | imagesize | international | internationalspan | internationalspan2 | internationalspan3 | lastagainst1 | lastagainst2 | lastdate1 | lastdate2 | lastfor1 | lastfor2 | lastodiagainst | lastodidate | lastodifor | lastodiyear | lastT20Iagainst | lastT20Idate | lastT20Ifor | lastT20Iyear | lasttestagainst | lasttestdate | lasttestfor | lasttestyear | lastyear1 | lastyear2 | listaumpired | matches1 | matches2 | matches3 | matches4 | misc | module | name | nickname | odicap | odicap2 | odidebutagainst | odidebutdate | odidebutfor | odidebutyear | odishirt | odisumpired | office | office1 | office2 | oneodi | oneT20I | onetest | onetype1 | onetype2 | party | player name | playername | predecessor | predecessor1 | predecessor2 | role | runs1 | runs2 | runs3 | runs4 | source | successor | successor1 | successor2 | T20Icap | T20Icap2 | T20Idebutagainst | T20Idebutdate | T20Idebutfor | T20Idebutyear | T20Ishirt | t20isumpired | t20umpired | tenfor1 | tenfor2 | tenfor3 | tenfor4 | term_end | term_end1 | term_end2 | term_start | term_start1 | term_start2 | testcap | testcap2 | testdebutagainst | testdebutdate | testdebutfor | testdebutyear | testsumpired | top score1 | top score2 | top score3 | top score4 | type1 | type2 | umpfcdebutyr | umpfclastyr | umpire | umplistadebutyr | umplistalastyr | umpodidebutyr | umpodilastyr | umpt20debutyr | umpt20idebutyr | umpt20ilastyr | umpt20lastyr | umptestdebutyr | umptestlastyr | umpwodidebutyr | umpwodilastyr | umpwt20idebutyr | umpwt20ilastyr | umpwtestdebutyr | umpwtestlastyr | website | wickets1 | wickets2 | wickets3 | wickets4 | wodisumpired | wt20isumpired | wtestsumpired | year | year1 | year10 | year11 | year12 | year13 | year14 | year15 | year16 | year17 | year2 | year3 | year4 | year5 | year6 | year7 | year8 | year9 | medaltemplates }}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>52up5m7c0f6ceskym94il7ap4edwu1h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775393</id>
      <parentid>775392</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:14:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775393</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23715" sha1="asy03u14604e3hl8tht2wpe8ty1ocxa" xml:space="preserve">{{infobox
| child = {{{embed|{{{child|}}}}}}
| bodyclass = vcard
| bodystyle = width: 25em
| headerstyle = color: #202122;{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes|background-color: lavender|background-color: #b0c4de}}
| titlestyle = font-size: 125%

| titleclass = fn
| title =   {{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes
  |&lt;!--blank --&gt;
  |{{br separated entries
   |1={{#if:{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|{{{honorific-prefix|}}}}}}}}}|&lt;span class=&quot;honorific-prefix&quot; style=&quot;font-size: 77%; font-weight: normal;&quot;&gt;{{{honorific prefix|{{{honorific_prefix|{{{honorific-prefix}}}}}}}}}&lt;/span&gt;}}
   |2=&lt;div class=&quot;fn&quot; style=&quot;display: inline;&quot;&gt;{{#switch:{{{player name|{{{playername|{{{name|?}}}}}}}}}
     | ? = 
     | = {{PAGENAMEBASE}}
     | #default = {{{player name|{{{playername|{{{name}}}}}}}}}
     }}&lt;/div&gt;
   |3={{#if:{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|{{{honorific-suffix|}}}}}}}}}|&lt;span class=&quot;honorific-suffix&quot; style=&quot;font-size: 77%; font-weight: normal;&quot;&gt;{{{honorific suffix|{{{honorific_suffix|{{{honorific-suffix}}}}}}}}}&lt;/span&gt;}}
   }}
  }}

| image = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes||{{#invoke:Wikidata|claim|P18}}}}}}}|size={{#ifeq:{{lc:{{{landscape|}}}}}|yes|{{min|300|{{#if:{{#ifexpr:{{{image size|{{{image_size|{{{imagesize|}}}}}}}}}}}|300|{{{image size|{{{image_size|{{{imagesize|}}}}}}}}}}}}}x200px|{{{image size|{{{image_size|{{{imagesize|}}}}}}}}}}}|sizedefault=frameless|upright={{{image_upright|1}}}|alt={{{alt|}}}|suppressplaceholder=yes}}

| caption = {{{image caption|{{{caption|{{{image_caption|{{#invoke:Wikidata |getImageLegend|FETCH_WIKIDATA}}}}}}}}}}}

| header1 = {{#if:{{{full_name|}}}{{{fullname|}}}{{{birth_date|}}}{{{birth_place|}}}{{{death_date|}}}{{{death_place|}}}{{{nickname|}}}{{{height|}}}{{{heightft|}}}{{{heightcm|}}}{{{heightm|}}}{{{family|}}}{{{website|}}}|ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ|{{#if:{{{batting|}}}{{{bowling|}}}{{{role|}}}{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes|1}}|ਕ੍ਰਿਕਟ ਜਾਣਕਾਰੀ}}}}

| label2 = ਪੂਰਾ ਨਾਮ
| class2 = ਪੂਰਾ ਨਾਮ
| data2 = {{#if:{{{full_name|{{{fullname|}}}}}}|&lt;div class=&quot;fn&quot;&gt;{{{full_name|{{{fullname|}}}}}}&lt;/div&gt;}}

| label3 = ਜਨਮ
| data3 = {{br separated entries|1={{{birth_date|}}}|2={{#if:{{{birth_place|}}}|&lt;span class=&quot;birthplace&quot;&gt;{{{birth_place}}}&lt;/span&gt;}}}}

| label4 = ਮੌਤ
| data4 = {{br separated entries|1={{{death_date|}}}|2={{#if:{{{death_place|}}}|&lt;span class=&quot;deathplace&quot;&gt;{{{death_place}}}&lt;/span&gt;}}}}

| label5 = ਛੋਟਾ ਨਾਮ
| class5 = ਛੋਟਾ ਨਾਮ
| data5  = {{{nickname|}}}

| label6 = ਕੱਦ
| data6  = {{#if:{{{height|}}}
  |{{infobox person/height|{{{height}}}}}
  |{{#if:{{{heightft|}}}
    |{{convert|{{{heightft}}}|ft|{{{heightinch|0}}}|in|abbr=on|sigfig=3}}
    |{{#if:{{{heightcm|}}}
      |{{convert|{{{heightcm}}}|cm|ftin|abbr=on}}
      |{{#if:{{{heightm|}}}
        |{{convert|{{{heightm}}}|m|ftin|abbr=on}}
       }}
     }}
   }}
 }}

| label7 = ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਅੰਦਾਜ਼
| class7 = ਸ਼੍ਰੇਣੀ 
| data7 = {{{batting|}}}

| label8 = ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਅੰਦਾਜ਼
| class8= ਸ਼੍ਰੇਣੀ 
| data8 = {{{bowling|}}}

| label9 = ਭੂਮਿਕਾ
| class9 = ਭੂਮਿਕਾ
| data9 = {{{role|}}}

| label10 = ਪਰਿਵਾਰ
| data10 = {{{family|}}}

| label11 = ਵੈੱਬਸਾਈਟ
| data11 = {{{website|}}}

| header12 ={{#if:{{{international|}}}
  | ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
{{infobox|child=yes
| label1 = ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ{{#if:{{{country|}}}|{{#if:{{{country2|}}}|ਟੀਮਾਂ}}}}
| data1  = {{#if:{{{country|}}}{{{country2|}}}{{{country3|}}}
 |{{unbulleted list
 | 1 = {{infobox cricketer/national side|country={{{country|}}}|female={{{female|}}}}} {{#if:{{{internationalspan|}}}|({{{internationalspan}}})}}
 | 2 = {{infobox cricketer/national side|country={{{country2|}}}|female={{{female|}}}}} {{#if:{{{internationalspan2|}}}|({{{internationalspan2}}})}}
 | 3 = {{infobox cricketer/national side|country={{{country3|}}}|female={{{female|}}}}} {{#if:{{{internationalspan3|}}}|({{{internationalspan3}}})}}
 }}}}

| label2 = {{#if:{{{onetest|}}}
    |ਕੇਵਲ ਟੈਸਟ
    |ਪਹਿਲਾ ਟੈਸਟ
    }}{{#if:{{{testcap|}}}{{{testcap2|}}}
     |{{sp}}(ਟੋਪੀ&amp;nbsp;{{#if:{{{testcap|}}}|[[{{{country}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ|ਟੈਸਟ}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{testcap}}}]]}}{{#if:{{{testcap2|}}}|{{#if:{{{testcap|}}} |/}}[[{{{country2}}} {{#if:{{{female|ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ|ਟੈਸਟ}}}|}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{testcap2}}}]]}})
     }}
| data2  = {{#if:{{{testdebutagainst|}}}
      |{{{testdebutdate}}} {{{testdebutyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{testdebutfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{testdebutagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
     }}

| label3 = ਆਖ਼ਰੀ ਟੈਸਟ
| data3 = {{#if:{{{onetest|}}}
    |&lt;!-- nothing --&gt;
    |{{#if:{{{lasttestagainst|}}}
      |{{{lasttestdate}}} {{{lasttestyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{lasttestfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{lasttestagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
     }}
   }}

| label4 = {{#if:{{{oneodi|}}}
   |ਕੇਵਲ [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
   |ਪਹਿਲਾ [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]] ਮੈਚ
   }}{{#if:{{{odicap|}}}{{{odicap2|}}}
     |{{sp}}(ਟੋਪੀ&amp;nbsp;{{#if:{{{odicap|}}}|[[{{{country}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ|ਓਡੀਆਈ}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{odicap}}}]]}}{{#if:{{{odicap2|}}}|{{#if:{{{odicap|}}} |/}}[[{{{country2}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ|ਓਡੀਆਈ}} ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{odicap2}}}]]}})
     }}

| data4  = {{#if:{{{odidebutagainst|}}}
   |{{{odidebutdate}}} {{{odidebutyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{odidebutfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{odidebutagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
  }}

| label5 = ਆਖ਼ਰੀ ਓਡੀਆਈ
| data5  = {{#if:{{{oneodi|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{lastodiagainst|}}}
      |{{{lastodidate}}} {{{lastodiyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{lastodifor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{lastodiagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
    }}
   }}

| label6 = ਓਡੀਆਈ ਕਮੀਜ਼ ਨੰ.
| data6 = {{{odishirt|}}}

| label7 = {{#if:{{{oneT20I|}}}
  |ਕੇਵਲ ਟੀ20ਆਈ
  |ਪਹਿਲਾ ਟੀ20ਆਈ ਮੈਚ
  }}{{#if:{{{T20Icap|}}}{{{T20Icap2|}}}
     |{{sp}}(ਟੋਪੀ&amp;nbsp;{{#if:{{{T20Icap|}}}|[[{{{country}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਟੀ20|ਟੀ20}} ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{T20Icap}}}]]}}{{#if:{{{T20Icap2|}}}|{{#if:{{{T20Icap|}}} |/}}[[{{{country2}}} {{#if:{{{female|}}}|ਮਹਿਲਾ ਟੀ20|ਟੀ20}} ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|{{{T20Icap2}}}]]}})
     }}

| data7 = {{#if:{{{T20Idebutagainst|}}}
  |{{{T20Idebutdate}}} {{{T20Idebutyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{T20Idebutfor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{T20Idebutagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
  }}

| label8 = ਆਖ਼ਰੀ ਟੀ20ਆਈ
| data8 = {{#if:{{{oneT20I|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{lastT20Iagainst|}}}|{{{lastT20Idate}}} {{{lastT20Iyear}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{country2|}}}|&lt;br&gt;{{{lastT20Ifor}}}&amp;nbsp;}}ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{infobox cricketer/national side|country={{{lastT20Iagainst|}}}|female={{{female|}}}}}
  }}}}

| label9 = ਟੀ20 ਕਮੀਜ਼ ਨੰ.
| data9 = {{{T20Ishirt|}}}
}}
}}

| header15 = {{#if:{{{club1|}}}
  | ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ ਜਾਣਕਾਰੀ
&lt;tr style=&quot;line-height: 9pt&quot;&gt;
&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;ਸਾਲ&lt;/th&gt;&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;ਟੀਮ&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt; {{infobox|child=yes
  | labelstyle = font-weight:normal; padding-right:3em
  
  | label1 = {{#if:{{{year1|}}}|{{{year1}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data1  = {{#if:{{{club1|}}}|{{{club1}}} {{#if:{{{clubnumber1|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber1}}})''}} }}

  | label2 = {{#if:{{{year2|}}}|{{{year2}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data2  = {{#if:{{{club2|}}}|{{{club2}}} {{#if:{{{clubnumber2|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber2}}})''}} }}

  | label3 = {{#if:{{{year3|}}}|{{{year3}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data3  = {{#if:{{{club3|}}}|{{{club3}}} {{#if:{{{clubnumber3|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber3}}})''}} }}

  | label4 = {{#if:{{{year4|}}}|{{{year4}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data4  = {{#if:{{{club4|}}}|{{{club4}}} {{#if:{{{clubnumber4|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber4}}})''}} }}

  | label5 = {{#if:{{{year5|}}}|{{{year5}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data5  = {{#if:{{{club5|}}}|{{{club5}}} {{#if:{{{clubnumber5|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber5}}})''}} }}

  | label6 = {{#if:{{{year6|}}}|{{{year6}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data6  = {{#if:{{{club6|}}}|{{{club6}}} {{#if:{{{clubnumber6|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber6}}})''}} }}

  | label7 = {{#if:{{{year7|}}}|{{{year7}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data7  = {{#if:{{{club7|}}}|{{{club7}}} {{#if:{{{clubnumber7|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber7}}})''}} }}

  | label8 = {{#if:{{{year8|}}}|{{{year8}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data8  = {{#if:{{{club8|}}}|{{{club8}}} {{#if:{{{clubnumber8|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber8}}})''}} }}

  | label9 = {{#if:{{{year9|}}}|{{{year9}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data9  = {{#if:{{{club9|}}}|{{{club9}}} {{#if:{{{clubnumber9|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber9}}})''}} }}

  | label10 = {{#if:{{{year10|}}}|{{{year10}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data10  = {{#if:{{{club10|}}}|{{{club10}}} {{#if:{{{clubnumber10|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber10}}})''}} }}

  | label11 = {{#if:{{{year11|}}}|{{{year11}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data11  = {{#if:{{{club11|}}}|{{{club11}}} {{#if:{{{clubnumber11|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber11}}})''}} }}

  | label12 = {{#if:{{{year12|}}}|{{{year12}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data12  = {{#if:{{{club12|}}}|{{{club12}}} {{#if:{{{clubnumber12|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber12}}})''}} }}

  | label13 = {{#if:{{{year13|}}}|{{{year13}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data13  = {{#if:{{{club13|}}}|{{{club13}}} {{#if:{{{clubnumber13|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber13}}})''}} }}

  | label14 = {{#if:{{{year14|}}}|{{{year14}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data14  = {{#if:{{{club14|}}}|{{{club14}}} {{#if:{{{clubnumber14|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber14}}})''}} }}

  | label15= {{#if:{{{year15|}}}|{{{year15}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data15 = {{#if:{{{club15|}}}|{{{club15}}} {{#if:{{{clubnumber15|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber15}}})''}} }}

  | label16= {{#if:{{{year16|}}}|{{{year16}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data16 = {{#if:{{{club16|}}}|{{{club16}}} {{#if:{{{clubnumber16|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber16}}})''}} }}

  | label17= {{#if:{{{year17}}}|{{{year17}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data17 = {{#if:{{{club17|}}}|{{{club17}}} {{#if:{{{clubnumber17|}}} | ''(ਟੀਮ&amp;nbsp;ਨੰ.&amp;nbsp;{{{clubnumber17}}})''}} }}    }}
}}

| label20 = {{#if:{{{onetype1|}}}
 |ਕੇਵਲ {{{type1}}}
 |{{{type1}}} ਪਹਿਲਾ ਮੈਚ
 }}
| data20 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{debutagainst1|}}}|{{{debutdate1}}} {{{debutyear1}}} {{{debutfor1}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{debutagainst1}}}}}
  }}
  }}

| label21 = ਆਖ਼ਰੀ {{{type1}}}
| data21 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{onetype1|}}}
    |&lt;!-- nothing --&gt;
    |{{#if:{{{lastagainst1|}}}|{{{lastdate1}}} {{{lastyear1}}} {{{lastfor1}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{lastagainst1}}}}}
    }}
  }}
  }}

| label22 = {{#if:{{{onetype2|}}}
 |ਕੇਵਲ {{{type2}}}
 |{{{type2}}} ਪਹਿਲਾ ਮੈਚ
 }}
| data22 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{debutagainst2|}}}|{{{debutdate2}}} {{{debutyear2}}} {{{debutfor2}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{debutagainst2}}}}}
  }}
  }}

| label23 = ਆਖ਼ਰੀ {{{type2}}}
| data23 = {{#if:{{{club1|}}}
  |{{#if:{{{international|}}}
  |&lt;!-- nothing --&gt;
  |{{#if:{{{onetype2|}}}
    |&lt;!-- nothing --&gt;
    |{{#if:{{{lastagainst2|}}}|{{{lastdate2}}} {{{lastyear2}}} {{{lastfor2}}}&amp;nbsp;ਬਨਾਮ&amp;nbsp;{{{lastagainst2}}}}}
    }}
  }}
  }}

| header25 = {{#if:{{{umpire|}}}
  | ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ {{infobox|child=yes

  | label1 = [[ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਟੈਸਟ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data1  = {{#if:{{{testsumpired|}}}|{{{testsumpired}}} {{#if:{{{umptestdebutyr|}}}|({{{umptestdebutyr}}}{{#if:{{{umptestlastyr|}}}|–{{{umptestlastyr}}}}})}} }}

  | label2 = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data2  = {{#if:{{{odisumpired|}}}|{{{odisumpired}}} {{#if:{{{umpodidebutyr|}}}|({{{umpodidebutyr}}}{{#if:{{{umpodilastyr|}}}|–{{{umpodilastyr}}}}})}} }}

  | label3 = [[ਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data3  = {{#if:{{{t20isumpired|}}}|{{{t20isumpired}}} {{#if:{{{umpt20idebutyr|}}}|({{{umpt20idebutyr}}}{{#if:{{{umpt20ilastyr|}}}|–{{{umpt20ilastyr}}}}})}} }}

  | label4 = [[ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਮਹਿਲਾ ਟੈਸਟ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data4  = {{#if:{{{wtestsumpired|}}}|{{{wtestsumpired}}} {{#if:{{{umpwtestdebutyr|}}}|({{{umpwtestdebutyr}}}{{#if:{{{umpwtestlastyr|}}}|–{{{umpwtestlastyr}}}}})}} }}

  | label5 = [[ਮਹਿਲਾ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਮਹਿਲਾ ਓਡੀਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data5  = {{#if:{{{wodisumpired|}}}|{{{wodisumpired}}} {{#if:{{{umpwodidebutyr|}}}|({{{umpwodidebutyr}}}{{#if:{{{umpwodilastyr|}}}|–{{{umpwodilastyr}}}}})}} }}

  | label6 = [[ਮਹਿਲਾ ਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਮਹਿਲਾ ਟੀ20ਆਈ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data6  = {{#if:{{{wt20isumpired|}}}|{{{wt20isumpired}}} {{#if:{{{umpwt20idebutyr|}}}|({{{umpwt20idebutyr}}}{{#if:{{{umpwt20ilastyr|}}}|–{{{umpwt20ilastyr}}}}})}} }}

  | label7 = [[ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਪਹਿਲਾ ਦਰਜਾ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data7  = {{#if:{{{fcumpired|}}}|{{{fcumpired}}} {{#if:{{{umpfcdebutyr|}}}|({{{umpfcdebutyr}}}{{#if:{{{umpfclastyr|}}}|–{{{umpfclastyr}}}}})}} }}

  | label8 = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏ ਦਰਜਾ]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data8  = {{#if:{{{listaumpired|}}}|{{{listaumpired}}} {{#if:{{{umplistadebutyr|}}}|({{{umplistadebutyr}}}{{#if:{{{umplistalastyr|}}}|–{{{umplistalastyr}}}}})}} }}

  | label9 = [[ਟਵੰਟੀ ਟਵੰਟੀ|ਟੀ20]]&amp;nbsp;ਅੰਪਾਇਰਿੰਗ
  | data9  = {{#if:{{{t20umpired|}}}|{{{t20umpired}}} {{#if:{{{umpt20debutyr|}}}|({{{umpt20debutyr}}}{{#if:{{{umpt20lastyr|}}}|–{{{umpt20lastyr}}}}})}} }}
  }}
 }}

| header26 = {{#if:{{{coachclub1|}}}
  | ਮੁੱਖ ਕੋਚ ਜਾਣਕਾਰੀ
&lt;tr style=&quot;line-height: 9pt&quot;&gt;
&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;Years&lt;/th&gt;&lt;th scope=&quot;col&quot;&gt;Team&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt; {{infobox|child=yes
  | labelstyle = font-weight:normal; padding-right:3em
  
  | label1 = {{#if:{{{coachyear1|}}}|{{{coachyear1}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data1  = {{#if:{{{coachclub1|}}}|{{{coachclub1}}}}}

  | label2 = {{#if:{{{coachyear2|}}}|{{{coachyear2}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data2  = {{#if:{{{coachclub2|}}}|{{{coachclub2}}}}}

  | label3 = {{#if:{{{coachyear3|}}}|{{{coachyear3}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data3  = {{#if:{{{coachclub3|}}}|{{{coachclub3}}}}}

  | label4 = {{#if:{{{coachyear4|}}}|{{{coachyear4}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data4  = {{#if:{{{coachclub4|}}}|{{{coachclub4}}}}}

  | label5 = {{#if:{{{coachyear5|}}}|{{{coachyear5}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data5  = {{#if:{{{coachclub5|}}}|{{{coachclub5}}}}}

  | label6 = {{#if:{{{coachyear6|}}}|{{{coachyear6}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data6  = {{#if:{{{coachclub6|}}}|{{{coachclub6}}}}}

  | label7 = {{#if:{{{coachyear7|}}}|{{{coachyear7}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data7  = {{#if:{{{coachclub7|}}}|{{{coachclub7}}}}}

  | label8 = {{#if:{{{coachyear8|}}}|{{{coachyear8}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data8  = {{#if:{{{coachclub8|}}}|{{{coachclub8}}}}}

  | label9 = {{#if:{{{coachyear9|}}}|{{{coachyear9}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data9  = {{#if:{{{coachclub9|}}}|{{{coachclub9}}}}}

  | label10 = {{#if:{{{coachyear10|}}}|{{{coachyear10}}}|&lt;nowiki /&gt;}}
  | data10  = {{#if:{{{coachclub10|}}}|{{{coachclub10}}}}} }}
}}

| header30 = {{infobox cricketer/career
  | columns = {{{columns|}}}
  | column1 = {{{column1}}}
  | column2 = {{{column2}}}
  | column3 = {{{column3}}}
  | column4 = {{{column4}}}

  | matches1 = {{{matches1}}}
  | matches2 = {{{matches2}}}
  | matches3 = {{{matches3}}}
  | matches4 = {{{matches4}}}

  | runs1 = {{{runs1}}}
  | runs2 = {{{runs2}}}
  | runs3 = {{{runs3}}}
  | runs4 = {{{runs4}}}

  | bat avg1 = {{{bat avg1}}}
  | bat avg2 = {{{bat avg2}}}
  | bat avg3 = {{{bat avg3}}}
  | bat avg4 = {{{bat avg4}}}

  | 100s/50s1 = {{{100s/50s1}}}
  | 100s/50s2 = {{{100s/50s2}}}
  | 100s/50s3 = {{{100s/50s3}}}
  | 100s/50s4 = {{{100s/50s4}}}

  | top score1 = {{{top score1}}}
  | top score2 = {{{top score2}}}
  | top score3 = {{{top score3}}}
  | top score4 = {{{top score4}}}

  | hidedeliveries = {{{hidedeliveries}}}

  | deliveries1 = {{{deliveries1}}}
  | deliveries2 = {{{deliveries2}}}
  | deliveries3 = {{{deliveries3}}}
  | deliveries4 = {{{deliveries4}}}

  | wickets1 = {{{wickets1}}}
  | wickets2 = {{{wickets2}}}
  | wickets3 = {{{wickets3}}}
  | wickets4 = {{{wickets4}}}

  | bowl avg1 = {{{bowl avg1}}}
  | bowl avg2 = {{{bowl avg2}}}
  | bowl avg3 = {{{bowl avg3}}}
  | bowl avg4 = {{{bowl avg4}}}

  | fivefor1 = {{{fivefor1}}}
  | fivefor2 = {{{fivefor2}}}
  | fivefor3 = {{{fivefor3}}}
  | fivefor4 = {{{fivefor4}}}

  | tenfor1 = {{{tenfor1}}}
  | tenfor2 = {{{tenfor2}}}
  | tenfor3 = {{{tenfor3}}}
  | tenfor4 = {{{tenfor4}}}

  | best bowling1 = {{{best bowling1}}}
  | best bowling2 = {{{best bowling2}}}
  | best bowling3 = {{{best bowling3}}}
  | best bowling4 = {{{best bowling4}}}

  | catches/stumpings1 = {{{catches/stumpings1}}}
  | catches/stumpings2 = {{{catches/stumpings2}}}
  | catches/stumpings3 = {{{catches/stumpings3}}}
  | catches/stumpings4 = {{{catches/stumpings4}}}
  }}
| header31 = {{#if:{{{medaltemplates|}}}|
{{Infobox medal templates
  |medals = {{{medaltemplates&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}
  |expand = {{#ifeq:{{lc:{{{show-medals}}}}}|no||yes}}
  }}
}}

| data61 = {{#if:{{{source|}}}|&lt;div style=&quot;text-align: right&quot;&gt;ਸਰੋਤ: {{#ifeq:{{Str left|{{{source}}}|4}}|http|[{{{source}}}]|{{{source}}}}}{{#if:{{{date|}}}{{{year|}}}|, &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;{{{date|}}} {{{year|}}}&lt;/span&gt; }}&lt;/div&gt;}}

| data62 = {{{misc|{{{module|}}}}}}

}}{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes||{{#if:{{{player name|{{{playername|{{{name|?}}}}}}}}}||[[Category:Pages using infobox cricketer with a blank name parameter]]
}}{{#ifeq:{{{player name|?}}}{{{playername|?}}}{{{name|?}}}|???|[[Category:Pages using infobox cricketer with no name parameter]]
}}}}{{#ifeq:{{{embed|{{{child|}}}}}}|yes|{{#if:{{{headerstyle|}}}|[[Category:Pages using infobox cricketer with a custom headerstyle]]
}}}}{{#if:{{{source|}}}|{{#ifeq:{{Str left|{{{source}}}|4}}|http||{{#ifeq:{{Str left|{{{source}}}|1}}|[||[[Category:Infobox cricketer maintenance]]
}}}}}}{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox cricketer with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox cricketer]] with unknown parameter &quot;_VALUE_&quot;|ignoreblank=y| 100s/50s1 | 100s/50s2 | 100s/50s3 | 100s/50s4 | alt | bat avg1 | bat avg2 | bat avg3 | bat avg4 | batting | best bowling1 | best bowling2 | best bowling3 | best bowling4 | birth_date | birth_place | bowl avg1 | bowl avg2 | bowl avg3 | bowl avg4 | bowling | caption | catches/stumpings1 | catches/stumpings2 | catches/stumpings3 | catches/stumpings4 | child | club1 | club10 | club11 | club12 | club13 | club14 | club15 | club16 | club17 | club2 | club3 | club4 | club5 | club6 | club7 | club8 | club9 | clubnumber1 | clubnumber10 | clubnumber11 | clubnumber12 | clubnumber13 | clubnumber14 | clubnumber15 | clubnumber16 | clubnumber17 | clubnumber2 | clubnumber3 | clubnumber4 | clubnumber5 | clubnumber6 | clubnumber7 | clubnumber8 | clubnumber9 | coachclub1 | coachclub10 | coachclub2 | coachclub3 | coachclub4 | coachclub5 | coachclub6 | coachclub7 | coachclub8 | coachclub9 | coachyear1 | coachyear10 | coachyear2 | coachyear3 | coachyear4 | coachyear5 | coachyear6 | coachyear7 | coachyear8 | coachyear9 | column1 | column2 | column3 | column4 | columns | country | country2 | country3 | date | death_date | death_place | debutagainst1 | debutagainst2 | debutdate1 | debutdate2 | debutfor1 | debutfor2 | debutyear1 | debutyear2 | deliveries1 | deliveries2 | deliveries3 | deliveries4 | embed | family | fcumpired | female | fivefor1 | fivefor2 | fivefor3 | fivefor4 | full_name | fullname | headerstyle | height | heightcm | heightft | heightinch | heightm | hidedeliveries | honorific prefix | honorific suffix | honorific_prefix | honorific_suffix | honorific-prefix | honorific-suffix | image | image caption | image size | image_caption | image_size | image_upright | imagesize | landscape | international | internationalspan | internationalspan2 | internationalspan3 | lastagainst1 | lastagainst2 | lastdate1 | lastdate2 | lastfor1 | lastfor2 | lastodiagainst | lastodidate | lastodifor | lastodiyear | lastT20Iagainst | lastT20Idate | lastT20Ifor | lastT20Iyear | lasttestagainst | lasttestdate | lasttestfor | lasttestyear | lastyear1 | lastyear2 | listaumpired | matches1 | matches2 | matches3 | matches4 | misc | module | name | nickname | odicap | odicap2 | odidebutagainst | odidebutdate | odidebutfor | odidebutyear | odishirt | odisumpired | office | office1 | office2 | oneodi | oneT20I | onetest | onetype1 | onetype2 | party | player name | playername | predecessor | predecessor1 | predecessor2 | role | runs1 | runs2 | runs3 | runs4 | source | successor | successor1 | successor2 | T20Icap | T20Icap2 | T20Idebutagainst | T20Idebutdate | T20Idebutfor | T20Idebutyear | T20Ishirt | t20isumpired | t20umpired | tenfor1 | tenfor2 | tenfor3 | tenfor4 | term_end | term_end1 | term_end2 | term_start | term_start1 | term_start2 | testcap | testcap2 | testdebutagainst | testdebutdate | testdebutfor | testdebutyear | testsumpired | top score1 | top score2 | top score3 | top score4 | type1 | type2 | umpfcdebutyr | umpfclastyr | umpire | umplistadebutyr | umplistalastyr | umpodidebutyr | umpodilastyr | umpt20debutyr | umpt20idebutyr | umpt20ilastyr | umpt20lastyr | umptestdebutyr | umptestlastyr | umpwodidebutyr | umpwodilastyr | umpwt20idebutyr | umpwt20ilastyr | umpwtestdebutyr | umpwtestlastyr | website | wickets1 | wickets2 | wickets3 | wickets4 | wodisumpired | wt20isumpired | wtestsumpired | year | year1 | year10 | year11 | year12 | year13 | year14 | year15 | year16 | year17 | year2 | year3 | year4 | year5 | year6 | year7 | year8 | year9 | medaltemplates }}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>asy03u14604e3hl8tht2wpe8ty1ocxa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Infobox cricketer/career</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25566</id>
    <revision>
      <id>775394</id>
      <parentid>622630</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:34:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775394</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9408" sha1="eumdaadnef92fqbknp6gzwp28itcef2" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;table&gt;&lt;tr&gt;&lt;th&gt;{{infobox|header1=&lt;/noinclude&gt;{{#if:{{{columns&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}
| {{#if:{{Yesno|{{{tour|}}}}}|ਦੌਰਾ|ਕਰੀਅਰ}} ਅੰਕੜੇ&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;
&lt;tr&gt;&lt;td colspan=2 style=&quot;padding:0&quot;&gt;
&lt;table style=&quot;width:100%; margin:-1px; white-space:nowrap;&quot;&gt;
&lt;tr&gt;{{#switch: {{{columns}}}
| 3 =
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾ&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column1}}}&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column2}}}&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column3}}}&lt;/th&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਮੈਚ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{matches1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{matches2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{matches3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{runs1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{runs2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{runs3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;100/50&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਸਕੋਰ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{top score1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{top score2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{top score3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
{{#ifeq: {{{hidedeliveries}}} | true ||
&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਗੇਂਦਾਂ]] ਪਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਵਿਕਟ|ਵਿਕਟਾਂ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਪਾਰੀ ਵਿੱਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿੱਚ 10 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling3}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਕੈਚ/[[ਸਟੰਪ ਆਊਟ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਸਟੰਪ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings3}}}&lt;/td&gt;
| 2 =
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾ&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column1}}}&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column2}}}&lt;/th&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਮੈਚ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{matches1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{matches2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਦੌੜਾ ਬਣਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{runs1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{runs2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;100/50&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਸਕੋਰ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{top score1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{top score2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
{{#ifeq: {{{hidedeliveries}}} | true ||
&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਗੇਂਦਾਂ]] ਪਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਵਿਕਟ|ਵਿਕਟਾਂ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਪਾਰੀ ਵਿੱਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿੱਚ 10 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling2}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਕੈਚਾਂ/[[ਸਟੰਪ ਆਊਟ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਸਟੰਪ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings2}}}&lt;/td&gt;

| 1 =
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾ&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column1}}}&lt;/th&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਮੈਚ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{matches1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{runs1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;100/50&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਸਕੋਰ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{top score1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
{{#ifeq: {{{hidedeliveries}}} | true ||
&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਗੇਂਦਾਂ]] ਪਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਵਿਕਟ|ਵਿਕਟਾਂ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਪਾਰੀ ਵਿੱਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿੱਚ 10 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling1}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਕੈਚਾਂ/[[ਸਟੰਪ ਆਊਟ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਸਟੰਪ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings1}}}&lt;/td&gt;
| 0 =
| #default =
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾ&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column1}}}&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column2}}}&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column3}}}&lt;/th&gt;
&lt;th&gt;{{{column4}}}&lt;/th&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਮੈਚ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{matches1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{matches2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{matches3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{matches4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਦੌੜਾਂ ਬਣਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{runs1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{runs2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{runs3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{runs4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਬੱਲੇਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bat avg4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;100/50&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{100s/50s4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਸਕੋਰ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{top score1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{top score2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{top score3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{top score4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
{{#ifeq: {{{hidedeliveries}}} | true ||
&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਗੇਂਦਾਂ]] ਪਾਈਆਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{deliveries4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਵਿਕਟ|ਵਿਕਟਾਂ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{wickets4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;[[ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ ਔਸਤ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{bowl avg4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਪਾਰੀ ਵਿੱਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{fivefor4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿੱਚ 10 ਵਿਕਟਾਂ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{tenfor4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{best bowling4}}}&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;
}}&lt;tr&gt;
&lt;th style=&quot;width:6em; padding-right:1em&quot;&gt;ਕੈਚਾਂ/[[ਸਟੰਪ ਆਊਟ (ਕ੍ਰਿਕਟ)|ਸਟੰਪ]]&lt;/th&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings1}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings2}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings3}}}&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;{{{catches/stumpings4}}}&lt;/td&gt;
}}&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;&lt;/td&gt;&lt;/tr&gt;&lt;tr style=&quot;display:none&quot;&gt;&lt;th colspan=2 style=&quot;display:none&quot;&gt;
}}&lt;noinclude&gt;
&lt;/th&gt;&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;
}}{{documentation|content=
This subtemplate is used by {{tl|infobox cricketer}} to generate the career statistics table, it should not be used directly.
}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>eumdaadnef92fqbknp6gzwp28itcef2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Infobox Writing system</title>
    <ns>10</ns>
    <id>28006</id>
    <redirect title="ਫਰਮਾ:Infobox writing system" />
    <revision>
      <id>775396</id>
      <parentid>147676</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:42:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਫਰਮਾ:Infobox writing system]]</comment>
      <origin>775396</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65" sha1="j7xcgx7dz9fwp0o35hpa6l7s5jsa7pi" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Infobox writing system]]</text>
      <sha1>j7xcgx7dz9fwp0o35hpa6l7s5jsa7pi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 code</title>
    <ns>10</ns>
    <id>28011</id>
    <revision>
      <id>775427</id>
      <parentid>147684</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:19:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775427</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4968" sha1="1kxcp484ytkxptgggd6r3z3jadryqzi" xml:space="preserve">&lt;!-- Exact list from ISO datafile, as of 2023-09-12: 223 output values (codes).
--&gt;{{#switch:{{{alpha4|{{ucfirst:{{lc:{{{1|}}}}}}}}}}
| 166 | Adlm = Adlm
| 439 | Afak = Afak
| 239 | Aghb = Aghb
| 338 | Ahom = Ahom
| 160 | Arab = Arab
| 161 | Aran = Aran
| 124 | Armi = Armi
| 230 | Armn = Armn
| 134 | Avst = Avst
| 360 | Bali = Bali
| 435 | Bamu = Bamu
| 259 | Bass = Bass
| 365 | Batk = Batk
| 325 | Beng = Beng
| 334 | Bhks = Bhks
| 550 | Blis = Blis
| 285 | Bopo = Bopo
| 300 | Brah = Brah
| 570 | Brai = Brai
| 367 | Bugi = Bugi
| 372 | Buhd = Buhd
| 349 | Cakm = Cakm
| 440 | Cans = Cans
| 201 | Cari = Cari
| 358 | Cham = Cham
| 445 | Cher = Cher
| 298 | Chis = Chis
| 109 | Chrs = Chrs
| 291 | Cirt = Cirt
| 204 | Copt = Copt
| 402 | Cpmn = Cpmn
| 403 | Cprt = Cprt
| 220 | Cyrl = Cyrl
| 221 | Cyrs = Cyrs
| 315 | Deva = Deva
| 342 | Diak = Diak
| 328 | Dogr = Dogr
| 250 | Dsrt = Dsrt
| 755 | Dupl = Dupl
| 70 | 070 | Egyd = Egyd
| 60 | 060 | Egyh = Egyh
| 50 | 050 | Egyp = Egyp
| 226 | Elba = Elba
| 128 | Elym = Elym
| 430 | Ethi = Ethi
| 164 | Gara = Gara
| 241 | Geok = Geok
| 240 | Geor = Geor
| 225 | Glag = Glag
| 312 | Gong = Gong
| 313 | Gonm = Gonm
| 206 | Goth = Goth
| 343 | Gran = Gran
| 200 | Grek = Grek
| 320 | Gujr = Gujr
| 397 | Gukh = Gukh
| 310 | Guru = Guru
| 503 | Hanb = Hanb
| 286 | Hang = Hang
| 500 | Hani = Hani
| 371 | Hano = Hano
| 501 | Hans = Hans
| 502 | Hant = Hant
| 127 | Hatr = Hatr
| 125 | Hebr = Hebr
| 410 | Hira = Hira
| 80 | 080 | Hluw = Hluw
| 450 | Hmng = Hmng
| 451 | Hmnp = Hmnp
| 412 | Hrkt = Hrkt
| 176 | Hung = Hung
| 610 | Inds = Inds
| 210 | Ital = Ital
| 284 | Jamo = Jamo
| 361 | Java = Java
| 413 | Jpan = Jpan
| 510 | Jurc = Jurc
| 357 | Kali = Kali
| 411 | Kana = Kana
| 368 | Kawi = Kawi
| 305 | Khar = Khar
| 355 | Khmr = Khmr
| 322 | Khoj = Khoj
| 505 | Kitl = Kitl
| 288 | Kits = Kits
| 345 | Knda = Knda
| 287 | Kore = Kore
| 436 | Kpel = Kpel
| 396 | Krai = Krai
| 317 | Kthi = Kthi
| 351 | Lana = Lana
| 356 | Laoo = Laoo
| 217 | Latf = Latf
| 216 | Latg = Latg
| 215 | Latn = Latn
| 364 | Leke = Leke
| 335 | Lepc = Lepc
| 336 | Limb = Limb
| 400 | Lina = Lina
| 401 | Linb = Linb
| 399 | Lisu = Lisu
| 437 | Loma = Loma
| 202 | Lyci = Lyci
| 116 | Lydi = Lydi
| 314 | Mahj = Mahj
| 366 | Maka = Maka
| 140 | Mand = Mand
| 139 | Mani = Mani
| 332 | Marc = Marc
| 90 | 090 | Maya = Maya
| 265 | Medf = Medf
| 438 | Mend = Mend
| 101 | Merc = Merc
| 100 | Mero = Mero
| 347 | Mlym = Mlym
| 324 | Modi = Modi
| 145 | Mong = Mong
| 218 | Moon = Moon
| 264 | Mroo = Mroo
| 337 | Mtei = Mtei
| 323 | Mult = Mult
| 350 | Mymr = Mymr
| 295 | Nagm = Nagm
| 311 | Nand = Nand
| 106 | Narb = Narb
| 159 | Nbat = Nbat
| 333 | Newa = Newa
| 85 | 085 | Nkdb = Nkdb
| 420 | Nkgb = Nkgb
| 165 | Nkoo = Nkoo
| 499 | Nshu = Nshu
| 212 | Ogam = Ogam
| 261 | Olck = Olck
| 296 | Onao = Onao
| 175 | Orkh = Orkh
| 327 | Orya = Orya
| 219 | Osge = Osge
| 260 | Osma = Osma
| 143 | Ougr = Ougr
| 126 | Palm = Palm
| 263 | Pauc = Pauc
| 15 | 015 | Pcun = Pcun
| 16 | 016 | Pelm = Pelm
| 227 | Perm = Perm
| 331 | Phag = Phag
| 131 | Phli = Phli
| 132 | Phlp = Phlp
| 133 | Phlv = Phlv
| 115 | Phnx = Phnx
| 293 | Piqd = Piqd
| 282 | Plrd = Plrd
| 130 | Prti = Prti
| 103 | Psin = Psin
| 900-949 | 900&amp;ndash;949 | Qaaa-qabx | Qaaa&amp;ndash;qabx = Qaaa&amp;ndash;Qabx&lt;!-- As a range. Separator IN &quot;-&quot; or NDASH;lc. OUT = NDASH. 2021-02 --&gt;
| 900 | Qaaa = Qaaa
| 949 | Qabx = Qabx
| 303 | Ranj = Ranj
| 363 | Rjng = Rjng
| 167 | Rohg = Rohg
| 620 | Roro = Roro
| 211 | Runr = Runr
| 123 | Samr = Samr
| 292 | Sara = Sara
| 105 | Sarb = Sarb
| 344 | Saur = Saur
| 95 | 095 | Sgnw = Sgnw
| 281 | Shaw = Shaw
| 319 | Shrd = Shrd
| 530 | Shui = Shui
| 302 | Sidd = Sidd
| 180 | Sidt = Sidt
| 318 | Sind = Sind
| 348 | Sinh = Sinh
| 141 | Sogd = Sogd
| 142 | Sogo = Sogo
| 398 | Sora = Sora
| 329 | Soyo = Soyo
| 362 | Sund = Sund
| 274 | Sunu = Sunu
| 316 | Sylo = Sylo
| 135 | Syrc = Syrc
| 138 | Syre = Syre
| 137 | Syrj = Syrj
| 136 | Syrn = Syrn
| 373 | Tagb = Tagb
| 321 | Takr = Takr
| 353 | Tale = Tale
| 354 | Talu = Talu
| 346 | Taml = Taml
| 520 | Tang = Tang
| 359 | Tavt = Tavt
| 380 | Tayo = Tayo
| 340 | Telu = Telu
| 290 | Teng = Teng
| 120 | Tfng = Tfng
| 370 | Tglg = Tglg
| 170 | Thaa = Thaa
| 352 | Thai = Thai
| 330 | Tibt = Tibt
| 326 | Tirh = Tirh
| 275 | Tnsa = Tnsa
| 229 | Todr = Todr
| 299 | Tols = Tols
| 294 | Toto = Toto
| 341 | Tutg = Tutg
| 40 | 040 | Ugar = Ugar
| 470 | Vaii = Vaii
| 280 | Visp = Visp
| 228 | Vith = Vith
| 262 | Wara = Wara
| 283 | Wcho = Wcho
| 480 | Wole = Wole
| 30 | 030 | Xpeo = Xpeo
| 20 | 020 | Xsux = Xsux
| 192 | Yezi = Yezi
| 460 | Yiii = Yiii
| 339 | Zanb = Zanb
| 994 | Zinh = Zinh
| 995 | Zmth = Zmth
| 993 | Zsye = Zsye
| 996 | Zsym = Zsym
| 997 | Zxxx = Zxxx
| 998 | Zyyy = Zyyy
| 999 | Zzzz = Zzzz
| #default={{{default|{{error|Error using {{tlx|ISO 15924 code}}: input &quot;{{{alpha4|{{{1|}}}}}}&quot; not recognized|tag=span}}}}}
}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>1kxcp484ytkxptgggd6r3z3jadryqzi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 number</title>
    <ns>10</ns>
    <id>28012</id>
    <revision>
      <id>775416</id>
      <parentid>147685</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:11:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775416</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3772" sha1="i9epuw7qhhur1jqxjs58ifn1jlnyujc" xml:space="preserve">{{#switch:{{ISO 15924 code|{{{alpha4|{{{1|}}}}}}}}&lt;!-- ISO 15924 as of 2023-09-12: complete list of 221 + 50 Qaaaa-Qabx codes--&gt;
| Adlm = 166
| Afak = 439
| Aghb = 239
| Ahom = 338
| Arab = 160
| Aran = 161
| Armi = 124
| Armn = 230
| Avst = 134
| Bali = 360
| Bamu = 435
| Bass = 259
| Batk = 365
| Beng = 325
| Bhks = 334
| Blis = 550
| Bopo = 285
| Brah = 300
| Brai = 570
| Bugi = 367
| Buhd = 372
| Cakm = 349
| Cans = 440
| Cari = 201
| Cham = 358
| Cher = 445
| Chis = 298
| Chrs = 109
| Cirt = 291
| Copt = 204
| Cpmn = 402
| Cprt = 403
| Cyrl = 220
| Cyrs = 221
| Deva = 315
| Diak = 342
| Dogr = 328
| Dsrt = 250
| Dupl = 755
| Egyd = 070
| Egyh = 060
| Egyp = 050
| Elba = 226
| Elym = 128
| Ethi = 430
| Gara = 164
| Geok = 241
| Geor = 240
| Glag = 225
| Gong = 312
| Gonm = 313
| Goth = 206
| Gran = 343
| Grek = 200
| Gujr = 320
| Gukh = 397
| Guru = 310
| Hanb = 503
| Hang = 286
| Hani = 500
| Hano = 371
| Hans = 501
| Hant = 502
| Hatr = 127
| Hebr = 125
| Hira = 410
| Hluw = 080
| Hmng = 450
| Hmnp = 451
| Hrkt = 412
| Hung = 176
| Inds = 610
| Ital = 210
| Jamo = 284
| Java = 361
| Jpan = 413
| Jurc = 510
| Kali = 357
| Kana = 411
| Kawi = 368
| Khar = 305
| Khmr = 355
| Khoj = 322
| Kitl = 505
| Kits = 288
| Knda = 345
| Kore = 287
| Kpel = 436
| Krai = 396
| Kthi = 317
| Lana = 351
| Laoo = 356
| Latf = 217
| Latg = 216
| Latn = 215
| Leke = 364
| Lepc = 335
| Limb = 336
| Lina = 400
| Linb = 401
| Lisu = 399
| Loma = 437
| Lyci = 202
| Lydi = 116
| Mahj = 314
| Maka = 366
| Mand = 140
| Mani = 139
| Marc = 332
| Maya = 090
| Medf = 265
| Mend = 438
| Merc = 101
| Mero = 100
| Mlym = 347
| Modi = 324
| Mong = 145
| Moon = 218
| Mroo = 264
| Mtei = 337
| Mult = 323
| Mymr = 350
| Nagm = 295
| Nand = 311
| Narb = 106
| Nbat = 159
| Newa = 333
| Nkdb = 085
| Nkgb = 420
| Nkoo = 165
| Nshu = 499
| Ogam = 212
| Olck = 261
| Onao = 296
| Orkh = 175
| Orya = 327
| Osge = 219
| Osma = 260
| Ougr = 143
| Palm = 126
| Pauc = 263
| Pcun = 015
| Pelm = 016
| Perm = 227
| Phag = 331
| Phli = 131
| Phlp = 132
| Phlv = 133
| Phnx = 115
| Piqd = 293
| Plrd = 282
| Prti = 130
| Psin = 103
| Qaaa-Qabx | Qaaa-Qabx | Qaaa–Qabx= 900-949 
| Qaaa = 900 | Qaab = 901 | Qaac = 902 | Qaad = 903 | Qaae = 904 | Qaaf = 905 | Qaag = 906 | Qaah = 907 | Qaai = 908 | Qaaj = 909 | Qaak = 910 | Qaal = 911 | Qaam = 912 | Qaan = 913 | Qaao = 914 | Qaap = 915 | Qaaq = 916 | Qaar = 917 | Qaas = 918 | Qaat = 919 | Qaau = 920 | Qaav = 921 | Qaaw = 922 | Qaax = 923 | Qaay = 924 | Qaaz = 925 | Qaba = 926 | Qabb = 927 | Qabc = 928 | Qabd = 929 | Qabe = 930 | Qabf = 931 | Qabg = 932 | Qabh = 933 | Qabi = 934 | Qabj = 935 | Qabk = 936 | Qabl = 937 | Qabm = 938 | Qabn = 939 | Qabo = 940 | Qabp = 941 | Qabq = 942 | Qabr = 943 | Qabs = 944 | Qabt = 945 | Qabu = 946 | Qabv = 947 | Qabw = 948 | Qabx = 949
| Ranj = 303
| Rjng = 363
| Rohg = 167
| Roro = 620
| Runr = 211
| Samr = 123
| Sara = 292
| Sarb = 105
| Saur = 344
| Sgnw = 095
| Shaw = 281
| Shrd = 319
| Shui = 530
| Sidd = 302
| Sidt = 180
| Sind = 318
| Sinh = 348
| Sogd = 141
| Sogo = 142
| Sora = 398
| Soyo = 329
| Sund = 362
| Sunu = 274
| Sylo = 316
| Syrc = 135
| Syre = 138
| Syrj = 137
| Syrn = 136
| Tagb = 373
| Takr = 321
| Tale = 353
| Talu = 354
| Taml = 346
| Tang = 520
| Tavt = 359
| Tayo = 380
| Telu = 340
| Teng = 290
| Tfng = 120
| Tglg = 370
| Thaa = 170
| Thai = 352
| Tibt = 330
| Tirh = 326
| Tnsa = 275
| Todr = 229
| Tols = 299
| Toto = 294
| Tutg = 341
| Ugar = 040
| Vaii = 470
| Visp = 280
| Vith = 228
| Wara = 262
| Wcho = 283
| Wole = 480
| Xpeo = 030
| Xsux = 020
| Yezi = 192
| Yiii = 460
| Zanb = 339
| Zinh = 994
| Zmth = 995
| Zsye = 993
| Zsym = 996
| Zxxx = 997
| Zyyy = 998
| Zzzz = 999
| #default = {{{default|}}}
}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>i9epuw7qhhur1jqxjs58ifn1jlnyujc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Infobox writing system</title>
    <ns>10</ns>
    <id>41478</id>
    <revision>
      <id>775397</id>
      <parentid>485232</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:53:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775397</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7817" sha1="k25qpeokyas9ytuspf8456su4d8ss00" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{Infobox
| autoheaders = y
| bodystyle = {{{bodystyle|}}}
| headerstyle = background:#ddd
| labelstyle = padding-right:0.6em;&lt;!-- ensures at least 0.6em between a label's end and its data --&gt;

&lt;!-- Main heading (`|above=`) --&gt;
| abovestyle =
       padding:0.25em;
    background:{{#switch:{{lc:{{{type|}}}}}
                |abjad|[[abjad]]|impure abjad|impure [[abjad]]|consonantary|[[consonantary]]=palegreen
                |alphabet|[[alphabet]]=lightblue   |abugida|[[abugida]]=navajowhite
                |syllabary|[[syllabary]]=pink      |semisyllabary|[[semisyllabary]]=violet
                |manual|[[manual]]=paleturquoise   |pictographic|[[pictographic]]=palegoldenrod
                |ideographic|[[ideographic]]=gold  |logographic|[[logographic]]|[[logosyllabic]]=mistyrose
                |stenography|[[stenography]] |shorthand|[[shorthand]] =
                  {{#switch:{{lc:{{{SHtype|}}}}}
                   |abjad|[[abjad]]|impure abjad|impure [[abjad]]|consonantal|[[consonantal]]=palegreen
                   |alphabetic|[[alphabetic]]=lightblue   |abugida|[[abugida]]=navajowhite
                   |syllabic|[[syllabic]]=pink            |semisyllabic|[[semisyllabic]]=violet
                   |undeciphered=gainsboro                |alternative=khaki
                   |#default=turquoise
                  }}
                |undeciphered=gainsboro   |alternative=khaki
                |tactile=white;font-variant:small-caps
                |#default=white
               }};

| above = {{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}&lt;br /&gt;&lt;div style=&quot;font-weight:normal&quot;&gt;{{{altname|{{{native_name|}}}}}}&lt;/div&gt;

&lt;!-- IMAGE --&gt;
| imagestyle = padding-top:0.4em;padding-bottom:0.4em;{{{imagestyle|}}}
| image     = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{sample|}}}|size={{{image size|{{{image_size|{{{imagesize|}}}}}}}}}|alt={{{alt|}}}|class=skin-invert}} 
| captionstyle = border-bottom:1px solid #aaa;&lt;!-- to ensure caption and first line of info kept distinct --&gt;{{{captionstyle|}}}
| caption = {{{caption|}}}

&lt;!-- TOP --&gt;
| label3 = ਲਿਪੀ ਕਿਸਮ
|  data3 = {{{typedesc-prefix|}}} {{#if:{{{SHline|}}}{{{SHform|}}}{{{SHtype|}}}{{{mode|}}}{{{type|}}}
           | {{longitem|style=line-height:1.25em
              | {{#if:{{{SHline|}}}|{{{SHline|}}}-line|}} {{{SHform|}}} {{{SHtype|}}} {{{mode|}}} {{{type|}}}
          }} }} {{{typedesc|}}}

| label5 = ਕਰਤਾਰ
|  data5 = {{{creator|}}}

| label7 = ਸਿਰਜਿਆ
|  data7 = {{#if:{{{date|}}} |{{{date}}} }}

| label9 = ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ
|  data9 = {{#if:{{{SHdates|}}}{{{published|}}}
           | {{longitem|style=line-height:1.25em
              |   {{#if:{{{SHdates|}}} |{{{SHdates}}}}} {{#if:{{{published|}}} |{{{published}}}}}
          }} }}

| label11 = {{longitem|ਸਮਾਂ ਮਿਆਦ}}
|  data11 = {{{time|}}}

| label13 = ਸਥਿਤੀ
|  data13 = {{{status|}}}

| label15 = ਦਿਸ਼ਾ
|  data15 = {{#invoke:String2 | ucfirst | {{#invoke:WikidataIB|getValue |P1406 |{{{direction|}}} |qid={{{qid|}}} |onlysourced=no |fwd=ALL}} }} {{{direction comment|}}}

| label17 = ਅਧਿਕਾਰਤ ਲਿਪੀ
|  data17 = {{{official script|}}}
| label18 = ਖੇਤਰ
|  data18 = {{{region|}}}

| label19 = {{longitem|ਪ੍ਰਿੰਟ ਤਰੀਕਾ}}
|  data19 = {{{print|}}}

| label21 = {{engvar|defaultWord=Romanized |defaultLang=en-US |en-US=Romanized |us=Romanized | gb=Romanised |engvar={{{engvar|}}} }} from
|  data21 = {{{romanised-from|{{{romanized-from|}}}}}}

&lt;!-- LANGUAGES --&gt;
| label25 = ਭਾਸ਼ਾ
|  data25 = {{{language|}}}

| label26 = ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
|  data26 = {{{languages|}}}

&lt;!-- RELATED SCRIPTS --&gt;
| header30= ਸਬੰਧਤ ਲਿਪੀਆਂ

| label33 = {{#if:{{{fam1|{{{family|}}}}}} |{{longitem|ਮਾਪੇ ਸਿਸਟਮ}}}}
|  data33 = {{#if:{{{fam1|{{{family|}}}}}}
           | &lt;div style=&quot;padding-top:0.15em;&quot;&gt;{{{fam1|{{{family}}}}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam2|}}}|{{{fam2}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam3|}}}|{{{fam3}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam4|}}}|{{{fam4}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam5|}}}|{{{fam5}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam6|}}}|{{{fam6}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam7|}}}|{{{fam7}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam8|}}}|{{{fam8}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam9|}}}|{{{fam9}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam10|}}}|{{{fam10}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam11|}}}|{{{fam11}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam12|}}}|{{{fam12}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam13|}}}|{{{fam13}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam14|}}}|{{{fam14}}}&lt;!--
 --&gt;&lt;ul style=&quot;margin-left:0.8em;&quot;&gt;&lt;!--
  --&gt;&lt;li&gt;{{#if:{{{fam15|}}} |{{{fam15}}} &lt;ul style=&quot;margin-left:0.3em;&quot;&gt;&lt;li&gt;{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}} }}&lt;/li&gt;&lt;!--
 --&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt; |{{{name|{{PAGENAMEBASE}}}}}}}&lt;/li&gt;&lt;/ul&gt;&lt;!--
--&gt;&lt;/div&gt; }}

| label37 = {{longitem|ਔਲਾਦ ਸਿਸਟਮ}}
|  data37 = {{{children|}}}

| label39 = {{longitem|ਜਾਏ ਸਿਸਟਮ}}
|  data39 = {{{sisters|}}}

&lt;!-- ISO 15924 --&gt;
| header40= ਆਈਐੱਸਓ 15924

| label43 = [[ਆਈਐੱਸਓ 15924]]
|  data43 = {{#if:{{ISO 15924 code|{{{iso15924|}}}|default=}} |{{mono|1={{ISO 15924 code|{{{iso15924|}}} }}}} {{mono|1=({{ISO 15924 number|alpha4={{{iso15924|}}}}})}},&amp;#x20;&amp;#x200B;{{ISO 15924 name|{{{iso15924|}}}}}{{Main other|[[Category:Scripts with ISO 15924 four-letter codes]]}}}} {{{iso15924 note|}}}

&lt;!-- UNICODE --&gt;
| header50= [[ਯੂਨੀਕੋਡ]]

| label53 = {{longitem|ਯੂਨੀਕੋਡ ਉਪਨਾਮ}}
|  data53 = {{#if:{{{iso15924|}}} |{{ISO 15924 alias|{{{iso15924|}}}}}}}

| label55 = {{longitem|ਯੂਨੀਕੋਡ ਸੀਮਾ}}
|  data55 = {{#switch:{{lc:{{{unicode|}}}}}
 |no|not|none|not in unicode=Not in Unicode
 |#default={{{unicode|}}}}}

&lt;!-- FOOTNOTES --&gt;
|header60 = _BLANK_
|  data61 = {{#if:{{{footnotes|}}} |&lt;div style=&quot;border-top:1px solid #aaa;text-align:left;&quot;&gt;{{{footnotes}}}&lt;/div&gt;}}

| belowclass = noprint selfref
| belowstyle = text-align:left; background:#eee;
| below = {{#switch:{{lc:{{{note|{{{ipa-note|yes}}}}}}}}
 |none|no|0=
 |#default={{Infobox writing system/ipa-note}}}}
}}&lt;!--
--&gt;{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox writing system with unknown parameters|_VALUE_]]}}|preview = Page using [[Template:Infobox writing system]] with unknown parameter &quot;_VALUE_&quot;|ignoreblank=y
| SHdates | SHform | SHline | SHtype | alt | altname | bodystyle | caption | captionstyle | children | creator | date | direction comment | direction | engvar | fam10 | fam11 | fam12 | fam13 | fam14 | fam15 | fam1 | fam2 | fam3 | fam4 | fam5 | fam6 | fam7 | fam8 | fam9 | family | footnotes | image size | imagesize | imagestyle | ipa-note | iso15924 note | iso15924 | language | languages | mode | name | native_name | note | official script | print | published | qid | region | romanized_from | romanised_from | sample | sisters | status | time | type | typedesc | typedesc-prefix | unicode
}}&lt;!--

--&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{Documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>k25qpeokyas9ytuspf8456su4d8ss00</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਦੀਏਗੋ ਐਲ ਸੀਗਾਲਾ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>42792</id>
    <revision>
      <id>775344</id>
      <parentid>707645</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T22:32:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Wojciech Pędzich</username>
        <id>6027</id>
      </contributor>
      <origin>775344</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2259" sha1="k1a6cwzuifxpd8iwoo6xsj39nk7rwa1" xml:space="preserve">{{Infobox musical artist &lt;!-- See Wikipedia:WikiProject_Musicians --&gt;
| name = ਦੀਏਗੋ ਐਲ ਸੀਗਾਲਾ
| image =Diego el Cigala, Filharmonia Bałtycka, 03.12.2024 10.jpg
| caption = Diego el Cigala, 2024
| alt =
| background = solo_singer
| birth_name = ਦੀਏਗੋ ਰਾਮੋਨ ਜੀਮੀਨੇਜ਼ ਸਾਲਾਜ਼ਾਰ
| alias = ਐਲ ਸੀਗਾਲਾ
| birth_date = {{Birth date|df=yes|1968|12|27}}
| birth_place = [[ਮਾਦਰੀਦ]], [[ਸਪੇਨ]]
| death_date = 
| death_place = 
| origin = 
| genre = [[ਫਲੇਮੈਂਕੋ]]
| occupation = ਗਾਇਕ
| instrument = 
| years_active = 
| label = 
| associated_acts = 
| website = 
}}
'''ਦੀਏਗੋ ਰਾਮੋਨ ਜੀਮੀਨੇਜ਼ ਸਾਲਾਜ਼ਾਰ'''(ਜਨਮ 27 ਦਸੰਬਰ 1968) '''ਐਲ ਸੀਗਾਲਾ'''(ਨੌਰਵੇ ਲੌਬਸਟਰ ਦਾ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੇਨੀ]] ਨਾਂ) ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ, ਇੱਕ ਸਪੇਨੀ-ਦੋਮੀਨਿਕੀ [[ਰੋਮਾਨੀ ਲੋਕ|ਰੋਮਾਨੀ]] [[ਫਲੇਮੈਂਕੋ]] ਗਾਇਕ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;El Mundo&quot;&gt;{{cite web|title=Diego el Cigala obtiene la nacionalidad dominicana|url=http://www.elmundo.es/loc/2014/03/06/5318d792268e3ee2508b4599.html |work = El Mundo |publisher=Unidad Editorial Información General S.L.U|accessdate=March 7, 2014}}&lt;/ref&gt; ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਂ ਇਸਨੂੰ ਕਾਮੇਰੂਨ ਦੇ ਲਾ ਇਸਲਾ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਨਾਂ ਇਸਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗਿਟਾਰ-ਵਾਦਕਾਂ, ਲੋਸ ਲੋਸਾਦਾ, ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਪਤਲਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;http://www.lavozdegalicia.com/cultura/2008/10/29/0003_7267154.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.clarin.com/diario/2004/03/21/c-01021.htm |title=ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ |access-date=2014-08-09 |archive-date=2005-01-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20050114000011/http://www.clarin.com/diario/2004/03/21/c-01021.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}</text>
      <sha1>k1a6cwzuifxpd8iwoo6xsj39nk7rwa1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47963</id>
    <revision>
      <id>775373</id>
      <parentid>589760</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:31:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775373</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5759" sha1="r3ltaysh2dy7us9kydwgpnsiokn994z" xml:space="preserve">{{Infobox writing system
| name = ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ
| altname = &lt;small&gt;ਗੁਰਮੁਖੀ ਬਰੇਲ&lt;/small&gt;
| type = [[ਲਿਪੀ]]
| typedesc = 
| time = 
| languages = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]]
| fam1 = [[ਬਰੇਲ]]
| fam2 = [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬਰੇਲ]]
| fam3 = [[ਭਾਰਤੀ ਬਰੇਲ]]
| print = [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]
| sample = 
| imagesize = 
| note = none
| note2 = Indic
}}
'''ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ''' [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਬਰੇਲ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਭਾਰਤੀ ਬਰੇਲ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅੱਖਰ ਬਾਕੀ [[ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] ਦੀ ਬਰੇਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;unesco3&quot;&gt;[http://www.pharmabraille.com/LiteratureRetrieve.aspx?ID=122064 World Braille Usage] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140908010540/http://www.pharmabraille.com/LiteratureRetrieve.aspx?ID=122064 |date=2014-09-08 }}, UNESCO, 2013&lt;/ref&gt;

==ਵਰਨਮਾਲਾ==
ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ ਵਰਨਮਾਲਾ ਥੱਲੇ ਦਰਜ ਹੈ।

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ]]
| ਅ || ਆ || ਇ || ਈ || ਉ || ਊ || ਏ || ਐ || ਓ || ਔ
|-
! [[ISO 15919|ISO]] !! a !! ā !! i !! ī !! u !! ū !! ē !! e !! ō !! o
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|1}} || {{Braille cell|type=image|453}} || {{Braille cell|type=image|42}} || {{Braille cell|type=image|53}} || {{Braille cell|type=image|136}} || {{Braille cell|type=image|1256}} || {{Braille cell|type=image|15}} || {{Braille cell|type=image|43}} || {{Braille cell|type=image|153}} || {{Braille cell|type=image|426}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਕ || ਖ || ਗ || ਘ || ਙ
|-
! ISO !! k !! kh !! g !! gh !! ṅ
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|13}} || {{Braille cell|type=image|46}} || {{Braille cell|type=image|1425}} || {{Braille cell|type=image|126}} || {{Braille cell|type=image|436}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਚ || ਛ || ਜ || ਝ || ਞ
|-
! ISO !! c !! ch !! j !! jh !! ñ
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|14}} || {{Braille cell|type=image|16}} || {{Braille cell|type=image|425}} || {{Braille cell|type=image|536}} || {{Braille cell|type=image|25}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਟ || ਠ || ਡ || ਢ || ਣ
|-
! ISO !! ṭ !! ṭh !! ḍ !! ḍh !! ṇ
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|42536}} || {{Braille cell|type=image|4256}} || {{Braille cell|type=image|1426}} || {{Braille cell|type=image|142536}} || {{Braille cell|type=image|4536}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਤ || ਥ || ਦ || ਧ || ਨ
|-
! ISO !! t !! th !! d !! dh !! n
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|4253}} || {{Braille cell|type=image|1456}} || {{Braille cell|type=image|145}} || {{Braille cell|type=image|4236}} || {{Braille cell|type=image|1453}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਪ || ਫ || ਬ || ਭ || ਮ
|-
! ISO !! p !! ph !! b !! bh !! m
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|1423}} || {{Braille cell|type=image|253}} || {{Braille cell|type=image|12}} || {{Braille cell|type=image|45}} || {{Braille cell|type=image|143}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਯ || ਰ || ਲ || ਵ
|-
! ISO !! y !! r !! l !! v
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|14536}} || {{Braille cell|type=image|1253}} || {{Braille cell|type=image|123}} || {{Braille cell|type=image|1236}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਸ || ਹ || ੜ 
|-
! ISO !! s !! h !! ṛ&lt;ref&gt;Unesco (2013) also has {{Braille cell|5|14256}} for ੜ੍ਹ ''{{Unicode|ṛh}}'', but this is an apparent copy error: ੜ੍ਹ is a sequence ''{{Unicode|ṛ-h}},'' not the equivalent of the single letter ''{{Unicode|ṛh}}'' in other Indic scripts.&lt;/ref&gt;
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|423}} || {{Braille cell|type=image|125}} || {{Braille cell|type=image|12456}}
|}

===ਬਿੰਦੀ ਲਗਾਉਣਾ===

ਭਾਰਤੀ ਬਰੇਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਬਿੰਦੀ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, {{Braille cell|5|type=text}}, ਇਸ ਨਾਲ ਗ ''ga'' {{IPA|/ɡə/}} ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਗ਼ ''ġa'' {{IPA|/ɣə/}} ਵਿਅੰਜਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਉਰਦੂ ਬਰੇਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਬਿੰਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਬਿੰਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਛੇ ਅੱਖਰ ਹੇਠ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਖ਼ || ਗ਼ || ਜ਼ || ਫ਼ || ਲ਼ || ਸ਼
|-
! ISO !! x !! ġ !! z !! f !! ḷ !! ś
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|x}} || {{Braille cell|type=image|5|g}} || {{Braille cell|type=image|z}} || {{Braille cell|type=image|f}} || {{Braille cell|type=image|ll}} || {{Braille cell|type=image|sh}}
|}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰੇਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]</text>
      <sha1>r3ltaysh2dy7us9kydwgpnsiokn994z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775374</id>
      <parentid>775373</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:32:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775374</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5820" sha1="ftab24jalrfnzo55e4cbrxbg5f2yvdl" xml:space="preserve">{{Infobox writing system
| name = ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ
| altname = &lt;small&gt;ਗੁਰਮੁਖੀ ਬਰੇਲ&lt;/small&gt;
| type = [[ਲਿਪੀ]]
| typedesc = 
| time = 
| languages = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]]
| fam1 = [[ਬਰੇਲ]]
| fam2 = [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬਰੇਲ]]
| fam3 = [[ਭਾਰਤੀ ਬਰੇਲ]]
| print = [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]
| sample = 
| imagesize = 
| note = none
| note2 = Indic
}}
'''ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ''' [[ਭਾਰਤ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਬਰੇਲ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਹ [[ਭਾਰਤੀ ਬਰੇਲ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅੱਖਰ ਬਾਕੀ [[ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]] ਦੀ ਬਰੇਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਨ।&lt;ref name=&quot;unesco3&quot;&gt;[http://www.pharmabraille.com/LiteratureRetrieve.aspx?ID=122064 World Braille Usage] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140908010540/http://www.pharmabraille.com/LiteratureRetrieve.aspx?ID=122064 |date=2014-09-08 }}, UNESCO, 2013&lt;/ref&gt;

==ਵਰਨਮਾਲਾ==
ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ ਵਰਨਮਾਲਾ ਥੱਲੇ ਦਰਜ ਹੈ।

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! [[ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ|ਗੁਰਮੁਖੀ]]
| ਅ || ਆ || ਇ || ਈ || ਉ || ਊ || ਏ || ਐ || ਓ || ਔ
|-
! [[ISO 15919|ISO]] !! a !! ā !! i !! ī !! u !! ū !! ē !! e !! ō !! o
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|1}} || {{Braille cell|type=image|453}} || {{Braille cell|type=image|42}} || {{Braille cell|type=image|53}} || {{Braille cell|type=image|136}} || {{Braille cell|type=image|1256}} || {{Braille cell|type=image|15}} || {{Braille cell|type=image|43}} || {{Braille cell|type=image|153}} || {{Braille cell|type=image|426}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਕ || ਖ || ਗ || ਘ || ਙ
|-
! ISO !! k !! kh !! g !! gh !! ṅ
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|13}} || {{Braille cell|type=image|46}} || {{Braille cell|type=image|1425}} || {{Braille cell|type=image|126}} || {{Braille cell|type=image|436}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਚ || ਛ || ਜ || ਝ || ਞ
|-
! ISO !! c !! ch !! j !! jh !! ñ
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|14}} || {{Braille cell|type=image|16}} || {{Braille cell|type=image|425}} || {{Braille cell|type=image|536}} || {{Braille cell|type=image|25}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਟ || ਠ || ਡ || ਢ || ਣ
|-
! ISO !! ṭ !! ṭh !! ḍ !! ḍh !! ṇ
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|42536}} || {{Braille cell|type=image|4256}} || {{Braille cell|type=image|1426}} || {{Braille cell|type=image|142536}} || {{Braille cell|type=image|4536}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਤ || ਥ || ਦ || ਧ || ਨ
|-
! ISO !! t !! th !! d !! dh !! n
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|4253}} || {{Braille cell|type=image|1456}} || {{Braille cell|type=image|145}} || {{Braille cell|type=image|4236}} || {{Braille cell|type=image|1453}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਪ || ਫ || ਬ || ਭ || ਮ
|-
! ISO !! p !! ph !! b !! bh !! m
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|1423}} || {{Braille cell|type=image|253}} || {{Braille cell|type=image|12}} || {{Braille cell|type=image|45}} || {{Braille cell|type=image|143}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਯ || ਰ || ਲ || ਵ
|-
! ISO !! y !! r !! l !! v
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|14536}} || {{Braille cell|type=image|1253}} || {{Braille cell|type=image|123}} || {{Braille cell|type=image|1236}}
|}

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਸ || ਹ || ੜ 
|-
! ISO !! s !! h !! ṛ&lt;ref&gt;Unesco (2013) also has {{Braille cell|5|14256}} for ੜ੍ਹ ''{{Unicode|ṛh}}'', but this is an apparent copy error: ੜ੍ਹ is a sequence ''{{Unicode|ṛ-h}},'' not the equivalent of the single letter ''{{Unicode|ṛh}}'' in other Indic scripts.&lt;/ref&gt;
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|423}} || {{Braille cell|type=image|125}} || {{Braille cell|type=image|12456}}
|}

===ਬਿੰਦੀ ਲਗਾਉਣਾ===

ਭਾਰਤੀ ਬਰੇਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਬਿੰਦੀ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, {{Braille cell|5|type=text}}, ਇਸ ਨਾਲ ਗ ''ga'' {{IPA|/ɡə/}} ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਗ਼ ''ġa'' {{IPA|/ɣə/}} ਵਿਅੰਜਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਉਰਦੂ ਬਰੇਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਬਿੰਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਬਿੰਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਛੇ ਅੱਖਰ ਹੇਠ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ:

{| class=&quot;wikitable Unicode&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! ਗੁਰਮੁਖੀ
| ਖ਼ || ਗ਼ || ਜ਼ || ਫ਼ || ਲ਼ || ਸ਼
|-
! ISO !! x !! ġ !! z !! f !! ḷ !! ś
|-
! ਬਰੇਲ
| {{Braille cell|type=image|x}} || {{Braille cell|type=image|5|g}} || {{Braille cell|type=image|z}} || {{Braille cell|type=image|f}} || {{Braille cell|type=image|ll}} || {{Braille cell|type=image|sh}}
|}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਬਰੇਲ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]]</text>
      <sha1>ftab24jalrfnzo55e4cbrxbg5f2yvdl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50314</id>
    <revision>
      <id>775375</id>
      <parentid>711614</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>711614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23254" sha1="ez2ejj11aacodg7t1o29gtx9dmpy70f" xml:space="preserve">'''ਭਾਰਤ''' ਸੰਘੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾ&lt;ref name=&quot;official&quot;&gt;{{cite web |title=States and union territories |url=http://india.gov.in/knowindia/state_uts.php |archive-url=https://web.archive.org/web/20110127011318/http://india.gov.in/knowindia/state_uts.php |archive-date=2011-01-27 |accessdate= |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt; ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਘ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 28 ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ 8 ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ ਅੱਗੇ ਛੋਟੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;official&quot;/&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:Political map of India EN.svg|thumb|ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]

==ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼==

#[[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
#[[ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] 
#[[ਅਸਾਮ|ਅਸਮ]] 
#[[ਬਿਹਾਰ]] 	
#[[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ]] 	
#[[ਗੋਆ]] 	
#[[ਗੁਜਰਾਤ]] 	
#[[ਹਰਿਆਣਾ]] 	
#[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] 
#[[ਝਾਰਖੰਡ]]
#[[ਕਰਨਾਟਕ]]	
#[[ਕੇਰਲ|ਕੇਰਲਾ]] 	
#[[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
#[[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]	
#[[ਮਣੀਪੁਰ]]
#[[ਮੇਘਾਲਿਆ]]	
#[[ਮਿਜ਼ੋਰਮ]]
#[[ਨਾਗਾਲੈਂਡ]]
#[[ਓਡੀਸ਼ਾ|ਉੜੀਸਾ]]	
#[[ਪੰਜਾਬ]] 	
#[[ਰਾਜਸਥਾਨ]]
#[[ਸਿੱਕਮ]] 	
#[[ਤਮਿਲ਼ ਨਾਡੂ|ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ]]		
#[[ਤੇਲੰਗਾਨਾ]]	
#[[ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ]]	
#[[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]	
#[[ਉੱਤਰਾਖੰਡ|ਉਤਰਾਖੰਡ]]	
#[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]

==ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ==
A. [[ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ]]

B. [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]

C. [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]]

D. [[ਦਾਦਰ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ|ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਦਮਨ ਤੇ ਦਿਉ]]

E. [[ਲਕਸ਼ਦੀਪ|ਲਕਸ਼ਦ੍ਵੀਪ]]

F. [[ਲਦਾਖ਼|ਲੱਦਾਖ]]

G. ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੌਮੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਦਿੱਲੀ]]

H. [[ਪੁਡੂਚੇਰੀ (ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)|ਪੁਡੂਚੇਰੀ]]

==ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ ਦੀ ਲਿਸਟ==

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
|+&lt;big&gt;ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ&lt;/big&gt;
!ਨਾਂ 
!ਬਣਨ ਦਾ ਸਾਲ
!ਰਾਜ ਕੋਡ
!2011 ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕੋਡ
!ਵਸੋਂ 
!ਖੇਤਰ&lt;br /&gt;(km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)
!style:&quot;width:150px;&quot;|ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
!ਰਾਜਧਾਨੀ 
!ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ਰਾਜਧਾਨੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ)&lt;/small&gt;
!ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਕਸਬਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ 
!ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ(%)
!ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਸੋਂ ਫੀਸਦੀ 
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ 
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ&lt;br /&gt;(0-6)
|-
|[[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
|2017
|AP
|280 
|align=right|84,665,533 
|align=right|275,045 
|[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲੁਗੂ]], [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] 
|[[ਅਮਰਾਵਤੀ]]
|[[ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ|ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ]]
|align=right|26
|align=right|28,123 
|align=right|210 
|align=right|308
|align=right|67.66
|align=right|27.3
|align=right|992 
|align=right|961 
|-
|[[ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
|1987
|AR
|120 
|align=right| 1,382,611 
|align=right|83,743 
|
|[[ਈਟਾਨਗਰ]]
|
|align=right|26 
|align=right|4,065 
|align=right|17
|align=right|17
|align=right|66.95
|align=right|20.8
|align=right|920 
|align=right|964 
|-
|[[ਆਸਾਮ]]
|1972
|AS
|180 
|align=right|31,169,272 
|align=right|78,550 
|[[ਆਸਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਆਸਾਮੀ]], [[ਬੋਡੋ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੋਡੋ]], [[ਰਾਭਾ|ਰਾਭਾ ਉੱਪ-ਬੋਲੀ]], [[ਦਿਓਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਦਿਓਰੀ]], [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]
|[[ਦਿਸਪੁਰ]]
|[[ਗੁਹਾਟੀ]]
|align=right|31
|align=right|26,312 
|align=right|125 
|align=right|397 
|align=right|73.18 
|align=right|12.9 
|align=right|954 
|align=right|965 
|-
|[[ਬਿਹਾਰ]] 
|1950
|BR
|100 
|align=right|1103,804,637 
|align=right|99,200 
|[[ਹਿੰਦੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਮੈਥਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮੈਥਲੀ]], [[ਮਗਧੀ]]
|[[ਪਟਨਾ]]
|
|align=right|38
|align=right|45,098 
|align=right|130 
|align=right|1102 
|align=right|63.82
|align=right|10.5 
|align=right|916
|align=right|942 
|-
|[[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ]]
|2000
|CT
|220 
|align=right|25,540,196
|align=right|135,194 
|[[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹੀ]], [[ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਰਾਏਪੁਰ]]
|
|align=right|33 
|align=right|20,308
|align=right|97
|align=right|189
|align=right|71.04 
|align=right|20.1
|align=right|991
|align=right|975
|-
|[[ਗੋਆ]] 
|1987
|GA
|300 
|align=right|1,457,723 
|align=right|3,702 
|[[ਕੋਂਕਣੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਕੋਂਕਣੀ]], [[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]]
|[[ਪਣਜੀ]]
|[[ਵਾਸਕੋ ਡੀ ਗਾਮਾ, ਗੋਆ|ਵਾਸਕੋ ਡੀ ਗਾਮਾ]]
|align=right|2
|align=right|359
|align=right|44 
|align=right|394
|align=right|87.40 
|align=right|49.8
|align=right|968
|align=right|938
|-
|[[ਗੁਜਰਾਤ]]
|1970
|GJ
|240
|align=right|60,383,628
|align=right|196,024
|[[ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਗੁਜਰਾਤੀ]]
|[[ਗਾਂਧੀਨਗਰ]]
|[[ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ]]
|align=right|33 
|align=right|18,589
|align=right|242
|align=right|308
|align=right|79.31
|align=right|37.4
|align=right|918
|align=right|883
|-
|[[ਹਰਿਆਣਾ]]
|1966
|HR
|060 
|align=right|25,353,081
|align=right|44,212
|[[ਹਰਿਆਣਵੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ਸਾਂਝੀ, ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ)
|[[ਫਰੀਦਾਬਾਦ]]
|align=right|22
|align=right|6,955 
|align=right|106
|align=right|573
|align=right|76.64
|align=right|28.9
|align=right|877
|align=right|819
|-
|[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ]]
|1971
|HP
|020
|align=right|6,856,509
|align=right|55,673
|[[ਪਹਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਸ਼ਿਮਲਾ]]
|
|align=right|12
|align=right|20,118
|align=right|57
|align=right|123
|align=right|83.78
|align=right|9.8
|align=right|920
|align=right|896
|-
|[[ਤੇਲੰਗਾਨਾ]]
|2014
|TS
|
| align=&quot;right&quot; |35,003,674
| align=&quot;right&quot; |112,077
|[[ਤੇਲਗੂ ਲਿਪੀ|ਤੇਲਗੂ]]
|[[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]]
|
|align=right|33 
|align=right|10909
|align=right|129
|align=right|307
|align=right|72.80
|align=right|38.88
|align=right|988
|align=right|932
|-
|[[ਝਾਰਖੰਡ]]
|2000
|JH
|200
|align=right|32,966,238
|align=right|74,677
|[[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਰਾਂਚੀ]]
|[[ਜਮਸ਼ੇਦਪੁਰ]]
|align=right|24
|align=right|32,615
|align=right|152
|align=right|414
|align=right|67.63
|align=right|22.2
|align=right|947
|align=right|965
|-
|[[ਕਰਨਾਟਕ]]
|1956
|KA
|290
|align=right|61,130,704
|align=right|191,791
|[[ਕੰਨੜ ਭਾਸ਼ਾ|ਕੰਨੜ]]
|[[ਬੰਗਲੌਰ]]
|
|align=right|31
|align=right|29,406
|align=right|270
|align=right|319
|align=right|75.60
|align=right|34.0
|align=right|968
|align=right|946
|-
|[[ਕੇਰਲਾ]]
|1956
|KL
|320
|align=right|33,387,677
|align=right|38,863
|[[ਮਲਿਆਲਮ]]
|[[ਥਿਰੁਵਾਨੰਥਾਪੁਰਾਮ]]
|
|align=right|14
|align=right|1,364
|align=right|159
|align=right|859
|align=right|93.91
|align=right|26.0
|align=right|1,084
|align=right|960
|-
|[[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ]]
|1956
|MP
|230
|align=right|72,597,565
|align=right|308,252
|[[ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਭੋਪਾਲ]]
|[[ਇੰਦੌਰ]]
|align=right|52
|align=right|55,393
|align=right|394
|align=right|236
|align=right|70.63
|align=right|26.5
|align=right|930
|align=right|932
|-
|[[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]
|1960
|MH
|270
|align=right|112,372,972
|align=right|307,713
|[[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]]
|[[ਮੁੰਬਈ]]
|[[ਪੂਨੇ]]
|align=right|36
|align=right|43,711
|align=right|378
|align=right|365
|align=right|82.91
|align=right|42.4
|align=right|925
|align=right|913
|-
|[[ਮਨੀਪੁਰ]]
|1972
|MN
|140
|align=right|2,721,756
|align=right|22,347
|[[ਮੇਤਾਈ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਨੀਪੁਰੀ]]
|[[ਇੰਫਾਲ]]
|
|align=right|16
|align=right|2,391
|align=right|33
|align=right|122
|align=right|79.85
|align=right|25.1
|align=right|987
|align=right|957
|-
|[[ਮੇਘਾਲਿਆ]]
|1972
|ML
|170
|align=right|2,964,007
|align=right|22,720
|[[ਖਾਸੀ ਲੋਕ|ਖਾਸੀ]], [[ਪਨਾਰ ਲੋਕ|ਪਨਾਰ]]
|[[ਸ਼ਿਲੋਂਗ]]
|
|align=right|12
|align=right|6,026
|align=right|16
|align=right|132
|align=right|75.48
|align=right|19.6
|align=right|986
|align=right|973
|-
|[[ਮਿਜ਼ੋਰਮ]]
|1987
|MZ
|150
|align=right|1,091,014
|align=right|21,081
|[[ਮਿਜ਼ੋ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਿਜ਼ੋ]]
|[[ਆਇਜ਼ਵਲ]]
|
|align=right|11
|align=right|817
|align=right|22
|align=right|52
|align=right|91.58
|align=right|49.6
|align=right|975
|align=right|964
|-
|[[ਨਾਗਾਲੈਂਡ]]
|1963
|NL
|130
|align=right|1,980,602
|align=right|16,579
|[[ਅੰਗਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅੰਗਾਮੀ]], [[ਅਓ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]], ਚਾਂਗ, [[ਚਕਹੀਸਾਂਗ]], ਕੋਨ੍ਯਕ ਅਤੇ ਸੀਮਾ 
|[[ਕੋਹਿਮਾ]]
|[[ਦੀਮਾਪੁਰ]]
|align=right|16
|align=right|1,319
|align=right|9
|align=right|119
|align=right|80.11
|align=right|17.2
|align=right|931
|align=right|934
|-
|[[ਓੜੀਸਾ]]&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-03-24/india/29182775_1_odia-odisha-orissa-chief-minister|title=Orissa's new name is Odisha|work=The Times Of India|access-date=2014-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20121105024620/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-03-24/india/29182775_1_odia-odisha-orissa-chief-minister|archive-date=2012-11-05|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
|1950
|OR
|210
|align=right|41,947,358
|align=right|155,820
|[[ਓੜੀਆ ਭਾਸ਼ਾ|ਓੜੀਆ]]
|[[ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ]]
|
|align=right|30
|align=right|51,347
|align=right|138
|align=right|269
|align=right|73.45
|align=right|15.0
|align=right|978
|align=right|953
|-
|[[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|1966
|PJ
|030
|align=right|27,704,236
|align=right|50,362
|[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ਸਾਂਝੀ, ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ)
|[[ਲੁਧਿਆਣਾ]]
|align=right|23
|align=right|12,673
|align=right|157
|align=right|550
|align=right|76.68
|align=right|33.9
|align=right|893
|align=right|798
|-
|[[ਰਾਜਸਥਾਨ]]
|1950
|RJ
|080
|align=right|68,621,012
|align=right|342,269
|[[ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰਾਜਸਥਾਨੀ]]&lt;br /&gt; ([[ਪੱਛਮੀ ਹਿੰਦੀ]])
|[[ਜੈਪੁਰ]]
|
|align=right|33
|align=right|41,353
|align=right|222
|align=right|201
|align=right|67.06
|align=right|23.4
|align=right|926
|align=right|909
|-
|[[ਸਿੱਕਮ]]
|1975
|SK
|110
|align=right|607,688
|align=right|7,096
|[[ਨੇਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਨੇਪਾਲੀ]]
|[[ਗੰਗਟੋਕ]]
|
|align=right|6
|align=right|452
|align=right|9
|align=right|86
|align=right|82.20
|align=right|11.1
|align=right|889
|align=right|963
|-
|[[ਤਮਿਲਨਾਡੂ]]
|1956
|TN
|330
|align=right|72,138,958
|align=right|130,058
|[[ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|[[ਚੇਨਈ]]
|
|align=right|38
|align=right|16,317
|align=right|832
|align=right|480
|align=right|80.33
|align=right|44.0
|align=right|995
|align=right|942
|-
|[[ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ]]
|1972
|TR
|160
|align=right|3,671,032
|align=right|10,491,69
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]
|[[ਅਗਰਤਲਾ]]
|
|align=right|8
|align=right|970
|align=right|23
|align=right|555
|align=right|87.75
|align=right|17.1
|align=right|961
|align=right|966
|-
|[[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ]]
|1950
|UP
|090
|align=right|199,581,477
|align=right|243,286
|[[ਹਿੰਦੀ]], [[ਉਰਦੂ]]&lt;ref&gt;{{Cite web |title=UP General Assembly |url=http://www.uplegassembly.nic.in/UPLL.HTML |archive-url=https://web.archive.org/web/20090619093010/http://www.uplegassembly.nic.in/UPLL.HTML |archive-date=2009-06-19 |access-date= |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
|[[ਲਖਨਊ]]
|[[ਕਾਨਪੁਰ]]
|align=right|75
|align=right|107,452
|align=right|704
|align=right|828
|align=right|69.72
|align=right|20.8
|align=right|908
|align=right|916
|-
|[[ਉਤਰਾਖੰਡ]]
|2000
|UT
|050
|align=right|10,116,752
|align=right|53,566
|[[ਪੱਛਮੀ ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] (interim)
|
|align=right|13
|align=right|16,826
|align=right|86
|align=right|189
|align=right|79.63
|align=right|25.7
|align=right|963
|align=right|908
|-
|[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]
|1950
|WB
|190
|align=right|91,347,736
|align=right|88,752
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]], [[ਉਰਦੂ]], [[ਨੇਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਨੇਪਾਲੀ]], [[ਸੰਤਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਤਾਲੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਕੋਲਕਾਤਾ]]
|
|align=right|23
|align=right|40,782
|align=right|372
|align=right|1,029
|align=right|77.08
|align=right|28.0
|align=right|947
|align=right|960
|}
*{{note|1|Note 1}} ਆਂਦਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ 2 ਜੂਨ,2014 ਨੂੰ ਦੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਾ ਗਿਆ ਸੀ - ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ-ਖੂੰਹਦਾ ਆਂਦਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਜੋ ਕੀ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ, 10 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜੁੜਵੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਦਉ।&lt;ref name=&quot;The Times Of India&quot;&gt;{{cite news| url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/T-party-today-Indias-29th-state-Telangana-is-born/articleshow/35912105.cms|work=The Times Of India |title=Bifurcated into Telangana State and residual Andhra Pradesh State |date=2 June 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;APGazetteMar1&quot;&gt;{{cite web | url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/APRegACT2014.pdf | title=The Gazette of India: The Andhra Pradesh Reorganization Act, 2014 | publisher=Government of India | work=Ministry of Law and Justice | date=1 March 2014 | accessdate=23 April 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;APGazetteMar4&quot;&gt;{{cite web | url=http://www.egazette.nic.in/WriteReadData/2014/158365.pdf | title=The Gazette of India: The Andhra Pradesh Reorganization Act, 2014 Sub-section | date=4 March 2014 | accessdate=23 April 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Andhra Pradesh Minus Telangana: 10 Facts |url=https://www.ndtv.com/cheat-sheet/andhra-pradesh-minus-telangana-10-facts-574617 |access-date=2023-05-07 |website=NDTV.com}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:75%;&quot;
|+&lt;big&gt;ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ&lt;/big&gt;
!ਨਾਂ 
!ਬਣਨ ਦਾ ਸਾਲ
!ਕੋਡ
!ਵਸੋਂ 
!ਭਾਸ਼ਾ 
!ਰਾਜਧਾਨੀ 
!ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ 
!ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
!ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ
!ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ(%)
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ 
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ&lt;br /&gt;(0-6)
|-
|[[ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ ਸਮੂਹ]]
|1956
|AN
|align=right|379,944
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]
|[[ਪੋਰਟ ਬਲੇਅਰ]]
|
|align=right|3
|align=right|547
|align=right|46
|align=right|86.27
|align=right|878
|align=right|957
|-
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]
|1966
|CH
|align=right|1,054,686
|[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]
|
|align=right|1
|align=right|24
|align=right|9,252
|align=right|86.43
|align=right|818
|align=right|845
|-
|[[ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ|ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ]] [[ਦਮਨ ਅਤੇ ਦਿਉ]] 
|2020
|DN
|align=right|342,853
|[[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]] ਅਤੇ [[ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਗੁਜਰਾਤੀ]]
|[[ਦਮਨ, ਦਮਨ ਅਤੇ ਦਿਉ|ਦਮਨ]]
|
|align=right|3
|align=right|70
|align=right|698
|align=right|77.65
|align=right|775
|align=right|979
|-
|[[ਲਕਸ਼ਦੀਪ]]
|1956
|LD
| align=&quot;right&quot; |64,429
|[[ਮਲਿਆਲਮ]]
|[[ਕਾਵਾਰਤੀ]]
|[[ਅੰਦਰੋਟ]]
| align=&quot;right&quot; |1
| align=&quot;right&quot; |24
| align=&quot;right&quot; |2,013
| align=&quot;right&quot; |92.28
| align=&quot;right&quot; |946
| align=&quot;right&quot; |959
|-
|[[ਦਿੱਲੀ]]
|1956
|DL
| align=&quot;right&quot; |16,753,235
|[[ਹਿੰਦੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਤੇ [[ਉਰਦੂ]]
|[[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]]
|
| align=&quot;right&quot; |11
| align=&quot;right&quot; |165
| align=&quot;right&quot; |11,297
| align=&quot;right&quot; |86.34
| align=&quot;right&quot; |866
| align=&quot;right&quot; |868
|-
|[[ਪੌਂਡੀਚਰੀ]]
|1951
|PY
| align=&quot;right&quot; |1,244,464
|[[ਫ੍ਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ੍ਰਾਂਸੀਸੀ]] and [[ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|[[ਪੌਂਡੀਚਰੀ (ਸ਼ਹਿਰ)|ਪੌਂਡੀਚਰੀ]]
|
| align=&quot;right&quot; |4
| align=&quot;right&quot; |92
| align=&quot;right&quot; |2,598
| align=&quot;right&quot; |86.55
| align=&quot;right&quot; |1,038
| align=&quot;right&quot; |1037
|-
|[[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]]
|2019
|JK
|12,258,093
|[[ਡੋਗਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਡੋਗਰੀ]], [[ਉਰਦੂ]], [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]], [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|[[ਸ੍ਰੀਨਗਰ|ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ]](ਗਰਮੀਆਂ)
[[ਜੰਮੂ]](ਸਰਦੀਆਂ)
|
|20
|6671
|200
|67.16
|889
|862
|-
|[[ਲਦਾਖ਼|ਲੱਦਾਖ]]
|2019
|LA
|290,492
|[[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਅਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|[[ਲੇਹ]](ਗਰਮੀਆਂ)
[[ਕਾਰਗਿਲ]](ਸਰਦੀਆਂ)
|
|2
|113
|4.6
|85.78
|979
|950
|}
 ਜੀਡੀਪੀ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
 ਰੈਂਕ ਰਾਜ / ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮਾਤਰ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ.
 ₹ ਲੱਖ ਕਰੋੜ = INR ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ;
 ਡਾਲਰ ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਦਾ ਸਾਲ
 []] []] [ਅਸੰਗਤ]
 1 ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ₹ 28.18 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 400 ਬਿਲੀਅਨ) 2019-20
 2 ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ .4 19.43 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US billion 270 ਬਿਲੀਅਨ) 2020
 3 ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 17.05 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 240 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 4 ਕਰਨਾਟਕ ₹ 16.65 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 230 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 5 ਗੁਜਰਾਤ ₹ 16.49 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 230 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 6 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ₹ 12.54 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US billion 180 ਬਿਲੀਅਨ) 2019 -20
 7 ਤੇਲੰਗਾਨਾ ₹ 9.78 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 140 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 8 ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 9.71 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 140 ਬਿਲੀਅਨ) 2019 )20
 9 ਰਾਜਸਥਾਨ .5 9.58 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 130 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 10 ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 9.17 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 130 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 11 ਕੇਰਲ ₹ 8.54 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (ਯੂਐਸ $ 120 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 12 ਦਿੱਲੀ ₹ 7.98 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (110 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020 )21
 13 ਹਰਿਆਣਾ ₹ 7.65 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (110 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020–21
 14 ਬਿਹਾਰ ₹ 7.57 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 110 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 15 ਪੰਜਾਬ ₹ 5.41 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (ਯੂ ਐਸ $ 76 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 16 ਓਡੀਸ਼ਾ ₹ 5.09 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (ਯੂਐਸ $ 71 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 17 ਅਸਾਮ ₹ 3.51 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 49 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 18 ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ₹ 3.50 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 49 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 19 ਝਾਰਖੰਡ ₹ 3.29 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 46 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 20 ਉਤਰਾਖੰਡ ₹ 2.53 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 35 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 21 ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ and ladakh  ₹ 1.76 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (25 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020–21
 22 ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 1.56 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US billion 22 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 23 ਗੋਆ ₹ 0.815 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (11 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020–21
 24 ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ₹ 0.597 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 8.4 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 25 ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ .4 0.421 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US US 5.9 ਬਿਲੀਅਨ) 2018–19
 26 ਪੁਡੂਚੇਰੀ ₹ 0.380 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (5.3 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ) 2019–20
 27 ਮੇਘਾਲਿਆ ₹ 0.348 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.9 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 28 ਸਿੱਕਮ ₹ 0.325 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.6 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 29 ਨਾਗਾਲੈਂਡ ₹ 0.319 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.5 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 30 ਮਨੀਪੁਰ ₹ 0.318 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.5 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 31 ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 0.273 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 3.8 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 32 ਮਿਜ਼ੋਰਮ ₹ 0.265 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 3.7 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 33 ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਆਈਲੈਂਡਜ਼ ₹ 0.088 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 1.2 ਬਿਲੀਅਨ) 2018–19


ਹਵਾਲੇ


{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਅਧਾਰ}}

{{ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ}}
{{Geography of India}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ]]</text>
      <sha1>ez2ejj11aacodg7t1o29gtx9dmpy70f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775380</id>
      <parentid>775375</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:41:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>711614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23254" sha1="ez2ejj11aacodg7t1o29gtx9dmpy70f" xml:space="preserve">'''ਭਾਰਤ''' ਸੰਘੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾ&lt;ref name=&quot;official&quot;&gt;{{cite web |title=States and union territories |url=http://india.gov.in/knowindia/state_uts.php |archive-url=https://web.archive.org/web/20110127011318/http://india.gov.in/knowindia/state_uts.php |archive-date=2011-01-27 |accessdate= |url-status=bot: unknown }}&lt;/ref&gt; ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਘ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 28 ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ 8 ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ ਅੱਗੇ ਛੋਟੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਵੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;official&quot;/&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:Political map of India EN.svg|thumb|ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ]]

==ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼==

#[[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
#[[ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] 
#[[ਅਸਾਮ|ਅਸਮ]] 
#[[ਬਿਹਾਰ]] 	
#[[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ]] 	
#[[ਗੋਆ]] 	
#[[ਗੁਜਰਾਤ]] 	
#[[ਹਰਿਆਣਾ]] 	
#[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]] 
#[[ਝਾਰਖੰਡ]]
#[[ਕਰਨਾਟਕ]]	
#[[ਕੇਰਲ|ਕੇਰਲਾ]] 	
#[[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
#[[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]	
#[[ਮਣੀਪੁਰ]]
#[[ਮੇਘਾਲਿਆ]]	
#[[ਮਿਜ਼ੋਰਮ]]
#[[ਨਾਗਾਲੈਂਡ]]
#[[ਓਡੀਸ਼ਾ|ਉੜੀਸਾ]]	
#[[ਪੰਜਾਬ]] 	
#[[ਰਾਜਸਥਾਨ]]
#[[ਸਿੱਕਮ]] 	
#[[ਤਮਿਲ਼ ਨਾਡੂ|ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ]]		
#[[ਤੇਲੰਗਾਨਾ]]	
#[[ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ]]	
#[[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]	
#[[ਉੱਤਰਾਖੰਡ|ਉਤਰਾਖੰਡ]]	
#[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]

==ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ==
A. [[ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ]]

B. [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]

C. [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]]

D. [[ਦਾਦਰ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ|ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਦਮਨ ਤੇ ਦਿਉ]]

E. [[ਲਕਸ਼ਦੀਪ|ਲਕਸ਼ਦ੍ਵੀਪ]]

F. [[ਲਦਾਖ਼|ਲੱਦਾਖ]]

G. ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੌਮੀ ਰਾਜਧਾਨੀ [[ਦਿੱਲੀ]]

H. [[ਪੁਡੂਚੇਰੀ (ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼)|ਪੁਡੂਚੇਰੀ]]

==ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ ਦੀ ਲਿਸਟ==

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:70%;&quot;
|+&lt;big&gt;ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ&lt;/big&gt;
!ਨਾਂ 
!ਬਣਨ ਦਾ ਸਾਲ
!ਰਾਜ ਕੋਡ
!2011 ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਕੋਡ
!ਵਸੋਂ 
!ਖੇਤਰ&lt;br /&gt;(km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)
!style:&quot;width:150px;&quot;|ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
!ਰਾਜਧਾਨੀ 
!ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ਰਾਜਧਾਨੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ)&lt;/small&gt;
!ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਕਸਬਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ 
!ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ(%)
!ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਸੋਂ ਫੀਸਦੀ 
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ 
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ&lt;br /&gt;(0-6)
|-
|[[ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
|2017
|AP
|280 
|align=right|84,665,533 
|align=right|275,045 
|[[ਤੇਲੁਗੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਤੇਲੁਗੂ]], [[ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ|ਉਰਦੂ]] 
|[[ਅਮਰਾਵਤੀ]]
|[[ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ|ਵਿਸ਼ਾਖਾਪਟਨਮ]]
|align=right|26
|align=right|28,123 
|align=right|210 
|align=right|308
|align=right|67.66
|align=right|27.3
|align=right|992 
|align=right|961 
|-
|[[ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
|1987
|AR
|120 
|align=right| 1,382,611 
|align=right|83,743 
|
|[[ਈਟਾਨਗਰ]]
|
|align=right|26 
|align=right|4,065 
|align=right|17
|align=right|17
|align=right|66.95
|align=right|20.8
|align=right|920 
|align=right|964 
|-
|[[ਆਸਾਮ]]
|1972
|AS
|180 
|align=right|31,169,272 
|align=right|78,550 
|[[ਆਸਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਆਸਾਮੀ]], [[ਬੋਡੋ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੋਡੋ]], [[ਰਾਭਾ|ਰਾਭਾ ਉੱਪ-ਬੋਲੀ]], [[ਦਿਓਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਦਿਓਰੀ]], [[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]
|[[ਦਿਸਪੁਰ]]
|[[ਗੁਹਾਟੀ]]
|align=right|31
|align=right|26,312 
|align=right|125 
|align=right|397 
|align=right|73.18 
|align=right|12.9 
|align=right|954 
|align=right|965 
|-
|[[ਬਿਹਾਰ]] 
|1950
|BR
|100 
|align=right|1103,804,637 
|align=right|99,200 
|[[ਹਿੰਦੀ]], [[ਭੋਜਪੁਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਭੋਜਪੁਰੀ]], [[ਮੈਥਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮੈਥਲੀ]], [[ਮਗਧੀ]]
|[[ਪਟਨਾ]]
|
|align=right|38
|align=right|45,098 
|align=right|130 
|align=right|1102 
|align=right|63.82
|align=right|10.5 
|align=right|916
|align=right|942 
|-
|[[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ]]
|2000
|CT
|220 
|align=right|25,540,196
|align=right|135,194 
|[[ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹੀ]], [[ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਰਾਏਪੁਰ]]
|
|align=right|33 
|align=right|20,308
|align=right|97
|align=right|189
|align=right|71.04 
|align=right|20.1
|align=right|991
|align=right|975
|-
|[[ਗੋਆ]] 
|1987
|GA
|300 
|align=right|1,457,723 
|align=right|3,702 
|[[ਕੋਂਕਣੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਕੋਂਕਣੀ]], [[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]]
|[[ਪਣਜੀ]]
|[[ਵਾਸਕੋ ਡੀ ਗਾਮਾ, ਗੋਆ|ਵਾਸਕੋ ਡੀ ਗਾਮਾ]]
|align=right|2
|align=right|359
|align=right|44 
|align=right|394
|align=right|87.40 
|align=right|49.8
|align=right|968
|align=right|938
|-
|[[ਗੁਜਰਾਤ]]
|1970
|GJ
|240
|align=right|60,383,628
|align=right|196,024
|[[ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਗੁਜਰਾਤੀ]]
|[[ਗਾਂਧੀਨਗਰ]]
|[[ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ]]
|align=right|33 
|align=right|18,589
|align=right|242
|align=right|308
|align=right|79.31
|align=right|37.4
|align=right|918
|align=right|883
|-
|[[ਹਰਿਆਣਾ]]
|1966
|HR
|060 
|align=right|25,353,081
|align=right|44,212
|[[ਹਰਿਆਣਵੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ਸਾਂਝੀ, ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ)
|[[ਫਰੀਦਾਬਾਦ]]
|align=right|22
|align=right|6,955 
|align=right|106
|align=right|573
|align=right|76.64
|align=right|28.9
|align=right|877
|align=right|819
|-
|[[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ]]
|1971
|HP
|020
|align=right|6,856,509
|align=right|55,673
|[[ਪਹਾੜੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਸ਼ਿਮਲਾ]]
|
|align=right|12
|align=right|20,118
|align=right|57
|align=right|123
|align=right|83.78
|align=right|9.8
|align=right|920
|align=right|896
|-
|[[ਤੇਲੰਗਾਨਾ]]
|2014
|TS
|
| align=&quot;right&quot; |35,003,674
| align=&quot;right&quot; |112,077
|[[ਤੇਲਗੂ ਲਿਪੀ|ਤੇਲਗੂ]]
|[[ਹੈਦਰਾਬਾਦ]]
|
|align=right|33 
|align=right|10909
|align=right|129
|align=right|307
|align=right|72.80
|align=right|38.88
|align=right|988
|align=right|932
|-
|[[ਝਾਰਖੰਡ]]
|2000
|JH
|200
|align=right|32,966,238
|align=right|74,677
|[[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਰਾਂਚੀ]]
|[[ਜਮਸ਼ੇਦਪੁਰ]]
|align=right|24
|align=right|32,615
|align=right|152
|align=right|414
|align=right|67.63
|align=right|22.2
|align=right|947
|align=right|965
|-
|[[ਕਰਨਾਟਕ]]
|1956
|KA
|290
|align=right|61,130,704
|align=right|191,791
|[[ਕੰਨੜ ਭਾਸ਼ਾ|ਕੰਨੜ]]
|[[ਬੰਗਲੌਰ]]
|
|align=right|31
|align=right|29,406
|align=right|270
|align=right|319
|align=right|75.60
|align=right|34.0
|align=right|968
|align=right|946
|-
|[[ਕੇਰਲਾ]]
|1956
|KL
|320
|align=right|33,387,677
|align=right|38,863
|[[ਮਲਿਆਲਮ]]
|[[ਥਿਰੁਵਾਨੰਥਾਪੁਰਾਮ]]
|
|align=right|14
|align=right|1,364
|align=right|159
|align=right|859
|align=right|93.91
|align=right|26.0
|align=right|1,084
|align=right|960
|-
|[[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ]]
|1956
|MP
|230
|align=right|72,597,565
|align=right|308,252
|[[ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਭੋਪਾਲ]]
|[[ਇੰਦੌਰ]]
|align=right|52
|align=right|55,393
|align=right|394
|align=right|236
|align=right|70.63
|align=right|26.5
|align=right|930
|align=right|932
|-
|[[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]]
|1960
|MH
|270
|align=right|112,372,972
|align=right|307,713
|[[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]]
|[[ਮੁੰਬਈ]]
|[[ਪੂਨੇ]]
|align=right|36
|align=right|43,711
|align=right|378
|align=right|365
|align=right|82.91
|align=right|42.4
|align=right|925
|align=right|913
|-
|[[ਮਨੀਪੁਰ]]
|1972
|MN
|140
|align=right|2,721,756
|align=right|22,347
|[[ਮੇਤਾਈ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਨੀਪੁਰੀ]]
|[[ਇੰਫਾਲ]]
|
|align=right|16
|align=right|2,391
|align=right|33
|align=right|122
|align=right|79.85
|align=right|25.1
|align=right|987
|align=right|957
|-
|[[ਮੇਘਾਲਿਆ]]
|1972
|ML
|170
|align=right|2,964,007
|align=right|22,720
|[[ਖਾਸੀ ਲੋਕ|ਖਾਸੀ]], [[ਪਨਾਰ ਲੋਕ|ਪਨਾਰ]]
|[[ਸ਼ਿਲੋਂਗ]]
|
|align=right|12
|align=right|6,026
|align=right|16
|align=right|132
|align=right|75.48
|align=right|19.6
|align=right|986
|align=right|973
|-
|[[ਮਿਜ਼ੋਰਮ]]
|1987
|MZ
|150
|align=right|1,091,014
|align=right|21,081
|[[ਮਿਜ਼ੋ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਿਜ਼ੋ]]
|[[ਆਇਜ਼ਵਲ]]
|
|align=right|11
|align=right|817
|align=right|22
|align=right|52
|align=right|91.58
|align=right|49.6
|align=right|975
|align=right|964
|-
|[[ਨਾਗਾਲੈਂਡ]]
|1963
|NL
|130
|align=right|1,980,602
|align=right|16,579
|[[ਅੰਗਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਅੰਗਾਮੀ]], [[ਅਓ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ]], ਚਾਂਗ, [[ਚਕਹੀਸਾਂਗ]], ਕੋਨ੍ਯਕ ਅਤੇ ਸੀਮਾ 
|[[ਕੋਹਿਮਾ]]
|[[ਦੀਮਾਪੁਰ]]
|align=right|16
|align=right|1,319
|align=right|9
|align=right|119
|align=right|80.11
|align=right|17.2
|align=right|931
|align=right|934
|-
|[[ਓੜੀਸਾ]]&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-03-24/india/29182775_1_odia-odisha-orissa-chief-minister|title=Orissa's new name is Odisha|work=The Times Of India|access-date=2014-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20121105024620/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-03-24/india/29182775_1_odia-odisha-orissa-chief-minister|archive-date=2012-11-05|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
|1950
|OR
|210
|align=right|41,947,358
|align=right|155,820
|[[ਓੜੀਆ ਭਾਸ਼ਾ|ਓੜੀਆ]]
|[[ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ]]
|
|align=right|30
|align=right|51,347
|align=right|138
|align=right|269
|align=right|73.45
|align=right|15.0
|align=right|978
|align=right|953
|-
|[[ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|1966
|PJ
|030
|align=right|27,704,236
|align=right|50,362
|[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] &lt;br /&gt;&lt;small&gt;(ਸਾਂਝੀ, ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ)
|[[ਲੁਧਿਆਣਾ]]
|align=right|23
|align=right|12,673
|align=right|157
|align=right|550
|align=right|76.68
|align=right|33.9
|align=right|893
|align=right|798
|-
|[[ਰਾਜਸਥਾਨ]]
|1950
|RJ
|080
|align=right|68,621,012
|align=right|342,269
|[[ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਰਾਜਸਥਾਨੀ]]&lt;br /&gt; ([[ਪੱਛਮੀ ਹਿੰਦੀ]])
|[[ਜੈਪੁਰ]]
|
|align=right|33
|align=right|41,353
|align=right|222
|align=right|201
|align=right|67.06
|align=right|23.4
|align=right|926
|align=right|909
|-
|[[ਸਿੱਕਮ]]
|1975
|SK
|110
|align=right|607,688
|align=right|7,096
|[[ਨੇਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਨੇਪਾਲੀ]]
|[[ਗੰਗਟੋਕ]]
|
|align=right|6
|align=right|452
|align=right|9
|align=right|86
|align=right|82.20
|align=right|11.1
|align=right|889
|align=right|963
|-
|[[ਤਮਿਲਨਾਡੂ]]
|1956
|TN
|330
|align=right|72,138,958
|align=right|130,058
|[[ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|[[ਚੇਨਈ]]
|
|align=right|38
|align=right|16,317
|align=right|832
|align=right|480
|align=right|80.33
|align=right|44.0
|align=right|995
|align=right|942
|-
|[[ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ]]
|1972
|TR
|160
|align=right|3,671,032
|align=right|10,491,69
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]
|[[ਅਗਰਤਲਾ]]
|
|align=right|8
|align=right|970
|align=right|23
|align=right|555
|align=right|87.75
|align=right|17.1
|align=right|961
|align=right|966
|-
|[[ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ]]
|1950
|UP
|090
|align=right|199,581,477
|align=right|243,286
|[[ਹਿੰਦੀ]], [[ਉਰਦੂ]]&lt;ref&gt;{{Cite web |title=UP General Assembly |url=http://www.uplegassembly.nic.in/UPLL.HTML |archive-url=https://web.archive.org/web/20090619093010/http://www.uplegassembly.nic.in/UPLL.HTML |archive-date=2009-06-19 |access-date= |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
|[[ਲਖਨਊ]]
|[[ਕਾਨਪੁਰ]]
|align=right|75
|align=right|107,452
|align=right|704
|align=right|828
|align=right|69.72
|align=right|20.8
|align=right|908
|align=right|916
|-
|[[ਉਤਰਾਖੰਡ]]
|2000
|UT
|050
|align=right|10,116,752
|align=right|53,566
|[[ਪੱਛਮੀ ਹਿੰਦੀ]]
|[[ਦੇਹਰਾਦੂਨ]] (interim)
|
|align=right|13
|align=right|16,826
|align=right|86
|align=right|189
|align=right|79.63
|align=right|25.7
|align=right|963
|align=right|908
|-
|[[ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ]]
|1950
|WB
|190
|align=right|91,347,736
|align=right|88,752
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]], [[ਉਰਦੂ]], [[ਨੇਪਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਨੇਪਾਲੀ]], [[ਸੰਤਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸੰਤਾਲੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਕੋਲਕਾਤਾ]]
|
|align=right|23
|align=right|40,782
|align=right|372
|align=right|1,029
|align=right|77.08
|align=right|28.0
|align=right|947
|align=right|960
|}
*{{note|1|Note 1}} ਆਂਦਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ 2 ਜੂਨ,2014 ਨੂੰ ਦੋ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਾ ਗਿਆ ਸੀ - ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ-ਖੂੰਹਦਾ ਆਂਦਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਜੋ ਕੀ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ, 10 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜੁੜਵੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਦਉ।&lt;ref name=&quot;The Times Of India&quot;&gt;{{cite news| url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/T-party-today-Indias-29th-state-Telangana-is-born/articleshow/35912105.cms|work=The Times Of India |title=Bifurcated into Telangana State and residual Andhra Pradesh State |date=2 June 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;APGazetteMar1&quot;&gt;{{cite web | url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/APRegACT2014.pdf | title=The Gazette of India: The Andhra Pradesh Reorganization Act, 2014 | publisher=Government of India | work=Ministry of Law and Justice | date=1 March 2014 | accessdate=23 April 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;APGazetteMar4&quot;&gt;{{cite web | url=http://www.egazette.nic.in/WriteReadData/2014/158365.pdf | title=The Gazette of India: The Andhra Pradesh Reorganization Act, 2014 Sub-section | date=4 March 2014 | accessdate=23 April 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Andhra Pradesh Minus Telangana: 10 Facts |url=https://www.ndtv.com/cheat-sheet/andhra-pradesh-minus-telangana-10-facts-574617 |access-date=2023-05-07 |website=NDTV.com}}&lt;/ref&gt;

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:75%;&quot;
|+&lt;big&gt;ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ&lt;/big&gt;
!ਨਾਂ 
!ਬਣਨ ਦਾ ਸਾਲ
!ਕੋਡ
!ਵਸੋਂ 
!ਭਾਸ਼ਾ 
!ਰਾਜਧਾਨੀ 
!ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ 
!ਜਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 
!ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
!ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ
!ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ(%)
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ 
!ਸੈਕਸ ਰੇਸ਼ੋ&lt;br /&gt;(0-6)
|-
|[[ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ ਸਮੂਹ]]
|1956
|AN
|align=right|379,944
|[[ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਬੰਗਾਲੀ]]
|[[ਪੋਰਟ ਬਲੇਅਰ]]
|
|align=right|3
|align=right|547
|align=right|46
|align=right|86.27
|align=right|878
|align=right|957
|-
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]
|1966
|CH
|align=right|1,054,686
|[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
|[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]
|
|align=right|1
|align=right|24
|align=right|9,252
|align=right|86.43
|align=right|818
|align=right|845
|-
|[[ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ|ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ]] [[ਦਮਨ ਅਤੇ ਦਿਉ]] 
|2020
|DN
|align=right|342,853
|[[ਮਰਾਠੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਮਰਾਠੀ]] ਅਤੇ [[ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਗੁਜਰਾਤੀ]]
|[[ਦਮਨ, ਦਮਨ ਅਤੇ ਦਿਉ|ਦਮਨ]]
|
|align=right|3
|align=right|70
|align=right|698
|align=right|77.65
|align=right|775
|align=right|979
|-
|[[ਲਕਸ਼ਦੀਪ]]
|1956
|LD
| align=&quot;right&quot; |64,429
|[[ਮਲਿਆਲਮ]]
|[[ਕਾਵਾਰਤੀ]]
|[[ਅੰਦਰੋਟ]]
| align=&quot;right&quot; |1
| align=&quot;right&quot; |24
| align=&quot;right&quot; |2,013
| align=&quot;right&quot; |92.28
| align=&quot;right&quot; |946
| align=&quot;right&quot; |959
|-
|[[ਦਿੱਲੀ]]
|1956
|DL
| align=&quot;right&quot; |16,753,235
|[[ਹਿੰਦੀ]], [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] ਅਤੇ [[ਉਰਦੂ]]
|[[ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ]]
|
| align=&quot;right&quot; |11
| align=&quot;right&quot; |165
| align=&quot;right&quot; |11,297
| align=&quot;right&quot; |86.34
| align=&quot;right&quot; |866
| align=&quot;right&quot; |868
|-
|[[ਪੌਂਡੀਚਰੀ]]
|1951
|PY
| align=&quot;right&quot; |1,244,464
|[[ਫ੍ਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਫ੍ਰਾਂਸੀਸੀ]] and [[ਤਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ|ਤਮਿਲ]]
|[[ਪੌਂਡੀਚਰੀ (ਸ਼ਹਿਰ)|ਪੌਂਡੀਚਰੀ]]
|
| align=&quot;right&quot; |4
| align=&quot;right&quot; |92
| align=&quot;right&quot; |2,598
| align=&quot;right&quot; |86.55
| align=&quot;right&quot; |1,038
| align=&quot;right&quot; |1037
|-
|[[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ (ਰਾਜ)|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ|ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]]
|2019
|JK
|12,258,093
|[[ਡੋਗਰੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਡੋਗਰੀ]], [[ਉਰਦੂ]], [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]], [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|[[ਸ੍ਰੀਨਗਰ|ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ]](ਗਰਮੀਆਂ)
[[ਜੰਮੂ]](ਸਰਦੀਆਂ)
|
|20
|6671
|200
|67.16
|889
|862
|-
|[[ਲਦਾਖ਼|ਲੱਦਾਖ]]
|2019
|LA
|290,492
|[[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ਅਤੇ [[ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ|ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ]]
|[[ਲੇਹ]](ਗਰਮੀਆਂ)
[[ਕਾਰਗਿਲ]](ਸਰਦੀਆਂ)
|
|2
|113
|4.6
|85.78
|979
|950
|}
 ਜੀਡੀਪੀ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
 ਰੈਂਕ ਰਾਜ / ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮਾਤਰ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ.
 ₹ ਲੱਖ ਕਰੋੜ = INR ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ;
 ਡਾਲਰ ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਦਾ ਸਾਲ
 []] []] [ਅਸੰਗਤ]
 1 ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ₹ 28.18 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 400 ਬਿਲੀਅਨ) 2019-20
 2 ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ .4 19.43 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US billion 270 ਬਿਲੀਅਨ) 2020
 3 ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 17.05 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 240 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 4 ਕਰਨਾਟਕ ₹ 16.65 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 230 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 5 ਗੁਜਰਾਤ ₹ 16.49 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 230 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 6 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ₹ 12.54 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US billion 180 ਬਿਲੀਅਨ) 2019 -20
 7 ਤੇਲੰਗਾਨਾ ₹ 9.78 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 140 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 8 ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 9.71 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 140 ਬਿਲੀਅਨ) 2019 )20
 9 ਰਾਜਸਥਾਨ .5 9.58 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 130 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 10 ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 9.17 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 130 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 11 ਕੇਰਲ ₹ 8.54 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (ਯੂਐਸ $ 120 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 12 ਦਿੱਲੀ ₹ 7.98 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (110 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020 )21
 13 ਹਰਿਆਣਾ ₹ 7.65 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (110 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020–21
 14 ਬਿਹਾਰ ₹ 7.57 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 110 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 15 ਪੰਜਾਬ ₹ 5.41 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (ਯੂ ਐਸ $ 76 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 16 ਓਡੀਸ਼ਾ ₹ 5.09 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (ਯੂਐਸ $ 71 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 17 ਅਸਾਮ ₹ 3.51 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 49 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 18 ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ₹ 3.50 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 49 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 19 ਝਾਰਖੰਡ ₹ 3.29 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 46 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 20 ਉਤਰਾਖੰਡ ₹ 2.53 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 35 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 21 ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ and ladakh  ₹ 1.76 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (25 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020–21
 22 ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 1.56 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US billion 22 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 23 ਗੋਆ ₹ 0.815 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (11 ਅਰਬ ਡਾਲਰ) 2020–21
 24 ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ₹ 0.597 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 8.4 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 25 ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ .4 0.421 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US US 5.9 ਬਿਲੀਅਨ) 2018–19
 26 ਪੁਡੂਚੇਰੀ ₹ 0.380 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (5.3 ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ) 2019–20
 27 ਮੇਘਾਲਿਆ ₹ 0.348 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.9 ਬਿਲੀਅਨ) 2020–21
 28 ਸਿੱਕਮ ₹ 0.325 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.6 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 29 ਨਾਗਾਲੈਂਡ ₹ 0.319 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.5 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 30 ਮਨੀਪੁਰ ₹ 0.318 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 4.5 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 31 ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ₹ 0.273 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 3.8 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 32 ਮਿਜ਼ੋਰਮ ₹ 0.265 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 3.7 ਬਿਲੀਅਨ) 2019–20
 33 ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਆਈਲੈਂਡਜ਼ ₹ 0.088 ਲੱਖ ਕਰੋੜ (US $ 1.2 ਬਿਲੀਅਨ) 2018–19


ਹਵਾਲੇ


{{ਹਵਾਲੇ}}

{{ਅਧਾਰ}}

{{ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ}}
{{Geography of India}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਰਾਜਖੇਤਰ]]</text>
      <sha1>ez2ejj11aacodg7t1o29gtx9dmpy70f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>50365</id>
    <revision>
      <id>775377</id>
      <parentid>207606</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:40:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>207606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6" xml:space="preserve">{{talkheader}}</text>
      <sha1>hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775382</id>
      <parentid>775377</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:41:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>207606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14" sha1="hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6" xml:space="preserve">{{talkheader}}</text>
      <sha1>hcd9aq74588nwd90g7oo8u5m36esld6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Collapse top</title>
    <ns>10</ns>
    <id>70238</id>
    <revision>
      <id>775399</id>
      <parentid>750601</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:56:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775399</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2073" sha1="boqbhzeju1bi6tafmze9gxu0tksw0qr" xml:space="preserve">{{ safesubst:&lt;noinclude/&gt;ifsubst||&lt;templatestyles src=&quot;Template:Collapse_top/styles.css&quot;/&gt;}}
&lt;div style=&quot;margin-left:{{{indent|0}}}&quot;&gt;&lt;!-- NOTE: width renders incorrectly if added to main STYLE section --&gt;
{| &lt;!-- Template:Collapse top --&gt; class=&quot;mw-collapsible mw-archivedtalk {{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{expand|{{{collapse|}}}}}}||mw-collapsed}} {{{class|}}}&quot; style=&quot;color:inherit; background: {{{bg1|transparent}}}; text-align: left; border: {{{border|1px}}} solid {{{b-color|Silver}}}; margin: 0.2em auto auto; width:{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|100%}}; clear: {{{clear|both}}}; padding: 1px;&quot;
|-
! class=&quot;{{main other|cot-header-mainspace|cot-header-other}}&quot; style=&quot;{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{bg|}}}|background:{{{bg}}}|{{ safesubst:&lt;noinclude/&gt;ifsubst|{{main other|background:#F0F2F5|background:#CCFFCC}}|}}}}; font-size:87%; padding:0.2em 0.3em; text-align:{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{left|}}}|left|{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{align|}}}|left|center}}}}; {{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{fc|}}}|color: {{{fc}}};|{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{bg|}}}|color:#202122|{{ safesubst:&lt;noinclude/&gt;ifsubst|color:black;|}}}}}}&quot; | &lt;div style=&quot;font-size:115%;{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{left|}}}||margin:0 4em}}&quot;&gt;{{{1|{{{title|{{{reason|{{{header|{{{heading|{{{result|Extended content}}}}}}}}}}}}}}}}}}&lt;/div&gt;   
{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#if:{{{warning|{{{2|}}}}}}
|{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;!}}-
{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;!}} style=&quot;text-align:center; font-style:italic;&quot; {{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;!}} {{{2|The following is a closed discussion. {{strongbad|Please do not modify it.}} }}} }}
|-
| style=&quot;color:inherit; border: solid {{{border2|1px Silver}}}; padding: {{{padding|0.6em}}}; background: {{{bg2|var(--background-color-base, #fff)}}};&quot; {{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;!}}&lt;noinclude&gt;
{{lorem ipsum|3}}
{{Collapse bottom}}
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>boqbhzeju1bi6tafmze9gxu0tksw0qr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:TemplateData header</title>
    <ns>10</ns>
    <id>72612</id>
    <revision>
      <id>775402</id>
      <parentid>699056</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:59:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1164" sha1="dm3fsfuowxw0chxh4fnnh51ar884k3v" xml:space="preserve">&lt;div class=&quot;templatedata-header&quot;&gt;{{#if:{{{noheader|}}}|&lt;!--
 noheader:
--&gt;{{Template parameter usage|{{{1|{{BASEPAGENAME}}}}}|based=y}}|&lt;!--
 +header:
--&gt;This is the {{#if:{{{nolink|}}}|&lt;!--
  +header, nolink TD
  --&gt;TemplateData|&lt;!--
  +header,  +link [[TD]]; DEFAULT:
--&gt;[[Wikipedia:TemplateData|TemplateData]]}}&lt;!--
   e.o. #if:nolink; DEFAULT:
--&gt; for this template used by [[mw:Extension:TemplateWizard|TemplateWizard]], [[Wikipedia:VisualEditor|VisualEditor]] and other tools. {{Template parameter usage|{{{1|{{BASEPAGENAME}}}}}|based=y}}&lt;!--
   e.o. #if:noheader
--&gt;}}

'''TemplateData for {{{1|{{BASEPAGENAME}}}}}'''
&lt;/div&gt;&lt;includeonly&gt;&lt;!--

 check parameters
--&gt;{{#invoke:Check for unknown parameters|check
|unknown={{template other|1=[[Category:Pages using TemplateData header with unknown parameters|_VALUE_]]}}
|template=Template:TemplateData header
|1 |nolink |noheader
|preview=&lt;div class=&quot;error&quot; style=&quot;font-weight:normal&quot;&gt;Unknown parameter '_VALUE_' in [[Template:TemplateData header]].&lt;/div&gt;
}}&lt;!--
--&gt;{{template other|{{sandbox other||
[[Category:Templates using TemplateData]]

}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;!--

--&gt;&lt;noinclude&gt;{{Documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>dm3fsfuowxw0chxh4fnnh51ar884k3v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Tlbare</title>
    <ns>10</ns>
    <id>73087</id>
    <redirect title="ਫਰਮਾ:Template link bare" />
    <revision>
      <id>775426</id>
      <parentid>304977</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:18:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਫਰਮਾ:Template link bare]]</comment>
      <origin>775426</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61" sha1="lat4h2ux3txkmc865kexxjpomc34lnm" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Template link bare]]</text>
      <sha1>lat4h2ux3txkmc865kexxjpomc34lnm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੁਰਮੁਖੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74546</id>
    <revision>
      <id>775370</id>
      <parentid>772145</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:29:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775370</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65435" sha1="ipvbniityv94u1x003gw65kadt3f1xb" xml:space="preserve">{{Infobox writing system
|name=ਗੁਰਮੁਖੀ
|languages= *[[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]] 
*[[ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜੇ]] 
*[[ਸੰਤ ਭਾਸ਼ਾ]] 
*[[ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ | ਸਿੰਧੂ]]{{sfn|Bāhrī|2011|p=181}}
| sample      = File:Gurmukhi Script - modern alphabet.svg
| caption     = ਵਰਤਮਾਨ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ 
| time        = 16ਵੀਂ ਸਦੀ - ਵਰਤਮਾਨ
|type        = [[ਆਬੂਗੀਦਾ]]
|fam1        = [[ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰ|ਮਿਸਰੀ ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ]]
|fam2        = ਕਨਾਨੀ
|fam3        = [[ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ|ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ]]
|fam4        = [[ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ|ਆਰਾਮੀ]]
|fam5        = [[ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਲਿਪੀ|ਬ੍ਰਾਹਮੀ]]
|fam6        = ਗੁਪਤਾ
|fam7        = [[ਸ਼ਾਰਦਾ ਲਿਪੀ|ਸ਼ਾਰਦਾ]]
|fam8        = [[ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀਆਂ|ਲੰਡਾ]]
|sisters     = ਖੁਦਾਬਦੀ, ਖੋਜਕੀ, [[ਮਹਾਜਨੀ]], [[ਮੁਲਤਾਨੀ ਲਿਪੀ|ਮੁਲਤਾਨੀ]]
| unicode     = [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf U+0A00–U+0A7F]
| iso15924    = Guru
}}
'''ਗੁਰਮੁਖੀ''' ਇੱਕ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਦੀ ਲਿੱਪੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਦੂਜੇ [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ]], [[ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ|ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ]] ਨੇ ਸੋਲ਼ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਅਤੇ ਮਿਆਰਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਇਸਤਿਮਾਲ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;Gurmukhi - The Sikh Alphabet&quot;&gt;{{cite book|last1=Mandair|first1=Arvind-Pal S.|last2=Shackle|first2=Christopher|last3=Singh|first3=Gurharpal|title=Sikh Religion, Culture and Ethnicity|date=December 16, 2013|publisher=Routledge|isbn=9781136846342|page=13, Quote: &quot;creation of a pothi in distinct Sikh script (Gurmukhi) seem to relate to the immediate religio–political context ...&quot;|url=https://books.google.com/books?id=79ZcAgAAQBAJ&amp;pg=PA13|accessdate=23 November 2016}}&lt;br /&gt;{{cite book|last1=Mann|first1=Gurinder Singh|last2=Numrich|first2=Paul|last3=Williams|first3=Raymond|title=Buddhists, Hindus, and Sikhs in America|year=2007|publisher=Oxford University Press|location=New York|isbn=9780198044246|page=100, Quote: &quot;He modified the existing writing systems of his time to create Gurmukhi, the script of the Sikhs; then ...&quot;|url=https://books.google.com/books?id=8R-Kl2C1C7QC&amp;pg=PA144 |accessdate=23 November 2016}}&lt;br /&gt;{{cite journal|last1=Shani|first1=Giorgio|title=The Territorialization of Identity: Sikh Nationalism in the Diaspora|journal=Studies in Ethnicity and Nationalism|volume=2|date=March 2002|page=11|doi=10.1111/j.1754-9469.2002.tb00014.x}}&lt;br /&gt;{{cite book |author= Harjeet Singh Gill |editor1=Peter T. Daniels |editor2=William Bright |title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-507993-7 |page=395 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bright1996p395&quot;&gt;{{cite book|author1=Peter T. Daniels|author2=William Bright|title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507993-7|page=395}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=jaincardona53/&gt; ਗੁਰਮੁਖੀ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] ਲਈ ਅਫ਼ਸਰਾਨਾ ਲਿੱਪੀ ਹੈ,&lt;ref name=jaincardona53/&gt; ਜਿਸਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ-ਅਰਬੀ [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ]] ਲਿੱਪੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bright1996p395&quot;&gt;{{cite book|author1=Peter T. Daniels|author2=William Bright|title=The World's Writing Systems |url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA395 |year=1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507993-7|page=395}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=jaincardona53&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona|title=The Indo-Aryan Languages|url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ|year=2007|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|page=53}}&lt;/ref&gt; ਮੌਜੂਦਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਇੱਕਤਾਲ਼ੀ ਅੱਖਰ, ਕਤਾਰ ਊੜੇ ਤੋਂ ਕੱਕੇ ਬਿੰਦੀ ਤੱਕ ਅਤੇ ਨੌਂ ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਕਤਾਲੀ ਹਰਫ਼ ਹਨ: {{lang|pa|[[ੳ]]}}, {{lang|pa|[[ਅ]]}}, {{lang|pa|[[ੲ]]}}, {{lang|pa|[[ਸ]]}}, {{lang|pa|[[ਹ]]}}, {{lang|pa|[[ਕ]]}}, {{lang|pa|[[ਖ]]}}, {{lang|pa|[[ਗ]]}}, {{lang|pa|[[ਘ]]}}, {{lang|pa|[[ਙ]]}}, {{lang|pa|[[ਚ]]}}, {{lang|pa|[[ਛ]]}}, {{lang|pa|[[ਜ]]}}, {{lang|pa|[[ਝ]]}}, {{lang|pa|[[ਞ]]}}, {{lang|pa|[[ਟ]]}},  {{lang|pa|[[ਠ]]}}, {{lang|pa|[[ਡ]]}}, {{lang|pa|[[ਢ]]}}, {{lang|pa|[[ਣ]]}}, {{lang|pa|[[ਤ]]}}, {{lang|pa|[[ਥ]]}}, {{lang|pa|[[ਦ]]}}, {{lang|pa|[[ਧ]]}}, {{lang|pa|[[ਨ]]}}, {{lang|pa|[[ਪ]]}}, {{lang|pa|[[ਫ]]}}, {{lang|pa|[[ਬ]]}}, {{lang|pa|[[ਭ]]}}, {{lang|pa|[[ਮ]]}}, {{lang|pa|[[ਯ]]}}, {{lang|pa|[[ਰ]]}}, {{lang|pa|[[ਲ]]}}, {{lang|pa|[[ਵ]]}}, {{lang|pa|[[ੜ]]}}, {{lang|pa|[[ਸ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਖ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਗ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਜ਼]]}}, {{lang|pa|[[ਫ਼]]}}, ਅਤੇ {{lang|pa|[[ਲ਼]]}}। [[ਸਿੱਖੀ]] ਦੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ, [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]  ਵਿੱਚ ਕਈ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਲਹਿਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾ''&lt;ref&gt;Harnik Deol, ''Religion and Nationalism in India''. Routledge, 2000. {{ISBN|0-415-20108-X}}, 9780415201087. Page 22. &quot;(...) the compositions in the Sikh holy book, Adi Granth, are a melange of various dialects, often coalesced under the generic title of ''Sant Bhasha''.&quot;&lt;br /&gt;The making of Sikh scripture by Gurinder Singh Mann. Published by Oxford University Press US, 2001. {{ISBN|0-19-513024-3}}, {{ISBN|978-0-19-513024-9}} Page 5. &quot;The language of the hymns recorded in the Adi Granth has been called ''Sant Bhasha,'' a kind of lingua franca used by the medieval saint-poets of northern India. But the broad range of contributors to the text produced a complex mix of regional dialects.&quot;&lt;br /&gt;Surindar Singh Kohli, ''History of Punjabi Literature''. Page 48. National Book, 1993. {{ISBN|81-7116-141-3}}, {{ISBN|978-81-7116-141-6}}. &quot;When we go through the hymns and compositions of the Guru written in ''Sant Bhasha'' (saint-language), it appears that some Indian saint of 16th century....&quot;&lt;br /&gt;Nirmal Dass, ''Songs of the Saints from the Adi Granth''. SUNY Press, 2000. {{ISBN|0-7914-4683-2}}, {{ISBN|978-0-7914-4683-6}}. Page 13. &quot;Any attempt at translating songs from the Adi Granth certainly involves working not with one language, but several, along with dialectical differences. The languages used by the saints range from Sanskrit; regional Prakrits; western, eastern and southern Apabhramsa; and Sahiskriti. More particularly, we find sant bhasha, Marathi, Old Hindi, central and Lehndi Panjabi, Sgettland Persian. There are also many dialects deployed, such as Purbi Marwari, Bangru, Dakhni, Malwai, and Awadhi.&quot;&lt;/ref&gt; ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

==ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ==
ਮੌਜਦਾ ਫ਼ਾਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਮ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮੀ ਲਿੱਪੀ ਰਾਹੀਂ,&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=94–99, 72–73}}&lt;/ref&gt; [[ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰ|ਮਿਸਰੀ ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ]] ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|page=88}}&lt;/ref&gt; ਜਿਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਸ਼ਾਰਦਾ ਲਿੱਪੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਾਰਸ ਲੰਡਾ ਲਿੱਪੀ ਤੋਂ ਹੋਈ।&lt;ref name=cardonajain83&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=83}}&lt;/ref&gt; 

ਕਾਬਲੇ ਜ਼ਿਕਰ ਨੁਹਾਰ:
* ਇਹ ਇੱਕ [[ਅਬੂਗੀਦਾ]] ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਹਰਫ਼ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤੀ ਹੀ ਲਗਾ ਮਾਤਰ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਹਰਫ਼ ਉੱਤੇ, ਥੱਲੇ, ਮੋਹਰੇ ਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ਼ ਅੱਖਰ ਦੇ ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਨਹੁਰ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਆਹ ਜਾਂਦਾ। 
* ਪੰਜਾਬੀ ਟੋਨਲ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਟੋਨ ਹਨ. ਇਹ ਲਿਖਤੀ ਵਿੱਚ ਹਰਫ਼ (ਘ, ਧ, ਭ, ਹੋਰ) ਨਾਲ਼ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। &lt;ref name=cardonajain84&gt;{{cite book|author1=Danesh Jain|author2=George Cardona| title=The Indo-Aryan Languages |url=https://books.google.com/books?id=OtCPAgAAQBAJ| year=2007| publisher=Routledge|isbn=978-1-135-79711-9|pages=84}}&lt;/ref&gt; 

{| class=wikitable style=&quot;text-align: center;&quot;
|+ ਕਬਲ ਲਿਖਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਸਬੱਬੀ ਨਵੇਕਲ।
|-
!rowspan=&quot;2&quot;| ਗੁਰਮੁਖੀ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਖ਼ਤ ਤਸਵੀਰ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਕਨਾਨੀ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ
!rowspan=&quot;2&quot;| ਆਰਾਮੀ
! colspan=&quot;3&quot;| ਆਬੂਗੀਦਾ
! colspan=&quot;1&quot;| ਐਲਫਾਬੈਟ
|-
! {{smaller|ਬ੍ਰਹਮੀ}}
! {{smaller|ਗੁਪਤਾ}}
! {{smaller|ਸ਼ਾਰਦਾ}}
! {{smaller|ਯੂਨਾਨੀ}}
|-
| align=&quot;center&quot; | ਅ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;F1&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticA-01.svg|20px|Aleph]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician aleph.svg|20px|Aleph]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Aleph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada a.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Α
|-
| align=&quot;center&quot; | ਬ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O1&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticB-01.svg|20px|Bet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician beth.svg|20px|Beth]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Beth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada b.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Β
|-
| align=&quot;center&quot; | ਗ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;T14&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticG-01.svg|20px|Gimel]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician gimel.svg|20px|Gimel]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gimel.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada g.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Γ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਧ
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;K1&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;K2&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticD-02.svg|20px|Dalet]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician daleth.svg|20px|Dalet]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; | [[Image:Daleth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi dh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad dh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada dh.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Δ
|-
|  align=&quot;center&quot; | ਢ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ddh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ddh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ddh.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ੲ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;A28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticE-01.svg|20px|Heh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician he.svg|20px|He]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:He0.svg|20px]]
|
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad e.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada e.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ε
|-
| align=&quot;center&quot; | ਵ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;G43&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticW-01.svg|20px|Waw]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician waw.svg|20px|Waw]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Waw.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada v.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ϝ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਦ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;Z4&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticZ-01.svg|20px|Zayin]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician zayin.svg|20px|Zayin]]
| rowspan=&quot;2&quot;align=&quot;center&quot; | [[Image:Zayin.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi d.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad d.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada d.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ζ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਡ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi dd.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad dd.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada dd.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਹ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O6&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;N24&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;V28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticH-01.svg|20px|Ḥet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician heth.svg|20px|Ḥet]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Heth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada h.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Η 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਥ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;F35&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticTet-01.svg|20px|Ṭet]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician teth.svg|20px|Ṭet]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Teth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi th.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad th.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada th.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Θ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਠ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi tth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad tth.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada tth.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਯ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D36&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[File:Proto-semiticI-02.svg|20px|Yad]] [[File:Proto-semiticI-01.svg|20px|Yad]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician yodh.svg|20px|Yad]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Yod.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada y.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ι 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਕ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D46&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticK-01.svg|20px|Khof]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician kaph.svg|20px|Kaph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:kaph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi k.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad k.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada k.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Κ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਚ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi c.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad c.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada c.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਲ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;U20&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticL-01.svg|20px|Lamed]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician lamedh.svg|20px|Lamed]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Lamed.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada l.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Λ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਮ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;N35&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticM-01.svg|20px|Mem]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician mem.svg|20px|Mem]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:mem.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada m.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Μ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਨ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;I10&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticN-01.svg|20px|Nun]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician nun.svg|20px|Nun]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:nun.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi n.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad n.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada n.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ν 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਣ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi nn.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad nn.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada m.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਸ਼
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;R11&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter samek.svg|10px|Samekh]] [[Image:Proto-semiticX-01.svg|20px|Samekh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Phoenician samekh.svg|20px|Samekh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Samekh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada sh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ξ
|-
| align=&quot;center&quot; | ੳ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D4&lt;/hiero&gt; &lt;hiero&gt;V28&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticO-01.svg|20px|Ayin]]
| align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician ayin.svg|20px|Ayin]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:ayin.svg|20px]]
|
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad o.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada o.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ο
|-
| align=&quot;center&quot; | ਪ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D21&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticP-01.svg|20px|Pe (letter)]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician pe.svg|20px|Pe (letter)]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Pe0.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi p.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad p.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada p.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Π 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਫ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ph.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਸ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;M22&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter sad.svg|20px|Tsade]] [[Image:SemiticTsade-001.png|7px|Tsade]] [[Image:SemiticTsade-002.png|20px|Tsade]]
| align=&quot;center&quot; |[[Image:phoenician sade.svg|20px|Tsade]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sade 1.svg|20px]] [[Image:Sade 2.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada s.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ϻ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਖ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;O34&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticQ-01.svg|20px|Qoph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician qoph.svg|20px|Qoph]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Qoph.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi kh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad kh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada kh.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Ϙ 
|-
| align=&quot;center&quot; | ਛ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ch.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ch.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ch.svg|20px]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਰ
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;D1&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;D19&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticR-01.svg|20px|Resh]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician res.svg|20px|Res]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:resh.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada r.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | Ρ 
|-
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | ਖ
| align=&quot;center&quot; |&lt;hiero&gt;N6&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-Canaanite letter sims.svg|20px|Shin]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; |[[Image:Phoenician sin.svg|20px|Shin]]
| rowspan=&quot;2&quot;  align=&quot;center&quot; |[[Image:Shin.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada ss.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Σ
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;M39&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;M40&lt;/hiero&gt;&lt;hiero&gt;M41&lt;/hiero&gt;
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticS-01.svg|20px|Shin]]
|-
| align=&quot;center&quot; | ਤ
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | &lt;hiero&gt;Z9&lt;/hiero&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:Proto-semiticT-01.svg|20px|Tof]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | [[Image:phoenician taw.svg|20px|Taw]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; |[[Image:taw.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi t.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad t.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada t.svg|20px]]
| rowspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; | Τ
|-
| align=&quot;center&quot; | ਟ
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Brahmi tt.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Gupta allahabad tt.svg|20px]]
| align=&quot;center&quot; | [[Image:Sharada tt.svg|20px]]
|}

ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਇਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਹਰ ਇਕ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਗੋਲਾਈ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਹਰ ਇਕ ਅੱਖਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਛੋਟੀ ਲਾਈਨ ਲਾ ਕੇ ਸੁੰਦਰ ਸਜਾਵਟੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ‘ਕੁਟਿਲ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੁਟਿਕ ਵਜੋਂ ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਜਿਸਦੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਲਿਪੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਸਨ। ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨੌਂਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ , ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਵਾਰਾਣਸੀ ਤਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਉੱਭਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਦੇਸ਼ਿਕ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਸੀ। ਅਰਧਨਾਗਰੀ (ਪੱਛਮ), ਸ਼ਾਰਦਾ (ਕਸ਼ਮੀਰ) ਅਤੇ ਨਾਗਰੀ (ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪਰੇ) ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਨਾਗਰੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਾਰਦਾ ਅਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਨੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦਾ ਸਬੂਤ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀਵਿਖੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ (ਗ਼ੈਰ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ- ਸਰਕਾਰੀ) ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰਿਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਿਕ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂਲੰਡੇ ਅਤੇ ਟਾਕਰੇ ਦੇ ਅੱਖਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ।

ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ (ਜੀ.ਐਚ.ਓਝਾ), ਅਰਧਨਾਗਰੀ (ਜੀ.ਬੀ.ਸਿੰਘ), ਸਿੱਧਮਾਤ੍ਰਿਕਾ (ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ), ਸ਼ਾਰਦਾ (ਦਿਰਿੰਗਰ) ਅਤੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਹਮੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਲੰਡੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਇਸਨੂੰ [[ਸ਼ਾਰਦਾ]] ਦੀ ਸ਼ਾਖ਼ਾ ਅਤੇ [[ਚੰਬਾ]] ਅਤੇ [[ਕਾਂਗੜਾ]] ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਲਿਪੀ ਟਾਕਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਵਰਣਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਤੁਲਨਾ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ [[ਗੁਜਰਾਤੀ]], [[ਲੰਡੇ]], [[ਨਾਗਰੀ]], [[ਸ਼ਾਰਦਾ]] ਅਤੇ [[ਟਾਕਰੀ]] ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ: ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸ ਵਰਗੇ ਹਨ ਜਾਂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਤੇ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅ,ਹ,ਚ,ਞ,ਡ, ਣ,ਨ,ਲ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ 1610 ਈ. ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਸੰਬੰਧੀ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਅ, ਹ ਅਤੇ ਲ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਖਰੜੇ ਜਿਹੜੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਭਿੰਨਤਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਰੂਪ 17ਵੀਂ ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ; ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਰਲਗੱਡ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਕ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਗਤ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਅਲਿਹਦਗੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਾਫ਼ੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਚਾਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਉਧਾਰੇ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਵਿਰਾਮ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਰਤਮਾਨ ਫ਼ੁਲ ਸਟਾਪ (।) ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਪਨਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਇਕ ਅਰਥ ਵਿਚ ਅਰਧ-ਅੱਖਰੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ‘ਅ’ ਕੁਝ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ‘ਅ’ ਅੱਖਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਚਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਲ ਅਤੇ ਰਾਮ; ਕ ਕਲ ਵਿਚ ਕ+ਅ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲ ਕੇਵਲ ਮੁਕਤਾ ਅੱਖਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਸਵਰ ਜੋ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਵਰ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਅੱਖਰ ਵੀ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹ ‘ਅ’ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅਬਾਉਟ (about) ਦੇ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੁਲ ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਸ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਅਰਥਾਤ , -, = ੌ, ੋ, ਅ, ਾ, ੈ, ੌ,,ਿ ੀ ਅਤੇ ੇ। ਇਹਨਾਂ ਸਵਰ ਯੁਕਤ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ‘ਿ’ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ (ਭਾਵੇਂ ਇਸਨੂੰ ਉਚਾਰਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), - ਅਤੇ = ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਾ ਅਤੇ ੀ ਵਿਅੰਜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ: ਅਤੇ ੇ, ੈ, ੋ, ੌ ਨੂੰ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਨਾਸਿਕੀਕਰਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਵਰ ਨੂੰ ਅਨੁਨਾਸਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ‘ਲਗਾਂ ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਾ’ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ੀ’ ਅਤੇ ‘=’ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਰਾਜ-ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਸਾਰੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਉਚਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਲੇਟਵੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ੳ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ (ਜਿਹੜਾ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ਹੈ), ਜਿਸਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਮੁੜੀ ਹੋਈ ਰੇਖਾ ਉੱਪਰਲੀ ਲਾਈਨ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਵੱਲ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕਸਮਾਨ ਉਚਾਈ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਅ ਅਤੇ ਘ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਲੰਮੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਥੱਲੇ ਵਰਤੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜੋ ਛਪਾਈ ਅਤੇ ਟਾਈਪ ਵਿਚ ਕੁਝ ਔਕੜਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਅੱਖਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਵਰ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਾਂ ਭੇਦ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ੳ ਹੀ ਇਕ ਅਪਵਾਦ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਕ ਵਾਧੂ ਮੋੜ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਲੇਖਾਚਿੱਤਰੀ ਰੂਪ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਪਰਤੀ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਦਰਅਸਲ ਇਸ ਆਕਾਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਹੈ; ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅੱਖਰ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਆਕਾਰ ਹਨ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ‘ੳ’ ਗ਼ੈਰ- ਪਰੰਪਰਿਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ੴ ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱੱਕ ਹੈ, ਵਜੋਂ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਸਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ‘ਸ’ ਅਤੇ ‘ਹ’ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤੀ ਸਵਰ ਬੋਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੋਰ ਵਿਅੰਜਨਾਤਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਿਕ ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਹੀ ਹਨ। ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋਹਰਾਉ ਯੁਕਤ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਹਾਸਲ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਕ’ ਨੂੰ ਕੱਕਾ , ‘ਵ’ ਨੂੰ ਵਾਵਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ‘ਟ ’ ਨੂੰ ਟੈਂਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਖਰ-ਮਾਲਾ ੜ (ੜਾੜਾ) ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 35 ਹੈ (3 ਸਵਰ, 2 ਅਰਧ-ਸਵਰ ਅਤੇ 30 ਵਿਅੰਜਨ ਹਨ)। ਇਹ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ 52, ਸ਼ਾਰਦਾ ਅਤੇ ਟਾਕਰੀ ਵਿਚ 41 ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਮਾਂਗਵੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ਸ਼,ਖ਼,ਗ਼,ਜ਼,ਫ਼। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਮੂਲ ਅੱਖਰਕ੍ਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੋੜੇਦਾਰ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅੱੱਧਕ ( ੱ ) ਪਾ ਕੇ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਹ,ਰ,ਵ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਅੱਖਰ ਵਜੋਂ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪੈਰ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਉੱਪਰ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਰ’ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਯੁਕਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਖਰ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਤਿਰਛੇ ‘ਕੌਮੇ` ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਅੰਜਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਉਚਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜਾਂ ਘੜਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੇ [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]] ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਰਤੱਵ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਲਿਪੀ [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਅਧੀਨ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕਫੈਲੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਫੈਲੀ। ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਿੱਗਰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਾਧਿਅਮ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਕੂਲ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ , ਕਲਾ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜ ਲਿਪੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਗੁਣ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

ਇਹ ਵਰਨਮਾਲਾ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰਭੂਮੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਰ ਪਾਸੇ ਚੱਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਿਪੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਤ੍ਰਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਸੱਚ-ਮੁਚ ਹੀ ਉੱਜਵਲ ਭਵਿੱਖ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਤਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਇਸ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਲਿਖਿਤ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪੱਧਰ ਤਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

==ਚਿੰਨ੍ਹ==
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦੇ ਇੱਕਤਾਲ਼ੀ ਅੱਖਰ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਅਨੋਖੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਗਾ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰਫ਼ ਬਾਕੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹਰਫ਼ ਐੜੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਦੇ ਇੱਕਲੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ।

===ਪਰੰਪਰਿਕ ਅੱਖਰ===
{|- class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਟੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ&lt;br/&gt;(ਉੱਚਾਰਣ ਢੰਗ) ↓  
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ &lt;br&gt;(IPA)
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#AFEEEE&quot; colspan=&quot;1&quot; | '''ਮਾਤਰਾ ਵਾਹਕ'''&lt;br&gt;(ਲਗਾਂ ਦੇ ਅੱਖਰ) || bgcolor=&quot;#87 CE EB&quot; colspan=&quot;1&quot; | '''ਮੂਲ ਵਰਗ'''&lt;br&gt;(ਖਹਿਵੇਂ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | [[ੳ]] || ਊੜਾ ||&amp;nbsp;–
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਅ || ਐੜਾ || ə
| bgcolor=&quot;AFEEEE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੲ || ਈੜੀ ||&amp;nbsp;–
| bgcolor=&quot;87CEEB&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਸ || ਸੱਸਾ || s
| bgcolor=&quot;87CEEB&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਹ || ਹਾਹਾ || ɦ
|- class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਡੱਕਵੇਂ / ਪਰਸਦੇ ਅੱਖਰ (੧ - ੪)→
! colspan=&quot;3&quot; | ਅਨਾਦੀ
! colspan=&quot;3&quot; | ਮਹਾ ਪਰਾਣ 
! colspan=&quot;3&quot; | ਨਾਦੀ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਘੋ 
! colspan=&quot;3&quot; | ਸੁਰ ਧੁਨੀ
! colspan=&quot;3&quot; | ਨਾਸਕ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਕਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਕੰਠੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਕ || ਕੱਕਾ || k
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਖ || ਖੱਖਾ || kʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਗ || ਗੱਗਾ || g
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਘ || ਘੱਘਾ || kə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਙ || ਙੰਙਾ || ŋ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਚਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਤਾਲਵੀ &lt;small&gt;ਅਤੇ&lt;/small&gt; ਪਰਸ-ਖਹਿਵੇਂ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਚ || ਚੱਚਾ || t͡ʃ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਛ || ਛੱਛਾ || t͡ʃʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਜ || ਜੱਜਾ || d͡ʒ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਝ || ਝੱਝਾ || t͡ʃə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਞ || ਞੰਞਾ || ɲ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਟਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਮੁੱਢੀ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਉਲਟਜੀਭੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਟ || ਟੈਂਕਾ || ʈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਠ || ਠੱਠਾ || ʈʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਡ || ਡੱਡਾ || ɖ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਢ || ਢੱਢਾ || ʈə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਣ || ਣਾਣਾ || ɳ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਤਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਦੰਦੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਤ || ਤੱਤਾ || t̪
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਥ || ਥੱਥਾ || t̪ʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਦ || ਦੱਦਾ || d̪
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਧ || ਧੱਧਾ || t̪ə̀
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਨ || ਨੰਨਾ || n
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਪਵਰਗ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਹੋਠੀ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਪ || ਪੱਪਾ || p
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਫ || ਫੱਫਾ || pʰ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਬ || ਬੱਬਾ || b
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਭ || ਭੱਭਾ || pə̀
| bgcolor=&quot;#ccc&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਮ || ਮੱਮਾ || m
|- bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;17&quot; | ਸਰਕਵੇਂ ਅਤੇ ਫਟਕਵੇਂ ਅੱਖਰ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#B0C4DE&quot; colspan=&quot;2&quot; | '''ਅੰਤਿਮ ਟੋਲੀ'''&lt;br/&gt;(ਅੱਧ-ਸੁਰ ਅਤੇ ਪਾਸੇਦਾਰ ਅੱਖਰ)
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਯ || ਯੱਯਾ || j
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਰ || ਰਾਰਾ || ɾ
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਲ || ਲੱਲਾ || l
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਵ || ਵਾਵਾ || ʋ
| bgcolor=&quot;B0C4DE&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੜ || ੜਾੜਾ || ɽ

|}


===ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ ਅੱਖਰ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
! colspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! ਧੁਨੀ&lt;br&gt;[IPA]
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਸ਼ || ਸੱਸੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ || ʃ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਖ਼ || ਖੱਖੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ || x
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਗ਼ || ਗੱਗੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || ɣ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਜ਼ || ਜੱਜੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || z
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਫ਼ || ਫੱਫੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || f
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਲ਼ || ਲੱਲੇ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ  || ɭ
|}


===ਸੰਜੁਗਤ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਦੁੱਤ ਅੱਖਰ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਅੱਖਰ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot; 
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਰ || ਪੈਰੀਂ ਰਾਰਾ:&lt;br&gt;ਰ→ ੍ਰ || rowspan=&quot;3&quot; | ਦਫ਼ਤਰੀ ਹਨ ਅਜੋਕੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਵ || ਪੈਰੀਂ ਵਾਵਾ:&lt;br&gt;ਵ→ ੍ਵ 
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਹ || ਪੈਰੀਂ ਹਾਹਾ:&lt;br&gt;ਹ→ ੍ਹ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੵ  || ਪੈਰੀਂ ਯੱਯਾ &lt;small&gt;ਜਾਂ&lt;/small&gt; ਯਕਸ਼:&lt;br&gt;ਯ→ ੵ || rowspan=&quot;3&quot; | ਗੈਰ-ਦਫ਼ਤਰੀ ਹਨ ਅਜੋਕੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ਯ|| ਅੱਧ ਯੱਯਾ:&lt;br&gt;ਯ→੍ਯ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:12px&quot; | ਆਦਿ || ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅੱਖਰ:&lt;br&gt;ਟ→  ੍ਟ, ਨ→  ੍ਨ ਤ→  ੍ਤ, ਚ→  ੍ਚ 
|}


===ਲਗਾਖਰ===
ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਚਿੰਨ੍ਹ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੱ || ਅੱਧਕ ||  align=&quot;left&quot; | ਅਗਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੰ || ਟਿੱਪੀ ||  align=&quot;left&quot; | ਅਗਲੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਨਾਸਕ ਧੁਨੀ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਂ || ਬਿੰਦੀ || align=&quot;left&quot; | ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਮਾਤਰੇ ਨੂੰ ਨਾਸਕ ਰੂਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
|}


===ਹੋਰ ਚਿੰਨ੍ਹ===
ਡੰਡੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ।
{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਚਿੰਨ੍ਹ !! ਨਾਂ !! ਵਰਤੋਂ
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੍ || ਹਲੰਤ || align=&quot;left&quot; | ਵਿਅੰਜਨ ਦੇ ਥੱਲੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੂੰ ਸੁਰ ਰਹਿਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਦੁੱਤ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।  
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ।  || ਡੰਡਾ || align=&quot;left&quot; | ਵਾਕ ਦਾ ਅੰਤ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ਃ  || ਵਿਸਰਗ || align=&quot;left&quot; | ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । (ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਇਵੇਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)
|- align=&quot;center&quot;
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੑ || ਉਦਾਤ || align=&quot;left&quot; | ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਸੁਰ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
|}


===ਲਗਾਂ ਮਾਤਰਾ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;3&quot; | ਮਾਤਰੇ  !! colspan=&quot;2&quot;  rowspan=&quot;2&quot; | ਨਾਂ !! rowspan=&quot;2&quot; | IPA
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot;
! colspan=&quot;1&quot; | ਇਕੱਲਾ
! colspan=&quot;1&quot; | ਲਗਾਂ
! colspan=&quot;1&quot; | ਕੱਕੇ ਨਾਲ਼
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਅ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:14px&quot; align=&quot;center&quot; | (-)
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕ
| colspan=&quot;2&quot; | ਮੁਕਤਾ || ə
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਆ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਾ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕਾ
| colspan=&quot;2&quot; | ਕੰਨਾ || aː~äː 
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਇ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਿ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕਿ
| colspan=&quot;2&quot; | ਸਿਹਾਰੀ || ɪ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੀ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੀ
| colspan=&quot;2&quot; | ਬਿਹਾਰੀ || iː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ਉ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ੁ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot;| ਕੁ
| colspan=&quot;2&quot; | ਔਂਕੜ || ʊ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਊ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੂ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੂ
| colspan=&quot;2&quot; | ਦੁਲੈਂਕੜ || uː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਏ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੇ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੇ
| colspan=&quot;2&quot; | ਲਾਵਾਂ || eː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਐ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੈ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੈ
| colspan=&quot;2&quot; | ਦੁਲਾਵਾਂ || ɛː~əɪ 
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਓ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੋ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੋ
| colspan=&quot;2&quot; | ਹੋੜਾ || oː
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਔ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ੌ
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; align=&quot;center&quot; | ਕੌ
| colspan=&quot;2&quot; | ਕਨੌੜਾ || ɔː~əʊ
|}


===ਅੰਕੜੇ===

{|class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|-
! colspan=&quot;1&quot; | ਅੰਕੜਾ !! ਨਾਂ !! IPA !! ਨੰਬਰ
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੦ || ਸੁੰਨ || {{IPA|[sʊnːᵊ]}} || 0
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੧ || ਇੱਕ  || {{IPA|[ɪkːᵊ]}} || 1
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੨ || ਦੋ || {{IPA|[d̪oː]}} || 2
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੩ || ਤਿੰਨ || {{IPA|[t̪ɪnːᵊ]}} || 3
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੪ || ਚਾਰ || {{IPA|[t͡ʃaːɾᵊ]}} || 4
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੫ || ਪੰਜ || {{IPA|[pənd͡ʒᵊ]}} || 5
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੬ || ਛੇ || {{IPA|[t͡ʃʰeː]}} || 6
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੭ || ਸੱਤ || {{IPA|[sət̪ːᵊ]}} || 7
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੮ || ਅੱਠ || {{IPA|[əʈʰːᵊ]}} || 8
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੯ || ਨੌਂ || {{IPA|[nɔ̃:]}} || 9
|-
| bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; style=&quot;font-size:24px&quot; | ੧੦ || ਦਸ || {{IPA|[d̪əsᵊ]}} || 10
|}


=== ਯੂਨੀਕੋਡ ===
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਦਾ ਯੂਨੀਕੋਡ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਿੱਚ ਅਕਤੂਬਰ 1991 ਨੂੰ ਵਰਜਨ 1.0 ਦੀ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਾਲ਼ ਦਾਖ਼ਲਾ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਸਾਈਟ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਫੌਂਟ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲਾਤੀਨੀ ASCII ਕੋਡਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਹਰਫ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਈ ਯੂਨੀਕੋਡ ਬਲੌਕ ਹੈ U+0A00–U+0A7F: 
{| border=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;5&quot; class=&quot;wikitable nounderlines&quot; style=&quot;border-collapse:collapse;background:#FFFFFF;font-size:large;text-align:center&quot;
| colspan=&quot;17&quot; style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | '''ਗੁਰਮੁਖੀ'''&lt;br /&gt;[https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf ਯੂਨੀਕੋਡ ਚਾਰਟ] (PDF)
|- style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot;
| style=&quot;width:45pt&quot; | &amp;nbsp; || style=&quot;width:20pt&quot;  | 0 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 1 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 2 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 3 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 4 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 5 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 6 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 7 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 8 || style=&quot;width:20pt&quot;  | 9 || style=&quot;width:20pt&quot;  | A || style=&quot;width:20pt&quot;  | B || style=&quot;width:20pt&quot;  | C || style=&quot;width:20pt&quot;  | D || style=&quot;width:20pt&quot;  | E || style=&quot;width:20pt&quot;  | F
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A0x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A01: GURMUKHI SIGN ADAK BINDI&quot; | &amp;#x0A01;
| title=&quot;U+0A02: GURMUKHI SIGN BINDI&quot; | &amp;#x0A02;
| title=&quot;U+0A03: GURMUKHI SIGN VISARGA&quot; | &amp;#x0A03;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A05: GURMUKHI LETTER A&quot; | &amp;#x0A05;
| title=&quot;U+0A06: GURMUKHI LETTER AA&quot; | &amp;#x0A06;
| title=&quot;U+0A07: GURMUKHI LETTER I&quot; | &amp;#x0A07;
| title=&quot;U+0A08: GURMUKHI LETTER II&quot; | &amp;#x0A08;
| title=&quot;U+0A09: GURMUKHI LETTER U&quot; | &amp;#x0A09;
| title=&quot;U+0A0A: GURMUKHI LETTER UU&quot; | &amp;#x0A0A;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A0F: GURMUKHI LETTER EE&quot; | &amp;#x0A0F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A1x
| title=&quot;U+0A10: GURMUKHI LETTER AI&quot; | &amp;#x0A10;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A13: GURMUKHI LETTER OO&quot; | &amp;#x0A13;
| title=&quot;U+0A14: GURMUKHI LETTER AU&quot; | &amp;#x0A14;
| title=&quot;U+0A15: GURMUKHI LETTER KA&quot; | &amp;#x0A15;
| title=&quot;U+0A16: GURMUKHI LETTER KHA&quot; | &amp;#x0A16;
| title=&quot;U+0A17: GURMUKHI LETTER GA&quot; | &amp;#x0A17;
| title=&quot;U+0A18: GURMUKHI LETTER GHA&quot; | &amp;#x0A18;
| title=&quot;U+0A19: GURMUKHI LETTER NGA&quot; | &amp;#x0A19;
| title=&quot;U+0A1A: GURMUKHI LETTER CA&quot; | &amp;#x0A1A;
| title=&quot;U+0A1B: GURMUKHI LETTER CHA&quot; | &amp;#x0A1B;
| title=&quot;U+0A1C: GURMUKHI LETTER JA&quot; | &amp;#x0A1C;
| title=&quot;U+0A1D: GURMUKHI LETTER JHA&quot; | &amp;#x0A1D;
| title=&quot;U+0A1E: GURMUKHI LETTER NYA&quot; | &amp;#x0A1E;
| title=&quot;U+0A1F: GURMUKHI LETTER TTA&quot; | &amp;#x0A1F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A2x
| title=&quot;U+0A20: GURMUKHI LETTER TTHA&quot; | &amp;#x0A20;
| title=&quot;U+0A21: GURMUKHI LETTER DDA&quot; | &amp;#x0A21;
| title=&quot;U+0A22: GURMUKHI LETTER DDHA&quot; | &amp;#x0A22;
| title=&quot;U+0A23: GURMUKHI LETTER NNA&quot; | &amp;#x0A23;
| title=&quot;U+0A24: GURMUKHI LETTER TA&quot; | &amp;#x0A24;
| title=&quot;U+0A25: GURMUKHI LETTER THA&quot; | &amp;#x0A25;
| title=&quot;U+0A26: GURMUKHI LETTER DA&quot; | &amp;#x0A26;
| title=&quot;U+0A27: GURMUKHI LETTER DHA&quot; | &amp;#x0A27;
| title=&quot;U+0A28: GURMUKHI LETTER NA&quot; | &amp;#x0A28;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A2A: GURMUKHI LETTER PA&quot; | &amp;#x0A2A;
| title=&quot;U+0A2B: GURMUKHI LETTER PHA&quot; | &amp;#x0A2B;
| title=&quot;U+0A2C: GURMUKHI LETTER BA&quot; | &amp;#x0A2C;
| title=&quot;U+0A2D: GURMUKHI LETTER BHA&quot; | &amp;#x0A2D;
| title=&quot;U+0A2E: GURMUKHI LETTER MA&quot; | &amp;#x0A2E;
| title=&quot;U+0A2F: GURMUKHI LETTER YA&quot; | &amp;#x0A2F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A3x
| title=&quot;U+0A30: GURMUKHI LETTER RA&quot; | &amp;#x0A30;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A32: GURMUKHI LETTER LA&quot; | &amp;#x0A32;
| title=&quot;U+0A33: GURMUKHI LETTER LLA&quot; |ਲ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A35: GURMUKHI LETTER VA&quot; | &amp;#x0A35;
| title=&quot;U+0A36: GURMUKHI LETTER SHA&quot; |ਸ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A38: GURMUKHI LETTER SA&quot; | &amp;#x0A38;
| title=&quot;U+0A39: GURMUKHI LETTER HA&quot; | &amp;#x0A39;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A3C: GURMUKHI SIGN NUKTA&quot; | &amp;#x0A3C;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A3E: GURMUKHI VOWEL SIGN AA&quot; | &amp;#x0A3E;
| title=&quot;U+0A3F: GURMUKHI VOWEL SIGN I&quot; | &amp;#x0A3F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A4x
| title=&quot;U+0A40: GURMUKHI VOWEL SIGN II&quot; | &amp;#x0A40;
| title=&quot;U+0A41: GURMUKHI VOWEL SIGN U&quot; | &amp;#x0A41;
| title=&quot;U+0A42: GURMUKHI VOWEL SIGN UU&quot; | &amp;#x0A42;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A47: GURMUKHI VOWEL SIGN EE&quot; | &amp;#x0A47;
| title=&quot;U+0A48: GURMUKHI VOWEL SIGN AI&quot; | &amp;#x0A48;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A4B: GURMUKHI VOWEL SIGN OO&quot; | &amp;#x0A4B;
| title=&quot;U+0A4C: GURMUKHI VOWEL SIGN AU&quot; | &amp;#x0A4C;
| title=&quot;U+0A4D: GURMUKHI SIGN VIRAMA&quot; | &amp;#x0A4D;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A5x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A51: GURMUKHI SIGN UDAAT&quot; | &amp;#x0A51;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A59: GURMUKHI LETTER KHHA&quot; |ਖ਼
| title=&quot;U+0A5A: GURMUKHI LETTER GHHA&quot; |ਗ਼
| title=&quot;U+0A5B: GURMUKHI LETTER ZA&quot; |ਜ਼
| title=&quot;U+0A5C: GURMUKHI LETTER RRA&quot; | &amp;#x0A5C;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A5E: GURMUKHI LETTER FA&quot; |ਫ਼
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A6x
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;U+0A66: GURMUKHI DIGIT ZERO&quot; | &amp;#x0A66;
| title=&quot;U+0A67: GURMUKHI DIGIT ONE&quot; | &amp;#x0A67;
| title=&quot;U+0A68: GURMUKHI DIGIT TWO&quot; | &amp;#x0A68;
| title=&quot;U+0A69: GURMUKHI DIGIT THREE&quot; | &amp;#x0A69;
| title=&quot;U+0A6A: GURMUKHI DIGIT FOUR&quot; | &amp;#x0A6A;
| title=&quot;U+0A6B: GURMUKHI DIGIT FIVE&quot; | &amp;#x0A6B;
| title=&quot;U+0A6C: GURMUKHI DIGIT SIX&quot; | &amp;#x0A6C;
| title=&quot;U+0A6D: GURMUKHI DIGIT SEVEN&quot; | &amp;#x0A6D;
| title=&quot;U+0A6E: GURMUKHI DIGIT EIGHT&quot; | &amp;#x0A6E;
| title=&quot;U+0A6F: GURMUKHI DIGIT NINE&quot; | &amp;#x0A6F;
|-
| style=&quot;background:#F8F8F8;font-size:small&quot; | U+0A7x
| title=&quot;U+0A70: GURMUKHI TIPPI&quot; | &amp;#x0A70;
| title=&quot;U+0A71: GURMUKHI ADDAK&quot; | &amp;#x0A71;
| title=&quot;U+0A72: GURMUKHI IRI&quot; | &amp;#x0A72;
| title=&quot;U+0A73: GURMUKHI URA&quot; | &amp;#x0A73;
| title=&quot;U+0A74: GURMUKHI EK ONKAR&quot; | &amp;#x0A74;
| title=&quot;U+0A75: GURMUKHI SIGN YAKASH&quot; | &amp;#x0A75;
| title=&quot;U+0A76: GURMUKHI ABBREVIATION SIGN&quot; | &amp;#x0A76;
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
| title=&quot;Reserved&quot; style=&quot;background-color:#CCCCCC;&quot; |  
|}

==ਗੁਰਮੁਖੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਡਿਜੀਟਲੀਕਰਨ==
[[File:Рукопись_гурмукхи.PNG|thumb|right|ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਜੀਟਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੈਂਡਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। [https://www.sikhnet.com/Gurmukhi-Fonts ਦੁਕਾਂਦਰ] ਫੌਂਟ, ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।]]

[[ਪੰਜਾਬ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.panjabdigilib.org/ |title=Panjab Digital Library |access-date=2020-10-05 |archive-date=2012-09-05 |archive-url=https://archive.today/20120905133841/http://www.panjabdigilib.org/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਡਿਜਿਟਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਪੀ 1500 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਰਸਮੀ ਟਾਇਰ 'ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਅਜੇ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਡਿਜੀਟਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ 5 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲਾਈਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਨਲਾਈਨ ਉਪਲਬਧ ਹਨ।

==ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਟ ਡੋਮੇਨ ਨਾਮ==
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਟ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਡੋਮੇਨ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੇਬਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite web | title=Now, domain names in Gurmukhi | website=The Tribune | date=2020-03-04 | url=https://www.tribuneindia.com/news/punjab/now-domain-names-in-gurmukhi-50359 | access-date=2020-09-09 | archive-date=2020-10-03 | archive-url=https://web.archive.org/web/20201003043319/https://www.tribuneindia.com/news/punjab/now-domain-names-in-gurmukhi-50359 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;

==ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ==
* [[ਪੰਜਾਬੀ ਬਰੇਲ]]
* [[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ]]

==ਨੋਟ==
{{Reflist|group=note}}

==ਹਵਾਲੇ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{Commons category|Gurmukhi|ਗੁਰਮੁਖੀ}}
* [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf Unicode script chart for Gurmukhi (PDF file)]
* [https://zindagiterenaam.com/gurmukhi-punjabi-keyboard-typewriter-online/ Gurmukhi Typewriter Online]
* [https://sangam.learnpunjabi.org/ Online Shahmukhi - Gurmukhi and Gurmukhi - Shahmukhi text Conversion tool]
* [https://dic.learnpunjabi.org/default.aspx Online Punjabi Dictionary in both Shahmukhi and Gurmukhi]

{{Punjabi language topics}}
{{Sikhism}}
{{Punjab, India}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰੇ ਸਫ਼ੇ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ]]</text>
      <sha1>ipvbniityv94u1x003gw65kadt3f1xb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>87736</id>
    <revision>
      <id>775439</id>
      <parentid>774736</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:31:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4588" sha1="3bpa1fu1fnnpk3ad50ezhwwi2ogc7el" xml:space="preserve">ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ, ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉੱਤੇ ਛੱਡੇ ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿੱਚ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਨਾਗਣੀ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ (ਇੱਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ)]]
'''ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ''' (6 ਮਈ 1664 – 22 ਦਸੰਬਰ 1705) ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Nabha|first1=Kahan Singh|title=Mahan Kosh|publisher=Punjabi University|location=Patiala}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਥਾਪੇ ਜਰਨੈਲ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧੇ ਵੱਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਅਲੀਪੁਰ ਰਿਆਸਤ,[[ ਮੁਲਤਾਨ]] ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://artofpunjab.com/products/bachittar-singh-saint-soldier-sikh-art-print#|title=Art of Punjab, Kanwar Singh}}&lt;/ref&gt; 
== ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ==
ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ [[ਸਿੱਖ]] ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ ਅਤੇ [[ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ]] ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਸਨ। &lt;ref&gt;Guru De SherHardcover: 407 pages Publisher: Chattar Singh Jeevan Singh (2011) Language: Punjabi [//en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9788176014373 ISBN 978-8176014373]&lt;/ref&gt;

== ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ==
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਦਸਤਾ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]] ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੂ]] ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਸੰਨ੍ਹ ਨਾ ਲਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਜੋਅ ਨਾਲ ਢਕੇ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲ ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕੀਤੀ। [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] ਜੀ ਦੂਣੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ ਤਾਂ ਮੁਕਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਡਾਰ ਕੇ ਕੰਦ ਤਪ ਕੇ ਪਜ ਗਿਆ ਕੰਦ ਤਪਦਿਆ ਲਤ ਟੁੱਟ ਗਈ ਰਸਤੇ ਜਾਂਦਿਆ ਸੱਪ ਲੜ ਗਿਆ ਤੇ ਮੌਤ ਹੋਗੀ ਫਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਨਾਗਣੀ ਦਾ ਐਸਾ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਾਗਣੀ ਹਾਥੀ ਦਾ ਸੰਜੋਅ ਚੀਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੱਜੀ। ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹਾਥੀ ਚੰਘਿਆੜਦਾ ਹੋਇਆ ਪਿੱਚੇ ਮੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਈਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਦਾ ਹੋ ਨਿੱਬੜਿਆ।

== ਮੌਤ ==
ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਤਾਬ ਨਾ ਝੇਲਦੇ ਹੋਏ 8 ਦਸੰਬਰ 1705 ਨੂੰ ਚੱਲ ਵਸੇ। ਅਗਲੀ ਰਾਤ ਨਿਹੰਗ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਹ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

== ਹਵਾਲੇ ==
{{ਹਵਾਲੇ}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1664]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 1705]]</text>
      <sha1>3bpa1fu1fnnpk3ad50ezhwwi2ogc7el</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Collapse top/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>88402</id>
    <revision>
      <id>775401</id>
      <parentid>750606</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:57:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13066" sha1="37nz7oxeuqehq6uotuncuw76cwpk81a" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!-- Place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --&gt;
{{Redirect|Template:CTOP|Contentious-topics|Template:Contentious topics}}
{{Template shortcut|Cot|Cob}}
{{TemplateStyles|Template:Collapse top/styles.css}}
{{used in system|in [[MediaWiki:Protect-text]]}}


The {{tlx|collapse top}} template (or {{tlx|cot}}), and its paired template {{tlx|collapse bottom}} (or {{tlx|cob}}), are used for placing a collapse box around a talk page discussion, especially when the content contains complex wikimarkup such as tables. For very simple content, the one-piece template {{tlx|collapse}} can be used instead.
{{Warning|These templates don't work properly when you are using the [[WP:REPLYTOOL|Reply Tool]]. Specifically, any text after the collapsible box disappears. This is because the Reply Tool inserts indentation colons (&lt;code&gt;:&lt;/code&gt;) to each line of your response, and {{tlx|collapse bottom}} needs to be placed on its own line, with no characters preceding it on that line. One simple workaround: post your reply anyway, then edit your post to remove the erring colon, and the template will start to work.}}
{{Template:Collapse Templates}}
This template '''should only be used by uninvolved editors''' in conjunction with the [[Wikipedia:talk page guidelines|talk page guidelines]] and relevant advice at [[WP:Refactoring]]. It should not be used by involved parties to end a discussion over the objections of other editors. See [[WP:SUPERHAT]].

Do not hide content in articles. This violates the {{Section link|Wikipedia:Manual of Style|Scrolling lists and collapsible content}} and [[Wikipedia:Accessibility]] guidelines.

== Usage ==
Place {{tlx|collapse top}} (or {{tlx|cot}}), and {{tlx|collapse bottom}} (or {{tlx|cob}}), around the text to be collapsed. For example:

&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;{{collapse top|title=This is the title text}}
Sample contents text
{{collapse bottom}}&lt;/syntaxhighlight&gt;
produces:
{{collapse top|title=This is the title text}}
Sample contents text
{{collapse bottom}}


{{tlx|collapse bottom}} should always be placed on its own line. Do not place any characters before the template on this line. This means that if you use the [[WP:REPLYTOOL|Reply Tool]], you need to remember to manually remove the colon (&lt;code&gt;:&lt;/code&gt;) or colons it inserts at the start of each line to maintain proper indentation after replying.

The entirety of {{tlx|collapse bottom}} that is transcluded  &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;|}&lt;/div&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; to easily keep track of which template concludes which collapsed block when editing a page's source.

== Parameters ==
This template takes the following parameters, all of which are optional. They are case-sensitive. Those that take CSS measurements require them in CSS format (e.g. &lt;code&gt;{{mxt|1em}}&lt;/code&gt;, not &lt;code&gt;{{!mxt|1&amp;nbsp;em}}&lt;/code&gt;).

;{{para|1}}, {{para|title}}, {{para|reason}}, {{para|header}}, {{para|heading}}, {{para|result}}&lt;span style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;, or first unnamed parameter&lt;/span&gt;: Will give the collapsed box a title, which occurs on the same line as the ''show'' link and is always visible. It defaults to &quot;Extended content&quot;. For example, &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|title=This is the title text}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; or &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|This is the title text}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;. Note: The shorter, unnamed markup will not work if the title value contain an equals (&lt;code&gt;=&lt;/code&gt;) character.
;{{para|warning|yes}}: Will display a default warning line under the main title which reads &quot;The following is a closed debate. {{strongbad|Please do not modify it.}}&quot; Any value supplied to this parameter will have this effect (i.e. {{para|warning|{{!mxt|no}}}} will not work as expected).
;{{para|2}}&lt;span style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt; or second unnamed parameter&lt;/span&gt;: This is optional warning-line text. It will override the standard warning line above; it is not necessary to also use {{para|warning|yes}} in this case, though doing so is harmless.
;{{para|left|yes}}: Will align the title along the left margin. By default, text is centered, specifically between the left edge of the green box and the left edge of the &quot;show&quot; link. Any value will enable this parameter (i.e. {{para|left|{{!mxt|no}}}} will not work as expected); nor is there a {{para|{{!mxt|right}}}} parameter.
;{{para|expand|yes}} &lt;span style=&quot;font-weight: normal;&quot;&gt;or&lt;/span&gt; {{para|collapse|no}}: Will leave the material uncollapsed with the border and coloring. Default is to collapse the material. Any value will have this effect (i.e. {{para|expand|{{!mxt|no}}}} and {{para|collapse|{{!mxt|yes}}}} will not work as expected).
;{{para|bg}}: Sets the background color of the collapsed material. Defaults to &lt;code&gt;#CCFFCC&lt;/code&gt;, a green hue. Named colors are listed at [[List of colors]]. For example, &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|This is the title text|bg=#F0F2F5}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; or &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|This is the title text|bg=LightGrey}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; (HTML hex color codes require the leading &lt;code&gt;#&lt;/code&gt;).
;{{para|fc}}: Sets the font color of the title of the collapsible bar. Defaults to inheriting the current text color of the context. See {{para|bg}}, above, for details on color options.
;{{para|border}}: Sets the width of the border line on the collapsed material. defaults to &lt;code&gt;1px&lt;/code&gt;. For example, &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|border=2px}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;; going much thicker than this is not very useful.
;{{para|b-color}}: Sets the border color. defaults to &lt;code&gt;Silver&lt;/code&gt; (&lt;code&gt;#C0C0C0&lt;/code&gt;). See {{para|bg}}, above, for details on color options.
;{{para|padding}}: Sets the padding (distance from borders) on the collapsed material inside the colored area. Defaults to &lt;code&gt;0.6em&lt;/code&gt;.
;{{para|width}}: Sets the width of the overall template relative to the page (or a block element containing the collapse box). This should virtually always be given as a percentage, e.g. {{para|width|50%}}, or in relative &lt;samp&gt;em&lt;/samp&gt; units, e.g. {{para|width|30em}}. Pixel-based values should be avoided, as they are effectively meaningless – the result will be different depending on each user's browser and local CSS settings (which browser and operating system it is, zoom level, font sizes, etc.).
;{{para|border2}}: Sets the properties of the border of the box that appears when template is expanded; defaults to &lt;code&gt;1px Silver&lt;/code&gt; (there is no provision to change from a solid line). For example, &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|border2=2px}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; (only width or color will be changed if only one value is supplied).   See {{para|bg}}, above, for details on color options.
;{{para|bg2}}: Sets the background color of the box that appears when template is expanded; defaults to &lt;code&gt;White&lt;/code&gt; (&lt;code&gt;#FFFFFF&lt;/code&gt;). See {{para|bg}}, above, for details on color options.
;{{para|indent}}: Indents the box from the left of the page. Defaults to no indentation. Each &lt;code&gt;:&lt;/code&gt; in talk page markup is approximately equivalent to &lt;code&gt;1.6em&lt;/code&gt; of indent (e.g., to match &lt;code&gt;::::&lt;/code&gt; indentation level, use {{para|indent|6.4em}}). You can also use a percentage value. Pixel-based values should be avoided (see {{para|width}}, above, for why).
;{{para|clear}}: In some situations you may not want the default &lt;code&gt;clear: both;&lt;/code&gt; CSS to apply, which puts the collapse box below any left- or right-floated content within the same HTML block. In this case, you can use {{para|clear|none}}, {{para|clear|right}}, or {{para|clear|left}}, as needed.

== Examples ==
* Adding a box title (if omitted, default is 'Extended content') – &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|This is the title text}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
{{collapse top|This is the title text}}
{{lorem ipsum}}
{{collapse bottom}}
* Adding a standard warning line – &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|This is the title text|warning=true}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
{{collapse top|This is the title text|warning=true}}
{{lorem ipsum}}
{{collapse bottom}}
* Adding a custom warning line – &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|This is the title text|This is a custom warning line}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
{{collapse top|This is the title text|This is a custom warning line}}
{{lorem ipsum}}
{{collapse bottom}}
* Aligning box title along left margin – &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|left=true}}&lt;/nowiki&gt;&lt;!-- or {{collapse top|left=true}}--&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
{{collapse top|left=true}}
{{lorem ipsum}}
{{collapse bottom}}
* Changing background color – &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|bg=#F0F2F5}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
{{collapse top|bg=#F0F2F5}}
{{lorem ipsum}}
{{collapse bottom}}
* Adding extra padding – &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{collapse top|padding=5em}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;
{{collapse top|padding=5em}}
{{lorem ipsum}}
{{collapse bottom}}
* Archiving a section: the markup below:
&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;{{collapse top}}
==Section header==
Sample contents text
{{collapse bottom}}&lt;/syntaxhighlight&gt;
must be rewritten as:
&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;{{collapse top|Section header}}
Sample contents text
{{collapse bottom}}&lt;/syntaxhighlight&gt;
The end result:
{{collapse top|Section header}}
Sample contents text
{{collapse bottom}}

==Limitations==
{{transcluded section|source=Help:Collapsing#Limitations}}
{{#section-h:Help:Collapsing|Limitations}}

==TemplateData==
{{TemplateData header}}
&lt;templatedata&gt;
{
	&quot;params&quot;: {
		&quot;1&quot;: {
			&quot;aliases&quot;: [
				&quot;title&quot;,
				&quot;heading&quot;,
				&quot;header&quot;,
				&quot;reason&quot;,
				&quot;result&quot;
			],
			&quot;label&quot;: &quot;Title&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Main title of collapsed box&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;This is the title text&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;line&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;Extended content&quot;
		},
		&quot;2&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Custom warning line&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Will override the standard warning line, and make the 'warning' parameter unnecessary&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;This is a custom warning line&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;The following is a closed discussion. {{strongbad|Please do not modify it.}}&quot;
		},
		&quot;indent&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Indent (px or em)&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Indents the box from the left of the page&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;unknown&quot;,
			&quot;autovalue&quot;: &quot;0px&quot;
		},
		&quot;expand&quot;: {
			&quot;aliases&quot;: [
				&quot;collapse&quot;
			],
			&quot;description&quot;: &quot;Using expand=yes or collapse=no will leave the material uncollapsed with the border and coloring&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;true&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;,
			&quot;autovalue&quot;: &quot;&quot;
		},
		&quot;border&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Border width (px)&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets the width of the border line on the collapsed material&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;2px&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;1px&quot;,
			&quot;autovalue&quot;: &quot;&quot;
		},
		&quot;b-color&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Border color&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets the border color&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;#F0F2F5&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;Silver&quot;
		},
		&quot;width&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Template width (% or em)&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets the width of the overall template&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;50%&quot;
		},
		&quot;bg&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Collapsed material background color&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets the background color of the collapsed material&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;#F0F2F5&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;#CFC&quot;
		},
		&quot;left&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Alight along the left margin (true or blank)&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Will align the 'parameter 1 title' along the left margin&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;true&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;fc&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Title font color&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets the font color of the title of the collapsible bar&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;#F0F2F5&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;Black&quot;
		},
		&quot;warning&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Warning (true or blank)&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Will display a default warning line under the main title which reads \&quot;The following is a closed debate. Please do not modify it.\&quot;&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;true&quot;
		},
		&quot;border2&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Expanded box border size &amp; color&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets the border of the box that appears when template is expanded&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;2px&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;1px silver&quot;
		},
		&quot;padding&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Padding (px)&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets the padding on the collapsed material in the colored area&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;16px&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;8px&quot;
		},
		&quot;bg2&quot;: {
			&quot;label&quot;: &quot;Expanded box color&quot;,
			&quot;description&quot;: &quot;Sets background of the box that appears when template is expanded&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;#F0F2F5&quot;,
			&quot;default&quot;: &quot;white&quot;
		}
	},
	&quot;description&quot;: &quot;Use in conjunction with {{Collapse bottom}}. Will collapse text in between the two templates.&quot;
}
&lt;/templatedata&gt;

== Redirects ==
To Collapse top:
* {{tl|cot}}
* {{tl|ctop}}
* {{tl|DAT}}
To Collapse bottom:
* {{tl|cob}}
* {{tl|cbot}}

== See also ==
* {{tl|collapse}}
* {{#ifeq: {{BASEPAGENAME}} | Collapse top || {{tl|collapse top}} }}
* {{#ifeq: {{BASEPAGENAME}} | Collapse bottom || {{tl|collapse bottom}} }}
* {{tl|discussion top}} and {{tl|discussion bottom}}
* {{tl|hidden archive top}} and {{tl|hidden archive bottom}}
* {{tl|hidden begin}} and {{tl|hidden end}}
* {{tl|hidden}}
* {{tl|collapsible list}}

{{Warchivenav|state=uncollapsed}}

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
&lt;!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --&gt;
[[Category:Wikipedia archived wrapper templates]]
[[Category:Collapse templates]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>37nz7oxeuqehq6uotuncuw76cwpk81a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Sikhism sidebar</title>
    <ns>10</ns>
    <id>88461</id>
    <revision>
      <id>775367</id>
      <parentid>739951</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:13:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Sikhism sidebar]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>739951</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5494" sha1="1scvax3519tmcfz8xw1nkh9jmlxnlcm" xml:space="preserve">{{Sidebar with collapsible lists
|name          = ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ
| class = hlist|titlestyle    = background: #FFC600; padding:0.2em; font-size:140%;
|title         = [[ਸਿੱਖੀ]]
|image         = [[File:Khanda.svg|ਖੰਡਾ|100px|link=ਖੰਡਾ]]
|listtitlestyle = background:#FFC600; padding:0.1em;
|contentclass  = hlist
|expanded      = {{{expanded|{{{selected|{{{1|}}}}}}}}}

| abovestyle = padding-bottom:0.35em;
| above =
* [[ਸਿੱਖ|{{color|#000|ਲੋਕ}}]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ|{{color|#000|ਰੂਪਰੇਖਾ}}]]
* [[ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ|{{color|#000|ਇਤਿਹਾਸ}}]]

|list1title = [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|{{color|#000|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ}}]]
|list1 =
* [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]]
* [[ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ]]
* [[ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ]]
* [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]]
* [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ]]
* [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]]
* [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]]
* [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]]
* [[ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]]
* [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]]
* [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]
|list2title = [[ਭਗਤ| {{color|#000|ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੰਤ}}]]
|list2 =
* [[ਕਬੀਰ|ਭਗਤ ਕਬੀਰ]]
* [[ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ|ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ]]
* [[ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ|ਭਗਤ ਫ਼ਰੀਦ]]
* [[ਭਗਤ ਰਾਮਾਨੰਦ]]
* [[ਭਗਤ ਬੇਣੀ]] 	
* [[ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ]] 	
* [[ਭਗਤ ਸਧਨਾ]]
* [[ਭਗਤ ਭੀਖਨ]]	
* [[ਭਗਤ ਪਰਮਾਨੰਦ]]	
* [[ਭਗਤ ਸੈਣ]]
* [[ਭਗਤ ਧੰਨਾ]]	
* [[ਭਗਤ ਪੀਪਾ]]	
* [[ਸੂਰਦਾਸ|ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ]]
* [[ਜੈਦੇਵ|ਭਗਤ ਜੈਦੇਵ]]		
* [[ਭਗਤ ਤਿਰਲੋਚਨ]]
* [[ਭੱਟ ਕਲਸ਼ਰ]]
* [[ਭੱਟ ਬਲ]]
* [[ਭੱਟ ਭਲ]]
* [[ਭੱਟ ਭੀਖਾ]]
* [[ਭੱਟ ਗਯੰਦ]]
* [[ਭੱਟ ਹਰਬੰਸ]]
* [[ਭੱਟ ਜਾਲਪ]]
* [[ਭੱਟ ਕੀਰਤ]]
* [[ਭੱਟ ਮਥੁਰਾ]]
* [[ਭੱਟ ਨਲ]]
* [[ਭੱਟ ਸਲ]] 
* [[ਰਾਮਕਲੀ ਸਦੂ|ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ]]
* [[ਸੱਤਾ ਡੂੰਮ]]
* [[ਬਲਵੰਡ ਰਾਏ]]

|list3title = [[ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ|{{color|#000|ਫਿਲਾਸਫੀ}}]]
|list3 =
* ''[[ਨਾਮ ਜਪੋ]]''
* [[ਕਿਰਤ ਕਰੋ]]
* [[ਵੰਡ ਛਕੋ]]
* [[ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ]]
* ''[[ਗੁਰੂ ਮਾਨਿਓ ਗ੍ਰੰਥ]]''
* [[ਪੰਜ ਚੋਰ]]
* [[ਪੰਜ ਗੁਣ]]

|list4title = [[:Category:ਸਿੱਖ ਦਸਤੂਰ|{{color|#000|ਦਸਤੂਰ}}]]
|list4 =
* [[ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਨਾਹੀਆਂ|ਮਨਾਹੀਆਂ]]
* [[ਅਰਦਾਸ]]
* [[ਕੀਰਤਨ]]
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ]]
* [[ਦਸਵੰਧ]]
* [[ਪੰਜ ਕਕਾਰ]]
* [[ਲੰਗਰ]]
* [[ਸੇਵਾ]]
* [[ਸਿਮਰਨ]]
* [[ਨਿਤਨੇਮ]]
* [[ਦਸਤਾਰ]] (ਪੱਗ)
* [[ਨਾਮ ਕਰਨ]]
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ]]
* [[ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ]]
* [[ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ]]

|list5title = [[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥ|{{color|#000|ਗ੍ਰੰਥ}}]]
|list5 =
* ''[[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]''
* ''[[ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ]]''
* ''[[ਸਰਬਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ]]''
* ''[[ਪੰਜ ਬਾਣੀਆਂ]]''

|list6title = [[:Category:ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨ|{{color|#000|ਅਸਥਾਨ}}]] ਅਤੇ [[ਪੰਜ ਤਖਤ|{{color|#000|ਤਖਤ}}]]
|list6 =
* [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ]]
* [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ|ਕੇਸਗੜਹ੍ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ|ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]]

|list7title = {{color|#000|[[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖੀ|ਅਵਾਮੀ ਵਿਸ਼ੇ]] ਅਤੇ [[:Category:ਸਿੱਖ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ|ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]]}}
|list7 =
* [[ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ|ੴ]]
* [[ਖਾਲਸਾ]]
* [[ਵਾਹਿਗੁਰੂ]]
* [[ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ]]
* [[ਖੰਡਾ]]
*   ਹਰਿ
* [[:Category:ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ|ਸਾਹਿਤ]]
* [[:Category:ਸਿੱਖ ਸੰਗੀਤ|ਸੰਗੀਤ]]
* [[ਸਿੱਖ ਨਾਮ|ਨਾਮ]]
* [[ਨਾਨਾਕਸ਼ਾਹੀ ਕਲੰਡਰ|ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਜੰਤਰੀ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ|ਆਲੋਚਨਾ]]
* [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ]]
* [[ਧਰਮਯੁੱਧ (ਸਿੱਖੀ)|ਯੁੱਧ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ|ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ]]

| belowclass = plainlist
| below = 
* [[ਸਿੱਖ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ|ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]]
* [[:Category:ਸਿੱਖ|ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ੇ]]
}}&lt;noinclude&gt;
[[Category:ਸਿੱਖ ਸਾਈਡਬਾਰ ਫਰਮੇ| ]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>1scvax3519tmcfz8xw1nkh9jmlxnlcm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775369</id>
      <parentid>775367</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:25:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775369</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5573" sha1="pl51ivdk1xtcccnhv9fns5aio1zmvfr" xml:space="preserve">{{Sidebar with collapsible lists
| pretitle = [[:Category:ਸਿੱਖ ਧਰਮ|ਲੜੀ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ
|name          = Sikhism sidebar
| class = hlist|titlestyle    = background: #FFC600; padding:0.2em; font-size:140%;
|title         = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ]]
|image         = [[File:Khanda.svg|Khanda|100px|link=ਖੰਡਾ (ਸਿੱਖ ਚਿੰਨ੍ਹ)]]
|listtitlestyle = background:#FFC600; padding:0.1em;
|contentclass  = hlist
|expanded      = {{{expanded|{{{selected|{{{1|}}}}}}}}}

| abovestyle = border-top:1px solid  #FFC600;border-bottom:1px solid  #FFC600;padding-bottom:.35em;
| above =
* [[ਸਿੱਖ|ਲੋਕ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ|ਰੂਪਰੇਖਾ]]
* [[ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ|ਇਤਿਹਾਸ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ|ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ]]

|list1title = [[ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ|{{color|#000|ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ}}]]
|list1 =
* [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]]
* [[ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ]]
* [[ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ]]
* [[ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ]]
* [[ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ]]
* [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ]]
* [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ]]
* [[ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ]]
* [[ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]]
* [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]]
* [[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]
|list2title = [[ਭਗਤ| {{color|#000|ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸੰਤ}}]]
|list2 =
* [[ਕਬੀਰ|ਭਗਤ ਕਬੀਰ]]
* [[ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ|ਗੁਰੂ ਰਵਿਦਾਸ]]
* [[ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ|ਭਗਤ ਫ਼ਰੀਦ]]
* [[ਭਗਤ ਰਾਮਾਨੰਦ]]
* [[ਭਗਤ ਬੇਣੀ]] 	
* [[ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ]] 	
* [[ਭਗਤ ਸਧਨਾ]]
* [[ਭਗਤ ਭੀਖਨ]]	
* [[ਭਗਤ ਪਰਮਾਨੰਦ]]	
* [[ਭਗਤ ਸੈਣ]]
* [[ਭਗਤ ਧੰਨਾ]]	
* [[ਭਗਤ ਪੀਪਾ]]	
* [[ਸੂਰਦਾਸ|ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ]]
* [[ਜੈਦੇਵ|ਭਗਤ ਜੈਦੇਵ]]		
* [[ਭਗਤ ਤਿਰਲੋਚਨ]]
* [[ਭੱਟ ਕਲਸ਼ਰ]]
* [[ਭੱਟ ਬਲ]]
* [[ਭੱਟ ਭਲ]]
* [[ਭੱਟ ਭੀਖਾ]]
* [[ਭੱਟ ਗਯੰਦ]]
* [[ਭੱਟ ਹਰਬੰਸ]]
* [[ਭੱਟ ਜਾਲਪ]]
* [[ਭੱਟ ਕੀਰਤ]]
* [[ਭੱਟ ਮਥੁਰਾ]]
* [[ਭੱਟ ਨਲ]]
* [[ਭੱਟ ਸਲ]] 
* [[ਰਾਮਕਲੀ ਸਦੂ|ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ]]
* [[ਸੱਤਾ ਡੂੰਮ]]
* [[ਬਲਵੰਡ ਰਾਏ]]

|list3title = [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ#ਫਿਲਾਸਫੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ|{{color|#000|ਫਿਲਾਸਫੀ}}]]
|list3 =
* ''[[ਨਾਮ ਜਪੋ]]''
* [[ਕਿਰਤ ਕਰੋ]]
* [[ਵੰਡ ਛਕੋ]]
* [[ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ]]
* ''[[ਗੁਰੂ ਮਾਨਿਓ ਗ੍ਰੰਥ]]''
* [[ਪੰਜ ਚੋਰ]]
* [[ਪੰਜ ਗੁਣ]]

|list4title = [[:Category:ਸਿੱਖ ਦਸਤੂਰ|{{color|#000|ਦਸਤੂਰ}}]]
|list4 =
* [[ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਨਾਹੀਆਂ|ਮਨਾਹੀਆਂ]]
* [[ਅਰਦਾਸ]]
* [[ਕੀਰਤਨ]]
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ]]
* [[ਦਸਵੰਧ]]
* [[ਪੰਜ ਕਕਾਰ]]
* [[ਲੰਗਰ]]
* [[ਸੇਵਾ]]
* [[ਸਿਮਰਨ]]
* [[ਨਿਤਨੇਮ]]
* [[ਦਸਤਾਰ]] (ਪੱਗ)
* [[ਨਾਮ ਕਰਨ]]
* [[ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ]]
* [[ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ]]
* [[ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ]]

|list5title = [[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮਗ੍ਰੰਥ|{{color|#000|ਗ੍ਰੰਥ}}]]
|list5 =
* ''[[ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ]]''
* ''[[ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ]]''
* ''[[ਸਰਬਲੋਹ ਗ੍ਰੰਥ]]''
* ''[[ਪੰਜ ਬਾਣੀਆਂ]]''

|list6title = [[:Category:ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨ|{{color|#000|ਅਸਥਾਨ}}]] ਅਤੇ [[ਪੰਜ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬਾਨ|{{color|#000|ਤਖ਼ਤ}}]]
|list6 =
* [[ਗੁਰਦੁਆਰਾ]]
* [[ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ|ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ|ਕੇਸਗੜਹ੍ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ|ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ|ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ]]
* [[ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ|ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ]]

|list7title = {{color|#000|[[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਧਰਮ|ਅਵਾਮੀ ਵਿਸ਼ੇ]]}} 
|list7 =
* [[ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ|ੴ]]
* [[ਖਾਲਸਾ]]
* [[ਵਾਹਿਗੁਰੂ]]
* [[ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ]]
* [[ਖੰਡਾ]]
*   ਹਰਿ
* [[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ|ਸਾਹਿਤ]]
* [[:ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸੰਗੀਤ|ਸੰਗੀਤ]]
* [[ਸਿੱਖ ਨਾਮ|ਨਾਮ]]
* [[ਨਾਨਾਕਸ਼ਾਹੀ ਕਲੰਡਰ|ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਜੰਤਰੀ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ|ਆਲੋਚਨਾ]]
* [[ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ]]
* [[ਧਰਮਯੁੱਧ (ਸਿੱਖੀ)|ਯੁੱਧ]]
* [[ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ|ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ]]

| belowclass = plainlist
| below = 
}}&lt;noinclude&gt;
[[Category:ਸਿੱਖ ਸਾਈਡਬਾਰ ਫਰਮੇ| ]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pl51ivdk1xtcccnhv9fns5aio1zmvfr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93583</id>
    <revision>
      <id>775350</id>
      <parentid>730788</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T04:59:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>156</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Escudo_real_madrid_1941b.png|Escudo_real_madrid_1941b.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Yann|Yann]] because: Copyright violation, see [[:c:Commons:Licensing|]].</comment>
      <origin>775350</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83203" sha1="j2qlvl68ug8biodt005jhg0h12l7p51" xml:space="preserve">{{ਜਾਣਕਾਰੀਡੱਬਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ|clubname=ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ| image = [[ਤਸਵੀਰ:Real Madrid CF.png|thumb|170px]]|fullname=ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਕਲੱਬ ਆਫ ਫੁੱਟਬਾਲ|nickname={{Nowrap|''ਬਲਾਂਕੋਸ'' (ਵਾਇਟਸ)}}&lt;br&gt; {{Nowrap|''ਮੈਰਿੰਗੁਜ''}}&lt;br&gt; {{Nowrap|''ਵਿਕਿੰਗਸ''}}|short name=RM|founded={{Start date and age|1902|3|6|df=yes}}&lt;br&gt;ਮੈਡਰਿਡ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਵਜੋਂ|ground=[[ਸੈਂਟਿਆਗੋ ਬੇਰਨਬੇਉ ਸਟੇਡੀਅਮ]]|capacity=81,044&lt;ref&gt;[http://www.bbc.com/sport/0/football/25978150 &quot;Real Madrid reveal £330m design for new Bernabeu stadium&quot;]. BBC. Retrieved 1 November 2015&lt;/ref&gt;|chairman=[[ਫਲੋਰੇਂਨਟਿਨੋ  ਪੈਰੇਜ਼ ]]|mgrtitle=ਹੈੱਡ ਕੋਚ|manager=[[ਜ਼ਿੰਨੀਦੇਨ ਜਿੰਦਾਨੇ]]|league=[[ਲਾ ਲੀਗ ]]|season=2015–16|position=ਲਾ ਲੀਗ, ਦੂਜੀ&amp;nbsp;|website=http://www.realmadrid.com
| pattern_la1 = _realmadridcf2324h
| pattern_b1 = _realmadridcf2324h
| pattern_ra1 = _realmadridcf2324h
| pattern_sh1 = _realmadridcf2324h
| pattern_so1 = _realmadridcf2324hl
| leftarm1 = FFFFFF
| body1 = FFFFFF
| rightarm1 = FFFFFF
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_name2 = Away
| pattern_la2 = _realmadridcf2324a
| pattern_b2 = _realmadridcf2324a
| pattern_ra2 = _realmadridcf2324a
| pattern_sh2 = _realmadridcf2324a
| pattern_so2 = _realmadridcf2324al
| leftarm2 = 000030
| body2 = 000030
| rightarm2 = 000030
| shorts2 = 000030
| socks2 = 000030
| pattern_name3 = Third
| pattern_la3 = _realmadridcf2324t
| pattern_b3 = _realmadridcf2324t
| pattern_ra3 = _realmadridcf2324t
| pattern_sh3 = _realmadridcf2324t
| pattern_so3 = _realmadridcf2324tl
| leftarm3 = 000000
| body3 = 000000
| rightarm3 = 000000
| shorts3 = 000000
| socks3 = 000000
 &lt;!--Do not add kits that display logos or crests as this is against Wikipedia's copyright policies. A discussion is happening at [[Wikipedia talk:WikiProject Football/Archive 71#Logos on kits]]--&gt;|current=}}

'''ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਕਲੱਬ ਡੀ ਫੁੱਟਬਾਲ''' (ਸਪੇਨੀ ਉਚਾਰਨ: '''ਰਿਆਲ ਮਾਦਰੀਦ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ'''), ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ '''ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ''' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮੈਡ੍ਰਿਡ, ਸਪੇਨ ਵਿੱਚ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਹੈ, ਜੋ ਲਾ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।

ਰਿਆਲ ਮਾਦਰਿਦ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋ ਅਮੀਰ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਹੈ। ਇਸ ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1902 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਰਿਆਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬੋਹੋਤ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਜਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਫ਼ੀਫ਼ਾ ਵੱਲੋ 20ਵੀ ਸਦੀ ਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਕਲੱਬ ਦਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।

2015 ਵਿਚ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮੁੱਲ 3.24 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ($ 3.65 ਬਿਲੀਅਨ) ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ 2014-15 ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿਚ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ 577 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ। ਕਲੱਬ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਟੀਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਪ੍ਰੀਮੀਰਾ ਦਿਵਸੀਆਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਅਪਰੇਟਿਕ ਬਿਲਬਾਓ ਅਤੇ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਚੋਟੀ ਦੇ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਤੋਂ ਮੁੜਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲ  ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਲ ਕਲਸਿਕੋ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਅਤੇ ਅਥਲੇਟਿਕੋ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਨਾਲ ਐਲਡੇਬੀ।

== ਇਤਿਹਾਸ ==

=== ਮੁੱਢਲੇ ਸਾਲ (1902-1945) ===
[[ਤਸਵੀਰ:Julián_Palacios.jpg|left|thumb|Julián Palacios, 1900-1902 ਵਿਚ ਕਲੱਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ]]
[[ਤਸਵੀਰ:Madrid_C.F._1905-06.jpg|thumb|1906 ਵਿੱਚ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਟੀਮ]]
ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰੀ ਜਦੋਂ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੂੰ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੀ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾ ਅਤੇ ਇੰਸਟਿਟਿਯੂਜ਼ਨ ਲਿਬਰੇ ਦੇ ਐਨਸੇਨੰਜ਼ਾ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੈਮਬ੍ਰਿਜ ਅਤੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਸਨ। ਉਹ 1897 ਵਿਚ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਸਕਿਉ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਮੌਂਕਲੌਆ ਵਿਚ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਖੇਡ ਰਹੇ। ਇਹ 1 9 00 ਵਿਚ ਦੋ ਕਲੱਬਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ: ਨਿਊ ਫੁੱਟ-ਬਾਲ ਡੀ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਅਤੇ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਫੁਟਬਾਲ ਕਲੱਬ। 6 ਮਾਰਚ 1902 ਨੂੰ ਜੁਆਨ ਪਡਰੋਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੇਂ ਬੋਰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਫੁਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਈ। ਇਸਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, 1 9 05 ਵਿਚ, ਮੈਡਰਿਡ ਐਫਸੀ ਨੇ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਕੱਪ ਫਾਈਨਲ ਵਿਚ ਐਥਲੈਟਿਕ ਬਿਲਬਾਓ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ। 4 ਜਨਵਰੀ 1909 ਨੂੰ ਕਲੱਬ ਰਾਇਲ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਫੁਟਬਾਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬਣ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਕਲੱਬ ਦੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਅਡੋਲਫੋ ਮੇਲਡੇਜ ਨੇ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਏਐਫ ਦੇ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੀਮ 1912 ਵਿੱਚ ਕੈਂਪੋ ਡੇ O'Donnell ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ। 1920 ਵਿੱਚ, ਕਿੰਗ ਅਲਫੋਂਸੋ XIII ਨੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਖਿਤਾਬ ਨੂੰ ਅਸਲੀ (ਰਾਇਲ) ਦੇ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਲੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

1929 ਵਿੱਚ, ਪਹਿਲੀ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਫੁੱਟਬਾਲ ਲੀਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਆਖ਼ਰੀ ਮੈਚ ਤਕ ਪਹਿਲੀ ਲੀਗ ਸੀਜ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਥਲੈਟਿਕ ਬਿਲਬਾਓ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸੀ, ਮਤਲਬ ਕਿ ਉਹ ਬਾਰ੍ਸਿਲੋਨਾ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ 1 931-32 ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਲੀਗ ਖ਼ਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ। ਰੀਅਲ ਨੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਫਿਰ ਲੀਗ ਜਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਦੋ ਵਾਰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਟੀਮ ਬਣੀ।
&lt;ref name=&quot;Real Madrid turns 106 (IV)&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.realmadrid.com/en/about-real-madrid/history/football/1931-1940-first-league-titles-and-breakout-of-the-civil-war|title=The first two-time champion of the League (1931–1940)|publisher=Realmadrid.com|accessdate=18 July 2008|author=Luís Miguel González}}&lt;/ref&gt;

14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1931 ਨੂੰ, ਦੂਸਰੀ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਕਲੱਬ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰਲੇਖ ਰਿਟਾਇਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਦੇ ਨਾਂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 13 ਜੂਨ 1943 ਨੂੰ ਮੈਾਪਡ ਨੇ ਕੋਪਾ ਡੀਲ ਜਨਰਲਾਈਸਿੰਮੋ ਦੇ ਸੈਮੀਫਾਈਨਲ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਨੂੰ 11-1 ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਫ੍ਰੈਂਕੋ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਡਰਾਇਆ ਧਮਕਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਾਜ ਸੁਰੱਖਿਆ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ &quot;ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸਿਰਫ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਉਦਾਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।&quot; ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਐਨ੍ਰਿਕ ਪਿਨਏਰੋ, ਨੂੰ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਫੀਫਾ ਅਤੇ ਯੂਈਐਫਐੱਫ ਨੇ ਅਜੇ ਵੀ ਨਤੀਜਾ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਸਮਝਿਆ ਹੈ। ਸਪੈਨਿਸ਼ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਲੇਖਕ, ਜੁਆਨ ਕਾਰਲੋਸ ਪੈਸੋਮੰਟੇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੀ ਖਿਡਾਰਨ ਜੋਸਪ ਵਲੇ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਮੈਚ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ, ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ ਕੋਚ ਜੁਆਨ ਜੋਸੇ ਨੋਗੁਏਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੀ ਖੇਡ ਦੀ ਹਾਰਡ ਸਟਾਈਲ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਸਨ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਭੀੜ ਦੇ ਹਮਲਾਵਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸੁਪੀਰੀਅਰ ਚੀਫ਼ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਲੈਣ ਲਈ ਟੀਮ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।

=== ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਅਤੇ ਫੀਫਾ ਕਲੱਬ ਆਫ ਦ ਸੈਂਚਰੀ (2000-ਵਰਤਮਾਨ) ===
[[ਤਸਵੀਰ:Beckham_zidane.jpg|left|thumb|322x322px|ਬੇਖਮ (23) ਅਤੇ ਜਿੰਦਾਨੇ (5) ਨੂੰ ਗਲਾਕਟਿਕਸ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ.]]
ਜੁਲਾਈ 2000 ਵਿਚ, ਫਲੋਰੈਂਟੋ ਪੇਰੇਜ਼ ਨੂੰ ਕਲੱਬ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਲੱਬ ਦੇ 270 ਮਿਲੀਅਨ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਰਾਇਜ਼ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਚੋਣ ਵਚਨ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਾਕਸੈਲਿਅਲ ਤੋਂ ਲੂਈਸ ਫੀਗੋ ਦੇ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਸਨ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ, ਕਲੱਬ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਗਰਾਸ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਰ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਲੋਬਲ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰਕੇ ਗਲਾਕਟਿਕਸ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਡਰਿਨ ਜਿੰਦਾਨ, ਰੋਨਾਲਡੋ, ਲੁਈਸ ਫੀਗੋ, ਰੌਬਰਟ ਕਾਰ੍ਲੋਸ, ਰਾਉਲ, ਡੇਵਿਡ ਬੇਖਮ ਅਤੇ ਫੈਬਿਓ ਕੰਨਾਵਰੋ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਯੂਏਈਏਪੀਏ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਅਤੇ ਇਕ ਇੰਟਰਕਨਿੰਚੇਂਨਲ ਕਪ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ 2002 ਵਿੱਚ ਲਾ ਲਿਗਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਲਈ ਮੁੱਖ ਟਰਾਫੀ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।

2003 ਦੇ ਲੀਗਾ ਟਾਈਟਲ ਦੇ ਕੈਪਚਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਵਾਦ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਫੈਸਲਾ ਉਦੋਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਪੇਰੇਜ਼ ਨੇ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਕੋਚ ਵਿਸੀਨੇ ਡੈਲ ਬੋਕਸ ਨੂੰ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਦ੍ਰਿਡ ਦੇ ਕਪਤਾਨ ਫਰਨਾਡਾ ਹਾਇਰੋ ਸਮੇਤ ਇਕ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਮਿਡ ਫੀਲਡਰ ਕਲਾਊਡ ਮਕਲੇਲੇ ਨੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਚੈਲਸੀਆ ਚਲੇ ਗਏ। &quot;ਇਹ ਬਹੁਤ [ਖਿਡਾਰੀ ਛੱਡਣਾ] ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਮ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਜੇਤਾ ਟੀਮ ਨੂੰ ਕਦੇ ਬਦਲੋ ਨਹੀਂ,&quot; ਜ਼ਿਦਾਨੇ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਰਿਅਲ ਮੈਡਰਿਡ, ਨੇ ਨਵੇਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੋਚ ਕਾਰਲੋਸ ਕਿਊਰੋਜ਼ ਨਾਲ, ਰੀਅਲ ਬੇਟੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਸਖਤ ਜਿੱਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣਾ ਘਰੇਲੂ ਲੀਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

2005-06 ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ: ਜੂਲੀਓ ਬੈਪਟਿਸਤਾ (€ 24 ਮਿਲੀਅਨ), ਰੋਬਿਨੋ (€ 30 ਲੱਖ) ਅਤੇ ਸੇਰਗੀਓ ਰਾਮੋਸ (€ 27 ਮਿਲੀਅਨ)। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਨੇ ਕੁਝ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਵੰਬਰ 2005 ਵਿਚ ਸੈਂਟੀਆਗੋ ਬੈਰਕਬੇ ਵਿਚ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਹੱਥੋਂ 0-3 ਨਾਲ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੇ ਕੋਚ ਵੈਂਡਰਲੇ ਲਕਸਮਬਰਗੋ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜੁਆਨ ਰਾਮੋਨ ਲੋਪੇਜ਼ ਕਾਰੋ ਸੀ। ਫਾਰਮ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਵਾਪਸੀ ਨੂੰ ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ ਕੁਇੰਟਿਫਨਲ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਨੂੰ, 6-1 ਤੋਂ ਰੀਅਲ ਜ਼ਾਰਗੋਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਨਕ ਰੁਕਾਵਟ ਆਈ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਚੌਥੇ ਸਾਲ ਲਈ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਆਰਸੈਨਲ ਦੇ ਹੱਥੋਂ 27 ਫਰਵਰੀ 2006 ਨੂੰ, ਫਲੋਰੈਂਟੋ ਪੇਰੇਸ ਨੇ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
[[ਤਸਵੀਰ:Celebrando_el_primer_título_de_la_temporada.jpg|thumb|ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਵਲੇਂਸਿਆ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ 2008 ਸੁਪਰਕੋਪਾ ਡੀ ਸਪੇਨ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ।]]
ਰਾਮੋਨ ਕੈਲਡਰੌਨ ਨੂੰ 2 ਜੁਲਾਈ 2006 ਨੂੰ ਕਲੱਬ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੇਂ ਕੋਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰ੍ਰੇਗ ਮੈਜੋਟੋਵਿਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫੈਬਿਓ ਕੈਪੈਲ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਖੇਡ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ 2007 ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲੀਗ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕੈਫੇਲੋ ਨੂੰ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 9 ਜੂਨ 2007 ਨੂੰ, ਰੀਅਲ ਰੇਰਾਡਾਦਾ ਵਿਖੇ ਜ਼ਾਰਗੋਜ਼ਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੇਡੇ ਗਏ। ਜ਼ਾਰਗੋਜ਼ਾ ਨੇ ਮੈਚ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੀਅਲ ਨੂੰ 2-1 ਨਾਲ ਮਾਤ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਵੀ ਐਸਪੈਨਾਲ ਖਿਲਾਫ 2-1 ਨਾਲ ਜਿੱਤੀ। ਇੱਕ ਦੇਰ ਰਿਊਦ ਵੈਨ ਨਿਸਟਲਰੋਯ ਸਮਤੋਲ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਰਾਉਲ ਟਾਮਡੋ ਦੇ ਗੋਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਉਭਾਰਿਆ।

ਇਹ ਖਿਤਾਬ 17 ਜੂਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤੇ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਰੀਅਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਬਰਾਂਬੇਯੂ ਵਿਚ ਮੈਲਰੋਕਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਅਤੇ ਸੇਵੀਲਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਚੈਂਡਲੀਆਂ ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਗੇਮਨਾਸਟਿਕ ਡੀ ਟੈਰਾਗਗੋ ਅਤੇ ਵਿਲੇਰਿਅਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੱਧੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਰੀਅਲ 0-1 ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਤਾਰਗੋਨਾ ਵਿੱਚ 0-3 ਦੇ ਲੀਡ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਸੀ; ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਿਛਲੇ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਗੋਲ ਕਰਕੇ ਮੈਡਰਿਡ ਨੂੰ 3-1 ਦੀ ਜਿੱਤ ਮਿਲੀ ਅਤੇ 2003 ਤੋਂ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਲੀਗ ਖਿਤਾਬ ਮਿਲਿਆ। ਪਹਿਲਾ ਟੀਚਾ ਜੋਸੇ ਐਨਟੋਨਿਓ ਰੇਅਜ਼ ਤੋਂ ਆਇਆ, ਜਿਸਨੇ ਗੌਂਜ਼ਲੋ ਹਿਗੁਏਨ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਕੋਰ ਕੀਤਾ। ਰੀਯੈਜ਼ ਤੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਗੋਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਟੀਚਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰੀਅਲ ਨੇ ਟਾਈਟਲ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਨੇ ਟਾਈਟਲ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਪਲਾਜ਼ਾ ਡੇ ਸਬੀਲਜ਼ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

==== ਦੂਜਾ ਪੇਰੇਜ਼ ਮਿਆਦ, ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ ਦੇ ਆਗਮਨ (2009-2013) ====
[[ਤਸਵੀਰ:Cristiano_Ronaldo,_2011.jpg|left|thumb|215x215px|'''ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ''', ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਾ ਲੀਗਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਕੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ]]
1 ਜੂਨ 2009 ਨੂੰ, ਫਲੋਰੈਂਟੋ ਪੇਰੇਜ਼ ਨੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਪੇਰੇਜ਼ ਨੇ ਗਲਾਕਟਕੋਸ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪਾਰੀ ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਿਲਾਨ ਤੋਂ '''ਰਿਕਾਰਡੋ ਕਾਕਾ''' ਨੂੰ 56 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਵਿਚ ਖਰੀਦ ਕੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਨਚੈੱਸਟਰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਤੋਂ '''ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ''' ਨੂੰ 80 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਖਰੀਦ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਕੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ।

ਮਈ 2010 ਵਿਚ ਜੋਸੇ ਮੌਰੀਨੋ ਨੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2011 ਵਿਚ, ਇਕ ਅਜੀਬ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਚਾਰ ਕਲਾਸਿਕਸ ਕੇਵਲ 18 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਮੈਚ 17 ਅਪ੍ਰੈਲ (ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਪੈਨਲਟੀ ਟੀਚੇ ਨਾਲ 1-1 ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋਇਆ), ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ ਫਾਈਨਲ (ਜੋ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਤੋਂ 1-0 ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋਇਆ) ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਦੋ ਪੈਰੀਂਸ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਸੈਮੀਫਾਈਨਲ 27 ਨੂੰ ਲੀਗਾ ਮੁਹਿੰਮ ਲਈ ਸੀ ਅਪ੍ਰੈਲ ਅਤੇ 2 ਮਈ (3-1 ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੁਕਸਾਨ) ਬਾਰ੍ਸਿਲੋਨਾ ਨੂੰ।
&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/9473024.stm &quot;Barcelona   1 – 1   Real Madrid (agg 3 – 1)&quot;]. &lt;/ref&gt;

2011-12 ਦੇ ਲਾ ਲੀਗਾ ਸੀਜਨ ਵਿੱਚ, ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਨੇ ਲੀ ਲੀਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ 32 ਵੀਂ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਰਿਕਾਰਡ ਲਈ La Liga ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਈ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀਜ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 100 ਸੀਜ਼ਨ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਕੁੱਲ 121 ਗੋਲ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, +89 ਅਤੇ 16 ਦੇ ਫਰਕ ਦਾ ਇਕ ਗੋਲ ਅੰਤਰ, ਕੁੱਲ 32 ਜਿੱਤੇ। ਇਸੇ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ, ਸਪੈਨਿਸ਼ ਲੀਓਡ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ 100 ਗੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ '''ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ''' ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਖਿਡਾਰੀ ਬਣ ਗਿਆ। 92 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ 101 ਗੋਲ ਕਰਨ ਤੱਕ, ਰੋਨਾਲਡੋ ਨੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਮਹਾਨ ਖਿਡਾਰੀ ਫੀਰੇਕ ਪੁਸਕਾਸ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ 105 ਗੇਮਾਂ 'ਚ 100 ਗੋਲ ਕੀਤੇ। ਰੋਨਾਲਡੋ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਲ (60) ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਟੀਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਕਲੱਬ ਬਣਾਇਆ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ 19 ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਿਡਾਰੀ ਖਿਲਾਫ ਸਕੋਰ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਬਣਿਆ।

ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਨੇ 2012-13 ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਨੂੰ ਸੁਪਰਕੋਪਾ ਡੇ ਏਪੇਨਾ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਨੂੰ ਗੋਲ ਟੀਮਾਂ ਹਰਾਇਆ ਪਰ ਲੀਗ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੀਜ਼ਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤਬਾਦਲਾ ਲੁਕੋ ਮੋਦ੍ਰਿਕ ਦੇ ਟੋਟੈਨਹੈਮ ਹੌਟਸਪੁਰੀ ਤੋਂ 33 ਮਿਲੀਅਨ ਪੌਂਡ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੀਸ ਲੈਣ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ। ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ &quot;ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੂਹ&quot; ਵਿੱਚ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ, ਬੋਰੋਸੀਆ ਡਾਰਟਮੰਡ, ਮੈਨਚੇਸ੍ਟਰ ਸਿਟੀ ਅਤੇ ਅਜੈਕਸ ਦੇ ਨਾਲ, ਡੋਰਟਮੁੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਅੰਕ ਨਾਲ ਦੂਜਾ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। 16 ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਕੁਆਰਟਰ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਮੈਨਚੇਸ੍ਟਰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ, ਗਲਾਟਸਰੇਅ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਸਿੱਧੇ ਸੈਮੀ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਡਾਟਮੁੰਡ ਨੇ ਰੋਕਿਆ। 2013 ਦੇ ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਅਤਟੈਟਿਕੋ ਮੈਡਰਿਡ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਵਾਧੂ ਵਾਰ ਹਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਪੈਰੇਜ਼ ਨੇ &quot;ਆਪਸੀ ਸਹਿਮਤੀ&quot; ਕਰਕੇ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜੋਸੇ ਮੌਰੀਿਨੋ ਦੇ  ਜਾਣ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ।

==== ਅਨੇਸਲੌਟੀ ਅਤੇ ਲਾ ਡੇਸੀਮਾ (2013-2015) ====
[[ਤਸਵੀਰ:Trofeo_UEFA_Champions_League.jpg|thumb|265x265px|ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ 2014 ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਰਿਕਾਰਡ ਦਸਵੰਧ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੱਪ ਜਿੱਤਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਲਾ ਡਿਜ਼ੀਮਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।]]
25 ਜੂਨ 2013 ਨੂੰ, ਕਾਰਲੋ ਅੰਸਾਰੋਟੀ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸੌਦੇ ਤੇ ਮੌਰੀਿਨੋ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬਣੇ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਅਦ, ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਜ਼ੀਨਦੀਨ ਜਿੰਦਾਨ ਅਤੇ ਪਾਲ ਕਲੇਮੈਂਟ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣਗੇ। 1 ਸਿਤੰਬਰ 2013 ਨੂੰ, '''ਗੈਰੇਥ ਬੇਲੇ''' ਦੇ ਟੋਤੈਨਹੈਮ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕਣ ਵਾਲੀ ਟਰਾਂਸਫਰ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਵੈਲਸ਼ਮੈਂਬਰ ਦਾ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਨਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਦਸਤਖਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਕੀਮਤ $ 100 ਮਿਲੀਅਨ ਤੇ ਅਨੁਮਾਨਤ ਸੀ। ਅੰਜ਼ੋਰਲਟੀ ਦੀ ਕਲੱਬ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿਚ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਰਲੇ ਨੇ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫਾਈਨਲ ਵਿਚ ਜੇਤੂ ਨੂੰ ਸਕੋਰ ਕੀਤਾ। 24 ਮਈ ਨੂੰ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ 2014 ਵਿੱਚ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਅਥਲੈਟਿਕੋ ਮੈਡਰਿਡ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, 2002 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਯੂਰਪੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਜਿੱਤਿਆ ਅਤੇ ਦਸ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੱਪ / ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਟੀਮ ਬਣੀ, &quot;ਲਾ ਡੇਸਿਮਾ&quot; ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਉਪਲਬਧੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। 

2014 ਦੀਆਂ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਿਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਨੇ ਗੋਲਕੀਪਰ ਕਹੇਲਰ ਨਵਾਸ, ਮਿਡ ਫੀਲਡਰ ਤੋਨ ਕ੍ਰੂਜ਼ ਅਤੇ ਮਿਡ ਫੀਲਡਰ ਜੇਮਸ ਰੋਡਰਿਗਜ਼ ਨੂੰ ਸਾਈਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਲੱਬ ਨੇ ਸੇਵੀਲਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ 2014 UEFA ਸੁਪਰ ਕੱਪ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ '''ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ''' ਨੇ ਦੋ ਗੋਲ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲੱਬ ਦਾ 79 ਵਾਂ ਅਧਿਕਾਰਕ ਟਰਾਫ਼ੀ ਸੀ. 2014 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਟਰਾਂਸਫਰ ਵਿੰਡੋ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਹਫਤੇ ਦੌਰਾਨ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸੀਜ਼ਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨੀ ਅਲੋਂਸੋ ਨੂੰ ਬੇਅਰਨ ਮ੍ਯੂਨਿਚ ਅਤੇ ਐਂਜਲ ਦੀ ਮਾਰੀਆ ਨੂੰ ਮੈਨਚੇਸਟਰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਿਕਾਰਡ ਫੀਸ 75 ਮਿਲੀਅਨ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ ਨੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, &quot;ਜੇ ਮੈਂ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਰਦਾ.&quot; ਜਦੋਂ ਕਾਰਲੋ ਅਨੇਲੈਟੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, &quot;ਸਾਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।&quot;

2014-15 ਦੀ ਲਾ ਲੀਗਾ ਸੀਜ਼ਨ ਦੀ ਹੌਲੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਐਟਲਟਿਕੋ ਮੈਡਰਿਡ ਅਤੇ ਰੀਅਲ ਮਿਕਡਡ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜਣ ਵਾਲੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਲੱਕੜ 'ਤੇ ਗੋਲ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਅਤੇ ਲਿਵਰਪੂਲ ਵਿਰੁਧ ਜਿੱਤ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ। 2005-06 ਦੇ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਫਰੈਂਚ ਰਿਜਕਾਡ ਦੇ ਬਰਾਂਕਾ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਦਸੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਕਲੱਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫੀਲਡ ਸਟ੍ਰਿਕਸ ਨੂੰ 2014 ਦੀਆਂ ਫੀਫਾ ਕਲੱਬ ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਦੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਸਾਨ ਲੋਰੰਜ਼ੋ ਨੂੰ 2-0 ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਾਲ 22 ਗੇਮਾਂ ਤਕ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਲੰਡਰ ਸਾਲ ਚਾਰ ਟ੍ਰਾਉਫੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 22 ਗੇਮ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਸਟ੍ਰਿਕਸ ਨੇ 2015 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਵਲੇਂਸਿਸਾ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾਲ ਅੰਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਲੱਬ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ 24 ਜੇਤੂਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਗੋਲ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਕਲੱਬ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ (ਸੈਮੀ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਜੂਵੈਂਟਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕੁੱਲ 3-2 ਦਾ ਸਕੋਰ), ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ (ਐਟੈਟੀਕੋ ਤੋਂ 4-2 ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ) ਅਤੇ ਲੀਗ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਦੇ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ), ਜੋ ਕਿ 25 ਮਈ 2015 ਨੂੰ ਐਨਾਲੌਟਤੀ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਸਨ।

==== ਜ਼ਿੰਦਾਨੇ ਦਾ ਆਗਮਨ ਅਤੇ ਲਾ ਅੰਡੇਸੀਮਾ (2015-ਮੌਜੂਦਾ) ====
[[ਤਸਵੀਰ:Ramos_y_Zidane_con_la_Undécima_Copa_de_Europa.jpg|left|thumb|ਕੋਚ ਜ਼ਿਦਾਨੇ (ਸੱਜੇ) ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਕਪਤਾਨ ਸਰਜੀਓ ਰਾਮੋਸ ਨੇ ਮਈ 2016 ਵਿੱਚ ਯੂਈਐੱਫਏ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਟ੍ਰਾਫੀ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ।]]
3 ਜੂਨ 2015 ਨੂੰ, '''ਰਫਾਏਲ ਬੇਨੀਟਜ਼''' ਨੂੰ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੈਨੇਜਰ ਵਜੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦਾ ਠੇਕਾ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਸੀ. 11 ਵੀਂ ਮੈਚਡੇਅ ਵਿਚ ਸੇਵੀਲਾ ਵਿਚ 3-2 ਨਾਲ ਹਾਰਨ ਤਕ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਲੀਗ ਵਿਚ ਅਜੇਤੂ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਲਾਸਿਕੋ ਵਿੱਚ 0-4 ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਕੈਡੀਜ਼ ਨੇ 32 ਦੇ ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਖੇਡਿਆ, ਪਹਿਲੇ ਗੇੜ ਵਿਚ 1-3 ਨਾਲ ਹਾਰ ਕੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡੇਨਿਸ ਚੈਰਸਹੇਵ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਯੋਗ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਚ ਲਈ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੂਜੇ ਪੇਜ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਰੀਅਲ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਰੀਅਲ ਨੇ 16 ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਯੂਈਐੱਫਏ ਦੇ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਗਰੁੱਪ ਵਿਚ ਸਿਖਰ 'ਤੇ। ਉਸ ਨੂੰ 4 ਜਨਵਰੀ 2016 ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਅਤੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਪਾਸਿਓਂ ਚੰਗੇ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ। ਬਰਖਾਸਤ ਹੋਣ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਰੀਅਲ ਲਾਗਾ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸੀ, ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਐਟਲਟਿਕੋ ਮੈਡਰਿਡ ਤੋਂ ਚਾਰ ਅੰਕ ਪਿੱਛੇ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਵਿਰੋਧੀ ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਤੋਂ ਦੋ ਅੰਕ ਪਿੱਛੇ ਸੀ।

4 ਜਨਵਰੀ 2016 ਨੂੰ, ਬੇਨੀਟੇਜ਼ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਜਿੰਦਾਨੇ  ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁੱਖ ਕੋਚਿੰਗ ਰੋਲ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਿੰਦਾਨੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਨੇਟੀਜ਼ ਦੇ ਪੂਰਵਕ ਕਾਰਲੋ ਅਨਿਲੋਟੀ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 2014 ਤੋਂ ਰਿਜ਼ਰਵ ਟੀਮ ਰਿਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਕੈਸਟਾਈਲ ਮੈਡਰਿਡ ਲਈ ਜ਼ਿਦਾਣੇ ਦੀ ਕੋਚਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 9 ਜਨਵਰੀ 2016 ਨੂੰ ਲਾ ਲਿਗਾ ਵਿਚ ਡਿਪੋਸਟੋਓ ਉੱਤੇ 5-0 ਦੀ ਗ੍ਰਹਿ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੈਰੇਥ ਬੇਲੇ ਨੇ ਹੈਟ੍ਰਿਕ ਸਕੋਰ ਬਣਾਇਆ। 28 ਮਈ ਨੂੰ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਆਪਣੇ 11 ਵੇਂ ਚੈਮਪਿਅੰਸ ਲੀਗ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਜਿੱਤਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ ਨੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਐਟਲਟਿਕੋ ਮੈਡਰਿਡ ਤੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਸਕੋਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। 10 ਦਸੰਬਰ 2016 ਨੂੰ, ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਡਿਓਪੋਰੇਵੋ ਡੀ ਲਾ ਕੋਰੁਨਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ 3-2 ਦੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਬਿਨਾਂ 35 ਵਾਂ ਸਿੱਧੇ ਮੈਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਨਵਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਇਆ। 18 ਦਸੰਬਰ 2016 ਨੂੰ, ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ 2016 ਦੇ ਫੀਫਾ ਕਲੱਬ ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਦੇ ਫਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਜਪਾਨੀ ਕਲੱਬ ਕਸ਼ੀਮਾ ਐਂਡਰਸ ਨੂੰ 4-2 ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ ਨੇ ਹੈਟ੍ਰਿਕ ਸਕੋਰ ਬਣਾਇਆ।

== ਕਰੈਸਟ ਅਤੇ ਰੰਗ ==

=== ਨਿਸ਼ਾਨ ===
&lt;gallery style=&quot;text-align:center&quot;&gt;
File:Real_emblem.png|1902
File:Real emblem 4.png|1908
File:Real emblem 5.png|1920
File:Escudo Real madrid 1931.png|1931
&lt;/gallery&gt;ਪਹਿਲੀ ਸ਼ੀਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲੱਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸਜਾਵਟੀ ਇੰਟਰਲੇਸਿੰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਕਲੱਬ ਦੇ ਫੁਬਬਲ ਲਈ, &quot;MCF&quot;, ਇੱਕ ਚਿੱਟਾ ਕਮੀਜ਼ ਤੇ ਗੂੜ੍ਹ ਨੀਲੇ ਵਿੱਚ। ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਤਬਦੀਲੀ 1908 ਵਿਚ ਆਈ ਜਦੋਂ ਅੱਖਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਕ ਚੱਕਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ। ਤਾਸ਼ ਦੇ ਕੌਨਫਿਗਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਅਗਲਾ ਤਬਦੀਲੀ 1920 ਵਿੱਚ ਪੈਡਰੋ ਪੈਰਾਜਿਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੈਜੀਡੈਂਸੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਕਿੰਗ ਅਲਫੋਂਸੋਂ XIII ਨੇ ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜੋ &quot;ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ&quot; ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ &quot;ਰਾਇਲ &quot; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲਫੋਂਸੋ ਦੇ ਤਾਜ ਨੂੰ ਤਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਕਲੱਬ ਦੇ ਫੁਟਬੋਵਾਲ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

1931 ਵਿਚ ਰਾਜਤੰਤਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਹੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਮੁਕਟ ਅਤੇ ਤਾਸ਼ ਦੇ ਸਿਰ ਦਾ ਮੁਕਟ) ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ। ਤਾਜ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕੈਸਟਾਈਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਭੂਰੇਬਾਹ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1941 ਵਿੱਚ, ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਸੀਮਾ ਦਾ &quot;ਰੀਅਲ ਕੋਰੋਨਾ&quot;, ਜਾਂ &quot;ਰਾਇਲ ਕ੍ਰੌਨ&quot; ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਕੈਸਟਾਈਲ ਦੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸਟਾਰਪ ਨੂੰ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਸਮੁੱਚੇ ਟੋਏ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਰੰਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਕਲੱਬ ਦੇ ਫਤੂਰੋਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਸੋਧ 2001 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਲੱਬ 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੁੰਤਕਿਲ ਨੂੰ ਕਤਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੋਧਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੇ ਸ਼ੂਗਰ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।

=== ਘਰ ਦੀ ਕਿੱਟ ===
ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਘਰੇਲੂ ਰੰਗ ਸਾਰੇ ਸਫੇਦ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਦੇ ਬੁਨਿਆਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਕਲੱਬ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਦ 'ਤੇ ਇੱਕ ਲਾਲ ਆਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਧੱਬਾ ਅਪਣਾਇਆ (ਕਲੱਬ ਦੀ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਡਿਜਾਇਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਮਨੀ ਰੰਗ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ. ਇਹ ਉਹ ਸਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ਾਹੀ ਤਾਜ ਗੁਆਚ ਗਏ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਾਸਟੀਲ ਰੰਗ ਦਾ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਤਰ ਸੀ); ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਉਲਟ, ਕਾਲਾ ਸਾਕ ਪਹਿਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਸਾਕ ਦੀ ਥਾਂ ਗੂੜ੍ਹੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲੇ ਜਾਣਗੇ. ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਪੂਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਘਰ ਕਿੱਟ ਲਈ ਚਿੱਟੀ ਕਮੀਜ਼ ਬਣਾਈ ਹੈ. ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੱਕ ਸੀਜ਼ਨ ਸੀ ਕਿ ਕਮੀਜ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਾਰਟਸ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਸਨ. ਇਹ 1 9 25 ਵਿਚ ਈਸਕੋਲਲ ਅਤੇ ਕਸੇਡਾ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਯਤਨ ਸੀ; ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਲੰਡਨ ਦੀ ਟੀਮ ਕੋਰੀਅਨੰਸ਼ਿਅਨ ਐਫ. ਸੀ. ਦੁਆਰਾ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਕਿੱਟ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਟੀਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਟੀਮ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਲਾ ਸ਼ਾਰਟਸ ਪਹਿਨੇਗਾ, ਪਰ ਪਹਿਲ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੱਕ ਚੱਲੀ. ਮੈਡਰਿਡ ਵਿੱਚ 1-5 ਦੀ ਹਾਰ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕੈਟੈਲੂਨਿਆ ਵਿੱਚ 2-0 ਦੀ ਹਾਰ ਨਾਲ ਬਾਰਿਸਲੋਨਾ ਦੇ ਕੱਪ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪਰਜੇਸ ਨੇ ਇੱਕ ਆਲ-ਸਫੈਦ ਕਿੱਟ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦੂਸਰੀ ਕਿੱਟ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਕਿਸਮਤ ਮਿਲੀ. 1940 ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਮੈਨੇਜਰ ਨੇ ਕੰਟਰੀ ਨੂੰ ਕਮੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਕੇ ਕਮੀਜ਼ ਨੂੰ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਛਾਤੀ ਤੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਸਿਰੇ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਹੁਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। 23 ਨਵੰਬਰ 1947 ਨੂੰ ਮੈਟਰੋਪੋਲੀਟੋਆ ਸਟੇਡੀਅਮ ਵਿਚ ਐਟਲਟਿਕੋ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿੱਚ, ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਨੇ ਨੰਬਰ ਵਨ ਸ਼ਾਰਟ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਟੀਮ ਬਣੀ. ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਕਲੱਬ ਲੀਡਜ਼ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨੀਲੇ ਕਮੀਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਫੇਦ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਯੁਗਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ।

ਰੀਅਲ ਦੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਦੂਰ ਰੰਗ ਸਾਰੇ ਨੀਲੇ ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਜਾਮਨੀ ਹਨ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ ਕਿੱਟ ਮਾਰਕੀਟ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਲੱਬ ਨੇ ਲਾਲ, ਹਰਾ, ਸੰਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਕਈ ਇੱਕ ਰੰਗ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕਲੱਬ ਦਾ ਕਿੱਟ ਐਡੀਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਇਕਰਾਰ 1 99 8 ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਰਟ ਸਪਾਂਸਰ, ਜ਼ੈਨਸੀ, 1982-83, 1983-84 ਅਤੇ 1984-85 ਦੇ ਮੌਸਮ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ, 1992 ਵਿੱਚ ਟੀਕਾ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਮਿਆਦ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਰਮਪਾਲ ਅਤੇ ਓਤਾਸੇਆ ਦੁਆਰਾ ਕਲੱਬ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2001 ਵਿੱਚ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਟੀਕਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੀਜ਼ਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਲਮ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੋਟ ਕਰਨ ਲਈ ਰੀਅਲਮੈਡ੍ਰਿਡ ਡਾਉਨਲੋਡ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ, 2002 ਵਿੱਚ, ਸੀਮੇਂਸ ਮੋਬਾਈਲ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੌਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 2006 ਵਿੱਚ, ਕਲੱਬ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੇਨਕ ਸੀਮੇਂਸ ਦਾ ਲੋਗੋ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। 2007 ਤੋਂ 2013 ਤੱਕ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਦਾ ਸਪਾਂਸਰ ਸੀ ਬੀਮੇ ਦੀ ਸੀ. ਇਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ Fly Emirates ਹੈ।

== ਕਿੱਟ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਕਮੀਜ਼ ਸਪਾਂਸਰ ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center; margin-bottom: 10px;&quot;
! ਪੀਰੀਅਡ 
!ਕਿੱਟ ਨਿਰਮਾਤਾ 
!ਸ਼ਰਟ ਪਾਰਟਨਰ
|-
|1980–1982
| rowspan=&quot;2&quot; |[[ਐਡੀਡਾਸ|Adidas]]
| —
|-
| 1982–1985
|Zanussi
|-
| 1985–1989
| rowspan=&quot;4&quot; |Hummel
|Parmalat
|-
| 1989–1991
| Reny Picot
|-
| 1991–1992
|Otaysa
|-
| 1992–1994
| rowspan=&quot;3&quot; |Teka
|-
| 1994–1998
|Kelme
|-
| 1998–2001
| rowspan=&quot;7&quot; |[[ਐਡੀਡਾਸ|Adidas]]
|-
| 2001–2002
| Realmadrid.com*
|-
| 2002–2005
|Siemens mobile
|-
| 2005–2006
|[[ਸੀਮਨਜ਼|Siemens]]
|-
| 2006–2007
|BenQ-Siemens
|-
| 2007–2013
| bwin
|-
| 2013–0000
|Emirates
|}

== ਮੈਦਾਨ ==
ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਟੀਮ 1912 ਵਿੱਚ ਕੈਂਪੋ ਡੇ O'Donnell ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ, ਜੋ 11 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਘਰ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਕਲੱਬ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੱਕ ਕੈਪੀਓ ਡੀ ਸਿਯੂਡੈਡ ਲਾਈਨਲ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ, 8,000 ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰੇਲੂ ਮੈਚਾਂ ਨੂੰ ਏਸਟਾਡੀਓ ਚਮਾਰਟਨ ਨਾਲ ਲੈ ਆਂਦਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ 17 ਮਈ 1923 ਨੂੰ ਨਿਊਕਾਸਲ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਵਿਰੁੱਧ ਮੈਚ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸਟੇਡੀਅਮ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਨੇ 22,500 ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸਪੇਨੀ ਲੀਗ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਕੁੱਝ ਕਾਮਯਾਬੀਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ, 1 943 ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸੈਂਟਿਸਿ ਬੈਰੇਨੇਯੂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਐਸਟਾਡੀਓ ਚੈਮਟਿਨ ਕਲੱਬ ਦੀ ਇੱਛਾ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸਟੇਡੀਅਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 14 ਦਸੰਬਰ 1947 ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸੈਂਟੀਆਗੋ ਬੈਰਕਬੇਉ ਸਟੇਡਿਅਮ ਸੀ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਨੇ 1955 ਤੱਕ ਮੌਜੂਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਬਰਨਬੇਉ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਨੂੰ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲ ਦੀ ਕਲੱਬ ਬੈਲਨੈਂਸ ਵਿਚਕਾਰ ਲੌਸ ਬਲਾਨਕੋਸ ਨੇ 3-1 ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੋਲ ਸੈਬਿਨੋ ਬਾਰਿਨਗਾ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।

1953 ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਬਾਅਦ 120,000 ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਇਹ ਸਮਰੱਥਾ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਆਧੁਨਿਕਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈਆਂ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ (ਯੂਈਈਐਫਏ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮੈਚਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਯੂਈਈਐਫਏ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਸਥਾਨ 1998-99 ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ), ਵਿਸਥਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉੱਤਰਿਆ ਗਿਆ। ਆਖਰੀ ਤਬਦੀਲੀ 2011 ਵਿੱਚ 85,454 ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਵਧੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਪਸੀਯੋਗ ਛੱਤ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਇੱਕ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ. ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਵਿਚ ਯੂਰਪੀਨ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬਾਂ ਦੀ ਔਸਤ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਬੌਰੋਸੀਆ ਡਾਰਟਮੁੰਡ, ਬਾਰਸੀਲੋਨਾ ਅਤੇ ਮੈਨਚੇਸਟਰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ।

ਬਰਨਬੇਯੂ ਨੇ 1964 ਦੇ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਦੇ ਫਾਈਨਲ, 1982 ਫੀਫਾ ਵਰਲਡ ਕੱਪ ਦੇ ਫਾਈਨਲ, 1957, 1969 ਅਤੇ 1980 ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੱਪ ਫਾਈਨਲ ਅਤੇ 2010 ਦੇ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਫਾਈਨਲ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਟੇਡੀਅਮ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਮੈਟਰੋ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਸੈਂਟੀਆਗੋ ਬੈਰਨੇਬੇਯ ਹੈ। 14 ਨਵੰਬਰ 2007 ਨੂੰ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਐਗਜ਼ੈਨਿਟੀ ਬੈਨੇਬਯੂ ਨੂੰ ਯੂਈਐੱਫਏ ਦੁਆਰਾ ਏਲੀਟ ਫੁੱਟਬਾਲ ਸਟੇਡੀਅਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

9 ਮਈ 2006 ਨੂੰ, ਅਲਫਰੇਡੋ ਡਿ ਸਟੇਫਾਨੋ ਸਟੇਡੀਅਮ, ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਨੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰੇਲਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਸੀ। ਉਦਘਾਟਨੀ ਮੈਚ ਨੂੰ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਅਤੇ ਸਟੇਡ ਰੀਮਜ਼ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 1956 ਦੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੱਪ ਦੇ ਫਾਈਨਲ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਮੈਚ ਨੂੰ 6-1 ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੇਰਗੀਓ ਰਾਮੋਸ, ਐਨਟੋਨਿਓ ਕਾਸਾਨੋ (2), ਰੌਬਰਟੋ ਸੋਲਡੋਡੋ (2) ਅਤੇ ਜੋਸੇ ਮੈਨੁਅਲ ਜੁਰਾਡੋ ਨੇ ਗੋਲ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁਣ ਸਿਡਡ ਰਿਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਕਲੱਬ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ, ਵੈਲਡੇਬੇਬਾਸ ਦੇ ਮੈਦ੍ਰਿਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਸਟੇਡੀਅਮ ਵਿੱਚ 5,000 ਲੋਕ ਹਨ ਅਤੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਕੈਸਟਾਈਲ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਅਸਲੀ ਰੀਅਲ ਦੰਤਕਥਾ ਅਲਫਰੇਡੋ ਦਿ ਸਟੈਫਾਨੋ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

== ਰਿਕਾਰਡ ਅਤੇ ਅੰਕੜੇ ==
[[ਤਸਵੀਰ:Raul_Gonzalez_10mar2007.jpg|thumb|213x213px|ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਆਲ ਟਾਈਮ ਲੀਡਰ '''ਰਾਉਲ '''ਮੈਚ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ।]]
'''ਰਾਉਲ '''ਨੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖਿਡਾਰਨਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ 1994 ਤੋਂ 2010 ਤਕ 741 ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਖੇਡੇ ਹਨ. ਇਕਰ ਕਾਸੀਲਾਸ 725 ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੁਅਲ ਸਚਿਸ, ਜੂਨੀਅਰ ਨੇ 710 ਵਾਰ ਖੇਡੀ। ਗੋਲਕੀਪਰ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਇਕਰ ਕੈਸੀਲਸ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ 725 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਹਨ। 166 * ਕੈਪਾਂ (ਕਲੱਬ 'ਤੇ 162) ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਵੀ ਰੀਅਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਵਰ ਕੀਤਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ 127 ਕੈਪਸ (47 ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਲੱਬ' ਤੇ ਹੈ)।
[[ਤਸਵੀਰ:Cristiano_Ajax.jpg|thumb|363x363px|'''ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ '''ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ।]]
ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ  ਗੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ 392 ਗੋਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 5 ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਰੀਅਲ: ਅਲਫਰੇਡੋ ਦਿ ਸਟੈਫਾਨੋ (1953-64), ਸੰਤਿਲਨਾ (1971-88), ਫੀਰੇਂਸ ਪੁਸਕੌਸ (1958-66), ਹੂਗੋ ਸਾਂਚੇਜ਼ (1985-92) ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਗੋਲ ਕੋਕਰ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਰਾਉਲ (1994-2010) ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡਾ ਵੀ ਇਕ ਸੀਜਨ (2014-15 ਵਿਚ 48) ਵਿਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੀਗ ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਲਾ ਲਿਗਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਰੀਅਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚ ਕੋਟੇ ਦੇ ਸਕੋਰ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 279 ਗੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। 58 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਦੀ ਸਟੀਫਾਨੋ ਦੇ 49 ਟੀਚੇ ਦਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਸਨ ਜੋ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਕੱਪ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਕੋਰ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਤਕ 2005 ਵਿਚ ਰਾਉਲ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹਰਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕ੍ਰਿਸਟਿਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ ਦੁਆਰਾ 98 ਟੀਮਾਂ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਲੱਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟੀਚਾ (12 ਸਕਿੰਟ) 3 ਦਸੰਬਰ 2003 ਨੂੰ ਅਲੇਟਿਕੋ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੀਗ ਮੈਚ ਦੌਰਾਨ ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਰੋਨਾਲਡੋ ਦੁਆਰਾ ਗੋਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਆਧਿਕਾਰਿਕ, ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਮੈਚ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹਾਊਸ ਹਾਜ਼ਰੀ 83,329 ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 2006 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਕੱਪ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕੋਪਾ ਡੈਲ ਰੇ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ Santiago Bernabéu ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਮਰੱਥਾ 80,354 ਹੈ. 2007-08 ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਲੱਬ ਦੀ ਔਸਤ ਹਾਜ਼ਰੀ 76,234 ਸੀ, ਜੋ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਰੀਅਲ ਨੇ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਏ ਹਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਰੇਲੂ ਟਾਈਟਲ (2012-13 ਨੂੰ 2012-13) ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸੀਜ਼ਨ ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੇ (ਪੰਜ, 1960-65 ਅਤੇ 1985-90 ਦੇ ਦੌਰਾਨ). 121 ਮੈਚਾਂ (17 ਫਰਵਰੀ, 1957 ਤੋਂ 7 ਮਾਰਚ, 1965) ਦੇ ਨਾਲ, ਕਲੱਬ ਨੇ ਲਾ ਲਿਗਾ ਵਿਚ ਘਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨਾਬਾਦ ਦੌੜਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਿਆ।

ਕਲੱਬ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਕੱਪ / ਯੂਈਐੱਫਏ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਲਈ ਗਿਆਰਾਂ ਵਾਰ ਜਿੱਤਣ ਅਤੇ ਸਭ ਸੈਮੀ ਫਾਈਨਲ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ (27). ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਤੱਕ, ਕ੍ਰਿਸਟੀਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ ਯੂਈਐੱਫਏ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਸਰਵਸ਼੍ਰੇਸ਼ਠ ਸਕੋਰਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 98 ਟੀਚੇ ਹਨ, 82 ਜਦਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਲਈ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ। ਟੀਮ ਕੋਲ 1955-56 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1969-70 ਤਕ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਪ (ਲਗਾਤਾਰ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ) ਵਿੱਚ 15 ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਕਲੱਬ ਦੇ ਆਨ-ਫੀਲਡ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿਚ 2014-15 ਦੇ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁੱਕੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ 22-ਗੇਮ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਸਟ੍ਰੀਕ ਹੈ, ਇਕ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਰਿਕਾਰਡ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਉਸੇ ਸੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਟੀਮ ਨੇ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਗੇਮਾਂ ਲਈ ਜਿੱਤ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਸ ਸੀ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2017 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਲਗਾਤਾਰ ਮੈਚਾਂ ਦਾ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਰਿਕਾਰਡ 53 ਦੇ ਨਾਲ ਯੂਰਪੀਅਨ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਰਬੋਤਮ ਲਗਾਤਾਰ ਅੰਕ ਨਾਲ ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।  

ਜੂਨ 2009 ਵਿੱਚ, '''ਕ੍ਰਿਸਟਿਆਨੋ ਰੋਨਾਲਡੋ''' ਦੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਮੈਨਚੇਸ੍ਟਰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ € 96 ਮਿਲੀਅਨ (US $ 131.5 ਲੱਖ, £ 80 ਮਿਲੀਅਨ) ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਕੇ ਕਲੱਬ ਨੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਬਾਦਲਾ ਫੀਸ ਲਈ ਆਪਣਾ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ।  2001 ਵਿਚ ਜੂਵੇਨਟਸ ਤੋਂ ਰਿਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਤੱਕ ਜ਼ੀਡਨੀਨ ਜਿੰਦਾਨ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਲਈ € 76 ਮਿਲੀਅਨ ($ 100 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ, 45.8 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ) ਦੀ ਫ਼ੀਸ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਟਰਾਂਸਫਰ ਫੀਸ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਜੂਨ 2009 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ, ਜਦੋਂ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਕਾਕਾ ਨੂੰ ਮਿਲਾਨ ਤੋਂ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਸਾਲ 2013 ਵਿੱਚ ਟੋਟੇਨਹੈਮ ਹੌਟਪੋਰਰ ਦੇ '''ਗੈਰੇਥ ਬੇਲ''' ਦੀ ਬਦਲੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਦਸਤਖਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਲਗਭਗ 100 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ।  ਜਨਵਰੀ 2016 ਵਿੱਚ, ਬੇਲੇ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦਸਤਾਵੇਜ ਲੀਕ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਨੇ € 100,759,418 ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਫੀਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।  ਕਲੱਬ ਦਾ ਵਿਕਰੀ ਰਿਕਾਰਡ 26 ਅਗਸਤ 2014 ਨੂੰ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੈਨਚੇਸ੍ਟਰ ਯੂਨਾਈਟ ਨੇ 75 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੇ ਲਈ ਡੀ ਮਾਰੀਆ ਨੂੰ ਸਾਈਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।   

== ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਮਾਲਕੀ ==
ਇਹ Florentino Perez ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ (2000-2006) ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ ਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਫੁਟਬਾਲ ਕਲੱਬ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਕਲੱਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ 2001 ਵਿੱਚ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਚਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਸੀ: ਰੀਪਸਲ ਯੂ ਪੀ ਐੱਫ, ਮੁਤਾਆ ਆਟੋਮੋਵਿਲੀਸਟਿਕਾ ਡੇ ਮੈਡ੍ਰਿਡ, ਸੇਸੀਅਰ ਵਾਲਿਲੇਮੋਸੋ ਅਤੇ ਓ.ਐੱਚ.ਐੱਲ. ਇਸ ਵਿਕਰੀ ਨੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਿੰਗੇ ਖਿਡਾਰੀ ਖਰੀਦ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ੀਡਾਈਨ ਜ਼ਿਦਾਨ, ਲੁਈਸ ਫੀਗੋ, ਰੋਨਾਲਡੋ ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ ਬੇਖਮ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੀਜੋਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਬਦਲਾਵ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਈਟ ਖਰੀਦ ਲਈ। ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇਹ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਕੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਜਾਇਦਾਦ ਲਈ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਰਾਜ ਸਬਸਿਡੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ।

ਦਫ਼ਤਰ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਲਈ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਨੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ € 270 ਮਿਲੀਅਨ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਖਰਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਕੰਪਲੈਕਸ' ਤੇ ਵਿਕਰੀ ਤੋਂ ਮੁਨਾਫਾ ਖਰਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੇਰੇਜ਼ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕਲੱਬ ਦੀ ਉੱਚ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਵਿੱਤੀ ਸਫਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ, ਇਸਨੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਬ੍ਰਾਂਡ ਨੂੰ ਮਾਰਕੀਟ ਕਰਨ' ਤੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ।

ਸਿਤੰਬਰ 2007 ਤਕ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੂੰ ਬੀਬੀ ਡੀ ਓ ਦੁਆਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਬ੍ਰਾਂਡ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ. 2008 ਵਿੱਚ, ਇਹ ਫੰਡ ਵਿੱਚ € 951 ਮਿਲੀਅਨ (£ 640 ਮਿਲੀਅਨ / $ 1.285 ਬਿਲੀਅਨ) ਦੇ ਮੁੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਕਲੱਬ ਸੀ, ਜੋ ਸਿਰਫ ਮੈਨਚੇਸ੍ਟਰ ਯੂਨਾਈਟਡ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਕੀਮਤ 1.333 ਅਰਬ ਡਾਲਰ (£ 900 ਮਿਲੀਅਨ) ਸੀ। 2010 ਵਿੱਚ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦਾ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸੀ ਸਤੰਬਰ 2009 ਵਿੱਚ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨੇ 2013 ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਮਰਪਿਤ ਥੀਮ ਪਾਰਕ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।

ਹਾਰਵਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਕ ਅਧਿਐਨ ਨੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ &quot;20 ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬ੍ਰਾਂਡ ਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ, ਖਿਡਾਰੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਲੱਬ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅੰਕੜੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ 287 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। &quot; 2010 ਵਿੱਚ, ਫੋਰਬਸ ਨੇ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨੂੰ € 992 ਮਿਲੀਅਨ (1.323 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ) ਦੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜੋ 2008-09 ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਮੈਨਚੇਸ੍ਟਰ ਯੂਨਾਈਟਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ। ਡੇਲੌਇਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ 401 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਬਾਰ੍ਸਿਲੋਨਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਥਲੈਟਿਕ ਬਿਲਬਾਓ ਅਤੇ ਓਸਾਸੁਨਾ, ਰਿਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਇੱਕ ਰਜਿਸਟਰਡ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਹੈ ਜੋ ਕਲੱਬ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਗਏ ਹਨ। ਕਲੱਬ ਦੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਡਰ ਆਪਣੇ ਪੈਸਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲੱਬ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਸਿਰਫ ਇਸ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਪਾਰਕ ਵਿਕਰੀ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਟਿਕਟ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਇੱਕ ਲਿਮਟਿਡ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਉਲਟ, ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਅਰ ਖਰੀਦਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਸਦੱਸਤਾ। ਰਿਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਮੈਂਬਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੋਸ਼ੋਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਗਵਰਨਿੰਗ ਬਾਡੀ ਹੈ। 2010 ਤੱਕ, ਕਲੱਬ ਦੇ ਕੋਲ 60,000 ਸਮਾਜ ਹਨ. 2009-10 ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕਲੱਬ ਦੇ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦਾ 244.6 ਮਿਲੀਅਨ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਵਿੱਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਨਾਲੋਂ 82.1 ਮਿਲੀਅਨ ਘੱਟ ਹੈ। ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ 2010-11 ਦੇ ਸੀਜ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 170 ਮਿਲਿਅਨ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ। 2007 ਤੋਂ 2011 ਤਕ, ਕਲੱਬ ਨੇ € 190 ਮਿਲੀਅਨ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਇਆ।

2009-10 ਦੇ ਸੀਜਨ ਦੌਰਾਨ, ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਨੇ ਟਿਕਟ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਰਾਹੀਂ 150 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਿਖਰ ਤੇ ਹਵਾਈ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸੀ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਰਟ ਵੇਚਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਸੀਜ਼ਨ ਹੈ, ਕਰੀਬ 1.5 ਮਿਲੀਅਨ. 2010-11 ਦੇ ਮੌਸਮ ਲਈ ਇਸਦਾ ਤਨਖਾਹ ਬਿੱਲ € 169 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਰ੍ਸਿਲੋਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਦੂਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦੇ ਤਨਖਾਹ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਟਰਨਓਵਰ ਰੇਸ਼ੋ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 43 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਮੈਨਚੇਸਟਰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਅਤੇ ਆਰਸੈਨਲ ਤੋਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 46% ਅਤੇ 50% ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸੀ। 2013 ਵਿੱਚ, ਫੋਰਬਸ ਨੇ ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਸਪੋਰਟਸ ਟੀਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੀਮਤ 3.3 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਸੀ।

=== ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਟੀਵੀ ===
ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਟੀਵੀ ਇੱਕ ਏਨਕ੍ਰਿਪਟ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੈਨਲ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਹ ਵੈਲਡੇਬੇਬਸ (ਮੈਡਰਿਡ) ਦੇ ਸੀਡੈਡ, ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੇ ਸਿਖਲਾਈ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।

=== ਹਾਲਾ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ===
ਹਾਲਾ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਇਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਰੀਅਲ ਮੈਡ੍ਰਿਡ ਕਲੱਬ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਮੈਡੀਿਸਟਾਸ ਫੈਨ ਕਲੱਬ ਦੇ ਕਾਰਡ ਧਾਰਕਾਂ ਲਈ ਤਿਮਾਹੀ ਛਾਪੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਾਚ ਹਾਲਾ ਮੈਡ੍ਰਿਡ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ &quot;ਫਾਰਵਰਡ ਮੈਡਰਿਡ&quot; ਜਾਂ &quot;ਗੋ ਮੈਡ੍ਰਿਡ&quot; ਹੈ, ਵੀ ਕਲੱਬ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਗੀਤ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਮੈਡਰਿਸਟਾਸ (ਕਲੱਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ) ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਮੈਚਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਰਿਜ਼ਰਵ ਅਤੇ ਯੂਥ ਟੀਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ, ਪੂਰਵ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੋਵਾਂ, ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੈਚਾਂ ਦੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

== ਸਨਮਾਨ ==

=== ਘਰੇਲੂ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ===
* '''ਲਾ ਲੀਗ '''
'''ਜੇਤੂ (32) - ਰਿਕਾਰਡ:''' 1931–32, 1932–33, 1953–54, 1954–55, 1956–57, 1957–58, 1960–61, 1961–62, 1962–63, 1963–64, 1964–65, 1966–67, 1967–68, 1968–69, 1971–72, 1974–75, 1975–76, 1977–78, 1978–79, 1979–80, 1985–86, 1986–87, 1987–88, 1988–89, 1989–90, 1994–95, 1996–97, 2000–01, 2002–03, 2006–07, 2007–08, 2011–12
* '''ਕੋਪਾ ਡੇਲ ਰੇ '''
ਜੇਤੂ (19): 1905, 1906, 1907, 1908, 1917, 1934, 1936, 1946, 1947, 1961–62, 1969–70, 1973–74, 1974–75, 1979–80, 1981–82, 1988–89, 1992–93, 2010–11, 2013–14
* '''ਸੁਪਰਕੋਪਾ ਡੀ ਸਪੇਨ '''
ਜੇਤੂ (9): 1988, 1989, 1990, 1993, 1997, 2001, 2003, 2008, 2012
* '''ਕੋਪਾ ਈਵਾ ਡੂਅਰਟ'''
ਜੇਤੂ (1): 1947
* '''ਕੋਪਾ ਡੇ ਲਾ ਲਿਗਾ'''
ਜੇਤੂ (1): 1983–84

=== ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ===
* '''ਯੂਰਪੀਅਨ ਕੱਪ / ਯੂਈਐੱਫਏ ਚੈਂਪੀਅਨਜ਼ ਲੀਗ'''
'''ਜੇਤੂ (11) - ਰਿਕਾਰਡ:''' 1955–56, 1956–57, 1957–58, 1958–59, 1959–60, 1965–66, 1997–98, 1999–2000, 2001–02, 2013–14, 2015–16 
* '''ਯੂਈਐੱਫਏ ਕੱਪ '''
'''ਜੇਤੂ (2): '''1984–85, 1985–86
* '''ਯੂਈਐਫਏ ਸੁਪਰ ਕੱਪ'''
'''ਜੇਤੂ (3)''': 2002, 2014, 2016

=== ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ===
* '''ਇੰਟਰਕੋਂਟਿਨੈਂਟਲ ਕੱਪ'''
'''ਜੇਤੂ '''- '''ਸਾਂਝੇ ਰਿਕਾਰਡ (3)''': 1960, 1998, 2002
* '''ਫੀਫਾ ਕਲੱਬ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ'''
'''ਜੇਤੂ (2):''' 2014, 2016

== ਖਿਡਾਰੀ ==
ਈਸੀਅਨ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਪੇਨ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਤਿੰਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹਨ। ਟੀਮ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ; ਟੀਮ 'ਤੇ ਕਈ ਗੈਰ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋਹਰੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਏਪੀਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ - ਅਫਰੀਕਾ, ਕੈਰੇਬੀਅਨ ਅਤੇ ਪੈਸੀਫਿਕ ਵਿਚਲੇ ਦੇਸ਼ - ਕੋਟੌਨ ਸਮਝੌਤੇ ਲਈ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ-ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਲਪਕਰ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗੈਰ ਯੂਰਪੀ ਕੋਟੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

=== ਮੌਜੂਦਾ ਟੀਮ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+
ਰੀਅਲ ਮੈਡਰਿਡ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਟੀਮ
!
!
!
|-
|1
|GK
|Keylor Navas
|-
|2
|DF
|Dani Carvajal
|-
|3
|DF
|Pepe ''(3rd captain)''
|-
|4
|DF
|Sergio Ramos''(captain)''
|-
|5
|DF
|Raphaël Varane
|-
|6
|DF
|Nacho
|-
|7
|FW
|Cristiano Ronaldo ''(4th captain)''
|-
|8
|MF
|Toni Kroos
|-
|9
|FW
|Karim Benzema
|-
|10
|MF
|James Rodríguez
|-
|11
|FW
|Gareth Bale
|-
|12
|DF
|Marcelo ''(vice-captain)''
|-
|13
|GK
|Kiko Casilla
|-
|14
|MF
|Casemiro
|-
|15
|DF
|Fábio Coentrão
|-
|16
|MF
|Mateo Kovačić
|-
|17
|FW
|Lucas Vázquez
|-
|18
|FW
|Mariano
|-
|19
|MF
|Luka Modrić
|-
|20
|MF
|Marco Asensio
|-
|21
|FW
|Álvaro Morata
|-
|22
|MF
|Isco
|-
|23
|DF
|Danilo
|-
|25
|GK
|Rubén Yáñez
|}

== ਅਮਲਾ ==

=== ਮੌਜੂਦਾ ਤਕਨੀਕੀ ਸਟਾਫ ===
[[File:Zidane Zizu.jpg|right|thumb|upright|Former player [[Zinedine Zidane]] is the current manager of the club.]]
{{See also|List of Real Madrid C.F. managers}}

{| class=wikitable
|-
! Position
! Staff
|-
|ਹੈਡ ਕੋਚ 
| [[Zinedine Zidane]]
|-
|ਸਹਾਇਕ ਕੋਚ
| David Bettoni
|-
|ਸਹਾਇਕ ਕੋਚ
| Hamidou Msaidie
|-
|ਗੋਲਕੀਪਿੰਗ ਕੋਚ
| Luis Llopis
|-
|ਫਿਟਨੈੱਸ ਕੋਚ
| Bernardo Requena
|-
|ਮਿਡਲ ਡੈਲੀਗੇਟ
| [[Chendo]]
|}
{{refbegin}}
*Last updated: 6 January 2016
*Source: [http://as.com/diarioas/2016/01/05/english/1452016343_716265.html AS] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160201165832/http://as.com/diarioas/2016/01/05/english/1452016343_716265.html |date=2016-02-01 }}
{{refend}}

=== ਪ੍ਰਬੰਧਨ ===
{{See also|List of Real Madrid C.F. presidents}}
[[File:Florentino perez.jpg|thumb|upright|Spanish businessman [[Florentino Pérez]] is the current president of the club.]]

{| class=wikitable
|-
! Position
! Staff
|-
| President (ਪ੍ਰੈਸੀਡੈਂਟ) || [[Florentino Pérez]]
|-
| 1st Vice-president || Fernando Fernández Tapias
|-
| 2nd Vice-president || Eduardo Fernández de Blas
|-
| Secretary of the Board || Enrique Sánchez González
|-
| Director General || [[José Ángel Sánchez Asiaín|José Ángel Sánchez]]
|-
| Director of the President's Office || Manuel Redondo
|-
| Director of the Social Area || José Luis Sánchez
|}
{{refbegin}}
*Last updated: 7 July 2014
*Source: [http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/en/1202773095983/noticia/ComunicadoOficial/ANNOUNCEMENT_OF_THE_BOARD_OF_DIRECTORS.htm Board of Directors], [http://www.realmadrid.com/cs/Satellite?blobcol=urldata&amp;blobheader=application%2Fpdf&amp;blobheadername1=Content-disposition&amp;blobheadervalue1=attachment%3B+filename%3DOrganigrama_RM_2011_2012_9.pdf&amp;blobkey=id&amp;blobtable=MungoBlobs&amp;blobwhere=1203060109367&amp;ssbinary=true Organisation]
{{refend}}

==  ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਫੁੱਟਬਾਲ ਕਲੱਬ]]</text>
      <sha1>j2qlvl68ug8biodt005jhg0h12l7p51</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94154</id>
    <revision>
      <id>775336</id>
      <parentid>576737</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T14:42:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurpreetsangrana</username>
        <id>6956</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤੇ ਹਨ</comment>
      <origin>775336</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7436" sha1="nz8a3erdelnow96eliid2aoaifr19yu" xml:space="preserve">ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਕਸਮੀਰ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੀਮਾਂਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (ਆਜਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਗਿਲਗਿਤ-ਬਾਲਟੀਸਤਾਨ) ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਅਕਸਾਈ ਚਿਨ ਹੈ।

ਕਸ਼ਮੀਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਰੰਗ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉੱਤਰੀ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਸਮਪੂਰਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ੍ਫੇ ਹਨ ਜੋ ਮਾਨਵਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਮੁੱਲ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.lisindia.net/Kashmiri/Kash_cult.html |title=Kashmiri Culture |access-date=2017-06-05 |archive-date=2017-02-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170203212433/http://www.lisindia.net/Kashmiri/Kash_cult.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਪਿੱਠਭੂਮੀ==

ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਕਾ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ (ਕੋਸੂਰ) ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਵਲ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਜਿਵੇਂ ਵਾਨਵਨ ਤੇ ਰਊਫ਼ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਾਰਪਟ / ਸ਼ਾਲ ਬੁਣਾਈ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਛੁੱਡ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵੱਸ ਗਏ. ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਅਤੇ ਸੰਤ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨਾ ਵਿੱਚ ਅਲ ਦੇਦ, ਸ਼ੇਖ ਉਲ ਆਲਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਚਨਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਡੋਡਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੋਜੂਦ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹਨ ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਹਨ।

ਦਮਹਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨ੍ਰਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਟਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਰੋਉਫ ਲੋਕ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਸਮੇਤ ਲਿੱਖਤ ਕਲਾਵਾਂ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਕਾਰਾ ਇੱਕ ਪਰਮਪਰਾਗਤ ਛੋਟੀ ਲਕੜੀ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਹਾਉਸਬੋਟ ਆਮ ਤੋਰ ਤੇ ਘਾਟੀ ਦੀਆ ਝੀਲਾ ਅਤੇ ਨਦਿਆ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਵਸਨੀਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੋਜਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕਾਸ੍ਮਿਰਿਆ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਸਦਭਾਵਨਾਪੂਰਨ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਮਹਿਜੂਰ, ਅਬਦੁੱਲ ਅਹਦ ਆਜ਼ਾਦ, ਵਰਗੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ. ਸ਼ਮੀਰੀ ਭੋਜਨ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਕਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਜਗ੍ਹਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ . ਲੂਣ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਜਾ ਰਿਵਾਤੀ ਸ਼ੀਰ ਚਾਹ ਇੱਕ ਪਾਰਮ੍ਪਰਿਕ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਵਰ ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਚਾਹ ਦੀ ਕੇਤਲੀ ਵਿੱਚ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਸਾਲੇ ਅਤੇ ਬਦਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਰਵਾਇਤੀ ਗ੍ਰੀਨ ਚਾਹ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ 'ਤੇ ਪਰੋਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਭੋਜਨ ਵਜ਼ਵਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧੂਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਸੋਈਆ (ਵਜ਼) ਦੁਆਰਾ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਜ਼ਵਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰਹ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪਰੋਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਪਕਵਾਨ ਮੀਟ ਅਧਾਰਤ ਹਨ।

==ਲੱਦਾਖ==

[[ਲੱਦਾਖ]] ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਇੰਡੋ-ਤਿੱਬਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਿਬਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰ ਜਾਪ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਬੁਧ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਭਿਨ ਹਿਸਾ ਹੈ

==ਹਵਾਲੇ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ]]</text>
      <sha1>nz8a3erdelnow96eliid2aoaifr19yu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775337</id>
      <parentid>775336</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T14:43:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurpreetsangrana</username>
        <id>6956</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤੇ</comment>
      <origin>775337</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7436" sha1="ne1vwvqwvtv2my4ct89l1t08qtzbmwk" xml:space="preserve">ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਕਸਮੀਰ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੀਮਾਂਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] (ਆਜਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਗਿਲਗਿਤ-ਬਾਲਟੀਸਤਾਨ) ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਅਕਸਾਈ ਚਿਨ ਹੈ।

ਕਸ਼ਮੀਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਰੰਗ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉੱਤਰੀ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਅਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਸਮਪੂਰਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ੍ਫੇ ਹਨ ਜੋ ਮਾਨਵਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਮੁੱਲ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.lisindia.net/Kashmiri/Kash_cult.html |title=Kashmiri Culture |access-date=2017-06-05 |archive-date=2017-02-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170203212433/http://www.lisindia.net/Kashmiri/Kash_cult.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;

==ਪਿੱਠਭੂਮੀ==

ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਕਾ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ (ਕੋਸੂਰ) ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਵਲ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਚ ਜਿਵੇਂ ਵਾਨਵਨ ਤੇ ਰਊਫ਼ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਾਰਪਟ / ਸ਼ਾਲ ਬੁਣਾਈ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਛੁੱਡ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵੱਸ ਗਏ. ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਅਤੇ ਸੰਤ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨਾ ਵਿੱਚ ਅਲ ਦੇਦ, ਸ਼ੇਖ ਉਲ ਆਲਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਨਾਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਚਨਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਡੋਡਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੋਜੂਦ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹਨ ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਹਨ।

ਦਮਹਾਲ ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨ੍ਰਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੱਟਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਰੋਉਫ ਲੋਕ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਸਮੇਤ ਲਿੱਖਤ ਕਲਾਵਾਂ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਕਾਰਾ ਇੱਕ ਪਰਮਪਰਾਗਤ ਛੋਟੀ ਲਕੜੀ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਹਾਉਸਬੋਟ ਆਮ ਤੋਰ ਤੇ ਘਾਟੀ ਦੀਆ ਝੀਲਾ ਅਤੇ ਨਦਿਆ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਸਮੀਰ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਵਸਨੀਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੋਜਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਸਦਭਾਵਨਾਪੂਰਨ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਮਹਿਜੂਰ, ਅਬਦੁੱਲ ਅਹਦ ਆਜ਼ਾਦ, ਵਰਗੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ. ਸ਼ਮੀਰੀ ਭੋਜਨ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਕਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਜਗ੍ਹਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ . ਲੂਣ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਜਾ ਰਿਵਾਤੀ ਸ਼ੀਰ ਚਾਹ ਇੱਕ ਪਾਰਮ੍ਪਰਿਕ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਵਰ ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਚਾਹ ਦੀ ਕੇਤਲੀ ਵਿੱਚ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਸਾਲੇ ਅਤੇ ਬਦਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਰਵਾਇਤੀ ਗ੍ਰੀਨ ਚਾਹ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕਿਆਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ 'ਤੇ ਪਰੋਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਭੋਜਨ ਵਜ਼ਵਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧੂਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਸੋਈਆ (ਵਜ਼) ਦੁਆਰਾ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਜ਼ਵਾਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰਹ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪਰੋਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਪਕਵਾਨ ਮੀਟ ਅਧਾਰਤ ਹਨ।

==ਲੱਦਾਖ==

[[ਲੱਦਾਖ]] ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਇੰਡੋ-ਤਿੱਬਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਿਬਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰ ਜਾਪ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਬੁਧ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਭਿਨ ਹਿਸਾ ਹੈ

==ਹਵਾਲੇ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤ]]</text>
      <sha1>ne1vwvqwvtv2my4ct89l1t08qtzbmwk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਹਿਰ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>98059</id>
    <redirect title="ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement" />
    <revision>
      <id>775365</id>
      <parentid>396948</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:10:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement]]</comment>
      <origin>775365</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="mxqijxr3wnmm14ajsskbk0qk1ygrb7x" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement]]</text>
      <sha1>mxqijxr3wnmm14ajsskbk0qk1ygrb7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>117612</id>
    <revision>
      <id>775371</id>
      <parentid>479192</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:30:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775371</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60" sha1="3o2ovt1xcn1ltiuxohfgzpm060f0er2" xml:space="preserve">[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]]</text>
      <sha1>3o2ovt1xcn1ltiuxohfgzpm060f0er2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775372</id>
      <parentid>775371</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775372</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="115" sha1="9g9151cgfn4aib51hlwk8ursklelt6t" xml:space="preserve">[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ]]</text>
      <sha1>9g9151cgfn4aib51hlwk8ursklelt6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Infobox writing system/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>119170</id>
    <revision>
      <id>775398</id>
      <parentid>485126</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:54:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775398</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11993" sha1="begeb6ekn8br6bdmpp3tn308a56y62c" xml:space="preserve">
&lt;!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[&lt;/nowiki&gt;[[Wikipedia:Wikidata]]&lt;nowiki&gt;]]) --&gt;
{{Generic template demo |_display=italic |name |sample=Dax sample.png |imagesize=200px |caption |type |typedesc |languages |creator |date |published |time |status |family |print |children |sisters |iso15924 note |unicode |footnotes}}
{{lua|Module:InfoboxImage}}
== Syntax ==
&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;{{Infobox writing system
| name      = 
| altname   = &lt;!-- 2ary name --&gt;
| type      = &lt;!-- see options below --&gt;
| qid       =
&lt;!-- The following three fields, prefixed SH (ShortHand), are used only if the type parameter is set as &quot;shorthand&quot; or &quot;stenography&quot;: --&gt;
| SHline    = &lt;!-- &quot;light&quot; or &quot;heavy&quot; - heavy-line shorthands distinguish thick and thin strokes --&gt;
| SHtype    = &lt;!-- see options below --&gt;
| SHform    = &lt;!-- see options below --&gt;
| typedesc  = &lt;!-- additional info after the general type --&gt;
| typedesc-prefix  = &lt;!-- additional info, such as an adjective, before the general type --&gt;
| creator   = &lt;!-- use instead of |jfamN= for artificially created writing systems --&gt;
| date      = &lt;!-- date created --&gt;
| published = &lt;!-- date published for shorthands and script reforms --&gt;
| time      = &lt;!-- time period in use --&gt;
| official script =
| languages = &lt;!-- major languages using the writing system --&gt;

| fam1      = &lt;!-- use |famN= to specify parent writing systems --&gt;

| fam2      = &lt;!-- up to 15 parent writing systems can be listed, fam1 being the oldest --&gt;
| fam15     = 
| print     = &lt;!-- the print basis/model of a braille script --&gt;
| sisters   = &lt;!-- sister writing systems with common ancestors --&gt;
| children  = &lt;!-- child systems --&gt;
| sample    = &lt;!-- sample image without Image: prefix --&gt;
| imagesize = &lt;!-- size of sample image  --&gt;
| caption   = &lt;!-- description of sample image --&gt;
| direction = &lt;!-- writing direction, will be read from Wikidata when empty --&gt;
| direction comment =
| unicode   = &lt;!-- Unicode range --&gt;
| iso15924  = &lt;!-- either the ISO 15924 four-letter code or number; will automatically display both --&gt;
| iso15924 note = &lt;!-- more text on the ISO 15924 four-letter codes, e.g. variants, aliases --&gt;
| footnotes = &lt;!-- some information about the writing system --&gt;
| ipa-note      = &lt;!-- set to `none` to cancel IPA warning --&gt;
}}
&lt;/syntaxhighlight&gt;

While it is probably important to always list at least the immediate 'parent' of any writing system, it isn't always practical if this number is too large.

===`type` parameter ===
Select color coding with {{para|type}} according to the type of writing system:
{| style=&quot;background:transparent; text-align:center; font-size:120%;&quot; cellspacing=&quot;4&quot; cellpadding=&quot;3&quot;
|style=&quot;background:palegreen;&quot;    | Abjad
|style=&quot;background:lightblue;&quot;    | Alphabet
|style=&quot;background:navajowhite;&quot;  | Abugida
|style=&quot;background:pink;&quot;         | Syllabary
|style=&quot;background:violet;&quot;      | Semisyllabary
|-
|style=&quot;background:paleturquoise;&quot;| Manual
|style=&quot;background:palegoldenrod;&quot;| Pictographic
|style=&quot;background:gold;&quot;         | Ideographic
|style=&quot;background:mistyrose;&quot;    | Logographic
|-
|style=&quot;background:turquoise;&quot;    | Stenography
|style=&quot;background:turquoise;&quot;    | Shorthand
|style=&quot;background:gainsboro;&quot;    | Undeciphered
|style=&quot;background:khaki;&quot;        | Alternative
|style=&quot;background:white;&quot;        | (default)
|}

===Shorthand `SHform`, `SHtype` ===
{{cot|title={{mono|SHform}}, {{mono|SHtype}} parameter options|bg=#eee}}
;{{para|SHform}}
{{para|SHform}} should only be included if {{para|type}} = {{mono|stenography}} or {{mono|shorthand}}. Select text color coding according to the shorthand letterforms:
{| style=&quot;background:transparent; text-align:center; font-size:120%;&quot; cellspacing=&quot;4&quot; cellpadding=&quot;3&quot;
|style=&quot;background:white; color:#303030;&quot;| Cursive
|style=&quot;background:white; color:#303030;&quot;| Printed
|style=&quot;background:white; color:#405000;&quot;| Stenographic
|style=&quot;background:white; color:#005020;&quot;| Geometric
|style=&quot;background:white; color:#500030;&quot;| Script
|-
|style=&quot;background:white; color:#600000;&quot;| Semi-Script
|style=&quot;background:white; color:#600000;&quot;| Elliptical
|style=&quot;background:white; color:#600000;&quot;| Script-Geometric
|style=&quot;background:white; color:black;&quot;  | (default)
|}
;{{para|SHtype}}
{{para|SHtype}} should only be included if {{para}} is {{mono|stenography}} or {{mono|shorthand}}. Select background color coding according to the type of writing system:
{| style=&quot;background:transparent; text-align:center; font-size:120%;&quot; cellspacing=&quot;4&quot; cellpadding=&quot;3&quot;
|style=&quot;background:palegreen;&quot;    | Abjadi
|style=&quot;background:palegreen;&quot;    | Consonantal
|style=&quot;background:lightblue;&quot;    | Alphabetic
|style=&quot;background:navajowhite;&quot;  | Abugida
|style=&quot;background:pink;&quot;         | Syllabic
|-
|style=&quot;background:violet;&quot;      | Semisyllabic
|style=&quot;background:palegoldenrod;&quot;| Mixed
|style=&quot;background:gainsboro;&quot;    | Undeciphered
|style=&quot;background:khaki;&quot;        | Alternative
|style=&quot;background:turquoise;&quot;    | (default)
|}
{{cob}}

=== Parameter `direction` ===
{{Wikidata property|P1406}}
{{para|direction}} can be used to enter the directionality. When left unused, the template reads this value from Wikidata.

=== Parameter `note` ===

As a bottom there can be shown [[Template:Infobox writing system/ipa-note|this note]]:

{{quote|text={{Infobox writing system/ipa-note}}|style=background:#ddd;}}

Setting {{para|note|none}} will hide this text.

==Example==
:''From'' [[Hebrew alphabet]] &lt;small&gt;(simplified for demo purposes)&lt;/small&gt;&lt;!-- as of 2021-01-22, +some edits --&gt;
{{Infobox writing system
| name      = Hebrew alphabet
| altname   = (no alt name)
| qid       = Q33513
| sample    = Alefbet ivri.svg
| imagesize = 220px
| type      = Impure [[abjad]]
| languages = [[Hebrew language|Hebrew]], [[Yiddish]]
| time      = 2nd–1st century BCE to present&lt;ref&gt;[https://www.britannica.com/topic/Hebrew-alphabet Hebrew alphabet]&lt;/ref&gt;
| region    =
 | fam1     = [[Egyptian hieroglyphs]]
 | fam2     = [[Proto-Sinaitic script]]
 | fam3     = [[Phoenician alphabet]]
 | fam4     = [[Aramaic alphabet]]
| sisters   = {{Plainlist|
* [[Arabic alphabet|Arabic]]
* [[Nabataean alphabet|Nabataean]]
* [[Syriac alphabet|Syriac]]
}}
| children  = [[Yiddish alphabet]]
| direction = right-to-left
| unicode   = {{Plainlist|
* [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0590.pdf U+0590 to U+05FF]&lt;br /&gt;Hebrew,
* [https://www.unicode.org/charts/PDF/UFB00.pdf U+FB1D to U+FB4F]&lt;br /&gt;Alphabetic Presentation Forms
 }}
| iso15924  = Hebr
| iso15924 note = 
| footnotes = 
| ipa-note  = 
}}
&lt;syntaxhighlight lang=&quot;wikitext&quot;&gt;

{{Infobox writing system
| name      = Hebrew alphabet
| qid       = Q33513
| altname   = (alt name here, expected in script)
| sample    = Alefbet ivri.svg
| imagesize = 220px
| type      = Impure [[abjad]]
| languages = [[Hebrew language|Hebrew]], [[Yiddish]]
| time      = 2nd–1st century BCE to present&lt;ref&gt;[https://www.britannica.com/topic/Hebrew-alphabet Hebrew alphabet]&lt;/ref&gt;
 | fam1     = [[Egyptian hieroglyphs]]
 | fam2     = [[Proto-Sinaitic script]]
 | fam3     = [[Phoenician alphabet]]
 | fam4     = [[Aramaic alphabet]]
| sisters   = {{Plainlist|
* [[Arabic alphabet|Arabic]]
* [[Nabataean alphabet|Nabataean]]
* [[Syriac alphabet|Syriac]]
}}
| children  = [[Yiddish alphabet]]
| direction = right-to-left
| unicode   = {{Plainlist|
* [https://www.unicode.org/charts/PDF/U0590.pdf U+0590 to U+05FF]&lt;br /&gt;Hebrew,
* [https://www.unicode.org/charts/PDF/UFB00.pdf U+FB1D to U+FB4F]&lt;br /&gt;Alphabetic Presentation Forms
 }}
| iso15924  = Hebr
| iso15924 note = 
| footnotes = 
| ipa-note  = 
}}
&lt;/syntaxhighlight&gt;

==Tracking categories==
* {{clc|Pages using infobox writing system with unknown parameters}}
==Template Data==
{{template data header}}
{{cot|title=Template Data|bg=#ddd}}
&lt;templatedata&gt;
{
	&quot;format&quot;: &quot;{{_\n| ___________ = _\n}}\n&quot;,
	&quot;params&quot;: {
		&quot;bodystyle&quot;: {},
		&quot;type&quot;: {
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;,
			&quot;suggestedvalues&quot;: [
				&quot;Abjad, Alphabet, Abugida, Syllabary, Semisyllabary, Manual, Pictographic, Ideographic, Logographic, Stenography, Shorthand, Undeciphered, Alternative, (default) &quot;
			]
		},
		&quot;SHtype&quot;: {},
		&quot;SHform&quot;: {},
		&quot;mode&quot;: {},
		&quot;name&quot;: {},
		&quot;altname&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Secondary name&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;native_name&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Name in the system itself&quot;
		},
		&quot;imagestyle&quot;: {},
		&quot;sample&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Sample image, WITHOUT \&quot;Image:\&quot; prefix&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;wiki-file-name&quot;
		},
		&quot;image size&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Sample image's size&quot;
		},
		&quot;imagesize&quot;: {},
		&quot;alt&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Text substituting the image&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;Character sample&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;captionstyle&quot;: {},
		&quot;caption&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Text displayed under the sample image&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;From ''Description of the New Alphabet'', 1999&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;SHline&quot;: {},
		&quot;typedesc&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;For providing additional info after a general type&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;languages&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Major languages using the writing system&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;creator&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Use instead of jfamN for artificially created writing systems&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;date&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Date created&quot;
		},
		&quot;SHdates&quot;: {},
		&quot;published&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Date published - for shorthands and script reforms&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;1999&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;time&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Time period during which system was in use&quot;,
			&quot;example&quot;: &quot;20th century&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;status&quot;: {},
		&quot;fam1&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Use famN to specify parent writing system/s.&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;family&quot;: {},
		&quot;fam2&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Up to 15 parent writing systems can be listed, fam1 being the oldest.&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;fam3&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Up to 15 parent writing systems can be listed, fam1 being the oldest.&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;fam4&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Up to 15 parent writing systems can be listed, fam1 being the oldest.&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;fam5&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Up to 15 parent writing systems can be listed, fam1 being the oldest.&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;fam6&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Up to 15 parent writing systems can be listed, fam1 being the oldest.&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;fam7&quot;: {
			&quot;description&quot;: &quot;Up to 15 parent writing systems can be listed, fam1 being the oldest.&quot;,
			&quot;type&quot;: &quot;string&quot;
		},
		&quot;fam8&quot;: {},
		&quot;fam9&quot;: {},
		&quot;fam10&quot;: {},
		&quot;fam11&quot;: {},
		&quot;fam12&quot;: {},
		&quot;fam13&quot;: {},
		&quot;fam14&quot;: {},
		&quot;fam15&quot;: {},
		&quot;print&quot;: {},
		&quot;children&quot;: {},
		&quot;sisters&quot;: {},
		&quot;iso15924&quot;: {},
		&quot;iso15924 note&quot;: {},
		&quot;unicode&quot;: {},
		&quot;footnotes&quot;: {},
		&quot;note&quot;: {},
		&quot;direction&quot;: {},
		&quot;qid&quot;: {},
		&quot;ipa-note&quot;: {},
		&quot;direction comment&quot;: {},
		&quot;official script&quot;: {},
		&quot;region&quot;: {},
		&quot;engvar&quot;: {},
		&quot;romanised_from&quot;: {},
		&quot;romanized_from&quot;: {},
		&quot;language&quot;: {}
	},
	&quot;paramOrder&quot;: [
		&quot;bodystyle&quot;,
		&quot;type&quot;,
		&quot;SHtype&quot;,
		&quot;SHform&quot;,
		&quot;mode&quot;,
		&quot;name&quot;,
		&quot;altname&quot;,
		&quot;native_name&quot;,
		&quot;imagestyle&quot;,
		&quot;sample&quot;,
		&quot;image size&quot;,
		&quot;imagesize&quot;,
		&quot;alt&quot;,
		&quot;captionstyle&quot;,
		&quot;caption&quot;,
		&quot;SHline&quot;,
		&quot;typedesc&quot;,
		&quot;languages&quot;,
		&quot;creator&quot;,
		&quot;date&quot;,
		&quot;SHdates&quot;,
		&quot;published&quot;,
		&quot;time&quot;,
		&quot;status&quot;,
		&quot;fam1&quot;,
		&quot;family&quot;,
		&quot;fam2&quot;,
		&quot;fam3&quot;,
		&quot;fam4&quot;,
		&quot;fam5&quot;,
		&quot;fam6&quot;,
		&quot;fam7&quot;,
		&quot;fam8&quot;,
		&quot;fam9&quot;,
		&quot;fam10&quot;,
		&quot;fam11&quot;,
		&quot;fam12&quot;,
		&quot;fam13&quot;,
		&quot;fam14&quot;,
		&quot;fam15&quot;,
		&quot;print&quot;,
		&quot;children&quot;,
		&quot;sisters&quot;,
		&quot;iso15924&quot;,
		&quot;iso15924 note&quot;,
		&quot;unicode&quot;,
		&quot;footnotes&quot;,
		&quot;note&quot;,
		&quot;qid&quot;,
		&quot;direction&quot;,
		&quot;direction comment&quot;,
		&quot;ipa-note&quot;,
		&quot;official script&quot;,
		&quot;region&quot;,
		&quot;engvar&quot;,
		&quot;romanised_from&quot;,
		&quot;romanized_from&quot;,
		&quot;language&quot;
	],
	&quot;description&quot;: &quot;Information box about a writing system&quot;
}
&lt;/templatedata&gt;
{{cob}}

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
&lt;!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --&gt;
[[Category:Writing system templates]] 
[[Category:Language infobox templates|Writing System]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>begeb6ekn8br6bdmpp3tn308a56y62c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140729</id>
    <revision>
      <id>775343</id>
      <parentid>597442</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T22:28:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>156</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:HimmatSinghShergill3.jpg|HimmatSinghShergill3.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Krd|Krd]] because: No permission since 19 November 2024.</comment>
      <origin>775343</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2968" sha1="q7c7uhss4agcaavmyknzyg7fhrjubtq" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder 
|name = Himmat Singh Shergill
| birth_date    = &lt;!-- {{birth date and age|df=yes|YYYY|MM|DD}} --&gt;
|birth_place = [[Amritsar]]
|image =
|parents = Shamsher Singh Shergill
|occupation = Lawyer {{*}} Politician
|nationality =  {{flag|India}}
|education = [[Bachelor of Arts|BA]], [[LLB]]
|alma_mater =  [[Lawrence School Sanawar]]
|party = [[Aam Aadmi Party]]
|residence =  [[Chandigarh]]
 &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://myneta.info/punjab2017/candidate.php?candidate_id=91|title=Himmat Singh Shergill(AAP):Constituency- MAJITHA(AMRITSAR) - Affidavit Information of Candidate|website=Myneta.info|accessdate=30 March 2018}}&lt;/ref&gt;
|known_for =   
}}
'''ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ''' ਪੰਜਾਬ,ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਵਕੀਲ ਹੈ। ਉਹ [[ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ]] ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://m.hindustantimes.com/chandigarh/anandpur-sahib-aap-names-himmat-singh-shergill/story-Qtq5PWyZkcaHWpzVTyPKZM.html|title=Anandpur Sahib: AAP names Himmat Singh Shergill|date=18 March 2014|website=Hindustantimes.com|access-date=30 March 2018}}&lt;/ref&gt;

ਉਸਨੇ ਲਾਰੈਂਸ ਸਕੂਲ ਸਨਾਵਰ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਚਲਾ ਗਿਆ। &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.yespunjab.com/punjab/news/item/82375-congress-mlas-slam-aap-leader-shergill-for-targeting-amarinder-ask-him-to-recall-past#|title=Archived copy|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305192503/http://www.yespunjab.com/punjab/news/item/82375-congress-mlas-slam-aap-leader-shergill-for-targeting-amarinder-ask-him-to-recall-past#|archive-date=5 March 2016|access-date=27 May 2018}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.myneta.info/ls2014/candidate.php?candidate_id=6108|title=Himmat Singh Shergill(AAP):Constituency- ANANDPUR SAHIB(PUNJAB) - Affidavit Information of Candidate|website=Myneta.info|access-date=27 July 2018}}&lt;/ref&gt; ਉਹ 2014 ਅਤੇ 2017 ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਲੜਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਕਰੀਅਰ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 2014 ਤੋਂ 2017 ਤੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਲਈ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.mapsofindia.com/parliamentaryconstituencies/punjab/anandpur.html|title=Anandpur Sahib Parliamentary Constituency Map, Election Results and Winning MP|website=Mapsofindia.com|access-date=27 July 2018}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>q7c7uhss4agcaavmyknzyg7fhrjubtq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ (ਕ੍ਰਿਕਟਰ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>142915</id>
    <revision>
      <id>775385</id>
      <parentid>762044</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:00:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775385</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10952" sha1="gmmf286p48w6qww8iwnshq0cw3xsp95" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''Arshdeep Singh Aulakh''' (born 5 February 1999) is an  Indian professional [[cricket]]er who plays for the [[India national cricket team]].&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; In Indian domestic cricket, he plays for [[Punjab cricket team (India)|Punjab]] and for [[Punjab Kings]] in the [[Indian Premier League]]. Arshdeep is a left-arm [[medium-fast bowler]].&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; He was an integral member of the Indian team that won the [[2024 T20 World Cup]], and was the joint-highest wicket taker of the tournament. Singh was also member of the Indian [[2018 Under-19 Cricket World Cup|U-19 World cup 2018]] winning squad.

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

== ਹਵਾਲੇ ==</text>
      <sha1>gmmf286p48w6qww8iwnshq0cw3xsp95</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775386</id>
      <parentid>775385</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775386</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11762" sha1="h8jb9c83gp8mlvbganluipvsqypq4wv" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਭਾਰਤੀ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਅਤੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ [[ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਅੰਡਰ-19 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2018 ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Arshdeep Singh|ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ}}
* {{ESPNcricinfo|id=1125976}}
* {{Instagram|_arshdeep.singh__}}</text>
      <sha1>h8jb9c83gp8mlvbganluipvsqypq4wv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775387</id>
      <parentid>775386</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:07:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਜਨਮ 1999]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775387</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11804" sha1="p14s6mvjezbb7cpml2rjfu8fjap50j9" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਭਾਰਤੀ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਅਤੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ [[ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਅੰਡਰ-19 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2018 ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Arshdeep Singh|ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ}}
* {{ESPNcricinfo|id=1125976}}
* {{Instagram|_arshdeep.singh__}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1999]]</text>
      <sha1>p14s6mvjezbb7cpml2rjfu8fjap50j9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775388</id>
      <parentid>775387</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:07:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775388</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11859" sha1="gpxn459zhjnyaql5yzc7c933o7ky5yh" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਭਾਰਤੀ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਅਤੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ [[ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਅੰਡਰ-19 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2018 ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Arshdeep Singh|ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ}}
* {{ESPNcricinfo|id=1125976}}
* {{Instagram|_arshdeep.singh__}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1999]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>gpxn459zhjnyaql5yzc7c933o7ky5yh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775389</id>
      <parentid>775388</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:08:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775389</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11939" sha1="9xb8pb7ix34pf53je7hgcq4mpeles40" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਭਾਰਤੀ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਅਤੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ [[ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਅੰਡਰ-19 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2018 ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Arshdeep Singh|ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ}}
* {{ESPNcricinfo|id=1125976}}
* {{Instagram|_arshdeep.singh__}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1999]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]</text>
      <sha1>9xb8pb7ix34pf53je7hgcq4mpeles40</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775390</id>
      <parentid>775389</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:08:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775390</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12076" sha1="7jt70l9fcv3g7ufvsj5i7za8mjqjzuj" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਭਾਰਤੀ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਅਤੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ [[ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਅੰਡਰ-19 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2018 ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Arshdeep Singh|ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ}}
* {{ESPNcricinfo|id=1125976}}
* {{Instagram|_arshdeep.singh__}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1999]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]</text>
      <sha1>7jt70l9fcv3g7ufvsj5i7za8mjqjzuj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775391</id>
      <parentid>775390</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>added [[Category:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]] using [[WP:HC|HotCat]]</comment>
      <origin>775391</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12177" sha1="d3nm7dekntwhg9rz7qrfq5wzqxa0jod" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਭਾਰਤੀ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਅਤੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ [[ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਅੰਡਰ-19 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2018 ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Arshdeep Singh|ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ}}
* {{ESPNcricinfo|id=1125976}}
* {{Instagram|_arshdeep.singh__}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1999]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]</text>
      <sha1>d3nm7dekntwhg9rz7qrfq5wzqxa0jod</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775395</id>
      <parentid>775391</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T09:40:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775395</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12178" sha1="gaih87ptq2chfu7pfko6o92ty2rua2h" xml:space="preserve">{{Infobox cricketer
|              name = ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ
|             image = Prime Minister Of Bharat Shri Narendra Damodardas Modi with Arshdeep Singh Family (Cropped).jpg
|           caption = ਅਰਸ਼ਦੀਪ 2024 ਵਿੱਚ
|           country = ਭਾਰਤ
|          fullname = 
|        birth_date = {{birth date and age|1999|2|5|df=yes}}
|       birth_place = [[ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ|ਗੁਨਾ]], [[ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], ਭਾਰਤ
|            height = 6 ft 3 in&lt;ref&gt;{{cite news |title=Arshdeep Singh: KXIP's young man for the tough jobs |url=https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |access-date=14 November 2021 |work=The Indian Express |date=11 November 2020 |language=en |archive-date=14 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211114142541/https://indianexpress.com/article/sports/ipl/arshdeep-singh-kxips-young-man-for-the-tough-jobs-6883183/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Raj |first1=Pratyush |title=Arshdeep Singh and Harpreet Brar picked for India U-23 squad against Bangladesh |url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/news/arshdeep-singh-and-harpreet-brar-picked-for-india-u-23-squad-against-bangladesh/articleshow/70758438.cms |access-date=14 November 2021 |work=The Times of India |date=20 August 2019 |language=en}}&lt;/ref&gt;
|            batting = ਖੱਬਾ-ਹੱਥ
|            bowling = ਖੱਬੀ-ਬਾਂਹ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ|ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼]]
|               role = ਗੇਂਦਬਾਜ਼
|              club1 = [[ਪੰਜਾਬ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ (ਭਾਰਤ)|ਪੰਜਾਬ]]
|              year1 = 2018/19–ਵਰਤਮਾਨ
|              club2 = [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]]
|              year2 = 2019–ਵਰਤਮਾਨ
|              club3 = ਕੈਂਟ
|              year3 = 2023
|      international = true
|  internationalspan = 2022–ਵਰਤਮਾਨ
|            onetest = 
|      testdebutdate = 
|      testdebutyear = 
|   testdebutagainst = 
|            testcap = 
|       lasttestdate = 
|       lasttestyear = 
|    lasttestagainst =

|    odidebutagainst = ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ
|       odidebutdate = 25 ਨਵੰਬਰ
|       odidebutyear = 2022
|             odicap = 248
|        lastodidate = 17 ਦਸੰਬਰ
|        lastodiyear = 2023
|     lastodiagainst = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ
|           odishirt =

|      T20Idebutdate = 7 ਜੁਲਾਈ
|      T20Idebutyear = 2022
|   T20Idebutagainst = ਇੰਗਲੈਂਡ
|            T20Icap = 99
| lastT20Idate       = 29 ਜੂਨ
| lastT20Iyear       = 2024
| lastT20Iagainst    = ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ

| columns            = 4
| column1           = [[ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਓਡੀਆਈ]]
| matches1           = 6
| runs1              = 34
| bat avg1           = 17.0
| 100s/50s1          = 0/0
| top score1         = 18
| deliveries1        = 241
| wickets1           = 10
| bowl avg1          = 18.4
| fivefor1           = 1
| tenfor1            = 0
| best bowling1      = 5/37
| catches/stumpings1 = 0/–

| column2           = [[ਟਵੰਟੀ20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ|ਟੀ20ਆਈ]]
| matches2           = 55
| runs2              = 47
| bat avg2           = 9.25
| 100s/50s2          = 0/0
| top score2         = 12
| deliveries2        = 1138
| wickets2           = 86
| bowl avg2          = 18.27
| fivefor2           = 0
| tenfor2            = 0
| best bowling2      = 4/9
| catches/stumpings2 = 15/–

| column3            = [[ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਿਕਟ|FC]]
| matches3           = 16
| runs3              = 191
| bat avg3           = 10.61
| 100s/50s3          = 0/0
| top score3         = 36
| deliveries3        = 2922
| wickets3           = 49
| bowl avg3          = 31.97
| fivefor3           = 1
| tenfor3            = 0
| best bowling3      = 5/33
| catches/stumpings3 = 6/–

| column4            = [[ਲਿਸਟ ਏ ਕ੍ਰਿਕਟ|LA]]
| matches4           = 20
| runs4              = 26
| bat avg4           = 6.50
| 100s/50s4          = 0/0
| top score4         = 9
| deliveries4        = 897
| wickets4           = 21
| bowl avg4          = 35.19
| fivefor4           = 0
| tenfor4            = 0
| best bowling4      = 4/30
| catches/stumpings4 = 4/–
| date               = 22 ਦਸੰਬਰ
| year               = 2023
| source             = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html ESPNcricinfo
| medaltemplates = &lt;!--MENTION HOST NATIONS FOR TEAM SPORTS--&gt;
{{MedalSport|ਪੁਰਸ਼ [[ਕ੍ਰਿਕਟ]]}}
{{MedalCountry|{{cr|IND}}}}
{{MedalCompetition|[[ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]]}}
{{Medal|W|[[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਵੈਸਟ ਇੰਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ]]|}}
{{MedalCompetition|ਆਈਸੀਸੀ ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ}}
{{Medal|W|2018 ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ|}}
{{MedalCompetition|[[ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਕਟ|ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ]]}}
{{MedalGold|[[2022 ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ|2022 ਹਾਂਗਜ਼ੂ]]|ਟੀਮ}}
}}
'''ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਔਲਖ''' (ਜਨਮ 5 ਫਰਵਰੀ 1999) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ [[ਕ੍ਰਿਕਟ|ਕ੍ਰਿਕਟਰ]] ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ਭਾਰਤੀ ਘਰੇਲੂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਅਤੇ [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ ਕਿੰਗਜ਼]] ਲਈ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ [[ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼]] ਹੈ।&lt;ref name=&quot;Bio&quot;&gt;{{Cite web |title=Arshdeep Singh |url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180601053408/http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/1125976.html |archive-date=1 June 2018 |access-date=19 September 2018 |work=ESPNcricinfo}}&lt;/ref&gt; ਉਹ [[2024 ਆਈਸੀਸੀ ਪੁਰਸ਼ ਟੀ20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ|2024 ਟੀ-20 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ]] ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸੰਯੁਕਤ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਅੰਡਰ-19 ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ 2018 ਦੀ ਜੇਤੂ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ।

== ਜੀਵਨ ==
ਉਸਨੇ 19 ਸਤੰਬਰ 2018 ਨੂੰ 2018-19 [[ਵਿਜੇ ਹਜ਼ਾਰੇ ਟਰਾਫੀ]] ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/vijay-hazare-trophy-2018-19-1156772/himachal-pradesh-vs-punjab-elite-group-a-1156787/full-scorecard|title=vijay-hazara-trophy-2018-19}}&lt;/ref&gt; ਆਪਣੇ ਲਿਸਟ ਏ ਡੈਬਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੂੰ 2018 ਅੰਡਰ-19 ਕ੍ਰਿਕਟ ਵਿਸ਼ਵ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/prithvi-shaw-to-lead-india-in-under-19-world-cup-1128314|title=under-19-world-cup-}}&lt;/ref&gt;

ਦਸੰਬਰ 2018 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ [[ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ]] ਨੇ 2019 [[ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ]] ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਿਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ 16 ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਨੂੰ 2019 ਇੰਡੀਅਨ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗਜ਼ ਇਲੈਵਨ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣਾ ਟੀ-20 ਡੈਬਿਊ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/ipl-2019-1165643/kings-xi-punjab-vs-rajasthan-royals-32nd-match-1178407/full-scorecard|title=32nd match ipl 2019 score card}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ-ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਕਟ ਲੈਣ ਵਾਲਾ  ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.iplt20.com/stats/2021/most-wickets|title=most wicket in ipl 2021}}&lt;/ref&gt;ਨਵੰਬਰ 2019 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2019 ਏਸੀਸੀ ਉਭਰਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਏਸ਼ੀਆ ਕੱਪ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.india.com/sports/arshdeep-singh-is-gold-dust-big-prospect-for-future-mark-butcher-4980464/|title=india.com report on arshdeep singh}}&lt;/ref&gt;ਉਸਨੇ 25 ਦਸੰਬਰ 2019 ਨੂੰ 2019-20 ਰਣਜੀ ਟਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ [[ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਪੰਜ ਨੈੱਟ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਮਾਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੌਰੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦੋ ਟੀ-20 ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਟੀ20) ਮੈਚਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਈ 2022 ਵਿੱਚ,ਅਰਸ਼ਦੀਪ  ਸਿੰਘ ਨੂੰ [[ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ]] ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ, ਉਸ ਨੂੰ [[ਆਇਰਲੈਂਡ ਕ੍ਰਿਕਟ ਟੀਮ|ਆਇਰਲੈਂਡ]] ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਦੋ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ T20 ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ 2023 ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ [[ਸਾਊਥ ਅਫਰੀਕਾ]] ਦੌਰੇ ਲਈ ਟੀਮ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ 3 ਮੈਚਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 10 ਵਿਕਟਾਂ ਝਟਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿਚ 5 ਵਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਲੇਅਰ ਆਫ ਦਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

==ਨੋਟਸ==
{{notelist}}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{reflist}}

==ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ==
{{commons category|Arshdeep Singh|ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸਿੰਘ}}
* {{ESPNcricinfo|id=1125976}}
* {{Instagram|_arshdeep.singh__}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1999]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ ਦਿਨਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖਿਡਾਰੀ]]</text>
      <sha1>gaih87ptq2chfu7pfko6o92ty2rua2h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Punjab, India</title>
    <ns>10</ns>
    <id>150180</id>
    <revision>
      <id>775384</id>
      <parentid>696763</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:45:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775384</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3236" sha1="5xt130t9m6f1wf7vun6wmozjnkxj0z6" xml:space="preserve">{{Navbox
| name      = Punjab, India
| title     = [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ]] ਦਾ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼|ਰਾਜ]]
| state     = {{{state|&lt;includeonly&gt;autocollapse&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;expanded&lt;/noinclude&gt;}}}
| image     = [[File:Punjab in India.png|50px]]
| listclass = hlist

| above = [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਰਾਜਧਾਨੀ]]: '''[[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]]'''

|group1=ਇਲਾਕੇ
|list1=[[ਮਾਝਾ]] &amp;bull; [[ਮਾਲਵਾ (ਪੰਜਾਬ)|ਮਾਲਵਾ]] &amp;bull; [[ਦੋਆਬਾ]]

|group2=[[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ|ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]]
|list2=[[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] &amp;bull; [[ਬਰਨਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਰਨਾਲਾ]] &amp;bull; [[ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਬਠਿੰਡਾ]] &amp;bull; [[ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ]] &amp;bull; [[ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ]] &amp;bull; [[ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ]] &amp;bull; [[ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ]] &amp;bull; [[ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ]] &amp;bull; [[ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ]] &amp;bull; [[ਜਲੰਧਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਜਲੰਧਰ]] &amp;bull; [[ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਕਪੂਰਥਲਾ]] &amp;bull; [[ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਲੁਧਿਆਣਾ]] &amp;bull; [[ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਭਾਰਤ|ਮਾਨਸਾ]] &amp;bull; [[ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੋਗਾ]] &amp;bull; [[ਅਜੀਤਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਅਜੀਤਗੜ੍ਹ]] &amp;bull; [[ਮੁਕਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮੁਕਤਸਰ]] &amp;bull; [[ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ]] &amp;bull; [[ਪਟਿਆਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਪਟਿਆਲਾ]] &amp;bull; [[ਪਠਾਨਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਪਠਾਨਕੋਟ]] &amp;bull; [[ਰੂਪਨਗਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਰੂਪਨਗਰ]] &amp;bull; [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ]] &amp;bull; [[ਤਰਨਤਾਰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਤਰਨਤਾਰਨ]] &amp;bull; [[ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ]]

|group3 = ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ
|list3 = [[ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ]] &amp;bull; [[ਬਠਿੰਡਾ]] &amp;bull; [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]] &amp;bull; [[ਜਲੰਧਰ]] &amp;bull; [[ਲੁਧਿਆਣਾ]] &amp;bull; [[ਪਟਿਆਲਾ]]

}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation|content=
{{Align|right|{{Check completeness of transclusions}}}}
{{collapsible option}}
}}
{{Indian state templates}}
[[Category:ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਫਰਮੇ]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>5xt130t9m6f1wf7vun6wmozjnkxj0z6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਹਮਦਪੁਰ ਸੰਗਰੂਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>165873</id>
    <revision>
      <id>775357</id>
      <parentid>675057</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T07:07:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gurtej Chauhan</username>
        <id>27423</id>
      </contributor>
      <origin>775357</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="647" sha1="svr4r95d09geis9lau65mpffjciswg4" xml:space="preserve">[[ਤਸਵੀਰ:ਪਿੰਡ_ਮਾਹਮਦਪੁਰ.jpg|thumb|ਪਿੰਡ ਮਾਹਮਦਪੁਰ]]
'''ਮਹਮਦਪੁਰ''' [[ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ]] ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਲਗਦੇ ਪਿੰਡ ਅਲੀਪੁਰ ਖਾਲਸਾ, ਟਿੱਬਾ, ਬੜੀ, ਕੁਠਾਲਾ, ਰੜ, ਪੰਜਗਰਾਈਂਆਂ ਹਨ। ਇਹ [[ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ]] ਤੋਂ 16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ।

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ]]</text>
      <sha1>svr4r95d09geis9lau65mpffjciswg4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਵਨਾ ਝਾਅ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>187510</id>
    <revision>
      <id>775345</id>
      <parentid>760255</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T01:04:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>156</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Bhawana_Jha.jpg|Bhawana_Jha.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Yann|Yann]] because: Copyright violation, see [[:c:Commons:Licensing|]].</comment>
      <origin>775345</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3936" sha1="gfhk8vb4x40n5olfbq7wcu5we1ml2my" xml:space="preserve">{{Infobox officeholder
| name                = ਭਾਵਨਾ ਝਾਅ
| year                = 
| date                = 
| footnotes           = 
| website             = 
| spouse              = 
| death_place         = 
| death_date          = 
| residence           = 
| birth_place         = 
| birth_date          = {{birth date and age|1973|12|03|df=yes}}
| party               = [[ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ]]
| office              = [[ਬਿਹਾਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]]
| termend2            = 
| termstart2          = 
| successor1          = 
| predecessor1        = 
| termend1            = 
| termstart1          = 
| office1             = 
| predecessor         = 
| primeminister       = 
| constituency        = ਬੇਨੀਪੱਤੀ
| term_end            = 2020
| term_start          = 2015
| source              = 
| image               =
| caption             = 
}}

'''ਭਾਵਨਾ ਝਾਅ''' ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ [[ਬਿਹਾਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ]] ਮੈਂਬਰ ਸੀ&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bhawana Jha Election Result Benipatti Assembly (Vidhan Sabha) |url=https://www.news18.com/bihar-assembly-elections-2020/bhawana-jha-benipatti-candidate-s04a032c02 |access-date=2020-11-10 |website=News18 |language=en}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਬੇਨੀਪੱਤੀ (ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ) ਤੋਂ ਖੜੀ ਹੋਈ&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bihar Vidhan Sabha/Know your MLA |url=http://vidhansabha.bih.nic.in/Knowyourmla.html |access-date=2020-04-23 |website=vidhansabha.bih.nic.in}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=1970-01-01 |title=MLA भावना झा का बड़ा आरोप, मधुबनी में VIP प्रत्याशी ने खरीदा था टिकट |url=https://hindi.news18.com/news/bihar/madhubani-mla-bhavna-jha-big-allegation-on-vikassheel-insan-party-vip-candidate-from-madhubani-nodvkj-2042428.html |access-date=2020-04-23 |website=News18 India}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=हिंदी खबर, Latest News in Hindi, हिंदी समाचार, ताजा खबर |url=https://www.patrika.com/patna-news/bihar-congress-mla-bhavna-jha-took-selfie-on-bus-accident-sopt-2338245/ |access-date=2020-04-23 |website=Patrika News |language=hindi}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=बिहार: दुर्घटना स्थल पर MLA ने ली सेल्फी, सोशल मीडिया पर फूटा गुस्सा |url=https://aajtak.intoday.in/story/congress-mla-bhavna-jha-took-selfie-on-accident-sopt-in-madhubani-photo-viral-1-889055.html |access-date=2020-04-23 |website=aajtak.intoday.in |language=hi}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Kumar |first=Madan |date=May 6, 2018 |title=Congress suspends Shakeel Ahmad, Benipatti MLA Bhavana Jha |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/patna/congress-suspends-shakeel-benipatti-mla-bhavana-jha/articleshow/69190227.cms |access-date=2020-04-23 |website=The Times of India |language=en}}&lt;/ref&gt; ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੀਨੀਅਰ [[ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ|ਬੀਜੇਪੀ]] ਆਗੂ ਵਿਨੋਦ ਨਰਾਇਣ ਝਾਅ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=भावना झा - बेनीपट्टी विधानसभा चुनाव 2020 परिणाम |url=https://www.amarujala.com/election/vidhan-sabha-elections/bihar/candidates/bhawana-jha-inc-2020-benipatti-32-bihar |access-date=2021-06-30 |website=Amar Ujala |language=hi}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1973]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨ]]</text>
      <sha1>gfhk8vb4x40n5olfbq7wcu5we1ml2my</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਾਧਨਾ ਮਹਿਲਾ ਸੰਘ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191090</id>
    <revision>
      <id>775441</id>
      <parentid>774763</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11396" sha1="e7n4jnppkukbv02k9n44dx5a6j7vx55" xml:space="preserve">{{Infobox organization
| name = ਸਾਧਨਾ ਮਹਿਲਾ ਸੰਘ
| formation = {{start date and age|2011}}
| full_name = 
| native name = &lt;!-- organization's name in its local language --&gt;
| native_name_lang = &lt;!-- required ISO 639-1 code of the above native language --&gt;
| logo = 
| logo_size = 
| logo_alt = 
| logo_caption = 
| image = Sadhana Mahila Sangha, Karnataka (cropped).jpg
| image_size = 
| alt = &lt;!-- see [[WP:ALT]] --&gt;
| caption = ਮਹਿਲਾ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ
| map = &lt;!-- map image --&gt;
| map_size = &lt;!-- defaults to 250px --&gt;
| map_alt = 
| map_caption = 
| map2 = &lt;!-- 2nd map image, if required --&gt;
| abbreviation = 
| nickname = 
| named_after = 
| pronounce = 
| pronounce ref = 
| pronounce comment = 
| pronounce 2 = 
| predecessor = 
| merged = &lt;!-- any other organization(s) which it was merged into --&gt;
| successor = 
| founder = &lt;!-- or |founders = --&gt;
| founding_location = 
| type = &lt;!-- e.g., [[Nonprofit organization|Nonprofit]], [[Non-governmental organization|NGO]], etc. --&gt;
| tax_id = &lt;!-- or |vat_id = (for European organizations) --&gt;
| registration_id = &lt;!-- for non-profits --&gt;
| status = &lt;!-- legal status and/or description (company, charity, foundation, etc.) --&gt;
| purpose = &lt;!-- or |focus = --&gt;&lt;!-- humanitarian, activism, peacekeeping, etc. --&gt;
| professional_title = &lt;!-- for professional associations --&gt;
| headquarters = 
| location_city = ਬੰਗਲੌਰ
| location_country = ਭਾਰਤ
| coordinates = &lt;!-- {{coord|LAT|LON|display=inline,title}} --&gt;
| origins = 
| services = 
| membership = &lt;!-- number of members --&gt;
| sec_gen = ਗੀਤਾ ਐੱਮ.&lt;ref name=law&gt;{{Cite web|date=2020-05-15|title=Sex workers stare at bleak future|url=https://www.deccanherald.com/metrolife/metrolife-your-bond-with-bengaluru/sex-workers-stare-at-bleak-future-838075.html|access-date=2021-01-23|website=Deccan Herald|language=en}}&lt;/ref&gt;
| main_organ = &lt;!-- or |publication = --&gt;&lt;!-- organization's principal body (assembly, committee, board, etc.) or publication --&gt;
| parent_organization = &lt;!-- or |parent_organisation = --&gt;
| budget = 
| budget_year = 
| revenue = 
| revenue_year = 
| staff = 
| awards = [[ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]]
| website = &lt;!-- {{URL|example.com}} --&gt;
| remarks = 
| footnotes = 
| bodystyle = 
}}

'''ਸਾਧਨਾ ਮਹਿਲਾ ਸੰਘ''' [[ਬੰਗਲੌਰ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ [[ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ|ਐਨਜੀਓ]] ਹੈ ਜੋ [[ਕਾਮ ਕਰਮੀ|ਸੈਕਸ ਵਰਕਰਾਂ]] ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। [[ਕੋਰੋਨਾਵਾਇਰਸ ਮਹਾਮਾਰੀ 2019|ਕਰੋਨਾਵਾਇਰਸ ਬਿਮਾਰੀ 2019]] ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈਕਸ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਦੇਣਾ ਪਿਆ ਜੋ ਹੁਣ ਗਾਹਕ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਸਨ। 

== ਇਤਿਹਾਸ ==
ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਗਠਨ 2011 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 2013 ਵਿੱਚ ਰਜਿਸਟਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੈਕਸ ਵਰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Reddy |first=Y. Maheswara |date=2020-03-24 |title=Fear of coronavirus keeps clients away |url=https://bangaloremirror.indiatimes.com/bangalore/others/fear-of-coronavirus-keeps-clients-away/articleshow/74783696.cms |access-date=2021-01-23 |website=Bangalore Mirror |language=en}}&lt;/ref&gt; ਸਾਧਨਾ ਮਹਿਲਾ ਸੰਘ ਦੀ ਸਕੱਤਰ ਐਮ. ਗੀਤਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ|ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ]] ਦਾ 2009 ਦਾ ਇੱਕ ਫੈਸਲਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਥਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਬਦਲਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ HIV ਵਰਗੇ ਜੋਖਮਾਂ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਐਨਜੀਓ ਹਰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੈਕਸ ਵਰਕਰਾਂ ਲਈ ਐੱਚਆਈਵੀ ਟੈਸਟਿੰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਟੈਸਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਡੋਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਟੈਸਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੈਕਸ ਕੰਮ ਛੱਡਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਜੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਘਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਐਨਜੀਓ ਇਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2019-03-13 |title=Chigurida Badaku: Sadhana Mahila Sangha Works To Protect HIV+ Sex Workers From Endless Cycles of Harassment |url=https://radio-active.in/2019/03/13/chigurida-badaku-sadhana-mahila-sangha-works-to-protect-hiv-sex-workers-from-endless-cycles-of-harassment/ |access-date=2021-01-23 |website=Radio Active CR 90.4 MHz |language=en |archive-date=2021-01-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210124004127/https://radio-active.in/2019/03/13/chigurida-badaku-sadhana-mahila-sangha-works-to-protect-hiv-sex-workers-from-endless-cycles-of-harassment/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== ਕੋਰੋਨਾਵਾਇਰਸ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ==
ਮਾਰਚ 2020 ਤੱਕ ਸੈਕਸ ਵਰਕਰ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬੱਸਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਗਾਹਕ ਵਾਇਰਸ ਫੜਨ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੈਕਸ ਵਰਕਰਾਂ ਕੋਲ ਭੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਭੋਜਨ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਵਿੱਚ 1,000 ਸੈਕਸ ਵਰਕਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 55% ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਸੈਕਸ ਵਰਕਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗਾਹਕ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਦੋ ਵਕਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਾਹਕ ਆਪਣੀ ਦੂਰੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਕਦੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਉਪਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਲਈ ਭੁਗਤਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੋਪਨੀਯਤਾ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਰਾਏ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Reddy |first=Y. Maheswara |date=2020-03-24 |title=Fear of coronavirus keeps clients away |url=https://bangaloremirror.indiatimes.com/bangalore/others/fear-of-coronavirus-keeps-clients-away/articleshow/74783696.cms |access-date=2021-01-23 |website=Bangalore Mirror |language=en}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFReddy2020&quot;&gt;Reddy, Y. Maheswara (24 March 2020). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ਸਾਧਨਾ ਮਹਿਲਾ ਸੰਘ ਵੱਲੋਂ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਈ 2020 ਤੱਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੇ ਚਾਰ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ।  ਇੱਕ ਵਰਕਰ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਐੱਚਆਈਵੀ ਨਾਲ ਉਹ ਕੰਡੋਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਨਹੀਂ ਪਹਿਨ ਸਕਦੇ।

== ਅਵਾਰਡ ==
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ [[ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ]]&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Nari Shakti Awardees- Sadhana Mahila Sangha, Karnataka {{!}} Ministry of Women &amp; Child Development |url=https://wcd.nic.in/nari-shakti-awardees-sadhana-mahila-sangha-karnataka |access-date=2021-01-23 |website=wcd.nic.in}}&lt;/ref&gt; ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਹੋਣ 'ਤੇ ਪੂਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗਰੁੱਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ( [[ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ]] ) ਵਿਖੇ [[ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹਿਲਾ ਦਿਵਸ]], 2017 'ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ [[ਪ੍ਰਣਬ ਮੁਖਰਜੀ]] ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ 31 ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Service |first=Tribune News |title=Prez honours 31 with Nari Shakti Puraskar on Women’s Day |url=https://www.tribuneindia.com/news/archive/nation/prez-honours-31-with-nari-shakti-puraskar-on-womens-day-374536 |access-date=2021-01-23 |website=Tribuneindia News Service |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਜੈਤਾ]]</text>
      <sha1>e7n4jnppkukbv02k9n44dx5a6j7vx55</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਅਭੋਗੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191138</id>
    <revision>
      <id>775440</id>
      <parentid>774725</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:33:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13380" sha1="kvk5iwij1i6pk5xbceyj0xgaqfaoc3n" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਰਾਗ &quot;ਅਭੋਗੀ&quot; ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ '''&quot;ਅਭੋਗੀ&quot;''' ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਉੱਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਬਦਲਾਵ ਨਾਲ '''&quot;ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ&quot;''' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਭੋਗੀ ਤੇ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਦੋੰਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

'''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਦਾ ਪਰਿਚੈ&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;''' :-

ਮੇਲ -22 ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ

ਜਾਤੀ -ਔਡਵ-ਔਡਵ 

ਆਰੋਹਣ- ਸ ਰੇ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਸੰ 

ਅਵਰੋਹਣ-ਸੰ ਧ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ 

ਜੀਵ ਸੁਰ -&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; 

ਛਾਇਆ ਸੁਰ -ਧ 

ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਰਾਗ -ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ 

'''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ''' ( {{IAST|Ābhōgi}} ) ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ [[ਰਾਗ]] ਹੈ ਅਤੇ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਇਸਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। {{Sfn|Bor|Rao|1999}} ਇਹ ਇੱਕ ਔਡਵ ਜਾਤੀ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।  ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਉਤਪਤ ਪੈਮਾਨਾ ( ''ਜਨਿਆ'' ਰਾਗ) ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੱਤ ''[[ਸੁਰ]]''  (ਸੰਗੀਤ ਨੋਟ) ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ  ਹਨ। ''ਅਭੋਗੀ ਨੂੰ'' ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ|ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਥਾਟ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।  

'''&lt;big&gt;&lt;u&gt;ਸਿਧਾਂਤ&lt;/u&gt;&lt;/big&gt;''' ;-
[[ਤਸਵੀਰ:Abhogi_scale.svg|thumb|300x300px| ''ਅਭੋਗੀ'' ਸਕੇਲ ਤੇ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ]]
 ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਇੱਕ ਸਮਮਿਤੀ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ''ਪੰਚਮਮ'' ਅਤੇ ''ਨਿਸ਼ਦਮ'' ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸਨੂੰ ਔਡਵ-ਔਡਵ ਰਾਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,   ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ 5 ਨੋਟ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ -ਅਵਰੋਹਣ ਦੀ ਬਣਤਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:-

ਆਰੋਹਣ- ਸ ਰੇ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਸੰ

ਅਵਰੋਹਣ-ਸੰ ਧ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਰੇ ਸ
ਵਰਤੇ ਗਏ ਨੋਟ ਹਨ ''ਸ਼ਡਜਮ, ਚਥੁਸਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸਾਧਨਾ ਗੰਧਰਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮ ਅਤੇ ਚਥੁਸਰੁਤੀ ਧੈਵਥਮ'' । ''ਅਭੋਗੀ ਨੂੰ'' 22ਵਾਂ ''ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ'' ਰਾਗ, ''ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਯਾ'' ਦਾ ''ਜਨਯ'' ਰਾਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ''ਪੰਚਮ'' ਅਤੇ ''ਨਿਸ਼ਦਮ'' ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ''ਗੌਰੀਮਨੋਹਰੀ'' ਤੋਂ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

'''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਗ੍ਰੇਹਾ ਭੇਦਮ&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;''' &lt;big&gt;:-&lt;/big&gt;

ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ''ਸ਼ਡਜਮ'' ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸੰਬੰਧਿਤ ਨੋਟ ਦੀ ਥਿਰਕਣ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਅਭੋਗੀ ਦੇ ਸੁਰ, ਜਦੋਂ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਰਾਗਮ, ''ਵਲਾਜੀ'' ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਲਈ ''ਆਭੋਗੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ'' ਵੇਖੋ। 

ਪੀ.ਮੌਟਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਗ [[ਕਲਾਵਤੀ]] ਅਭੋਗੀ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ।  
 
'''&lt;u&gt;ਪੈਮਾਨੇ 'ਚ ਸਮਾਨਤਾ&lt;/u&gt;''' :-

* ''ਸ੍ਰੀਰੰਜਨੀ'' ਇੱਕ ਰਾਗਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ''ਅਭੋਗੀ'' ਵਿੱਚ ਨੋਟਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ''ਕੈਸ਼ਿਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸ ਰੇ ਗ ਮ ਧ ਨੀ ਸੰ -ਸੰ ਨੀ ਧ ਮ ਗ ਰੇ ਸ 
* ''ਸ਼ੁੱਧ ਸਵਾਰੀ'' ਇੱਕ ਰਾਗਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ''ਗੰਧਰਮ'' ਦੀ ਥਾਂ ''ਪੰਚਮ'' ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸ ਰੇ ਮ ਪ ਧ ਸੰ-ਸੰ ਨੀ ਧ ਪ ਮ ਰੇ ਸ 


'''&lt;big&gt;ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਰਚਨਾਵਾਂ:-&lt;/big&gt;'''

ਅਭੋਗੀ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ ਜੋ ਮੱਧਮ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਭੋਗੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:

* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ਆਦਿ ਤਾਲਾ ਵਿੱਚ ''ਨੰਨੂ ਬ੍ਰੋਵਾ ਨੀ ਕਿੰਤਾ ਤਮਸਾਮਾ'' {{Sfn|OEMI:A}}
* ''ਅਨੁਗਲਾਵੁ ਚਿੰਤ'', ਪੁਰੰਦਰ ਦਾਸਾ ਦੁਆਰਾ ''ਮਾਨਿਓਲਾਗਾਡੋ''
* ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼੍ਰੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਵਰਾਹਮ'' {{Sfn|OEMI:A}}
* ''ਸਭਾਪਤਿਕੁ ਵੇਰੁ ਦੈਵਮ'', [[ਤਾਲ (ਸੰਗੀਤ)|ਰੂਪਕਾ]] ਤਾਲਾ ਵਿੱਚ ਗੋਪਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤੀ ਦੁਆਰਾ {{Sfn|OEMI:A}}
* ਮੈਸੂਰ ਸਦਾਸ਼ਿਵ ਰਾਓ ਦੁਆਰਾ ਖੰਡਾ ਤ੍ਰਿਪੁਟਾ ਤਾਲਾ ਵਿੱਚ ''ਨੀਕੇਪੁਡੂ'' {{Sfn|OEMI:A}}
* ''ਏਵਰੀ ਬੋਧਨਾ'', ਪਟਨਮ ਸੁਬਰਾਮਣੀਆ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ''ਵਰਨਮ''{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2018}}&lt;/link&gt;&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (October 2018)&quot;&gt;ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;
* [[ਤਿਆਗਰਾਜ]] ਦੁਆਰਾ ''ਮਨਸੁ ਨਿਲਪਾ''{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2018}}&lt;/link&gt;&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (October 2018)&quot;&gt;ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;
* ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ''ਨੇਕਕੁਰੁਗੀ ਉਨਨੈ''{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2018}}&lt;/link&gt;&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (October 2018)&quot;&gt;ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;
* NS ਰਾਮਚੰਦਰਨ ਦੁਆਰਾ ''ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਗਣਪਤੇ'' 
* ਅੰਨਾਮਾਚਾਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ''ਮਨੁਜੁਦਾਈ ਪੁਟੀ''{{ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ|date=October 2018}}&lt;/link&gt;&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template Template-Fact&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''&lt;nowiki&gt;&lt;span title=&quot;This claim needs references to reliable sources. (October 2018)&quot;&gt;ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;


'''&lt;big&gt;&lt;u&gt;ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ&lt;/u&gt;&lt;/big&gt;'''&lt;big&gt;:-&lt;/big&gt;


ਇਸ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਰਾਗ ਨੂੰ [[ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ]] ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਸਨੂੰ '''ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ'''  ( {{IAST3|Abhogi Kānaḍā}}   ) ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ '''ਅਭੋਗੀ''' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਨੂੰ [[ਕਾਫੀ (ਥਾਟ)|ਕਾਫੀ]] [[ਥਾਟ]] ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ। {{Sfn|Bor|Rao|1999}} '''&lt;big&gt;{{Sfn|OEMI:AK}}&lt;/big&gt;'''

'''&lt;big&gt;ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਦਾ ਪਰਿਚੈ :-&lt;/big&gt;'''

* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਕਾਫੀ ਥਾਟ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ।'''
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ ਸੁਰ ਵਰਜਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਜਾਤੀ ਔਡਵ-ਔਡਵ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਦਾ ਵਾਦੀ ਸੁਰ ਮਧ੍ਯਮ ਤੇ ਸੰਵਾਦੀ ਸੁਰ ਸ਼ਡਜ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਦਾ ਗਾਉਣ-ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਵਿੱਚ ਗੰਧਾਰ ਕੋਮਲ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ ਲਗਦੇ ਹਨ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਦਾ  ਅਰੋਹ-ਸ ਰੇ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਧ ਸੰ 
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਦਾ ਅਵਰੋਹ-ਸੰ ਧ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਰੇ ਸ 
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਦੀ ਪਕੜ -ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ ਰੇ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt;  ਮ ਸਰੇ ਸ 
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਧੁਰ ਰਾਗ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਤੇ '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ''' ਵਿੱਚ  ਬਹੁਤ ਥੋੜਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ।'''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ''' ਨੂੰ '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਬਣਾਉਣ ਲਈ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਰੇ ਸ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਦਾ ਚਲਣ ਤਿੰਨਾਂ ਸਪਤਕਾਂ 'ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਖਿਆਲ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਠੁਮਰੀ ਨਹੀਂ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ।ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਅਲਾਪ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਧੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਅਭੋਗੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ''' ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਰਾਗ '''ਸ਼ਿਵਰੰਜ੍ਨੀ''' ਤੇ '''ਬਾਗੇਸ਼੍ਰੀ''' ਹਨ।              


'''&lt;big&gt;ਰਚਨਾਵਾਂ-&lt;/big&gt;'''

* [[ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ|ਰੇਦਾਸ]] ਦੁਆਰਾ ਇਕਤਾਲ ਵਿਚ ''ਪਰ ਗਯਾ ਚਹੈ ਸਭ ਕੋਇ''
* ਗਦਾਧਰ ਭੱਟ ਦੁਆਰਾ ਝਪਟਾਲ ਵਿੱਚ ''ਜਯਤੀ ਸਿਰੀ ਰਾਧਿਕੇ''
* ਝੁਮਰਾਤਲ ਵਿੱਚ ''ਏਕ ਬਰਾਜੋਰੀ ਕਰੇ ਸਾਂਈਆ''


'''&lt;big&gt;ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ&lt;/big&gt;'''


[[ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ (ਗਾਇਕ)|ਅਮੀਰ ਖਾਨ]], ਰਾਗਸ ਬਿਲਾਸਖਾਨੀ ਤੋੜੀ  ਅਤੇ ਅਭੋਗੀ, ਐਚ.ਐਮ.ਵੀ. / [[ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ|ਏ.ਆਈ.ਆਰ.]] ਐਲ.ਪੀ. (ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ), EMI-ECLP2765


'''&lt;big&gt;ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ&lt;/big&gt;'''-
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|ਗੀਤ 
|ਫਿਲਮ 
|ਸੰਗੀਤਕਾਰ
|ਗਾਇਕਾ 
|-
| ਨਾ ਜਾਇਓ ਰੇ ਸਉਤਨ ਘਰ ਸੈਨਿਆ ॥
| ਕਾਗਜ਼ ਕੀ ਨਾਉ
| ਸਪਨ—ਜਗਮੋਹਨ
| [[ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ|ਆਸ਼ਾ ਭੌਂਸਲੇ]]
|}


== ਹਵਾਲੇ ==
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>kvk5iwij1i6pk5xbceyj0xgaqfaoc3n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭੱਟ ਭਿੱਖਾਐ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191143</id>
    <revision>
      <id>775438</id>
      <parentid>774753</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:30:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103" sha1="ifnoz8p55vuwnty3ymhgyat854eufik" xml:space="preserve">{{delete|ਕੋਈ ਅਰਥਪੂਰਨ ਸਮੱਗਰੀ ਨਹੀਂ}}ਭੱਟ ਭਿਖਾ ਜੀ</text>
      <sha1>ifnoz8p55vuwnty3ymhgyat854eufik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਝਿੰਝੌਟੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191145</id>
    <revision>
      <id>775435</id>
      <parentid>774920</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:28:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ]] ਨੂੰ [[ਝਿੰਝੌਟੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>774920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7300" sha1="dyisf2o5rmuth4a78vki5zl5h4vfcka" xml:space="preserve">{{{{{|safesubst:}}}#invoke:Unsubst||date=__DATE__|$B={{Ambox
| name  = {{{name|Unreferenced}}}
| subst = &lt;includeonly&gt;{{subst:substcheck}}&lt;/includeonly&gt;
| type  = content
| class = ambox-Unreferenced
| small = {{{small|}}}
| image = [[File:Question book-new.svg|50x40px|alt=]]
| issue = ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ '''ਕਿਸੇ [[Wikipedia:Verifiability|ਸਰੋਤ]] ਦਾ [[Wikipedia:Citing sources|ਹਵਾਲਾ]] ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ'''।
| fix   = ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ [[Help:Referencing for beginners|ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ]] ਜੋੜ ਕੇ [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=edit}} ਇਸ {{{1|ਲੇਖ}}}] ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰੋ। ਗੈਰ-ਸਰੋਤ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ [[Wikipedia:Verifiability#Burden of evidence|ਹਟਾਈ]] ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।{{#if:{{{find2|{{{unquoted|}}}}}}|&lt;!--
--&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{find sources mainspace|{{#if:{{{find|}}}|{{{find}}}|.}}|{{{find2|{{{unquoted|}}}}}}}}&lt;/small&gt;&lt;!--
--&gt;  |{{#if:{{{find|}}}|{{#ifeq: {{{find|}}} |none ||&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{find sources mainspace|{{{find}}} }}&lt;/small&gt;}}|&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{find sources mainspace}}&lt;/small&gt;}}&lt;!--
--&gt;}}
| removalnotice = yes
}}}}

ਇਹ ਲੇਖ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ 'ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਮੌਜੂਦਾ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

'''&quot;ਕੋਮਲ ਮਨਿ ਝਿੰਝੌਟੀਹੈ,ਚਢਤ ਨ ਲਗੇ ਨਿਸ਼ਾਦ।'''

'''ਕਹੂੰ ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ ਹੈ,ਧ-ਗ ਸੰਵਾਦੀ-ਵਾਦੀ ।।&quot;''' 

...............'''.ਰਾਗ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾਸਾਰ''' 

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਸੁਰ''' 
|'''ਨਿਸ਼ਾਦ ਕੋਮਲ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ'''  
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਸੰਪੂਰਣ-ਸੰਪੂਰਣ''' 
|-
|'''ਥਾਟ''' 
|'''ਖਮਾਜ''' 
|-
|'''ਵਾਦੀ''' 
|'''ਗੰਧਾਰ''' 
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਨਿਸ਼ਾਦ''' 
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ''' 
|-
|'''ਠੇਹਿਰਾਵ ਦੇ ਸੁਰ''' 
|'''ਸ; ਪ; ਧ ; - ਸੰ ;,ਪ;,ਗ''' 
|-
|'''ਮੁੱਖ ਅੰਗ''' 
|'''ਧ(ਮੰਦਰ) ਸ ਰੇ ਮ ਗ; ਰੇ ਗ ਸ ਰੇ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਪ(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ,''' 
'''ਪ(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ ਰੇ ਗ ਮ ਗ ;ਮ ਗ ਰੇ ਸ;ਰੇ(ਮੰਦਰ)&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ (ਮੰਦਰ)ਸ''' 
|-
|'''ਅਰੋਹ''' 
|'''ਸ ਰੇ ਗ ਮ ਪ ਧ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ''' 
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ ਮ ਗ ਰੇ ਸ''' 
|}
'''ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਦੀ ਖਾਸਿਅਤ-'''

* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਚੰਚਲ ਸੁਭਾ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਠੀਕ ਬੈਠਦਾ।
* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ 'ਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਵਿੱਚ ਠੁਮਰੀ ਭਜਨ ਇਤਿਅਦਿ ਵੀ ਗਾਏਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਮੱਧ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।                                    '''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਨਿਖਰਦਾ ਹੈ:-&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;'''
* '''&lt;big&gt;ਪ(ਮੰਦਰ) ਧ(ਮੰਦਰ) ਸ ਰੇ ਮ ਗ ;&lt;/big&gt;'''
* '''&lt;big&gt;ਮ ਗ ਸ ਰੇ ;&lt;/big&gt;'''
* '''&lt;big&gt;&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ);&lt;/big&gt;'''
* '''&lt;big&gt;ਪ(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਰੇ ਮ ਪ ਧ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਪ ਧ ਮ ਗ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਰੇ ਗ ਸ ਰੇ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਰੇ ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਪ ਧ ਸੰ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਸੰ ਰੇ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਧ ਪ ਮ ਗ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਮ ਗ ਰੇ ਸ                                                                             &lt;u&gt;ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ :-&lt;/u&gt;&lt;/big&gt;'''                                                                             

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ 
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ/
ਗੀਤਕਾਰ 
!ਗਾਇਕ/
ਗਾਇਕਾ 
!ਫਿਲਮ/
ਸਾਲ 
|-
|ਬਦਲੀ ਬਦਲੀ ਦੁਨਿਆ ਹੈ ਮੇਰੀ 
|ਏਸ.ਏਨ.ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ/
ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਸੰਗੀਤ ਸਮ੍ਰਾਟ 
ਤਾਨਸੇਨ/1962
|-
|ਛੁਪ ਗਿਆ ਕੋਈ ਰੇ ਦੂਰ ਸੇ ਪੁਕਾਰ ਕੇ 
|ਹੇਮੰਤ ਕੁਮਾਰ/ਰਾਜੇਂਦਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ 
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਚੰਪਾਕਲੀ/1956
|-
|ਘੁੰਘਰੂ ਕਿ ਤਰਹ ਬਜਤਾ ਹੀ ਰਹਾ ਹੁੰ ਮੈਂ 
|ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ/
ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ 
|ਚੋਰ ਮਚਾਏ ਸ਼ੋਰ/
1974
|-
|ਜਾ ਜਾ ਰੇ ਜਾ ਬਾਲਮਵਾ
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਬਸੰਤ ਬਹਾਰ/
1956
|-
|ਜਾਉਂ ਕਹਾਂ ਬਤਾ ਏ ਦਿਲ 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮੁਕੇਸ਼ 
|ਛੋਟੀ ਬਹਿਨ/1959
|-
|ਕੋਈ ਹਮਦਮ ਨਾ ਰਹਾ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਰਹਾ 
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ/
ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ 
|ਝੁਮਰੂ/1961
|-
|ਮੇਰੇ ਮੇਹਬੂਬ ਤੁਝੇ ਮੇਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਿ ਕਸਮ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ
ਬਦਾਯੂਣੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|ਮੇਰੇ ਮੇਹਬੂਬ/ 1963
|-
|ਮੋਸੇ ਛੱਲ ਕੀਓ ਜਾਏ
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਗਾਇਡ/1965
|-
|ਸੋ ਜਾ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਸੋ ਜਾ 
|ਪੰਕਜ ਮਲਿਕ/
ਕੇਦਾਰ ਸ਼ਰਮਾ 
|ਕੇ.ਐਲ.ਸੇਹਗਲ
|ਜ਼ਿੰਦਗੀ/1940
|-
|ਤੇਰੀ ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਸਿਵਾ ਦੁਨਿਆ ਮੈ 
|ਮਦਨ ਮੋਹਨ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|ਚਿਰਾਗ/1969
|-
|ਤੁਮ ਮੁਝੇ ਯੂੰ ਭੁਲਾ ਨਾ ਪਾਓਗ੍ਰੇ 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/ਹਸਰਤ ਜੈਪੁਰੀ 
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|ਪਗਲਾ ਕਹੀੰ ਕਾ/
1970
|}
 

== Songs in this Raga ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>dyisf2o5rmuth4a78vki5zl5h4vfcka</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775437</id>
      <parentid>775435</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:29:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5990" sha1="edeqjrpx7maef9wnetqn1xs68sr4zwu" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}
ਇਹ ਲੇਖ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ 'ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਮੌਜੂਦਾ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

'''&quot;ਕੋਮਲ ਮਨਿ ਝਿੰਝੌਟੀਹੈ,ਚਢਤ ਨ ਲਗੇ ਨਿਸ਼ਾਦ।'''

'''ਕਹੂੰ ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ ਹੈ,ਧ-ਗ ਸੰਵਾਦੀ-ਵਾਦੀ ।।&quot;''' 

...............'''.ਰਾਗ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾਸਾਰ''' 

{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਸੁਰ''' 
|'''ਨਿਸ਼ਾਦ ਕੋਮਲ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ'''  
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਸੰਪੂਰਣ-ਸੰਪੂਰਣ''' 
|-
|'''ਥਾਟ''' 
|'''ਖਮਾਜ''' 
|-
|'''ਵਾਦੀ''' 
|'''ਗੰਧਾਰ''' 
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਨਿਸ਼ਾਦ''' 
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਰਾਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਹਿਰ''' 
|-
|'''ਠੇਹਿਰਾਵ ਦੇ ਸੁਰ''' 
|'''ਸ; ਪ; ਧ ; - ਸੰ ;,ਪ;,ਗ''' 
|-
|'''ਮੁੱਖ ਅੰਗ''' 
|'''ਧ(ਮੰਦਰ) ਸ ਰੇ ਮ ਗ; ਰੇ ਗ ਸ ਰੇ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਪ(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ,''' 
'''ਪ(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ ਰੇ ਗ ਮ ਗ ;ਮ ਗ ਰੇ ਸ;ਰੇ(ਮੰਦਰ)&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ (ਮੰਦਰ)ਸ''' 
|-
|'''ਅਰੋਹ''' 
|'''ਸ ਰੇ ਗ ਮ ਪ ਧ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ''' 
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ ਮ ਗ ਰੇ ਸ''' 
|}
'''ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਦੀ ਖਾਸਿਅਤ-'''

* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਚੰਚਲ ਸੁਭਾ ਦਾ ਰਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਠੀਕ ਬੈਠਦਾ।
* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ 'ਚ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦਾ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਵਿੱਚ ਠੁਮਰੀ ਭਜਨ ਇਤਿਅਦਿ ਵੀ ਗਾਏਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
* ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਮੱਧ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।                                    '''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਨਿਖਰਦਾ ਹੈ:-&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;'''
* '''&lt;big&gt;ਪ(ਮੰਦਰ) ਧ(ਮੰਦਰ) ਸ ਰੇ ਮ ਗ ;&lt;/big&gt;'''
* '''&lt;big&gt;ਮ ਗ ਸ ਰੇ ;&lt;/big&gt;'''
* '''&lt;big&gt;&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ);&lt;/big&gt;'''
* '''&lt;big&gt;ਪ(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਰੇ ਮ ਪ ਧ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਪ ਧ ਮ ਗ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਰੇ ਗ ਸ ਰੇ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ)ਧ(ਮੰਦਰ)ਸ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਰੇ ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਪ ਧ ਸੰ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਸੰ ਰੇ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਧ ਪ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਧ ਪ ਮ ਗ&lt;/big&gt;''' 
* '''&lt;big&gt;ਮ ਗ ਰੇ ਸ                                                                             &lt;u&gt;ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ :-&lt;/u&gt;&lt;/big&gt;'''                                                                             

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਗੀਤ 
!ਸੰਗੀਤਕਾਰ/
ਗੀਤਕਾਰ 
!ਗਾਇਕ/
ਗਾਇਕਾ 
!ਫਿਲਮ/
ਸਾਲ 
|-
|ਬਦਲੀ ਬਦਲੀ ਦੁਨਿਆ ਹੈ ਮੇਰੀ 
|ਏਸ.ਏਨ.ਤ੍ਰਿਪਾਠੀ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ/
ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਸੰਗੀਤ ਸਮ੍ਰਾਟ 
ਤਾਨਸੇਨ/1962
|-
|ਛੁਪ ਗਿਆ ਕੋਈ ਰੇ ਦੂਰ ਸੇ ਪੁਕਾਰ ਕੇ 
|ਹੇਮੰਤ ਕੁਮਾਰ/ਰਾਜੇਂਦਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ 
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਚੰਪਾਕਲੀ/1956
|-
|ਘੁੰਘਰੂ ਕਿ ਤਰਹ ਬਜਤਾ ਹੀ ਰਹਾ ਹੁੰ ਮੈਂ 
|ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ/
ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ 
|ਚੋਰ ਮਚਾਏ ਸ਼ੋਰ/
1974
|-
|ਜਾ ਜਾ ਰੇ ਜਾ ਬਾਲਮਵਾ
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਬਸੰਤ ਬਹਾਰ/
1956
|-
|ਜਾਉਂ ਕਹਾਂ ਬਤਾ ਏ ਦਿਲ 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਮੁਕੇਸ਼ 
|ਛੋਟੀ ਬਹਿਨ/1959
|-
|ਕੋਈ ਹਮਦਮ ਨਾ ਰਹਾ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਰਹਾ 
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ/
ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ 
|ਝੁਮਰੂ/1961
|-
|ਮੇਰੇ ਮੇਹਬੂਬ ਤੁਝੇ ਮੇਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਿ ਕਸਮ 
|ਨੌਸ਼ਾਦ/ਸ਼ਕੀਲ
ਬਦਾਯੂਣੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|ਮੇਰੇ ਮੇਹਬੂਬ/ 1963
|-
|ਮੋਸੇ ਛੱਲ ਕੀਓ ਜਾਏ
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ/
ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ
|ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ 
|ਗਾਇਡ/1965
|-
|ਸੋ ਜਾ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਸੋ ਜਾ 
|ਪੰਕਜ ਮਲਿਕ/
ਕੇਦਾਰ ਸ਼ਰਮਾ 
|ਕੇ.ਐਲ.ਸੇਹਗਲ
|ਜ਼ਿੰਦਗੀ/1940
|-
|ਤੇਰੀ ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਸਿਵਾ ਦੁਨਿਆ ਮੈ 
|ਮਦਨ ਮੋਹਨ/ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰੀ
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|ਚਿਰਾਗ/1969
|-
|ਤੁਮ ਮੁਝੇ ਯੂੰ ਭੁਲਾ ਨਾ ਪਾਓਗ੍ਰੇ 
|ਸ਼ੰਕਰ ਜੈਕਿਸ਼ਨ/ਹਸਰਤ ਜੈਪੁਰੀ 
|ਮੁੰਹਮਦ ਰਫੀ 
|ਪਗਲਾ ਕਹੀੰ ਕਾ/
1970
|}
 

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>edeqjrpx7maef9wnetqn1xs68sr4zwu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਚੰਦਰਕੌਂਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191151</id>
    <revision>
      <id>775432</id>
      <parentid>774773</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:27:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ]] ਨੂੰ [[ਚੰਦਰਕੌਂਸ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>774773</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3524" sha1="l8zbxkza6qp6midmssje4remlwcffmq" xml:space="preserve">
ਇਹ ਲੇਖ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

'''&quot;ਗੰਧਾਰ ਧੈਵਤ ਕੋਮਲ ਰਹੇ,ਔਡਵ-ਔਡਵ ਰੂਪ।'''

'''ਮਸ ਸੰਵਾਦ ਭੈਰਵੀ ਥਾਟ,ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਅਨੂਪ।।&quot;'''                        

'''.................ਰਾਗ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾ ਸਾਰ''' 

'''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਦਾ ਪਰਿਚੈ:-'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਸੁਰ 
!ਰਿਸ਼ਭ ਤੇ ਪੰਚਮ ਵਰਜਿਤ 
ਗੰਧਾਰ ਤੇ ਧੈਵਤ ਕੋਮਲ
ਬਾਕੀ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ  
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਔਡਵ-ਔਡਵ''' 
|-
|'''ਵਾਦੀ''' 
|'''ਮਧ੍ਯਮ(ਮ)''' 
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਸ਼ਡਜ (ਸ)'''
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਮੱਧ ਰਾਤ''' 
|-
|'''ਅਰੋਹ''' 
|'''ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਨੀ ਸੰ''' 
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''ਸੰ ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|-
|'''ਪਕੜ''' 
|'''&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ ਨੀ(ਮੰਦਰ)ਸ''' 
|-
|'''ਥਾਟ''' 
|'''ਭੈਰਵੀ''' 
|}
 '''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ:-&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;''' 
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਇਕ ਨਵਾਂ ਰਾਗ ਹੈ  ਤੇ ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।    
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦੱਸਾਂ ਥਾਟਾਂ ,ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਟ ਦੇ ਅੰਦਰ  ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦਾ ਚਲਣ ਤਿੰਨਾਂ ਸਪਤਕਾਂ 'ਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ 'ਚ ਬਹੁਤ ਖਿੜਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਵਿੱਚ ਦ੍ਰੁਤ ਖਿਆਲ,ਵਿਲਮਬਤ ਖਿਆਲ ਤੇ ਤਰਾਨੇ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਠੁਮਰੀ ਨਹੀਂ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ।
* ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੀ ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਨੂੰ ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ ਤੋਂ ਵਖਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦਾ ਰੂਪ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦੀ ਮਧੁਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਾਰ ਸਪਤਕ 'ਚ ਪਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਕੋਮਲ ਰਿਸ਼ਭ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਪੁਰਾਨੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ '''&lt;nowiki/&gt;'ਸਮਪੂਰਣ ਰਾਮਾਇਣ'''' ਦਾ ਗੀਤ '''ਸਨਸਨੰਨ ਸਨਸਨੰਨ ਜਾ ਰੀ ਓ ਪਵਨ''',ਭਰਤ ਵਿਆਸ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ,ਵਸੰਤ ਦੇਸਾਈ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰ ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਤੇ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਬਹੁਤ ਮਧੁਰ ਗੀਤ ਹੈ।    

=== Language:Hindi ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>l8zbxkza6qp6midmssje4remlwcffmq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775434</id>
      <parentid>775432</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:27:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775434</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3290" sha1="gecfudgjonle2dilkwtbxqk296jldwp" xml:space="preserve">{{ਅੰਦਾਜ਼}}
'''&quot;ਗੰਧਾਰ ਧੈਵਤ ਕੋਮਲ ਰਹੇ,ਔਡਵ-ਔਡਵ ਰੂਪ।'''

'''ਮਸ ਸੰਵਾਦ ਭੈਰਵੀ ਥਾਟ,ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਅਨੂਪ।।&quot;'''                        

'''.................ਰਾਗ ਚੰਦ੍ਰਿਕਾ ਸਾਰ''' 

'''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਦਾ ਪਰਿਚੈ:-'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!ਸੁਰ 
!ਰਿਸ਼ਭ ਤੇ ਪੰਚਮ ਵਰਜਿਤ 
ਗੰਧਾਰ ਤੇ ਧੈਵਤ ਕੋਮਲ
ਬਾਕੀ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ  
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਔਡਵ-ਔਡਵ''' 
|-
|'''ਵਾਦੀ''' 
|'''ਮਧ੍ਯਮ(ਮ)''' 
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਸ਼ਡਜ (ਸ)'''
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਮੱਧ ਰਾਤ''' 
|-
|'''ਅਰੋਹ''' 
|'''ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਨੀ ਸੰ''' 
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''ਸੰ ਨੀ &lt;u&gt;ਧ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|-
|'''ਪਕੜ''' 
|'''&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ ਨੀ(ਮੰਦਰ)ਸ''' 
|-
|'''ਥਾਟ''' 
|'''ਭੈਰਵੀ''' 
|}
 '''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ:-&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;''' 
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਇਕ ਨਵਾਂ ਰਾਗ ਹੈ  ਤੇ ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।    
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦੱਸਾਂ ਥਾਟਾਂ ,ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਟ ਦੇ ਅੰਦਰ  ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦਾ ਚਲਣ ਤਿੰਨਾਂ ਸਪਤਕਾਂ 'ਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ 'ਚ ਬਹੁਤ ਖਿੜਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਵਿੱਚ ਦ੍ਰੁਤ ਖਿਆਲ,ਵਿਲਮਬਤ ਖਿਆਲ ਤੇ ਤਰਾਨੇ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਠੁਮਰੀ ਨਹੀਂ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ।
* ਸ਼ੁੱਧ ਨਿਸ਼ਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੀ ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ ਨੂੰ ਰਾਗ ਮਾਲਕੌਂਸ ਤੋਂ ਵਖਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦਾ ਰੂਪ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਦੀ ਮਧੁਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਾਰ ਸਪਤਕ 'ਚ ਪਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਕੋਮਲ ਰਿਸ਼ਭ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
* ਪੁਰਾਨੀ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ '''&lt;nowiki/&gt;'ਸਮਪੂਰਣ ਰਾਮਾਇਣ'''' ਦਾ ਗੀਤ '''ਸਨਸਨੰਨ ਸਨਸਨੰਨ ਜਾ ਰੀ ਓ ਪਵਨ''',ਭਰਤ ਵਿਆਸ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ,ਵਸੰਤ ਦੇਸਾਈ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰ ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਤੇ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ '''ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ''' ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਬਹੁਤ ਮਧੁਰ ਗੀਤ ਹੈ।    

== ਹਵਾਲੇ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>gecfudgjonle2dilkwtbxqk296jldwp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮਰੀਅਮ ਏਬਲ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191274</id>
    <revision>
      <id>775431</id>
      <parentid>775214</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:26:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775431</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4134" sha1="cahpx21v9vr8y4fnt2a5rwnusvt2sb6" xml:space="preserve">{{Infobox musical artist
| background        = solo_singer
| name              = ਮਰੀਅਮ ਏਬਲ
| image             = Myriam Abel.JPG
| image_size        = 
| caption           = 
| birth_name        = ਮਰੀਅਮ ਏਬਲ ਹਾਮਿਦ
| alias             = ਮਰੀਅਮ ਮੋਰਿਆ, ਮੀਮੀ
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1981|5|15}}
| birth_place       = ਸੇਂਟ-ਗਰੇਟੀਨ, ਫਰਾਂਸ
| origin            = 
| death_date        = 
| genre             = 
| occupation        = ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ
| instrument        = 
| years_active      = 2005–ਵਰਤਮਾਨ
| label             = 
| website           = [http://www.myriamabel.com/ www.myriamabel.com]
}}

'''ਮਰੀਅਮ ਮੋਰਿਆ''' ਜਾਂ '''ਮਰੀਅਮ ਏਬਲ''' (ਜਨਮ 15 ਮਈ 1981) [[ਅਲਜੀਰੀਆ]] ਮੂਲ ਦਾ ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਗਾਇਕ ਹੈ ਜੋ ਐਮ 6 ਦੁਆਰਾ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। ''ਪੌਪ ਆਈਡਲ'' ਦਾ ਫ੍ਰੈਂਚ ਸੰਸਕਰਣ ''ਨੌਵੇਲ ਸਟਾਰ 3'' ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

2011 ਅਤੇ 2012 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਲੇਸ ਐਂਜੇਸ ਡੇ ਲਾ ਟੈਲੀ-ਰੀਅਲਿਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।

== ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕੈਰੀਅਰ ==
ਮਰੀਅਮ ਏਬਲ ਨੇ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤੇਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਇੱਕ ਗਾਉਣ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Biographie Myriam Abel |url=http://www.jukebo.fr/myriam-abel |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090519090421/http://www.jukebo.fr/myriam-abel |archive-date=19 May 2009 |access-date=25 May 2008 |website=Jukebo}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Myriam Abel |url=http://www.lesvoixdor.com/myriam.htm |access-date=25 May 2008 |website=lesvoixdor.com}}.&lt;/ref&gt; ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਹੈਨੀ ਨਾਲ ਲੇਸ ਵੋਇਕਸ ਡੀ 'ਓਰ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵੀ ਬਣੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ 2 ਮਈ 1997 ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜੇ ਪਾਸੇ ਏ ਲਾ ਟੈਲੀ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ 93% ਵੋਟਾਂ ਮਿਲੀਆਂ।&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Roland Floutier |date=17 June 1997 |title=Myriam Moorea : place à la grande finale |url=http://www.lesvoixdor.com/Photos/myriam/MidiLibreJPLT15juin1997.jpg |access-date=15 November 2011 |website=midilibre.fr |agency=Midi Libre}}.&lt;/ref&gt;

== ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ==
ਮਰੀਅਮ ਏਬਲ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਰੋਲੈਂਡ ਮਾਪੇ ਬਣ ਗਏ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰੋਲੈਂਡ ਜੂਨੀਅਰ ਦਾ ਜਨਮ ਮਈ 2009 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref&gt;{{Cite web |date=27 May 2009 |title=Myriam Abel maman ! |url=http://www.dhnet.be/people/show-biz/article/264789/myriam-abel-maman.html |access-date=28 May 2009 |website=DH Net Belgique}}&lt;/ref&gt;

== ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਐਲਬਮਾਂ ===
* 26 ਦਸੰਬਰ 2005: ਲਾ ਵੀ ਦੇਵੰਤ ਤੋਈ (ID1) 
* 31 ਜਨਵਰੀ 2011:2 (ਆਈ. ਡੀ. 1)

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===
* 6 ਜਨਵਰੀ 2006:ਡੋਨ (ID1) 
* 26 ਜੂਨ 2006: ਬੇਬੀ ਕੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਫਡ਼ ਸਕਦਾ ਹਾਂ

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* (ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿੱਚ) ਅਧਿਕਾਰਕ ਵੈੱਬਸਾਈਟ[http://www.myriamabel.com ਅਧਿਕਾਰਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟ]


[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1981]]</text>
      <sha1>cahpx21v9vr8y4fnt2a5rwnusvt2sb6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਐਡੇਟੋ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191275</id>
    <revision>
      <id>775429</id>
      <parentid>775250</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:23:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775429</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16570" sha1="7v6421jqilybnxxjoowgcmq8ep2rt40" xml:space="preserve">{{Infobox musical artist
| name              = ਅਡੇਟੋ ਰੇਕਸ ਐਂਜਲੀ
| image             = Adeyto-by-Adeyto-Calendar-2008.jpg
| birth_date        = {{Birth date and age|1976|12|3|df=y}}
| birth_place       = [[ਸਟਰਾਸਬਰਗ, ਫ਼ਰਾਂਸ]]
| death_date        = 
| genre             = 
| years_active      = 1999–ਵਰਤਮਾਨ
| label             = 
| current_members   = 
| past_members      = 
| website           = http://adeyto.com/
}}

'''ਐਡੀਟੋ''' ('''ਅਡੇਟੋ ਰੇਕਸ ਐਂਜਲੀ''' ਜਾਂ '''ਲੌਰਾ ਵਿੰਡਰਾਥ'''; ਜਨਮ 3 ਦਸੰਬਰ 1976) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ, ਅਭਿਨੇਤਰੀ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਤ ਫੈਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਹੈ।

== ਜੀਵਨੀ ==
ਐਡੀਟੋ ਦਾ ਜਨਮ [[ਸਟਰਾਸਬਰਗ]], ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਮਾਂ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;zakzak&quot;&gt;[http://www.zakzak.co.jp/gei/2008_04/g2008041605_all.html ルックス最高...フランス人演歌歌手の人気急上昇中] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080507191932/http://www.zakzak.co.jp/gei/2008_04/g2008041605_all.html|date=7 May 2008}}, 16 April 2008, accessed 7 May 2008. {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;

ਐਡੀਟੋ ਨੇ 8 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ 1998 ਵਿੱਚ ਜਪਾਨ ਚਲੀ ਗਈ। ਐਡੀਟੋ ਜਾਪਾਨੀ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਵਾਰੱਟੇ ਆਈਟੋਮੋ ਅਤੇ ''ਸਮਾ-ਸਟੇਸ਼ਨ'' ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੋਅ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਤ ਸੀ।&lt;ref name=&quot;zakzak&quot;&gt;[http://www.zakzak.co.jp/gei/2008_04/g2008041605_all.html ルックス最高...フランス人演歌歌手の人気急上昇中] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080507191932/http://www.zakzak.co.jp/gei/2008_04/g2008041605_all.html|date=7 May 2008}}, 16 April 2008, accessed 7 May 2008. {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;avexnet.or.jp&quot;&gt;[http://www.avexnet.or.jp/coverland/ Adeyto profile by AVEX Entertainment] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090304193355/http://avexnet.or.jp/coverland/|date=4 March 2009}}, accessed 20 October 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;barks.jp&quot;&gt;[http://www.barks.jp/artist/?id=2000201960&amp;m=bio Adeyto artist bio by Barks news] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120226102801/http://www.barks.jp/artist/?id=2000201960&amp;m=bio|date=26 February 2012}}, accessed 9 November 2009 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;

ਇੱਕ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਐਡੀਟੋ ਰੇਕਸ ਐਂਜਲੀ ਕੈਮਰੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://www.christian-plouvier.com/gallery.htm Christian Plouvier ''Flutissimo'' album], 14 June 2006, accessed 10 May 2008 {{Dead link|date=February 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.adeyto.com/index.htm/Design.php?currDir=./Print&amp;pageType=image&amp;image=Interview-for-Kigyoujyuku_Mag.jpg Kigyoujuku Magazine interview] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180308041447/http://www.adeyto.com/index.htm/Design.php?currDir=.%2FPrint&amp;pageType=image&amp;image=Interview-for-Kigyoujyuku_Mag.jpg|date=8 March 2018}}, August 2007, accessed 12 May 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt; ਉਹ ਅਕੀਨੋ ਅਰਾਈ ਦੇ 2008 ਦੇ ਸਿੰਗਲ &quot;ਕਿਨ ਨੋ ਨਾਮੀ ਸੇਨ ਨੋ ਨਾਮੀ&quot; ਲਈ ਕਵਰ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।&lt;ref&gt;[http://akino.arai.free.fr/singles_kane_no_nami.html Arai Akino &quot;Kin no nami Sen no nami&quot; single], 23 January 2008, accessed 10 May 2008 {{In lang|fr}}  {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071228065405/http://akino.arai.free.fr/singles_kane_no_nami.html|date=28 December 2007}}&lt;/ref&gt;
[[ਤਸਵੀਰ:Adeyto-by-Adeyto-Calendar-September-2008.jpg|right|thumb|ਸਵੈ-ਚਿੱਤਰ]]
2005 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਟੋਕੀਓ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਓਪੇਰਾ ''ਲਾ ਬੋਹੇਮ'' ਦੇ ਲਾ ਸਟੈਲਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਸਟੇਜ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ।&lt;ref&gt;[http://www6.big.or.jp/~geige/hoshi/laboheme/index.html Information page] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080226143819/http://www6.big.or.jp/~geige/hoshi/laboheme/index.html|date=26 February 2008}}, accessed 7 May 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;

ਜੁਲਾਈ 2009 ਤੋਂ ਐਡੀਟੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਕ੍ਰਿਏਸ਼ਨ ਆਰਟ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;[http://souzou.ac.jp/teacher_all.html 創造学園大学 Souzou Gakuen University] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100407003540/http://souzou.ac.jp/teacher_all.html|date=7 April 2010}}. Retrieved 8 November 2009 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;

2012 ਤੱਕ ਨਿਰਮਾਤਾ [[ਰਿਡਲੇ ਸਕਾਟ|ਸਰ ਰਿਡਲੇ ਸਕਾਟ]] ਨੇ ਐਡੀਟੋ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ 'ਜਪਾਨ ਇਨ ਏ ਡੇ' ਲਈ ਸਹਿ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਬਣਨ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਜੋ 2013 ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://japan-in-a-day.gaga.ne.jp/ Japan in a Day official site] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121029123048/http://japan-in-a-day.gaga.ne.jp/|date=29 October 2012}}. Retrieved 29 October 2012 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt; ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਪੂਰਬੀ ਜਪਾਨ ਦੇ ਭੁਚਾਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 3 ਨਵੰਬਰ 2012 ਉੱਤੇ ਜਪਾਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 11 ਮਾਰਚ 2012 ਤੋਂ ਸਿਨੇਮਾਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ।&lt;ref&gt;[http://cinema.pia.co.jp/title/img-160458/cs/2/ Yomiuri Shimbun] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130927095556/http://cinema.pia.co.jp/title/img-160458/cs/2/|date=27 September 2013}}. Retrieved 29 October 2012 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt; ਜਪਾਨ ਇਨ ਏ ਡੇਅ 25ਵੇਂ ਟੋਕੀਓ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਦੀ ਉਦਘਾਟਨੀ ਫਿਲਮ ਵੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;[http://2012.tiff-jp.net/news/ja/?p=9577 第25回東京国際映画祭]. Retrieved 29 October 2012 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;

== ਸੰਗੀਤ ==
ਐਡੀਟੋ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਵੀਡੀਓ ਡੀਵੀਡੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਰੀਡ (2007) ਅਤੇ ਐਂਡ ਆਫ਼ ਦ ਵਰਡ, ਦ ਮੋਰਟਲ ਅਤੇ ਦ ''ਬ੍ਰਿਜ'' (ਸਾਰੇ 2006) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਹ ਟੋਕੀਓ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਜੈਨੇਟਿਕ ਸੋਵਰੇਨ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਬੈਂਡ ਲਈ ਮੁੱਖ ਗਾਇਕਾ ਅਤੇ ਗੀਤਕਾਰ ਵੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ 2004 ਵਿੱਚ ਲੂਮਿਨਰੀ ਅਤੇ 2005 ਵਿੱਚ ''ਟੈਂਪਸ ਔਰਮ'' ਐਲਬਮਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।

ਉਸ ਦੀ ਐਲਬਮ ਐਡੀਟੋ-ਟੈਂਪਟੇਸ਼ਨ ਡੀ ਲ 'ਐਂਜ ਨੂੰ ਨਵੰਬਰ 2008 ਵਿੱਚ ਏਵੀਐਕਸ ਟ੍ਰੈਕਸ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 2008 ਵਿੱਚ ਉਹ ਟੋਕੀਓ ਡੋਮ ਵਿਖੇ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਡੀਜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਐਕਸ ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਵਰਲਡ ਟੂਰ ਆਈ. ਵੀ. ਟਵਾਰਡਸ ਡੈਸਟਰਕਸ਼ਨ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਏਵੀਐਕਸ 20 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਕਲੱਬ ਲੀਜੈਂਡ ਜੂਲੀਆਨਾ ਦੇ ਟੋਕੀਓ ਲਈ ਗਾਇਆ।&lt;ref name=&quot;avexnet.or.jp&quot;&gt;[http://www.avexnet.or.jp/coverland/ Adeyto profile by AVEX Entertainment] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090304193355/http://avexnet.or.jp/coverland/|date=4 March 2009}}, accessed 20 October 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;

== ਫ਼ਿਲਮੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਫ਼ਿਲਮਾਂ ===

* ਮੀਓਤੋ ਮਨਜ਼ਈ (2001) ਐਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 
* ਹਿਊ ਵਾ ਮਾਤਾ ਨੋਬੋਰੂ (2002) ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ 
* ਰਿਟਰਨਰ (2002) ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਟੈਕਨੀਸ਼ੀਅਨ ਵਜੋਂ (ਲੌਰਾ ਵਿੰਡਰਾਸ਼ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ] [sic]&lt;ref&gt;[http://www.jtnews.jp/cgi-bin/review.cgi?TITLE_NO=4336 Returner／リターナー みんなのシネマレビュー], accessed 7 May 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;
* ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਆਵਰ ਲਾਈਵਜ਼ (2003) ਉਰਫ ਕੋਲਾਜ ਆਫ਼ ਆਵਰ ਲਾਈਵਜ ਅਤੇ ''ਰੇਨਾਈ ਸ਼ਸ਼ਿਨ'' (ਜਪਾਨ) ਨਿਊਯਾਰਕ ਚਰਚ ਵਿੱਚ ਲਡ਼ਕੀ ਵਜੋਂ 
* ''ਉੱਠ!''  (2003) ਮਰਲਿਨ ਮੋਨਰੋ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ &lt;ref name=&quot;morinaga&quot;&gt;[http://blog2.morinaga.co.jp/biscuit/2008/04/post-b9ca.html Simple Biscuit Life] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080425052307/http://blog2.morinaga.co.jp/biscuit/2008/04/post-b9ca.html|date=25 April 2008}}, accessed 7 May 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;
* ''ਉਮਿਜ਼ਾਰੂ'' (2004) ਉਰਫ ਸੀ ਮੰਕੀ (ਯੂਐਸਏ) ਫੈਸ਼ਨ ਮਾਡਲ ਵਜੋਂ 
* ''ਮੂੰਗਫਲੀ'' (2006) ਇਟੇਤਸੂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਟੋਸਕਾਨੀਆ ਵਜੋਂ &lt;ref&gt;[http://www.wowow.co.jp/movie/movie_top/report/4181.html ウッチャンが映画監督・内村光良としてデビューした「ピーナッツ」内村監督のもと、“内P”組が大奮闘した野球映画に注目！] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929095917/http://www.wowow.co.jp/movie/movie_top/report/4181.html|date=29 September 2007}} (interview with Teruyoshi Uchimura) {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;
* ''ਸਿਲਬਰਮਾਸਕੇ'' (2006) ਐਲਿਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ &lt;ref&gt;[http://www.silverkamen.com/silverkamen/sil_s_c.html ''Die Silbermaske'' cast list], accessed 7 May 2008 {{In lang|ja}}  {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080418012927/http://www.silverkamen.com/silverkamen/sil_s_c.html|date=18 April 2008}}&lt;/ref&gt;
* ਸੁਸ਼ੀ ਕਿੰਗ ਨਿਊਯਾਰਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (2008) ਸੁਨਹਿਰੇ ਜੱਜ ਵਜੋਂ 
* ''ਡੈਟਰਾਇਟ ਮੈਟਲ ਸਿਟੀ'' (2008) ਜੈਕ ਇਲ ਡਾਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ (ਜੀਨ ਸਿਮੰਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ 
* ''ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਜਪਾਨ'' (2013) ਐਡੀਟੋ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 

=== ਵੀਡੀਓ ਗੇਮਜ਼ ===

* ''ਏਵਰ 17'' (2011) &lt;ref&gt;{{Cite web |title=ADEYTO Works |url=http://adeyto.com/index.htm/Works.php |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170708023551/http://adeyto.com/index.htm/Works.php |archive-date=8 July 2017 |access-date=30 December 2017 |website=adeyto.com}}&lt;/ref&gt;
* ''ਹਥਿਆਰ'' (2017) ਟਵਿਨਟੇਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ &lt;ref&gt;{{Cite tweet|title=&lt;nowiki&gt;アナウンス：
ARMSファイターたちの「声」は、ご覧の皆様にご協力頂いています。お気に入りファイターの声をどんな方が担当しているのか…チェックしてみてください！&lt;/nowiki&gt;|user=ARMS_Cobutter|date=29 June 2017|access-date=29 June 2017}}&lt;/ref&gt;

== ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ==

=== ਡਰਾਮਾ ===

* ਨਮੀਦਾ ਵੋ ਫੂਈਟ (2000) ਕੈਥਰੀਨ ਵਜੋਂ-ਫੂਜੀਟੀਵੀ 
* ''ਏ ਸਾਈਡ ਬੀ-ਸਿਮੂਲੇਸ਼ਨ ਗੈਰਾਜ'' (2001) ਸੁਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ-BS-i
* ਏ ਸਾਈਡ ਬੀ-ਕਾਉਂਸਲਿੰਗ ਬੂਥ (2001) ਸੁਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ-ਬੀ. ਐਸ.-ਆਈ
* ''ਅਪਾਰਟਮੈਂਟ'' (2002) -ਨੈਨਸੀ-ਟੀ. ਬੀ. ਐੱਸ.
* ਹੱਤਸੂ ਤਾਈਕੇਨ (2002) -ਫੁਜੀ ਟੀਵੀ
* ''ਯਾਨਪਾਪਾ'' (2002) ਜੈਸਿਕਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ-ਟੀ. ਬੀ. ਐੱਸ.
* ''ਜਿਕੁ ਕੀਸਤਸੂ 2'' (2002) ਮਰਲਿਨ ਮੋਨਰੋ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ
* ''ਏ ਸਾਈਡ ਬੀ-ਸਿਮੂਲੇਸ਼ਨ ਗੈਰਾਜ'' (2003) ਸੁਜ਼ਾਨਾ-ਟੀ. ਬੀ. ਐਸ.
* ''ਕਾਂਜੋ ਗਾ ਸ਼ਿੰਜੱਤਾ'' (2004) ਇਤਾਲਵੀ ਔਰਤ ਵਜੋਂ-ਐਨਟੀਵੀ
* Yonimo kimyō na monogatari: Aki no tokubetsu hen (2005) as &quot;Bijo Kan&quot; no Bijo-ਫੂਜੀਟੀਵੀ
* ਪ੍ਰਾ''ਪ੍ਰੈਮਡਮ'' (2006) ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸੋਫੀ ਵਜੋਂ-ਐਨਟੀਵੀ
* ਇਕਿਰੂ (2007) ਅੰਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ-ਟੀਵੀ ਅਸਾਹੀ &lt;ref name=&quot;morinaga&quot;&gt;[http://blog2.morinaga.co.jp/biscuit/2008/04/post-b9ca.html Simple Biscuit Life] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080425052307/http://blog2.morinaga.co.jp/biscuit/2008/04/post-b9ca.html|date=25 April 2008}}, accessed 7 May 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;
* ਯਾਮਾ ਓਨਾ ਕਾਬੇ ਓਨਾ (2007) ਆਨ-ਸੈੱਟ ਫ੍ਰੈਂਚ ਕੋਚ ਵਜੋਂ-ਫੂਜੀ ਟੀਵੀ
* ''ਮੋਪ ਗਰਲ'' (2007) ਡਾ. ਨਾਸਤਾਜ਼ੀਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ-ਟੀਵੀ ਅਸਾਹੀ &lt;ref name=&quot;morinaga&quot; /&gt;
* ਪਹਿਲਾ ਚੁੰਮਣ (2007) -ਫੂਜੀ ਟੀਵੀ
* ਯੂ''ਯੁਕਾਨ ਕਲੱਬ'' (2007) ਸੋਫੀ-ਕੈਥਰੀਨ ਵਜੋਂ-ਐਨਟੀਵੀ
* ਸਕ੍ਰੈਪ ਟੀਚਰ (2008) ਕਲਾਉਡੀਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ-ਐਨਟੀਵੀ

=== ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੋਅ ===

* ਵਾਰਾਤਤੇ ਆਈਤੋਮੋ-ਫੂਜੀ ਟੀਵੀ &lt;ref name=&quot;zakzak&quot;&gt;[http://www.zakzak.co.jp/gei/2008_04/g2008041605_all.html ルックス最高...フランス人演歌歌手の人気急上昇中] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080507191932/http://www.zakzak.co.jp/gei/2008_04/g2008041605_all.html|date=7 May 2008}}, 16 April 2008, accessed 7 May 2008. {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;
* ''SMAP × SMAP''-ਫੂਜੀ ਟੀਵੀ &lt;ref name=&quot;zakzak&quot; /&gt;
* ''ਸਮਾ-ਸਟੇਸ਼ਨ''-ਟੀਵੀ ਅਸਾਹੀ 
* ''ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਬਾਰੇ'' (2008) -NHK&lt;ref&gt;[http://www.nhk.or.jp/nhkworld/english/tv/outabout/archives080526.html &quot;Out &amp; About&quot; NHK International] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081005014923/http://www.nhk.or.jp/nhkworld/english/tv/outabout/archives080526.html|date=5 October 2008}}, accessed 26 May 2008&lt;/ref&gt;
* ਟੇਰੇਬੀ ਡੀ ਫੁਰਾਨਸੁਗੋ (2008) -ਐਨਐਚਕੇ&lt;ref name=&quot;avexnet.or.jp&quot;&gt;[http://www.avexnet.or.jp/coverland/ Adeyto profile by AVEX Entertainment] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090304193355/http://avexnet.or.jp/coverland/|date=4 March 2009}}, accessed 20 October 2008 {{In lang|ja}}&lt;/ref&gt;
* ''ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਬਾਰੇ'' (2009) -NHK&lt;ref&gt;[http://www.nhk.or.jp/nhkworld/english/tv/outabout/archives090707.html NHK World &quot;Out &amp; About&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121014211623/http://www3.nhk.or.jp/nhkworld/english/tv/outabout/archives090707.html|date=14 October 2012}}. Retrieved 13 July 2009.&lt;/ref&gt;

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist|30em}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==
* [http://adeyto.com ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਾਈਟ]
* [https://web.archive.org/web/20090304193355/http://avexnet.or.jp/coverland/ AVEX Trax ਉੱਤੇ ਐਡੀਟੋ]
* {{IMDb name|id=1717886}}
* [https://web.archive.org/web/20170312061327/http://www.adeyto.com/telescope/ ਐਡੀਟੋ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਸਾਈਟ]

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1976]]</text>
      <sha1>7v6421jqilybnxxjoowgcmq8ep2rt40</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੋਸਫ ਏ. ਮੈਂਡੇਨਹਾਲ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>191292</id>
    <revision>
      <id>775314</id>
      <timestamp>2024-12-03T12:38:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <comment>https://fountain.toolforge.org/editathons/asian-month-2024-pa</comment>
      <origin>775314</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17" sha1="33daunc4n7crpo5nvgaa8p4fqq8t5eu" xml:space="preserve">{{WAM talk 2024}}</text>
      <sha1>33daunc4n7crpo5nvgaa8p4fqq8t5eu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੈਕਟ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191293</id>
    <revision>
      <id>775315</id>
      <timestamp>2024-12-03T13:03:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775315</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="188" sha1="szruxonczzsidbbyt304ko6csjsizsm" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>szruxonczzsidbbyt304ko6csjsizsm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775316</id>
      <parentid>775315</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:03:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775316</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="846" sha1="5uomcupiwg7jxbfk6rki3yyiabkts1y" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>5uomcupiwg7jxbfk6rki3yyiabkts1y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191294</id>
    <revision>
      <id>775317</id>
      <timestamp>2024-12-03T13:04:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775317</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1697" sha1="d2k6s7iaos3v8judjhhaircoxhmo8fh" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>d2k6s7iaos3v8judjhhaircoxhmo8fh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775318</id>
      <parentid>775317</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:05:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775318</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1737" sha1="d56rxizjm1m4ekt4zsh2b64cspx0gv5" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>d56rxizjm1m4ekt4zsh2b64cspx0gv5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775319</id>
      <parentid>775318</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:06:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775319</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2182" sha1="c92fjc5gpejhxgtg2z7hs3wu3uosbmd" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>c92fjc5gpejhxgtg2z7hs3wu3uosbmd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775320</id>
      <parentid>775319</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:06:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775320</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2209" sha1="5mostljdm1ysu7q6z8cdekyep4t1d59" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>5mostljdm1ysu7q6z8cdekyep4t1d59</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775321</id>
      <parentid>775320</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:07:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775321</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2247" sha1="cbstr1abu93x6tye0dwj8rr4lb16kg2" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>cbstr1abu93x6tye0dwj8rr4lb16kg2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775322</id>
      <parentid>775321</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:07:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775322</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2278" sha1="g08lauve9xseh6k920k9c731rfrjqc4" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>g08lauve9xseh6k920k9c731rfrjqc4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775323</id>
      <parentid>775322</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:07:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775323</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2489" sha1="40cp3ou00f6c2aylm2at9auea4ji4ax" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>40cp3ou00f6c2aylm2at9auea4ji4ax</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775324</id>
      <parentid>775323</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:07:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775324</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2518" sha1="d8lgxosghzjnu8cckcb6lvrzxtjgvnz" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>d8lgxosghzjnu8cckcb6lvrzxtjgvnz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775325</id>
      <parentid>775324</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:07:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775325</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2569" sha1="ibm76s661ln16oc0bcufc6lzxwe1u2k" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>ibm76s661ln16oc0bcufc6lzxwe1u2k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775326</id>
      <parentid>775325</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:07:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775326</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2618" sha1="jwszq0nq0aq9oqbl15ub1iidxcjvh1u" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>jwszq0nq0aq9oqbl15ub1iidxcjvh1u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775327</id>
      <parentid>775326</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:08:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775327</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4233" sha1="45nihb772jiw2l9m66xl84k5pc098h9" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>45nihb772jiw2l9m66xl84k5pc098h9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775328</id>
      <parentid>775327</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:08:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775328</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4275" sha1="jdqgwdu1svhhkiovvuhm3n0rzu0ec9k" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>jdqgwdu1svhhkiovvuhm3n0rzu0ec9k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775329</id>
      <parentid>775328</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:08:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775329</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4511" sha1="ix3nji9au9p6yvfnu7m7d599qbbw7b8" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot;, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
* 2013: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>ix3nji9au9p6yvfnu7m7d599qbbw7b8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775330</id>
      <parentid>775329</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:08:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775330</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4541" sha1="19j95vgxu05oqo3fwcxlriljz9m5g8e" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot;, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
* 2013: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ

== ਪੁਰਸਕਾਰ ==

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>19j95vgxu05oqo3fwcxlriljz9m5g8e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775331</id>
      <parentid>775330</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:09:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775331</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5463" sha1="2g50nh9wz9ywmrw33jb7gdxs59zt1pf" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot;, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
* 2013: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ

== ਪੁਰਸਕਾਰ ==

* ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਆਉਟਸਟੈਂਡਿੰਗ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰ, 54 ਵਾਂ ਐਨਏਏਸੀਪੀ ਚਿੱਤਰ ਪੁਰਸਕਾਰ &lt;ref name=&quot;Why Bantú Mama’s Win at the NAACP Image Awards Matters&quot;&gt;{{Cite web |title=Why Bantú Mama's Win at the NAACP Image Awards Matters |url=https://www.refinery29.com/en-us/2023/02/11303645/naacp-image-awards-2023-winners-bantu-mama-dominican}}&lt;/ref&gt;
* 2022: ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022 
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ&quot;, '''ਬੈਸਟ ਅਫ਼ਰੀਕਨ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਗੀਤ''', ਮੋਆਮਾਸ 2011 
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>2g50nh9wz9ywmrw33jb7gdxs59zt1pf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775332</id>
      <parentid>775331</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:09:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775332</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5558" sha1="72u1ta2sz377feydz1xuly1i4dw0f5v" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot;, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
* 2013: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ

== ਪੁਰਸਕਾਰ ==

* ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਆਉਟਸਟੈਂਡਿੰਗ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰ, 54 ਵਾਂ ਐਨਏਏਸੀਪੀ ਚਿੱਤਰ ਪੁਰਸਕਾਰ &lt;ref name=&quot;Why Bantú Mama’s Win at the NAACP Image Awards Matters&quot;&gt;{{Cite web |title=Why Bantú Mama's Win at the NAACP Image Awards Matters |url=https://www.refinery29.com/en-us/2023/02/11303645/naacp-image-awards-2023-winners-bantu-mama-dominican}}&lt;/ref&gt;
* 2022: ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022 
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ&quot;, '''ਬੈਸਟ ਅਫ਼ਰੀਕਨ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਗੀਤ''', ਮੋਆਮਾਸ 2011 

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਐਕਟਿੰਗ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ===

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>72u1ta2sz377feydz1xuly1i4dw0f5v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775333</id>
      <parentid>775332</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:09:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775333</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7129" sha1="8bavax5mfhklicar93mexfcri1kepz8" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot;, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
* 2013: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ

== ਪੁਰਸਕਾਰ ==

* ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਆਉਟਸਟੈਂਡਿੰਗ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰ, 54 ਵਾਂ ਐਨਏਏਸੀਪੀ ਚਿੱਤਰ ਪੁਰਸਕਾਰ &lt;ref name=&quot;Why Bantú Mama’s Win at the NAACP Image Awards Matters&quot;&gt;{{Cite web |title=Why Bantú Mama's Win at the NAACP Image Awards Matters |url=https://www.refinery29.com/en-us/2023/02/11303645/naacp-image-awards-2023-winners-bantu-mama-dominican}}&lt;/ref&gt;
* 2022: ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022 
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ&quot;, '''ਬੈਸਟ ਅਫ਼ਰੀਕਨ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਗੀਤ''', ਮੋਆਮਾਸ 2011 

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਐਕਟਿੰਗ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਸਾਲ.
!ਸਿਰਲੇਖ
!ਭੂਮਿਕਾ
!ਡਾਇਰੈਕਟਰ
! class=&quot;unsortable&quot; |ਨੋਟਸ
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2009
|''ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲੋਈ''
|ਵਰਜੀਨੀ ਬਾਲਾਰਡ
|[[Klaus Biedermann|ਕਲੌਸ ਬੀਡਰਮਨ]]
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2010
|''ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ''
|ਅਮੀਲੀਆ ਰੌਡਰਿਗਜ਼
|[[Vincenzo Marano|ਵਿਨਸੈਂਜੋ ਮਾਰਾਨੋ]]
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2018
|''ਲੰਮਾ ਗੀਤ''
|ਮੈਰੀ ਐਲਿਸ
|ਮਾਹਾਲੀਆ ਬੇਲੋ
|3 ਹਿੱਸੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲਡ਼ੀਵਾਰ (2 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2021
|''ਮਾਂ ਬੰਤੋ''
|ਐਮਾ (ਲੀਡ) 
|ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ
|ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ-ਐੱਸਐਕਸਐੱਸਡਬਲਿਊ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰSXSW
ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ-ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2022
|''[[The Best Man: Final Chapters|ਸਰਬੋਤਮ ਆਦਮੀਃ ਅੰਤਿਮ ਅਧਿਆਇ]]''
|ਸਵਾਨਾ
|ਮੈਲਕਮ ਡੀ. ਲੀ
|ਸੀਮਤ ਲਡ਼ੀ (2 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2023
|''ਸੇਂਟ ਐਕਸ''
|ਡਿਪਟੀ
|ਡੈਰੇਨ ਗ੍ਰਾਂਟ
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
|}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>8bavax5mfhklicar93mexfcri1kepz8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775334</id>
      <parentid>775333</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775334</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7370" sha1="i8f84g2ne8emqy98wpdn3ut944pd4a3" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot;, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
* 2013: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ

== ਪੁਰਸਕਾਰ ==

* ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਆਉਟਸਟੈਂਡਿੰਗ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰ, 54 ਵਾਂ ਐਨਏਏਸੀਪੀ ਚਿੱਤਰ ਪੁਰਸਕਾਰ &lt;ref name=&quot;Why Bantú Mama’s Win at the NAACP Image Awards Matters&quot;&gt;{{Cite web |title=Why Bantú Mama's Win at the NAACP Image Awards Matters |url=https://www.refinery29.com/en-us/2023/02/11303645/naacp-image-awards-2023-winners-bantu-mama-dominican}}&lt;/ref&gt;
* 2022: ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022 
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ&quot;, '''ਬੈਸਟ ਅਫ਼ਰੀਕਨ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਗੀਤ''', ਮੋਆਮਾਸ 2011 

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਐਕਟਿੰਗ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਸਾਲ.
!ਸਿਰਲੇਖ
!ਭੂਮਿਕਾ
!ਡਾਇਰੈਕਟਰ
! class=&quot;unsortable&quot; |ਨੋਟਸ
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2009
|''ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲੋਈ''
|ਵਰਜੀਨੀ ਬਾਲਾਰਡ
|[[Klaus Biedermann|ਕਲੌਸ ਬੀਡਰਮਨ]]
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2010
|''ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ''
|ਅਮੀਲੀਆ ਰੌਡਰਿਗਜ਼
|[[Vincenzo Marano|ਵਿਨਸੈਂਜੋ ਮਾਰਾਨੋ]]
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2018
|''ਲੰਮਾ ਗੀਤ''
|ਮੈਰੀ ਐਲਿਸ
|ਮਾਹਾਲੀਆ ਬੇਲੋ
|3 ਹਿੱਸੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲਡ਼ੀਵਾਰ (2 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2021
|''ਮਾਂ ਬੰਤੋ''
|ਐਮਾ (ਲੀਡ) 
|ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ
|ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ-ਐੱਸਐਕਸਐੱਸਡਬਲਿਊ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰSXSW
ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ-ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2022
|''[[The Best Man: Final Chapters|ਸਰਬੋਤਮ ਆਦਮੀਃ ਅੰਤਿਮ ਅਧਿਆਇ]]''
|ਸਵਾਨਾ
|ਮੈਲਕਮ ਡੀ. ਲੀ
|ਸੀਮਤ ਲਡ਼ੀ (2 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2023
|''ਸੇਂਟ ਐਕਸ''
|ਡਿਪਟੀ
|ਡੈਰੇਨ ਗ੍ਰਾਂਟ
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
|}
'''ਹੋਰ ਕ੍ਰੈਡਿਟ'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਸਾਲ.
!ਸਿਰਲੇਖ
!ਭੂਮਿਕਾ
|-
|2021
|''ਮਾਂ ਬੰਤੋ''
|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਨਿਰਮਾਤਾ
|-
|}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>i8f84g2ne8emqy98wpdn3ut944pd4a3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775335</id>
      <parentid>775334</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T13:09:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Stalinjeet Brar</username>
        <id>8295</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1244675631|Clarisse Albrecht]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775335</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7939" sha1="a9kh13bgmh3vup4as8eui5ylm2y03d8" xml:space="preserve">{{Multiple issues|{{notability|bio|date=November 2013}}
{{BLP sources|date=November 2013}}}}{{Infobox musical artist
| name              = Clarisse Albrecht
| image             = 
| caption           = 
| birth_name        = Clarisse Albrecht
| alias             = Mulata Universal
| birth_date        = {{birth date and age|df=yes|1978|6|28}}
| birth_place       = [[Rueil-Malmaison]], France
| genre             = World Music, Deep-House, Quiet Storm, [[soul music|Soul]]
| occupation        = Actress, Screenwriter, Producer, Singer, Songwriter
| instrument        = Vocals
| years_active      = 2005–present
| website           = [http://www.clarissealbrecht.com/ www.clarissealbrecht.com]
| associated_acts   = LS, Boddhi Satva, SoulAvenue
}}

ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ (ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1978) ਇੱਕ ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਭਿਨੇਤਰੀ, [[ਸਕ੍ਰੀਨਲੇਖਕ|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ]], ਨਿਰਮਾਤਾ, ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਲਾਕਾਰ, ਗਾਇਕ-ਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮਾਡਲ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ[ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ [[ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੁਰਤਗਾਲੀ]], ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ [[ਸਪੇਨੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਸਪੈਨਿਸ਼]] ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਡੋਮਿਨਿਕਨ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

== ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ==
ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਜਨਮ [[ਫ਼ਰਾਂਸ|ਫਰਾਂਸ]] ਦੇ ਰੂਇਲ ਮਾਲਮਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੈਮਰੂਨ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਫਰਾਂਸ [[ਗਿਨੀ-ਬਿਸਾਊ]] ਤੇ ਮੌਜ਼ੰਬੀਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ।

== ਕੈਰੀਅਰ ==

== ਡਿਸਕੋਗਰਾਫੀ ==

=== ਸਿੰਗਲਜ਼ ===

* 2010: &quot;ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੋ&quot;
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੋਸਸੋ ਪਾਰਾਰ ਨਹੀਂ
* 2013: &quot;ਕੋਈ ਪੁਏਡੋ ਪਾਰਾਰ&quot;
* 2015: &quot;ਡਾਇਕਸਾ ਰੋਲਰ&quot;

=== ਐਲਬਮਾਂ ===

* 2015: &quot;ਮੁਲਤਾ ਯੂਨੀਵਰਸਲ&quot;

=== ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ===

* 2005: ਡਿਫਰੈਂਟ, ਐਲਬਮ LS: ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਵੋਕਲਜ਼ ਆਨ ਐਟ ਹੋਮ 
* 2008: ਕੂਲ ਆਫ ਚਿਲਆਉਟ (ਚਿਲਆਉਟ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਚੋਣ) -&quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਾਵੇਨਿਊਜ਼ ਸਵੀਟ ਟੀਅਰਡ੍ਰੌਪ ਮਿਕਸ&quot; (ਸਾਈਨ ਸੰਗੀਤ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot; &quot;ਸੋਲ ਅਣ-ਹਸਤਾਖਰਃ 2010 ਸਮਰ ਸੈਸ਼ਨ&quot; (ਸੋਲ ਅਣ-ਦਸਤਖਤ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ 
* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਲਿਲ 'ਲਿਓਨ ਹਾਊਸ ਮਿਕਸ&quot; &quot;ਸਮਰ ਕਲੱਬ, ਲੇ ਸਨ ਇਲੈਕਟ੍ਰੋਪਿਕਲ 2010&quot; (ਵਾਗਰਾਮ, ਫਰਾਂਸ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊਜ਼ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲਿਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਦ ਬੋਸਾ ਨਾਈਟ ਕਲੱਬ, ਵਾਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2 (ਲੋਲਾ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ, ਜਰਮਨੀ) 
* 2011: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ (ਸੋਲਵੇਨਿਊ ਦਾ ਮਿੱਠਾ ਅੱਥਰੂ ਮਿਸ਼ਰਣ&quot; ਅਤੇ &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ-ਸੋਲ ਐਵੇਨਿਊ ਦਾ ਟ੍ਰੌਪੀਕਿਲੀਟਾ ਮਿਕਸ&quot; ਸੋਲ ਐਵੇਨੀ ਦੀ ਐਲਬਮ &quot;ਸਵੈਪਟ ਅਵੇ&quot; 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ

== ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ==

* 2010: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡੇ&quot;, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ
* 2013: &quot;ਨੋ ਪੋਸੋ ਪਾਰਾਰ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ

== ਪੁਰਸਕਾਰ ==

* ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਆਉਟਸਟੈਂਡਿੰਗ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਮੋਸ਼ਨ ਪਿਕਚਰ, 54 ਵਾਂ ਐਨਏਏਸੀਪੀ ਚਿੱਤਰ ਪੁਰਸਕਾਰ &lt;ref name=&quot;Why Bantú Mama’s Win at the NAACP Image Awards Matters&quot;&gt;{{Cite web |title=Why Bantú Mama's Win at the NAACP Image Awards Matters |url=https://www.refinery29.com/en-us/2023/02/11303645/naacp-image-awards-2023-winners-bantu-mama-dominican}}&lt;/ref&gt;
* 2022: ਬੰਟੂ ਮਾਮਾ, ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ, ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022 
* 2011: &quot;ਵੋਸੇ ਮੀ ਡਾ&quot;, '''ਬੈਸਟ ਅਫ਼ਰੀਕਨ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਗੀਤ''', ਮੋਆਮਾਸ 2011 

== ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀ ==

=== ਐਕਟਿੰਗ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!ਸਾਲ.
!ਸਿਰਲੇਖ
!ਭੂਮਿਕਾ
!ਡਾਇਰੈਕਟਰ
! class=&quot;unsortable&quot; |ਨੋਟਸ
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2009
|''ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲੋਈ''
|ਵਰਜੀਨੀ ਬਾਲਾਰਡ
|[[Klaus Biedermann|ਕਲੌਸ ਬੀਡਰਮਨ]]
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2010
|''ਮਾਮਲੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ''
|ਅਮੀਲੀਆ ਰੌਡਰਿਗਜ਼
|[[Vincenzo Marano|ਵਿਨਸੈਂਜੋ ਮਾਰਾਨੋ]]
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2018
|''ਲੰਮਾ ਗੀਤ''
|ਮੈਰੀ ਐਲਿਸ
|ਮਾਹਾਲੀਆ ਬੇਲੋ
|3 ਹਿੱਸੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਲਡ਼ੀਵਾਰ (2 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2021
|''ਮਾਂ ਬੰਤੋ''
|ਐਮਾ (ਲੀਡ) 
|ਇਵਾਨ ਹੇਰੇਰਾ
|ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ-ਐੱਸਐਕਸਐੱਸਡਬਲਿਊ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰSXSW
ਸਰਬੋਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ-ਡਰਬਨ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ 2022
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2022
|''[[The Best Man: Final Chapters|ਸਰਬੋਤਮ ਆਦਮੀਃ ਅੰਤਿਮ ਅਧਿਆਇ]]''
|ਸਵਾਨਾ
|ਮੈਲਕਮ ਡੀ. ਲੀ
|ਸੀਮਤ ਲਡ਼ੀ (2 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |2023
|''ਸੇਂਟ ਐਕਸ''
|ਡਿਪਟੀ
|ਡੈਰੇਨ ਗ੍ਰਾਂਟ
|ਟੀ. ਵੀ. ਲਡ਼ੀਵਾਰ (1 ਐਪੀਸੋਡ) 
|-
|}
'''ਹੋਰ ਕ੍ਰੈਡਿਟ'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!ਸਾਲ.
!ਸਿਰਲੇਖ
!ਭੂਮਿਕਾ
|-
|2021
|''ਮਾਂ ਬੰਤੋ''
|ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਨਿਰਮਾਤਾ
|-
|}

== ਹਵਾਲੇ ==
{{Reflist}}

== ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ ==

* {{IMDb name|3367350}}
* [http://www.clarissealbrecht.com/ ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ]
* [http://www.instagram.com/clarissealbrecht ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦਾ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ]
* [https://twitter.com/clarisseonline ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੈਕਟ ਦਾ ਟਵਿੱਟਰ]
* [https://www.youtube.com/clarissealbrecht ਯੂਟਿਊਬ ਉੱਤੇ ਕਲੇਰਿਸ ਅਲਬਰੇਚ ਦੇ ਵੀਡੀਓ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1978]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੋਕ]]</text>
      <sha1>a9kh13bgmh3vup4as8eui5ylm2y03d8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191295</id>
    <revision>
      <id>775338</id>
      <timestamp>2024-12-03T15:44:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1182192797|Ancient aesthetics]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775338</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="391" sha1="4vtx8d3rim35yns6uwt8xfnrhsckz94" xml:space="preserve">'''ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ''' ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਰੂਪਧਦੀ ਧਾਰਨਾਅਅਤੇਕਕਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।</text>
      <sha1>4vtx8d3rim35yns6uwt8xfnrhsckz94</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Miqhalifa</title>
    <ns>3</ns>
    <id>191296</id>
    <revision>
      <id>775339</id>
      <timestamp>2024-12-03T16:31:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>775339</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="236" sha1="f4x2i93wcjumzsqq91vqdkv4qox6cmj" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Miqhalifa}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 16:31, 3 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)</text>
      <sha1>f4x2i93wcjumzsqq91vqdkv4qox6cmj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਗ ਧਾਨੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191297</id>
    <revision>
      <id>775340</id>
      <timestamp>2024-12-03T19:11:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Meenukusam</username>
        <id>51574</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1250065786|Dhani (raga)]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775340</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6261" sha1="h168kwidl1du2obm5gu6yvhszegmupo" xml:space="preserve">

ਸ ਲੇਖ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਾਗ ਹੈ।

ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ '''ਰਾਗ ਧਾਨੀ''' ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

'''&lt;u&gt;&lt;big&gt;ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਦਾ ਪਰਿਚੈ&lt;/big&gt;&lt;/u&gt;''' :-
{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''ਸੁਰ''' 
|'''ਰਿਸ਼ਭ ਤੇ ਧੈਵਤ ਵਰਜਿਤ'''
'''ਗੰਧਾਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਭ ਕੋਮਲ''' 
'''ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸੁਰ ਸ਼ੁੱਧ''' 
|-
|'''ਜਾਤੀ''' 
|'''ਔਡਵ-ਔਡਵ''' 
|-
|'''ਥਾਟ''' 
|'''ਕਾਫੀ''' 
|-
|'''ਵਾਦੀ'''  
|'''ਗੰਧਾਰ (&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt;)'''
|-
|'''ਸੰਵਾਦੀ''' 
|'''ਨਿਸ਼ਾਦ (&lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;)'''
|-
|'''ਸਮਾਂ''' 
|'''ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਗਾਇਆ-ਵਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ''' 
|-
|'''ਠੇਹਿਰਾਵ ਦੇ ਸੁਰ''' 
|'''&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;''' 
|-
|'''ਮੁੱਖ ਅੰਗ''' 
|'''ਨੀ(ਮੰਦਰ) ਸ &lt;u&gt;ਗ ;&lt;/u&gt; ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ ;'''
|-
|'''ਆਰੋਹ''' 
|'''ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ'''  
|-
|'''ਅਵਰੋਹ''' 
|'''ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ''' 
|}


'''&lt;u&gt;ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ&lt;/u&gt;:-'''

* '''ਰਾਗ ਧਾਨੀ'''  ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਰਾਗ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਧਾਨੀ''' ਇੱਕ ਚੰਚਲ ਸੁਭਾ ਵਾਲਾ ਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਰਾਗ ਹੈ।
* '''ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਗੰਧਾਰ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।'''
* ਕੁੱਝ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨ '''ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਵਕ਼ਤ ਤਾਰ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਭ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ''' 
* ਕੁੱਝ ਸੰਗੀਤ ਵਿਦਵਾਨ ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਦੇ ਗਾਉਣ-ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰਾਤ ਦਾ ਤੀਜਾ ਪਹਿਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਗਾ- ਵਜਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।     
* '''ਰਾਗ ਧਾਨੀ''' ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਜੋਸ਼ੀਲਾ  ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਭੀਮਪਾਲਸੀ ਨੋਟਸ, ਧਾ ਅਤੇ ਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਰਣਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਦਾ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਗੁਣ ਹੈ। '''ਰਾਗ ਧਾਨੀ''' ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਨੂੰ ਰਾਗ ਮਲਕੌਂਸ ਦਾ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਰੂਪ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਲਕੌਂਸ ਵਰਗਾ ਰਾਗ ਹੈ, ਸਿਵਾਏ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅਰੋਹ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹ ਵਿੱਚ ਕੋਮਲ ਧੈਵਤ  ਨੂੰ ਪੰਚਮ  ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ [3]।                                                                                                                               
* '''&lt;u&gt;ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:-&lt;/u&gt;'''
* &lt;big&gt;'''ਸ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ) ਪ(ਮੰਦਰ) ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;(ਮੰਦਰ) ਸ ; ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ;ਸ ; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ;ਮ ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt;; ਮ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt;  ਮ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ;ਮ ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ ;&lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਪ ਸੰ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ &lt;u&gt;ਗੰ&lt;/u&gt; ਸੰ ; &lt;u&gt;ਗੰ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸੰ ; ਪ ਸੰ ਪ &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ ; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਮ ਪ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ ; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਨੀ&lt;/u&gt; ਸ &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; &lt;u&gt;ਗ&lt;/u&gt; ਸ'''&lt;/big&gt;  
'''ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਸੀ ਆਰ ਵਿਆਸ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ  ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੰਦੀਸ਼ ਹੈ:-'''
&lt;big&gt;'''&quot;ਹੇ ਮਨਵਾ  ਤੁਮ ਨਾ ਜਾਨੇ'''&lt;/big&gt; 

'''&lt;u&gt;ਰਾਗ ਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ:-&lt;/u&gt;'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#FFDB99&quot; |ਗੀਤ.
! style=&quot;background:#DEF2FA&quot; |ਫ਼ਿਲਮ
! style=&quot;background:#1A1AFF&quot; |ਸਾਲ.
! style=&quot;background:#FFEF99&quot; |ਸੰਗੀਤਕਾਰ
! style=&quot;background:#B2B300&quot; |ਗਾਇਕ
|-
|ਪ੍ਰਭੂ ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਜੋ ਧਿਆਏ ਫਲ ਪਾਏ
|ਹਮ ਦੋਨੋ (1961 ਫ਼ਿਲਮ) 
|1961
|ਜੈਦੇਵ
|[[ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ]]
|-
|ਕਭੀ ਤਨਹਾਈਓਂ ਮੇਂ ਯੂੰ
|ਹਮਾਰੀ ਯਾਦ ਆਏਗੀ
|1961
|ਸਨੇਹਲ ਭਟਕਰ
|[[ਮੁਬਾਰਕ ਬੇਗਮ]]
|-
|ਬਦਨ ਪੇ ਸਿਤਾਰੇ ਲਪੇਟੇ  ਹੁਏ 
|ਪ੍ਰਿੰਸ 
|1969
|ਸ਼ੰਕਰ-ਜੈਕਿਸ਼ਨ
|[[ਮੁਹੰਮਦ ਰਫ਼ੀ|ਮੁਹੰਮਦ. ਰਫੀ]]
|-
|ਗੋਰੀ ਤੇਰਾ ਗਾਓਂ ਬਡ਼ਾ ਪਿਆਰਾ
|ਚਿਤਚੋਰ
|1976
|[[ਰਵਿੰਦਰ ਜੈਨ]]
|[[ਕੇ ਜੇ ਯੇਸੂਦਾਸ]]
|-
|ਖਿਲਤੇ ਹੈਂ ਗੁਲ ਯਹਾਂ 
|ਸ਼ਰਮੀਲੀ
|1971
|ਏਸ.ਡੀ.ਬਰਮਨ 
|ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ 
|}

=== ਭਾਸ਼ਾਃ [[ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਹਿੰਦੀ]] ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! style=&quot;background:#FFDB99&quot; |
! style=&quot;background:#DEF2FA&quot; |
! style=&quot;background:#1A1AFF&quot; |
! style=&quot;background:#FFEF99&quot; |
! style=&quot;background:#B2B300&quot; |
|-
|
|
|
|
|
|-
|
|
|
|
|
|-
|
|
|
|
|
|-
|
|
|
|
|
|}
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ]]</text>
      <sha1>h168kwidl1du2obm5gu6yvhszegmupo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਬਾਨੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਕੋਇਜੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191298</id>
    <revision>
      <id>775341</id>
      <timestamp>2024-12-03T19:32:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1251521450|Banoo Jehangir Coyaji]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775341</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2854" sha1="fej8djufnk21jyui4kmv8an3xc3xoeh" xml:space="preserve">
Main {{Infobox scientist
| name              = Banoo Jehangir Coyaji
| image             = 
| image_size        = 
| caption           = 
| birth_date        = {{birth date|df=yes|1917|9|7}}&lt;ref name = KEM&gt;{{cite web|url = http://www.kemhospital.org/banoo.html|title = Dr. Banoo Coyaji (1917-2004)|publisher = King Edward Memorial Hospital|access-date = 31 August 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20130808191712/http://www.kemhospital.org/banoo.html|archive-date = 8 August 2013|url-status = dead}}&lt;/ref&gt;
| birth_place       = [[Mumbai]], India
| death_date        = {{nowrap|{{death date and age|df=yes|2004|7|15|1917|9|7}}}}
| death_place       = 
| alma_mater        = [[Grant Medical College]]
| doctoral_advisor  = 
| doctoral_students = 
| known_for         = {{unbulleted list |[[Family Planning]] |[[Population Control]] |[[Social Service]]}}
| influences        = 
| influenced        = 
}}

'''ਬਾਨੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਕੋਇਜੀ''' (7 ਸਤੰਬਰ 1917-15 ਜੁਲਾਈ 2004) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ [[ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ|ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ]] ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ। &amp;nbsp;ਉਹ [[ਪੂਨੇ|ਪੁਣੇ]] ਦੇ ਕਿੰਗ ਐਡਵਰਡ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰਾਜ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸਿਹਤ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਾਹਰ ਬਣ ਗਈ। gf ਦਦਦ ਗਗਗਗਹੇਹ ਗਗਗਗ ਗਗਵਗਵਹਹ ਵੱਡੇ ਗਗਗ

== ਜੀਵਨੀ ==

=== ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ ===

* [https://web.archive.org/web/20120308234957/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2004-07-15/pune/27161484_1_family-planning-ramon-magsaysay-reproductive-health ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਾਨੋ ਕੋਇਜੀ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ, ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, 15 ਜੁਲਾਈ, 2004]
* [https://web.archive.org/web/20120205045447/http://www.rmaf.org.ph/Awardees/Citation/CitationCoyajiBan.htm 1993 ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਸੇਵਾ ਲਈ ਰੇਮਨ ਮੈਗਸੇਸੇ ਅਵਾਰਡ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਰਸੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੈਗਸੇਸੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2004]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1917]]</text>
      <sha1>fej8djufnk21jyui4kmv8an3xc3xoeh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775342</id>
      <parentid>775341</parentid>
      <timestamp>2024-12-03T19:34:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nitesh Gill</username>
        <id>8973</id>
      </contributor>
      <origin>775342</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2764" sha1="gxux29ljjvfwbb6xxu5sidb3utkkble" xml:space="preserve">
Main {{Infobox scientist
| name              = Banoo Jehangir Coyaji
| image             = 
| image_size        = 
| caption           = 
| birth_date        = {{birth date|df=yes|1917|9|7}}&lt;ref name = KEM&gt;{{cite web|url = http://www.kemhospital.org/banoo.html|title = Dr. Banoo Coyaji (1917-2004)|publisher = King Edward Memorial Hospital|access-date = 31 August 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20130808191712/http://www.kemhospital.org/banoo.html|archive-date = 8 August 2013|url-status = dead}}&lt;/ref&gt;
| birth_place       = [[Mumbai]], India
| death_date        = {{nowrap|{{death date and age|df=yes|2004|7|15|1917|9|7}}}}
| death_place       = 
| alma_mater        = [[Grant Medical College]]
| doctoral_advisor  = 
| doctoral_students = 
| known_for         = {{unbulleted list |[[Family Planning]] |[[Population Control]] |[[Social Service]]}}
| influences        = 
| influenced        = 
}}

'''ਬਾਨੋ ਜਹਾਂਗੀਰ ਕੋਇਜੀ''' (7 ਸਤੰਬਰ 1917-15 ਜੁਲਾਈ 2004) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ [[ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ|ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ]] ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ। &amp;nbsp;ਉਹ [[ਪੂਨੇ|ਪੁਣੇ]] ਦੇ ਕਿੰਗ ਐਡਵਰਡ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰਾਜ [[ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ]] ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸਿਹਤ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਾਹਰ ਬਣ ਗਈ।

== ਜੀਵਨੀ ==

=== ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ ===

* [https://web.archive.org/web/20120308234957/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2004-07-15/pune/27161484_1_family-planning-ramon-magsaysay-reproductive-health ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨ ਬਾਨੋ ਕੋਇਜੀ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ, ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, 15 ਜੁਲਾਈ, 2004]
* [https://web.archive.org/web/20120205045447/http://www.rmaf.org.ph/Awardees/Citation/CitationCoyajiBanਟ.htm 1993 ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਸੇਵਾ ਲਈ ਰੇਮਨ ਮੈਗਸੇਸੇ ਅਵਾਰਡ]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪਾਰਸੀ ਲੋਕ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੈਗਸੇਸੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਮੌਤ 2004]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1917]]</text>
      <sha1>gxux29ljjvfwbb6xxu5sidb3utkkble</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:IQR</title>
    <ns>3</ns>
    <id>191299</id>
    <revision>
      <id>775347</id>
      <timestamp>2024-12-04T04:28:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>775347</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="230" sha1="alum56e2rg5ryefeopd2564ygf54nr6" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=IQR}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 04:28, 4 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)</text>
      <sha1>alum56e2rg5ryefeopd2564ygf54nr6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Anandji0161</title>
    <ns>3</ns>
    <id>191300</id>
    <revision>
      <id>775348</id>
      <timestamp>2024-12-04T04:29:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>775348</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="kuh9qhnu8jky2k3m1lak1bh9ysdw6ie" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Anandji0161}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 04:29, 4 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)</text>
      <sha1>kuh9qhnu8jky2k3m1lak1bh9ysdw6ie</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਜੋਸਫ ਬਲੈਕ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191301</id>
    <revision>
      <id>775349</id>
      <timestamp>2024-12-04T04:45:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1257570557|Joseph Black]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775349</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1050" sha1="ftf3zaq8lnrh7eissrl0c8317bjzyw9" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = Joseph Black
| image             = Joseph Black b1728.jpg
| caption           = [[Mezzotint|Mezzotint engraving]] by [[James Heath (engraver)|James Heath]] after [[Henry Raeburn|Sir Henry Raeburn]]
| birth_date        = {{birth date|1728|04|16|df=yes}}
| birth_place       = [[Bordeaux]], France
| death_date        = {{Death date and age|1799|12|6|1728|4|16|df=yes}}
| death_place       = [[Edinburgh]], Scotland
| citizenship       = 
| nationality       = [[United Kingdom|Scottish]]
| alma_mater        = [[University of Glasgow]]&lt;br /&gt;[[University of Edinburgh]]
| doctoral_advisor  = 
| academic_advisors = [[William Cullen]]
| doctoral_students = 
| notable_students  = [[James Edward Smith (botanist)|James Edward Smith]] &lt;br /&gt;[[Thomas Charles Hope]]
| known_for         = The discovery of [[Magnesium]]&lt;br&gt;[[carbon dioxide]]&lt;br&gt;[[Latent heat]]&lt;br&gt;[[specific heat]]&lt;br&gt;Invention of [[Analytical balance]]
| author_abbrev_bot = 
| author_abbrev_zoo = 
| signature         = 
| footnotes         = 
}}</text>
      <sha1>ftf3zaq8lnrh7eissrl0c8317bjzyw9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775353</id>
      <parentid>775349</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T06:21:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ਲੇਖ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775353</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24452" sha1="biup8cpy1ba2m94p2kxmb6o4yz5t3j1" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = Joseph Black
| image             = Joseph Black b1728.jpg
| caption           = [[Mezzotint|Mezzotint engraving]] by [[James Heath (engraver)|James Heath]] after [[Henry Raeburn|Sir Henry Raeburn]]
| birth_date        = {{birth date|1728|04|16|df=yes}}
| birth_place       = [[Bordeaux]], France
| death_date        = {{Death date and age|1799|12|6|1728|4|16|df=yes}}
| death_place       = [[Edinburgh]], Scotland
| citizenship       = 
| nationality       = [[United Kingdom|Scottish]]
| alma_mater        = [[University of Glasgow]]&lt;br /&gt;[[University of Edinburgh]]
| doctoral_advisor  = 
| academic_advisors = [[William Cullen]]
| doctoral_students = 
| notable_students  = [[James Edward Smith (botanist)|James Edward Smith]] &lt;br /&gt;[[Thomas Charles Hope]]
| known_for         = The discovery of [[Magnesium]]&lt;br&gt;[[carbon dioxide]]&lt;br&gt;[[Latent heat]]&lt;br&gt;[[specific heat]]&lt;br&gt;Invention of [[Analytical balance]]
| author_abbrev_bot = 
| author_abbrev_zoo = 
| signature         = 
| footnotes         = 
}}


'''ਜੋਸਫ਼ ਬਲੈਕ''' (16 ਅਪ੍ਰੈਲ 1728 – 6 ਦਸੰਬਰ 1799) ਇੱਕ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਗਰਮੀ, ਖਾਸ ਗਰਮੀ, ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ 1756 ਤੋਂ 10 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਫਿਰ 1766 ਤੋਂ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਉੱਥੇ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{DSB|first=Henry|last=Guerlac|title=Black, Joseph|volume=2|pages=173–183}}&lt;/ref&gt;

ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਲੈਕ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

===ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ===
ਬਲੈਕ ਦਾ ਜਨਮ &quot;ਗਾਰੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ&quot; ਬਾਰਡੋ, ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਾਰਗਰੇਟ ਗੋਰਡਨ (ਦਿ. 1747) ਅਤੇ ਜੌਨ ਬਲੈਕ ਦੇ 12 ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਵਾਂ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਏਬਰਡੀਨਸ਼ਾਇਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਵਾਈਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਬੇਲਫਾਸਟ, ਆਇਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਵਾਈਨ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਬੇਲਫਾਸਟ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕਰਣ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। 1746 ਵਿੱਚ, 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਨਮਕ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨਾਲ ਗੁਰਦੇ ਦੀ ਪੱਥਰੀ ਦੇ ਇਲਾਜ 'ਤੇ ਡਾਕਟਰੇਟ ਥੀਸਿਸ ਲਿਖਿਆ।

===ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ===
'''ਰਸਾਇਣ'''
'''ਰਸਾਇਣਕ ਸਿਧਾਂਤ'''
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਬਲੈਕ ਦੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ: ਪਾਣੀ, ਨਮਕ, ਧਰਤੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਧਾਤੂ। [4] ਉਸਨੇ ਹਵਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਊਮੈਟਿਕ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਜੋਗਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਬੰਧ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।

'''ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ'''
ਲਗਭਗ 1750 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾੜਾ-ਆਕਾਰ ਦੇ ਫੁਲਕ੍ਰਮ 'ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਇੱਕ ਹਲਕੇ-ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਬੀਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਰੇਕ ਬਾਂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਮਿਆਰੀ ਵਜ਼ਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ।

'''ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ'''
ਬਲੈਕ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਗੈਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਐਸਿਡ ਨਾਲ ਗਰਮ (ਜਾਂ ਇਲਾਜ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ &quot;ਸਥਿਰ ਹਵਾ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਹਵਾ ਨਾਲੋਂ ਸੰਘਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਲਾਟ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚੂਨੇ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਸਾਈਡ) ਦੇ ਜਲਮਈ ਘੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬੁਲਬੁਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਲ ਫਰਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

'''ਗਰਮੀ'''
1757 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਰੇਜੀਅਸ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1756 ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

'''ਖਾਸ ਗਰਮੀ'''
1760 ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਠੰਢੇ ਪਦਾਰਥ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਡੱਚ ਡਾਕਟਰ ਹਰਮਨ ਬੋਰਹਾਵੇ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਡੈਨੀਅਲ ਗੈਬਰੀਅਲ ਫਾਰਨਹੀਟ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ, ਪਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਰੂਪ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ: ਜੇਕਰ 100 °F ਪਾਣੀ ਅਤੇ 150 °F ਪਾਰੇ [[ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ]] ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 20 ° ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 30 ° (120 °F ਤੱਕ) ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।), ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: “ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ [ਪਾਰਾ] ... ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਲਈ ਘੱਟ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।”[9][10]

'''ਗੁਪਤ (ਲੁਪਤ) ਗਰਮੀ'''
1761 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਰਫ਼/ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ/ਭਾਫ਼ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਤੋਂ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਰਮੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲੁਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। [11]

ਲੁਕਵੀਂ ਗਰਮੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। [12] ਬਲੈਕ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਤਾਪ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਸ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਥਿਊਰੀ ਆਖਰਕਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮੂਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। [13] ਬਲੈਕ ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਵਾਟ (1757 ਦੇ ਆਸਪਾਸ) ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਗਲਾਸਗੋ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖੋਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਪ ਦੀ ਖੋਜ ਵਾਟ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣ ਗਈ , [14] ਵਾਟ ਨੇ ਥਾਮਸ ਨਿਊਕੋਮਨ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜੇ ਗਏ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ।

===ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਸ਼ਿਪ===
1766 ਵਿੱਚ, ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਵਿਲੀਅਮ ਕੁਲਨ ਦੀ ਥਾਂ ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ (ਕਲੇਨ 1755 ਵਿੱਚ ਐਡਿਨਬਰਗ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ)। ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਸਟੀਵਨਸਨ ਦੁਆਰਾ ਭਰੀ ਗਈ ਸੀ।

ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਖੋਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਅਧਿਆਪਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਣ ਨਾਲ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਦਾ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਇੱਕ ਫੈਸ਼ਨਯੋਗ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵੀ ਬਣ ਗਈ।

ਕਾਲੇ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੈਕਚਰਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਕੋਰਸ ਨੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ) ਲਈ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਫਲ ਅਧਿਆਪਨ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। [16][17] ] ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਭਰ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੋਟਬੁੱਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ।

          '''ਉਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਦੁਆਰਾ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ. ਉਸਦੀ ਨਿੱਜੀ ਦਿੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਵਰਗਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ। ਲੈਕਚਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਵਧੀਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਇੰਨਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਲੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਇੰਨਾ ਸਾਦਾ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਇੰਨਾ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ, ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟਿਆਂ 'ਤੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ।'''

17 ਨਵੰਬਰ 1783 ਨੂੰ ਉਹ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਏਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ। 1788 ਤੋਂ 1790 ਤੱਕ ਉਹ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਰਾਇਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ।[20] ਉਹ 1774, 1783, ਅਤੇ 1794 ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਫਾਰਮਾਕੋਪੀਆ ਐਡਿਨਬਰਗੇਨਸਿਸ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਲਈ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗ ਜਾਰਜ III ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਡਾਕਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1793 ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। 1795 ਵਿੱਚ, ਚਾਰਲਸ ਹੋਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਕੋਡਜੂਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1797 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।

===ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ===
ਬਲੈਕ ਪੋਕਰ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ ਐਡਮ ਫਰਗੂਸਨ FRSE ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ, ਮਹਾਨ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ 1767 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭਤੀਜੀ ਕੈਥਰੀਨ ਬਰਨੇਟ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ, ਐਡਮ ਸਮਿਥ, ਅਤੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ। ਉਹ ਮੋਢੀ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਜੇਮਸ ਹਟਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਸੀ।[21]

1773 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਓਲਡ ਟਾਊਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1790 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਾਇਨੇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਾਨ ਹਾਊਸ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। 1991 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਈ, ਜੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। [23]

ਕਾਲੇ ਨੇ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ 71 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 1799 ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟ੍ਰੀਟ[24] ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਫ੍ਰਾਈਅਰਸ ਕਿਰਕਯਾਰਡ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਵੱਡਾ ਸਮਾਰਕ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੀਲਬੰਦ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਵੇਨਟਰ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2011 ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਉਪਕਰਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਖੋਜੇ ਗਏ ਸਨ।

ਉਸਦਾ ਘਰ, ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟਰੀਟ 'ਤੇ ਇੱਕ ਫਲੈਟ, ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਤਖ਼ਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।</text>
      <sha1>biup8cpy1ba2m94p2kxmb6o4yz5t3j1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775354</id>
      <parentid>775353</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T06:45:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ਹਵਾਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ.</comment>
      <origin>775354</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29773" sha1="sxyhns2674nd3wm2o4v3394m7k93ndn" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = Joseph Black
| image             = Joseph Black b1728.jpg
| caption           = [[Mezzotint|Mezzotint engraving]] by [[James Heath (engraver)|James Heath]] after [[Henry Raeburn|Sir Henry Raeburn]]
| birth_date        = {{birth date|1728|04|16|df=yes}}
| birth_place       = [[Bordeaux]], France
| death_date        = {{Death date and age|1799|12|6|1728|4|16|df=yes}}
| death_place       = [[Edinburgh]], Scotland
| citizenship       = 
| nationality       = [[United Kingdom|Scottish]]
| alma_mater        = [[University of Glasgow]]&lt;br /&gt;[[University of Edinburgh]]
| doctoral_advisor  = 
| academic_advisors = [[William Cullen]]
| doctoral_students = 
| notable_students  = [[James Edward Smith (botanist)|James Edward Smith]] &lt;br /&gt;[[Thomas Charles Hope]]
| known_for         = The discovery of [[Magnesium]]&lt;br&gt;[[carbon dioxide]]&lt;br&gt;[[Latent heat]]&lt;br&gt;[[specific heat]]&lt;br&gt;Invention of [[Analytical balance]]
| author_abbrev_bot = 
| author_abbrev_zoo = 
| signature         = 
| footnotes         = 
}}


'''ਜੋਸਫ਼ ਬਲੈਕ''' (16 ਅਪ੍ਰੈਲ 1728 – 6 ਦਸੰਬਰ 1799) ਇੱਕ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਗਰਮੀ, ਖਾਸ ਗਰਮੀ, ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ 1756 ਤੋਂ 10 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਫਿਰ 1766 ਤੋਂ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਉੱਥੇ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{DSB|first=Henry|last=Guerlac|title=Black, Joseph|volume=2|pages=173–183}}&lt;/ref&gt;

ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਲੈਕ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

==ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ==
ਬਲੈਕ ਦਾ ਜਨਮ &quot;ਗਾਰੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ&quot; ਬਾਰਡੋ, ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਾਰਗਰੇਟ ਗੋਰਡਨ (ਦਿ. 1747) ਅਤੇ ਜੌਨ ਬਲੈਕ ਦੇ 12 ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਵਾਂ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਏਬਰਡੀਨਸ਼ਾਇਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਵਾਈਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਬੇਲਫਾਸਟ, ਆਇਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਵਾਈਨ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=Lenard |first=Philipp |title=Great Men of Science |year=1950 |publisher=G. Bell and Sons |location=London |page=129 |isbn=0-8369-1614-X}} (Translated from the second German edition.)&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਬੇਲਫਾਸਟ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕਰਣ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। 1746 ਵਿੱਚ, 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਨਮਕ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨਾਲ ਗੁਰਦੇ ਦੀ ਪੱਥਰੀ ਦੇ ਇਲਾਜ 'ਤੇ ਡਾਕਟਰੇਟ ਥੀਸਿਸ ਲਿਖਿਆ।&lt;ref name=&quot;Modinos2013&quot;&gt;{{cite book|author=Antonis Modinos|title=From Aristotle to Schrödinger: The Curiosity of Physics|url=https://books.google.com/books?id=-KaUngEACAAJ|date=15 October 2013|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-00749-6|page=134}}&lt;/ref&gt;

==ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ==
===ਰਸਾਇਣ===
====ਰਸਾਇਣਕ ਸਿਧਾਂਤ====

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਬਲੈਕ ਦੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ: ਪਾਣੀ, ਨਮਕ, ਧਰਤੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਧਾਤੂ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=John Walker, Chemistry and the Edinburgh Medical School, 1750-1800|date=2008|publisher=Routledge|location=London|url=https://www.academia.edu/1112014}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਹਵਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਊਮੈਟਿਕ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=How to See a Diagram: A Visual Anthropology of Chemical Affinity|journal=Osiris|date=2014|volume=29|pages=178–196|doi=10.1086/678093|pmid=26103754|s2cid=20432223|url=https://www.academia.edu/4588508}}&lt;/ref&gt;  ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਜੋਗਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਬੰਧ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=Useful Pictures: Joseph Black and the Graphic Culture of Experimentation|journal=In Robert G. W. Anderson (Ed.), Cradle of Chemistry: The Early Years of Chemistry at the University of Edinburgh (Edinburgh: John Donald, 2015), 99-118.|url=https://www.academia.edu/6346321}}&lt;/ref&gt;

====ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ====
ਲਗਭਗ 1750 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾੜਾ-ਆਕਾਰ ਦੇ ਫੁਲਕ੍ਰਮ 'ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਇੱਕ ਹਲਕੇ-ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਬੀਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਰੇਕ ਬਾਂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਮਿਆਰੀ ਵਜ਼ਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web | title = Equal Arm Analytical Balances | url = http://history.nih.gov/exhibits/balances/index.html | access-date = 8 March 2008 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170513054241/https://history.nih.gov/exhibits/balances/index.html | archive-date = 13 May 2017 | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;

====ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ====
ਬਲੈਕ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਗੈਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਐਸਿਡ ਨਾਲ ਗਰਮ (ਜਾਂ ਇਲਾਜ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ &quot;ਸਥਿਰ ਹਵਾ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਹਵਾ ਨਾਲੋਂ ਸੰਘਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਲਾਟ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚੂਨੇ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਸਾਈਡ) ਦੇ ਜਲਮਈ ਘੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬੁਲਬੁਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਲ ਫਰਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

===ਗਰਮੀ===
1757 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਰੇਜੀਅਸ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1756 ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite book |last=Ramsay |first=William |author-link=William Ramsay |title=The life and letters of Joseph Black, M.D. |publisher=Constable |year=1918 |pages=38–39}}&lt;/ref&gt; 


====ਖਾਸ ਗਰਮੀ====
1760 ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਠੰਢੇ ਪਦਾਰਥ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਡੱਚ ਡਾਕਟਰ ਹਰਮਨ ਬੋਰਹਾਵੇ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਡੈਨੀਅਲ ਗੈਬਰੀਅਲ ਫਾਰਨਹੀਟ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ, ਪਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਰੂਪ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ: ਜੇਕਰ 100 °F ਪਾਣੀ ਅਤੇ 150 °F ਪਾਰੇ [[ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ]] ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 20 ° ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 30 ° (120 °F ਤੱਕ) ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।), ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: “ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ [ਪਾਰਾ] ... ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਲਈ ਘੱਟ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।”&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Black |first=Joseph |url=https://books.google.com/books?id=lqI9AQAAMAAJ&amp;pg=PA76 |title=Lectures on the Elements of Chemistry: Delivered in the University of Edinburgh |date=1807 |publisher=Mathew Carey |editor-last=Robison |editor-first=John |edition= |volume=1 |pages=76–77 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal |last=West |first=John B. |date=2014-06-15 |title=Joseph Black, carbon dioxide, latent heat, and the beginnings of the discovery of the respiratory gases |url=https://www.physiology.org/doi/10.1152/ajplung.00020.2014 |journal=American Journal of Physiology-Lung Cellular and Molecular Physiology |language=en |volume=306 |issue=12 |pages=L1057–L1063 |doi=10.1152/ajplung.00020.2014 |pmid=24682452 |issn=1040-0605}}&lt;/ref&gt;

====ਗੁਪਤ (ਲੁਪਤ) ਗਰਮੀ====
1761 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਰਫ਼/ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ/ਭਾਫ਼ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਤੋਂ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਰਮੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲੁਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{cite EB1911|wstitle=Black, Joseph|volume=4}}&lt;/ref&gt;

ਲੁਕਵੀਂ ਗਰਮੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book | author = Ogg, David | title = Europe of the Ancien Regime: 1715–1783 | year = 1965 | publisher = Harper &amp; Row| pages = 117 and 283 }}&lt;/ref&gt; ਬਲੈਕ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਤਾਪ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਸ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਥਿਊਰੀ ਆਖਰਕਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮੂਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{cite book | author = Ogg, David | title = Europe of the Ancien Regime: 1715–1783 | year = 1965 | publisher = Harper &amp; Row | page = 283 }}&lt;/ref&gt; ਬਲੈਕ ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਵਾਟ (1757 ਦੇ ਆਸਪਾਸ) ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਗਲਾਸਗੋ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖੋਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਪ ਦੀ ਖੋਜ ਵਾਟ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣ ਗਈ,&lt;ref&gt;{{cite book| page=78 | title=The Life of James Watt, with selections from his correspondence (2nd edition, revised) | author=James Patrick Muirhead | year= 1859 | publisher=D. Appleton &amp; Company | isbn=9780598483225 | url=https://books.google.com/books?id=MeJUAAAAcAAJ&amp;pg=PA78}}&lt;/ref&gt;  ਵਾਟ ਨੇ ਥਾਮਸ ਨਿਊਕੋਮਨ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜੇ ਗਏ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ।

==ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਸ਼ਿਪ==
1766 ਵਿੱਚ, ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਵਿਲੀਅਮ ਕੁਲਨ ਦੀ ਥਾਂ ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ (ਕਲੇਨ 1755 ਵਿੱਚ ਐਡਿਨਬਰਗ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ)। ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਸਟੀਵਨਸਨ ਦੁਆਰਾ ਭਰੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;Medical and Philosophical Commentaries 1792&lt;/ref&gt;

ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਖੋਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਅਧਿਆਪਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਣ ਨਾਲ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਦਾ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਇੱਕ ਫੈਸ਼ਨਯੋਗ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵੀ ਬਣ ਗਈ।

ਕਾਲੇ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੈਕਚਰਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਕੋਰਸ ਨੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ) ਲਈ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਫਲ ਅਧਿਆਪਨ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=How to See a Diagram: A Visual Anthropology of Chemical Affinity|journal=Osiris|date=2014|volume=29|pages=178–196|doi=10.1086/678093|pmid=26103754|s2cid=20432223|url=https://www.academia.edu/4588508}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title='Useful Pictures: Joseph Black and the Graphic Culture of Experimentation', in Robert G. W. Anderson (Ed.), Cradle of Chemistry: The Early Years of Chemistry at the University of Edinburgh|publisher=Edinburgh: John Donald|pages=99–118|url=https://www.academia.edu/6346321}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਭਰ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੋਟਬੁੱਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ।

          {{'''ਉਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਦੁਆਰਾ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ. ਉਸਦੀ ਨਿੱਜੀ ਦਿੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਵਰਗਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ। ਲੈਕਚਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਵਧੀਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਇੰਨਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਲੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਇੰਨਾ ਸਾਦਾ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਇੰਨਾ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ, ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟਿਆਂ 'ਤੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ।'''&lt;ref&gt;''The National Cyclopaedia of Useful Knowledge'' Vol III, (1847), London, Charles Knight, p.382.&lt;/ref&gt;}}

17 ਨਵੰਬਰ 1783 ਨੂੰ ਉਹ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਏਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://rse.org.uk/wp-content/uploads/2021/07/RSE-Fellows-BiographicalIndex-1.pdf|title=Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783-2002 Biographical Index|publisher=Royal Society of Edinburgh|access-date=13 November 2021}}&lt;/ref&gt;  1788 ਤੋਂ 1790 ਤੱਕ ਉਹ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਰਾਇਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.rcpe.ac.uk/library-archives/sibbald-library-blog/college-fellows-curing-scurvy-and-discovering-nitrogen|title=College Fellows: curing scurvy and discovering nitrogen|date=14 November 2014|publisher= Royal College of Physicians in Edinburgh|access-date=4 November 2015}}&lt;/ref&gt;  ਉਹ 1774, 1783, ਅਤੇ 1794 ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਫਾਰਮਾਕੋਪੀਆ ਐਡਿਨਬਰਗੇਨਸਿਸ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਲਈ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗ ਜਾਰਜ III ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਡਾਕਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1793 ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। 1795 ਵਿੱਚ, ਚਾਰਲਸ ਹੋਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਕੋਡਜੂਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1797 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।

==ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ==
ਬਲੈਕ ਪੋਕਰ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ ਐਡਮ ਫਰਗੂਸਨ FRSE ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ, ਮਹਾਨ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ 1767 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭਤੀਜੀ ਕੈਥਰੀਨ ਬਰਨੇਟ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ, ਐਡਮ ਸਮਿਥ, ਅਤੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ। ਉਹ ਮੋਢੀ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਜੇਮਸ ਹਟਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;Records of the Clan and Name of Ferguson 1895 p.138 note 1 accessed 22 Dec 2018&lt;/ref&gt;

1773 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਓਲਡ ਟਾਊਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;Edinburgh Post Office directory 1773&lt;/ref&gt; 1790 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਾਇਨੇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਾਨ ਹਾਊਸ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। 1991 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਈ, ਜੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Cant |first1=Malcolm |title=Marchmont, Sciennes and the Grange |date=2001 |publisher=M. Cant Publications |location=Edinburgh |isbn=0952609959 |page=6}}&lt;/ref&gt;

ਕਾਲੇ ਨੇ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ 71 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 1799 ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟ੍ਰੀਟ&lt;ref&gt;Williamsons Edinburgh Directory 1798&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਫ੍ਰਾਈਅਰਸ ਕਿਰਕਯਾਰਡ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਵੱਡਾ ਸਮਾਰਕ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੀਲਬੰਦ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਵੇਨਟਰ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2011 ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਉਪਕਰਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਖੋਜੇ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.scotsman.com/news/dig-finds-treasured-tools-of-leading-18th-century-scientist-1-1714838 |title=Dig finds treasured tools of leading 18th century scientist |work=The Scotsman |date=28 June 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120418123942/http://www.scotsman.com/news/dig-finds-treasured-tools-of-leading-18th-century-scientist-1-1714838 |archive-date=18 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

ਉਸਦਾ ਘਰ, ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟਰੀਟ 'ਤੇ ਇੱਕ ਫਲੈਟ, ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਤਖ਼ਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।</text>
      <sha1>sxyhns2674nd3wm2o4v3394m7k93ndn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775355</id>
      <parentid>775354</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T06:47:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ਸੋਧ</comment>
      <origin>775355</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29788" sha1="4uzext15xqwhet8p7rcq0e6979j5zx9" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = Joseph Black
| image             = Joseph Black b1728.jpg
| caption           = [[Mezzotint|Mezzotint engraving]] by [[James Heath (engraver)|James Heath]] after [[Henry Raeburn|Sir Henry Raeburn]]
| birth_date        = {{birth date|1728|04|16|df=yes}}
| birth_place       = [[Bordeaux]], France
| death_date        = {{Death date and age|1799|12|6|1728|4|16|df=yes}}
| death_place       = [[Edinburgh]], Scotland
| citizenship       = 
| nationality       = [[United Kingdom|Scottish]]
| alma_mater        = [[University of Glasgow]]&lt;br /&gt;[[University of Edinburgh]]
| doctoral_advisor  = 
| academic_advisors = [[William Cullen]]
| doctoral_students = 
| notable_students  = [[James Edward Smith (botanist)|James Edward Smith]] &lt;br /&gt;[[Thomas Charles Hope]]
| known_for         = The discovery of [[Magnesium]]&lt;br&gt;[[carbon dioxide]]&lt;br&gt;[[Latent heat]]&lt;br&gt;[[specific heat]]&lt;br&gt;Invention of [[Analytical balance]]
| author_abbrev_bot = 
| author_abbrev_zoo = 
| signature         = 
| footnotes         = 
}}


'''ਜੋਸਫ਼ ਬਲੈਕ''' (16 ਅਪ੍ਰੈਲ 1728 – 6 ਦਸੰਬਰ 1799) ਇੱਕ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਗਰਮੀ, ਖਾਸ ਗਰਮੀ, ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ 1756 ਤੋਂ 10 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਫਿਰ 1766 ਤੋਂ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਉੱਥੇ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{DSB|first=Henry|last=Guerlac|title=Black, Joseph|volume=2|pages=173–183}}&lt;/ref&gt;

ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਲੈਕ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

==ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ==
ਬਲੈਕ ਦਾ ਜਨਮ &quot;ਗਾਰੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ&quot; ਬਾਰਡੋ, ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਾਰਗਰੇਟ ਗੋਰਡਨ (ਦਿ. 1747) ਅਤੇ ਜੌਨ ਬਲੈਕ ਦੇ 12 ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਵਾਂ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਏਬਰਡੀਨਸ਼ਾਇਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਵਾਈਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਬੇਲਫਾਸਟ, ਆਇਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਵਾਈਨ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=Lenard |first=Philipp |title=Great Men of Science |year=1950 |publisher=G. Bell and Sons |location=London |page=129 |isbn=0-8369-1614-X}} (Translated from the second German edition.)&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਬੇਲਫਾਸਟ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕਰਣ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। 1746 ਵਿੱਚ, 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਨਮਕ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨਾਲ ਗੁਰਦੇ ਦੀ ਪੱਥਰੀ ਦੇ ਇਲਾਜ 'ਤੇ ਡਾਕਟਰੇਟ ਥੀਸਿਸ ਲਿਖਿਆ।&lt;ref name=&quot;Modinos2013&quot;&gt;{{cite book|author=Antonis Modinos|title=From Aristotle to Schrödinger: The Curiosity of Physics|url=https://books.google.com/books?id=-KaUngEACAAJ|date=15 October 2013|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-00749-6|page=134}}&lt;/ref&gt;

==ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ==
===ਰਸਾਇਣ===
====ਰਸਾਇਣਕ ਸਿਧਾਂਤ====

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਬਲੈਕ ਦੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ: ਪਾਣੀ, ਨਮਕ, ਧਰਤੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਧਾਤੂ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=John Walker, Chemistry and the Edinburgh Medical School, 1750-1800|date=2008|publisher=Routledge|location=London|url=https://www.academia.edu/1112014}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਹਵਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਊਮੈਟਿਕ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=How to See a Diagram: A Visual Anthropology of Chemical Affinity|journal=Osiris|date=2014|volume=29|pages=178–196|doi=10.1086/678093|pmid=26103754|s2cid=20432223|url=https://www.academia.edu/4588508}}&lt;/ref&gt;  ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਜੋਗਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਬੰਧ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=Useful Pictures: Joseph Black and the Graphic Culture of Experimentation|journal=In Robert G. W. Anderson (Ed.), Cradle of Chemistry: The Early Years of Chemistry at the University of Edinburgh (Edinburgh: John Donald, 2015), 99-118.|url=https://www.academia.edu/6346321}}&lt;/ref&gt;

====ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ====
ਲਗਭਗ 1750 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾੜਾ-ਆਕਾਰ ਦੇ ਫੁਲਕ੍ਰਮ 'ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਇੱਕ ਹਲਕੇ-ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਬੀਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਰੇਕ ਬਾਂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਮਿਆਰੀ ਵਜ਼ਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web | title = Equal Arm Analytical Balances | url = http://history.nih.gov/exhibits/balances/index.html | access-date = 8 March 2008 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170513054241/https://history.nih.gov/exhibits/balances/index.html | archive-date = 13 May 2017 | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;

====ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ====
ਬਲੈਕ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਗੈਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਐਸਿਡ ਨਾਲ ਗਰਮ (ਜਾਂ ਇਲਾਜ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ &quot;ਸਥਿਰ ਹਵਾ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਹਵਾ ਨਾਲੋਂ ਸੰਘਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਲਾਟ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚੂਨੇ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਸਾਈਡ) ਦੇ ਜਲਮਈ ਘੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬੁਲਬੁਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਲ ਫਰਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

===ਗਰਮੀ===
1757 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਰੇਜੀਅਸ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1756 ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite book |last=Ramsay |first=William |author-link=William Ramsay |title=The life and letters of Joseph Black, M.D. |publisher=Constable |year=1918 |pages=38–39}}&lt;/ref&gt; 


====ਖਾਸ ਗਰਮੀ====
1760 ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਠੰਢੇ ਪਦਾਰਥ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਡੱਚ ਡਾਕਟਰ ਹਰਮਨ ਬੋਰਹਾਵੇ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਡੈਨੀਅਲ ਗੈਬਰੀਅਲ ਫਾਰਨਹੀਟ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ, ਪਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਰੂਪ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ: ਜੇਕਰ 100 °F ਪਾਣੀ ਅਤੇ 150 °F ਪਾਰੇ [[ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ]] ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 20 ° ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 30 ° (120 °F ਤੱਕ) ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।), ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: “ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ [ਪਾਰਾ] ... ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਲਈ ਘੱਟ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।”&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Black |first=Joseph |url=https://books.google.com/books?id=lqI9AQAAMAAJ&amp;pg=PA76 |title=Lectures on the Elements of Chemistry: Delivered in the University of Edinburgh |date=1807 |publisher=Mathew Carey |editor-last=Robison |editor-first=John |edition= |volume=1 |pages=76–77 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal |last=West |first=John B. |date=2014-06-15 |title=Joseph Black, carbon dioxide, latent heat, and the beginnings of the discovery of the respiratory gases |url=https://www.physiology.org/doi/10.1152/ajplung.00020.2014 |journal=American Journal of Physiology-Lung Cellular and Molecular Physiology |language=en |volume=306 |issue=12 |pages=L1057–L1063 |doi=10.1152/ajplung.00020.2014 |pmid=24682452 |issn=1040-0605}}&lt;/ref&gt;

====ਗੁਪਤ (ਲੁਪਤ) ਗਰਮੀ====
1761 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਰਫ਼/ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ/ਭਾਫ਼ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਤੋਂ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਰਮੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲੁਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{cite EB1911|wstitle=Black, Joseph|volume=4}}&lt;/ref&gt;

ਲੁਕਵੀਂ ਗਰਮੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book | author = Ogg, David | title = Europe of the Ancien Regime: 1715–1783 | year = 1965 | publisher = Harper &amp; Row| pages = 117 and 283 }}&lt;/ref&gt; ਬਲੈਕ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਤਾਪ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਸ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਥਿਊਰੀ ਆਖਰਕਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮੂਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{cite book | author = Ogg, David | title = Europe of the Ancien Regime: 1715–1783 | year = 1965 | publisher = Harper &amp; Row | page = 283 }}&lt;/ref&gt; ਬਲੈਕ ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਵਾਟ (1757 ਦੇ ਆਸਪਾਸ) ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਗਲਾਸਗੋ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖੋਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਪ ਦੀ ਖੋਜ ਵਾਟ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣ ਗਈ,&lt;ref&gt;{{cite book| page=78 | title=The Life of James Watt, with selections from his correspondence (2nd edition, revised) | author=James Patrick Muirhead | year= 1859 | publisher=D. Appleton &amp; Company | isbn=9780598483225 | url=https://books.google.com/books?id=MeJUAAAAcAAJ&amp;pg=PA78}}&lt;/ref&gt;  ਵਾਟ ਨੇ ਥਾਮਸ ਨਿਊਕੋਮਨ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜੇ ਗਏ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ।

==ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਸ਼ਿਪ==
1766 ਵਿੱਚ, ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਵਿਲੀਅਮ ਕੁਲਨ ਦੀ ਥਾਂ ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ (ਕਲੇਨ 1755 ਵਿੱਚ ਐਡਿਨਬਰਗ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ)। ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਸਟੀਵਨਸਨ ਦੁਆਰਾ ਭਰੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;Medical and Philosophical Commentaries 1792&lt;/ref&gt;

ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਖੋਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਅਧਿਆਪਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਣ ਨਾਲ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਦਾ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਇੱਕ ਫੈਸ਼ਨਯੋਗ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵੀ ਬਣ ਗਈ।

ਕਾਲੇ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੈਕਚਰਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਕੋਰਸ ਨੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ) ਲਈ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਫਲ ਅਧਿਆਪਨ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=How to See a Diagram: A Visual Anthropology of Chemical Affinity|journal=Osiris|date=2014|volume=29|pages=178–196|doi=10.1086/678093|pmid=26103754|s2cid=20432223|url=https://www.academia.edu/4588508}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title='Useful Pictures: Joseph Black and the Graphic Culture of Experimentation', in Robert G. W. Anderson (Ed.), Cradle of Chemistry: The Early Years of Chemistry at the University of Edinburgh|publisher=Edinburgh: John Donald|pages=99–118|url=https://www.academia.edu/6346321}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਭਰ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੋਟਬੁੱਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ।

          {{ਉਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਦੁਆਰਾ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ. ਉਸਦੀ ਨਿੱਜੀ ਦਿੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਵਰਗਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ। ਲੈਕਚਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਵਧੀਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਇੰਨਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਲੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਇੰਨਾ ਸਾਦਾ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਇੰਨਾ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ, ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟਿਆਂ 'ਤੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;''The National Cyclopaedia of Useful Knowledge'' Vol III, (1847), London, Charles Knight, p.382.&lt;/ref&gt;}}

17 ਨਵੰਬਰ 1783 ਨੂੰ ਉਹ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਏਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://rse.org.uk/wp-content/uploads/2021/07/RSE-Fellows-BiographicalIndex-1.pdf|title=Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783-2002 Biographical Index|publisher=Royal Society of Edinburgh|access-date=13 November 2021}}&lt;/ref&gt;  1788 ਤੋਂ 1790 ਤੱਕ ਉਹ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਰਾਇਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.rcpe.ac.uk/library-archives/sibbald-library-blog/college-fellows-curing-scurvy-and-discovering-nitrogen|title=College Fellows: curing scurvy and discovering nitrogen|date=14 November 2014|publisher= Royal College of Physicians in Edinburgh|access-date=4 November 2015}}&lt;/ref&gt;  ਉਹ 1774, 1783, ਅਤੇ 1794 ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਫਾਰਮਾਕੋਪੀਆ ਐਡਿਨਬਰਗੇਨਸਿਸ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਲਈ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗ ਜਾਰਜ III ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਡਾਕਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1793 ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। 1795 ਵਿੱਚ, ਚਾਰਲਸ ਹੋਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਕੋਡਜੂਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1797 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।

==ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ==
ਬਲੈਕ ਪੋਕਰ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ ਐਡਮ ਫਰਗੂਸਨ FRSE ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ, ਮਹਾਨ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ 1767 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭਤੀਜੀ ਕੈਥਰੀਨ ਬਰਨੇਟ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ, ਐਡਮ ਸਮਿਥ, ਅਤੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ। ਉਹ ਮੋਢੀ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਜੇਮਸ ਹਟਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;Records of the Clan and Name of Ferguson 1895 p.138 note 1 accessed 22 Dec 2018&lt;/ref&gt;

1773 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਓਲਡ ਟਾਊਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;Edinburgh Post Office directory 1773&lt;/ref&gt; 1790 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਾਇਨੇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਾਨ ਹਾਊਸ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। 1991 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਈ, ਜੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Cant |first1=Malcolm |title=Marchmont, Sciennes and the Grange |date=2001 |publisher=M. Cant Publications |location=Edinburgh |isbn=0952609959 |page=6}}&lt;/ref&gt;

ਕਾਲੇ ਨੇ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ 71 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 1799 ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟ੍ਰੀਟ&lt;ref&gt;Williamsons Edinburgh Directory 1798&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਫ੍ਰਾਈਅਰਸ ਕਿਰਕਯਾਰਡ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਵੱਡਾ ਸਮਾਰਕ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੀਲਬੰਦ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਵੇਨਟਰ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2011 ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਉਪਕਰਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਖੋਜੇ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.scotsman.com/news/dig-finds-treasured-tools-of-leading-18th-century-scientist-1-1714838 |title=Dig finds treasured tools of leading 18th century scientist |work=The Scotsman |date=28 June 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120418123942/http://www.scotsman.com/news/dig-finds-treasured-tools-of-leading-18th-century-scientist-1-1714838 |archive-date=18 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

ਉਸਦਾ ਘਰ, ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟਰੀਟ 'ਤੇ ਇੱਕ ਫਲੈਟ, ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਤਖ਼ਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==</text>
      <sha1>4uzext15xqwhet8p7rcq0e6979j5zx9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775356</id>
      <parentid>775355</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T06:49:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>ਸੋਧ</comment>
      <origin>775356</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29779" sha1="ejsp52fiaz7rdqtfdj108c8bk6swkik" xml:space="preserve">{{Infobox scientist
| name              = Joseph Black
| image             = Joseph Black b1728.jpg
| caption           = [[Mezzotint|Mezzotint engraving]] by [[James Heath (engraver)|James Heath]] after [[Henry Raeburn|Sir Henry Raeburn]]
| birth_date        = {{birth date|1728|04|16|df=yes}}
| birth_place       = [[Bordeaux]], France
| death_date        = {{Death date and age|1799|12|6|1728|4|16|df=yes}}
| death_place       = [[Edinburgh]], Scotland
| citizenship       = 
| nationality       = [[United Kingdom|Scottish]]
| alma_mater        = [[University of Glasgow]]&lt;br /&gt;[[University of Edinburgh]]
| doctoral_advisor  = 
| academic_advisors = [[William Cullen]]
| doctoral_students = 
| notable_students  = [[James Edward Smith (botanist)|James Edward Smith]] &lt;br /&gt;[[Thomas Charles Hope]]
| known_for         = The discovery of [[Magnesium]]&lt;br&gt;[[carbon dioxide]]&lt;br&gt;[[Latent heat]]&lt;br&gt;[[specific heat]]&lt;br&gt;Invention of [[Analytical balance]]
| author_abbrev_bot = 
| author_abbrev_zoo = 
| signature         = 
| footnotes         = 
}}


'''ਜੋਸਫ਼ ਬਲੈਕ''' (16 ਅਪ੍ਰੈਲ 1728 – 6 ਦਸੰਬਰ 1799) ਇੱਕ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਗਰਮੀ, ਖਾਸ ਗਰਮੀ, ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ 1756 ਤੋਂ 10 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਅਤੇ ਫਿਰ 1766 ਤੋਂ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਿਹਾ, ਉੱਥੇ 30 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।&lt;ref&gt;{{DSB|first=Henry|last=Guerlac|title=Black, Joseph|volume=2|pages=173–183}}&lt;/ref&gt;

ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬਲੈਕ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

==ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ==
ਬਲੈਕ ਦਾ ਜਨਮ &quot;ਗਾਰੋਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ&quot; ਬਾਰਡੋ, ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮਾਰਗਰੇਟ ਗੋਰਡਨ (ਦਿ. 1747) ਅਤੇ ਜੌਨ ਬਲੈਕ ਦੇ 12 ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਵਾਂ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਏਬਰਡੀਨਸ਼ਾਇਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਵਾਈਨ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਬੇਲਫਾਸਟ, ਆਇਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਵਾਈਨ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite book |last=Lenard |first=Philipp |title=Great Men of Science |year=1950 |publisher=G. Bell and Sons |location=London |page=129 |isbn=0-8369-1614-X}} (Translated from the second German edition.)&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਬੇਲਫਾਸਟ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕਰਣ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। 1746 ਵਿੱਚ, 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ, ਉੱਥੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ। ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਨਮਕ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨਾਲ ਗੁਰਦੇ ਦੀ ਪੱਥਰੀ ਦੇ ਇਲਾਜ 'ਤੇ ਡਾਕਟਰੇਟ ਥੀਸਿਸ ਲਿਖਿਆ।&lt;ref name=&quot;Modinos2013&quot;&gt;{{cite book|author=Antonis Modinos|title=From Aristotle to Schrödinger: The Curiosity of Physics|url=https://books.google.com/books?id=-KaUngEACAAJ|date=15 October 2013|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-00749-6|page=134}}&lt;/ref&gt;

==ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ==
===ਰਸਾਇਣ===
====ਰਸਾਇਣਕ ਸਿਧਾਂਤ====

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਬਲੈਕ ਦੀ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ: ਪਾਣੀ, ਨਮਕ, ਧਰਤੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਧਾਤੂ।&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=John Walker, Chemistry and the Edinburgh Medical School, 1750-1800|date=2008|publisher=Routledge|location=London|url=https://www.academia.edu/1112014}}&lt;/ref&gt; ਉਸਨੇ ਹਵਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਊਮੈਟਿਕ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=How to See a Diagram: A Visual Anthropology of Chemical Affinity|journal=Osiris|date=2014|volume=29|pages=178–196|doi=10.1086/678093|pmid=26103754|s2cid=20432223|url=https://www.academia.edu/4588508}}&lt;/ref&gt;  ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਜੋਗਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਬੰਧ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=Useful Pictures: Joseph Black and the Graphic Culture of Experimentation|journal=In Robert G. W. Anderson (Ed.), Cradle of Chemistry: The Early Years of Chemistry at the University of Edinburgh (Edinburgh: John Donald, 2015), 99-118.|url=https://www.academia.edu/6346321}}&lt;/ref&gt;

====ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ====
ਲਗਭਗ 1750 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾੜਾ-ਆਕਾਰ ਦੇ ਫੁਲਕ੍ਰਮ 'ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਇੱਕ ਹਲਕੇ-ਭਾਰ ਵਾਲੇ ਬੀਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਰੇਕ ਬਾਂਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਮਿਆਰੀ ਵਜ਼ਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web | title = Equal Arm Analytical Balances | url = http://history.nih.gov/exhibits/balances/index.html | access-date = 8 March 2008 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170513054241/https://history.nih.gov/exhibits/balances/index.html | archive-date = 13 May 2017 | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;

====ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ====
ਬਲੈਕ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਗੈਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਐਸਿਡ ਨਾਲ ਗਰਮ (ਜਾਂ ਇਲਾਜ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ &quot;ਸਥਿਰ ਹਵਾ&quot; ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸਥਿਰ ਹਵਾ ਹਵਾ ਨਾਲੋਂ ਸੰਘਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਲਾਟ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਪਾਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚੂਨੇ (ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਸਾਈਡ) ਦੇ ਜਲਮਈ ਘੋਲ ਦੁਆਰਾ ਬੁਲਬੁਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਲ ਫਰਮੈਂਟੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

===ਗਰਮੀ===
1757 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਰੇਜੀਅਸ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1756 ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite book |last=Ramsay |first=William |author-link=William Ramsay |title=The life and letters of Joseph Black, M.D. |publisher=Constable |year=1918 |pages=38–39}}&lt;/ref&gt; 


====ਖਾਸ ਗਰਮੀ====
1760 ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਪਮਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਠੰਢੇ ਪਦਾਰਥ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਡੱਚ ਡਾਕਟਰ ਹਰਮਨ ਬੋਰਹਾਵੇ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਡੈਨੀਅਲ ਗੈਬਰੀਅਲ ਫਾਰਨਹੀਟ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਲਪਨਿਕ, ਪਰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਰੂਪ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ: ਜੇਕਰ 100 °F ਪਾਣੀ ਅਤੇ 150 °F ਪਾਰੇ [[ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ]] ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 20 ° ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 30 ° (120 °F ਤੱਕ) ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।), ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਪਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਗੁਆਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ। ਇਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: “ਕੁਇਕਸਿਲਵਰ [ਪਾਰਾ] ... ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਲਈ ਘੱਟ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।”&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Black |first=Joseph |url=https://books.google.com/books?id=lqI9AQAAMAAJ&amp;pg=PA76 |title=Lectures on the Elements of Chemistry: Delivered in the University of Edinburgh |date=1807 |publisher=Mathew Carey |editor-last=Robison |editor-first=John |edition= |volume=1 |pages=76–77 |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal |last=West |first=John B. |date=2014-06-15 |title=Joseph Black, carbon dioxide, latent heat, and the beginnings of the discovery of the respiratory gases |url=https://www.physiology.org/doi/10.1152/ajplung.00020.2014 |journal=American Journal of Physiology-Lung Cellular and Molecular Physiology |language=en |volume=306 |issue=12 |pages=L1057–L1063 |doi=10.1152/ajplung.00020.2014 |pmid=24682452 |issn=1040-0605}}&lt;/ref&gt;

====ਗੁਪਤ (ਲੁਪਤ) ਗਰਮੀ====
1761 ਵਿੱਚ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਗਰਮੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਰਫ਼/ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ/ਭਾਫ਼ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਤੋਂ, ਉਸਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਰਮੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲੁਪਤ ਹੋ ਗਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। &lt;ref&gt;{{cite EB1911|wstitle=Black, Joseph|volume=4}}&lt;/ref&gt;

ਲੁਕਵੀਂ ਗਰਮੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book | author = Ogg, David | title = Europe of the Ancien Regime: 1715–1783 | year = 1965 | publisher = Harper &amp; Row| pages = 117 and 283 }}&lt;/ref&gt; ਬਲੈਕ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਤਾਪ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਉਸ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਥਿਊਰੀ ਆਖਰਕਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਮੂਰਤ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਗੋਂ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।&lt;ref&gt;{{cite book | author = Ogg, David | title = Europe of the Ancien Regime: 1715–1783 | year = 1965 | publisher = Harper &amp; Row | page = 283 }}&lt;/ref&gt; ਬਲੈਕ ਅਤੇ ਜੇਮਸ ਵਾਟ (1757 ਦੇ ਆਸਪਾਸ) ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਗਲਾਸਗੋ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਇੱਕ ਦੂੱਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਬਲੈਕ ਨੇ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖੋਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿੱਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਲੈਕ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਪ ਦੀ ਖੋਜ ਵਾਟ ਲਈ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣ ਗਈ,&lt;ref&gt;{{cite book| page=78 | title=The Life of James Watt, with selections from his correspondence (2nd edition, revised) | author=James Patrick Muirhead | year= 1859 | publisher=D. Appleton &amp; Company | isbn=9780598483225 | url=https://books.google.com/books?id=MeJUAAAAcAAJ&amp;pg=PA78}}&lt;/ref&gt;  ਵਾਟ ਨੇ ਥਾਮਸ ਨਿਊਕੋਮਨ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜੇ ਗਏ ਭਾਫ਼ ਇੰਜਣ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਥਰਮੋਡਾਇਨਾਮਿਕਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ।

==ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਸ਼ਿਪ==
1766 ਵਿੱਚ, ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ, ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਵਿਲੀਅਮ ਕੁਲਨ ਦੀ ਥਾਂ ਏਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ (ਕਲੇਨ 1755 ਵਿੱਚ ਐਡਿਨਬਰਗ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ)। ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਸਟੀਵਨਸਨ ਦੁਆਰਾ ਭਰੀ ਗਈ ਸੀ।&lt;ref&gt;Medical and Philosophical Commentaries 1792&lt;/ref&gt;

ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਉਸਨੇ ਖੋਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਅਧਿਆਪਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਣ ਨਾਲ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਦਾ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਇੱਕ ਫੈਸ਼ਨਯੋਗ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵੀ ਬਣ ਗਈ।

ਕਾਲੇ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੈਕਚਰਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਕੈਮਿਸਟਰੀ ਕੋਰਸ ਨੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਲੈਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ) ਲਈ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਫਲ ਅਧਿਆਪਨ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title=How to See a Diagram: A Visual Anthropology of Chemical Affinity|journal=Osiris|date=2014|volume=29|pages=178–196|doi=10.1086/678093|pmid=26103754|s2cid=20432223|url=https://www.academia.edu/4588508}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Eddy|first1=Matthew Daniel|title='Useful Pictures: Joseph Black and the Graphic Culture of Experimentation', in Robert G. W. Anderson (Ed.), Cradle of Chemistry: The Early Years of Chemistry at the University of Edinburgh|publisher=Edinburgh: John Donald|pages=99–118|url=https://www.academia.edu/6346321}}&lt;/ref&gt; ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਭਰ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੋਟਬੁੱਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ।

{{ਉਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰੋਤੇ ਦੁਆਰਾ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ. ਉਸਦੀ ਨਿੱਜੀ ਦਿੱਖ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਵਰਗਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ। ਲੈਕਚਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਘੱਟ ਸੀ, ਪਰ ਵਧੀਆ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਇੰਨਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਲੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਇੰਨਾ ਸਾਦਾ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਇੰਨਾ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਦੁਆਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇੰਨੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ, ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿੱਟਿਆਂ 'ਤੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ।&lt;ref&gt;''The National Cyclopaedia of Useful Knowledge'' Vol III, (1847), London, Charles Knight, p.382.&lt;/ref&gt;}}

17 ਨਵੰਬਰ 1783 ਨੂੰ ਉਹ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਏਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://rse.org.uk/wp-content/uploads/2021/07/RSE-Fellows-BiographicalIndex-1.pdf|title=Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783-2002 Biographical Index|publisher=Royal Society of Edinburgh|access-date=13 November 2021}}&lt;/ref&gt;  1788 ਤੋਂ 1790 ਤੱਕ ਉਹ ਐਡਿਨਬਰਗ ਦੇ ਰਾਇਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਫਿਜ਼ੀਸ਼ੀਅਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ।&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.rcpe.ac.uk/library-archives/sibbald-library-blog/college-fellows-curing-scurvy-and-discovering-nitrogen|title=College Fellows: curing scurvy and discovering nitrogen|date=14 November 2014|publisher= Royal College of Physicians in Edinburgh|access-date=4 November 2015}}&lt;/ref&gt;  ਉਹ 1774, 1783, ਅਤੇ 1794 ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਫਾਰਮਾਕੋਪੀਆ ਐਡਿਨਬਰਗੇਨਸਿਸ ਦੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਲਈ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਬਲੈਕ ਨੂੰ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਿੰਗ ਜਾਰਜ III ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਡਾਕਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਮਾੜੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਲੈਕ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1793 ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। 1795 ਵਿੱਚ, ਚਾਰਲਸ ਹੋਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਕੋਡਜੂਟਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 1797 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ।

==ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ==
ਬਲੈਕ ਪੋਕਰ ਕਲੱਬ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਉਹ ਐਡਮ ਫਰਗੂਸਨ FRSE ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ, ਮਹਾਨ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ 1767 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਭਤੀਜੀ ਕੈਥਰੀਨ ਬਰਨੇਟ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ, ਐਡਮ ਸਮਿਥ, ਅਤੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ। ਉਹ ਮੋਢੀ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਜੇਮਸ ਹਟਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਸੀ।&lt;ref&gt;Records of the Clan and Name of Ferguson 1895 p.138 note 1 accessed 22 Dec 2018&lt;/ref&gt;

1773 ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਓਲਡ ਟਾਊਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਜੋਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।&lt;ref&gt;Edinburgh Post Office directory 1773&lt;/ref&gt; 1790 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਾਇਨੇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਾਨ ਹਾਊਸ ਨੂੰ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ। 1991 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਖ਼ਤੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਈ, ਜੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Cant |first1=Malcolm |title=Marchmont, Sciennes and the Grange |date=2001 |publisher=M. Cant Publications |location=Edinburgh |isbn=0952609959 |page=6}}&lt;/ref&gt;

ਕਾਲੇ ਨੇ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ 71 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 1799 ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟ੍ਰੀਟ&lt;ref&gt;Williamsons Edinburgh Directory 1798&lt;/ref&gt; ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਫ੍ਰਾਈਅਰਸ ਕਿਰਕਯਾਰਡ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਵੱਡਾ ਸਮਾਰਕ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸੀਲਬੰਦ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਵੇਨਟਰ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2011 ਵਿੱਚ, ਕਾਲੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਉਪਕਰਣ ਐਡਿਨਬਰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਖੋਜੇ ਗਏ ਸਨ।&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.scotsman.com/news/dig-finds-treasured-tools-of-leading-18th-century-scientist-1-1714838 |title=Dig finds treasured tools of leading 18th century scientist |work=The Scotsman |date=28 June 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120418123942/http://www.scotsman.com/news/dig-finds-treasured-tools-of-leading-18th-century-scientist-1-1714838 |archive-date=18 April 2012 }}&lt;/ref&gt;

ਉਸਦਾ ਘਰ, ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ 12 ਨਿਕੋਲਸਨ ਸਟਰੀਟ 'ਤੇ ਇੱਕ ਫਲੈਟ, ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਤਖ਼ਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

==ਹਵਾਲੇ==</text>
      <sha1>ejsp52fiaz7rdqtfdj108c8bk6swkik</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Ggta7116</title>
    <ns>3</ns>
    <id>191302</id>
    <revision>
      <id>775351</id>
      <timestamp>2024-12-04T05:48:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>775351</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="235" sha1="kcvjj7egd3wizw20yfpi5b1l13hqu78" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Ggta7116}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 05:48, 4 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)</text>
      <sha1>kcvjj7egd3wizw20yfpi5b1l13hqu78</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:Nishitosh</title>
    <ns>3</ns>
    <id>191303</id>
    <revision>
      <id>775352</id>
      <timestamp>2024-12-04T06:14:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>10694</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Adding [[Template:Welcome|welcome message]] to new user's talk page</comment>
      <origin>775352</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="236" sha1="6wublmmr7ug8ts8rcclkvey36p6qi5l" xml:space="preserve">{{Template:Welcome|realName=|name=Nishitosh}}

-- [[ਵਰਤੋਂਕਾਰ:New user message|New user message]] ([[ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਗੱਲ-ਬਾਤ:New user message|ਗੱਲ-ਬਾਤ]]) 06:14, 4 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)</text>
      <sha1>6wublmmr7ug8ts8rcclkvey36p6qi5l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਏ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191304</id>
    <redirect title="ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement" />
    <revision>
      <id>775359</id>
      <timestamp>2024-12-04T07:55:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਏ]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775359</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="mxqijxr3wnmm14ajsskbk0qk1ygrb7x" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement]]</text>
      <sha1>mxqijxr3wnmm14ajsskbk0qk1ygrb7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Indian Independence Movement/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191305</id>
    <revision>
      <id>775361</id>
      <timestamp>2024-12-04T07:57:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} &lt;!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --&gt;  {{collapsible option|default=collapsed}}  &lt;includeonly&gt;{{sandbox other|| &lt;!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --&gt; [[Category:India history templates|Independence Movement]]  }}&lt;/includeonly&gt;&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775361</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="376" sha1="iksa805rzvql1ikjfkx6p8djybk5ppb" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --&gt;

{{collapsible option|default=collapsed}}

&lt;includeonly&gt;{{sandbox other||
&lt;!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --&gt;
[[Category:India history templates|Independence Movement]]

}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>iksa805rzvql1ikjfkx6p8djybk5ppb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191306</id>
    <redirect title="ਫਰਮਾ:Sikhism sidebar" />
    <revision>
      <id>775368</id>
      <timestamp>2024-12-04T08:13:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਫਰਮਾ:ਸਿੱਖੀ ਸਾਈਡਬਾਰ]] ਨੂੰ [[ਫਰਮਾ:Sikhism sidebar]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775368</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58" sha1="fesy5497ai3khgw6jwu8dz8o614fgjr" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਫਰਮਾ:Sikhism sidebar]]</text>
      <sha1>fesy5497ai3khgw6jwu8dz8o614fgjr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191307</id>
    <redirect title="ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼" />
    <revision>
      <id>775376</id>
      <timestamp>2024-12-04T08:40:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775376</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="192" sha1="gumrhnrdvx8q6lriq3h48whafuhsgym" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]]</text>
      <sha1>gumrhnrdvx8q6lriq3h48whafuhsgym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775379</id>
      <parentid>775376</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T08:41:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Changed redirect target from [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] to [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ]]</comment>
      <origin>775379</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="126" sha1="scxgr46xhwggxnp87cmn8lna6e7npdw" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸ]]</text>
      <sha1>scxgr46xhwggxnp87cmn8lna6e7npdw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>191308</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ" />
    <revision>
      <id>775378</id>
      <timestamp>2024-12-04T08:40:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775378</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" sha1="8ovmesqevq5qujkksgn1lbodpquqks5" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]]</text>
      <sha1>8ovmesqevq5qujkksgn1lbodpquqks5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191309</id>
    <redirect title="ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ" />
    <revision>
      <id>775381</id>
      <timestamp>2024-12-04T08:41:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775381</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="199" sha1="q5y8bhqtwuzjhmrzz7j62clg5fim9rd" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]</text>
      <sha1>q5y8bhqtwuzjhmrzz7j62clg5fim9rd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>191310</id>
    <redirect title="ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ" />
    <revision>
      <id>775383</id>
      <timestamp>2024-12-04T08:41:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਸੂਚੀ]] ਨੂੰ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775383</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="219" sha1="algo4n1ajixayuq154b87qzytynaias" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ]]</text>
      <sha1>algo4n1ajixayuq154b87qzytynaias</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Collapse top/styles.css</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191311</id>
    <revision>
      <id>775400</id>
      <timestamp>2024-12-04T09:57:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;/* {{pp-template}} */ .cot-header-mainspace { 	background:#F0F2F5; 	color:inherit; }  .cot-header-other { 	background:#CCFFCC; 	color:inherit; }   @media screen { 	html.skin-theme-clientpref-night .cot-header-mainspace { 		background:#14181F; 		color:inherit; 	}  	html.skin-theme-clientpref-night .cot-header-other { 		background:#003500; 		color:inherit; 	} }   @media screen and (prefers-color-scheme: dark) { 	html.skin-theme-clientpref-os .cot-he...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775400</origin>
      <model>sanitized-css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="605" sha1="3dmy4gvp7pqjgd52ssrwtrpf96lg1jj" xml:space="preserve">/* {{pp-template}} */
.cot-header-mainspace {
	background:#F0F2F5;
	color:inherit;
}

.cot-header-other {
	background:#CCFFCC;
	color:inherit;
}


@media screen {
	html.skin-theme-clientpref-night .cot-header-mainspace {
		background:#14181F;
		color:inherit;
	}

	html.skin-theme-clientpref-night .cot-header-other {
		background:#003500;
		color:inherit;
	}
}


@media screen and (prefers-color-scheme: dark) {
	html.skin-theme-clientpref-os .cot-header-mainspace {
		background:#14181F;
		color:inherit;
	}

	html.skin-theme-clientpref-os .cot-header-other {
		background:#003500;
		color:inherit;
	}
}</text>
      <sha1>3dmy4gvp7pqjgd52ssrwtrpf96lg1jj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Infobox writing system/ipa-note</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191312</id>
    <revision>
      <id>775403</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:00:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&amp;nbsp;{{IPA notice/msg}}&lt;/span&gt;&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59" sha1="o9h0g9fayuoo8y16tm37i2lokwwckfz" xml:space="preserve">&lt;span style=&quot;font-size:90%&quot;&gt;&amp;nbsp;{{IPA notice/msg}}&lt;/span&gt;</text>
      <sha1>o9h0g9fayuoo8y16tm37i2lokwwckfz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:IPA notice/msg</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191313</id>
    <revision>
      <id>775404</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:00:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{#ifeq:{{{preamble|}}}|no||This {{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|{{main other|article|page}}}} contains '''[[phonetic transcription]]s in the [[International Phonetic Alphabet]] (IPA)'''.&amp;#32;}}For an introductory guide on IPA symbols, see [[Help:IPA]].{{#ifeq:{{{brackets|}}}|no||&amp;#32;For the distinction between {{IPA|[&amp;nbsp;]}}, {{IPA|/&amp;nbsp;/}} and {{angbr IPA|&amp;nbsp;}}, see International Phonetic Alphabet#Brackets and transcription delimiters|IPA §&amp;nb...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="536" sha1="pyicasir50k28avj03m54efh1q76qoh" xml:space="preserve">{{#ifeq:{{{preamble|}}}|no||This {{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|{{main other|article|page}}}} contains '''[[phonetic transcription]]s in the [[International Phonetic Alphabet]] (IPA)'''.&amp;#32;}}For an introductory guide on IPA symbols, see [[Help:IPA]].{{#ifeq:{{{brackets|}}}|no||&amp;#32;For the distinction between {{IPA|[&amp;nbsp;]}}, {{IPA|/&amp;nbsp;/}} and {{angbr IPA|&amp;nbsp;}}, see [[International Phonetic Alphabet#Brackets and transcription delimiters|IPA §&amp;nbsp;Brackets and transcription delimiters]].}}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pyicasir50k28avj03m54efh1q76qoh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:IPA notice/msg/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191314</id>
    <revision>
      <id>775405</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:01:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} This template stores the message shown in {{tl|IPA notice}}, so that it can be shown in other templates such as {{tl|Infobox language}}, {{tl|Infobox writing system}}, and {{tl|IPA key}}.  '''Options''' * &lt;code&gt;|section&lt;/code&gt; shows &quot;section&quot; instead of &quot;article&quot; or &quot;page&quot; in the first sentence. * {{para|preamble|no}} hides the first sentence. * {{para|brackets|no}} hides the last sentence.  {{IPA templates}}&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="438" sha1="74zn9out2s855k945zh9r1mvmm3jcpj" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
This template stores the message shown in {{tl|IPA notice}}, so that it can be shown in other templates such as {{tl|Infobox language}}, {{tl|Infobox writing system}}, and {{tl|IPA key}}.

'''Options'''
* &lt;code&gt;|section&lt;/code&gt; shows &quot;section&quot; instead of &quot;article&quot; or &quot;page&quot; in the first sentence.
* {{para|preamble|no}} hides the first sentence.
* {{para|brackets|no}} hides the last sentence.

{{IPA templates}}</text>
      <sha1>74zn9out2s855k945zh9r1mvmm3jcpj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:IPA notice</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191315</id>
    <revision>
      <id>775406</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:02:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{side box |class=noprint selfref |text={{IPA notice/msg|{{{1|}}}|brackets={{{brackets|}}}}} }}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="135" sha1="g8kfni14stloie63khi6cw5vjvwe2n8" xml:space="preserve">{{side box
|class=noprint selfref
|text={{IPA notice/msg|{{{1|}}}|brackets={{{brackets|}}}}}
}}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>g8kfni14stloie63khi6cw5vjvwe2n8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:IPA notice/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191316</id>
    <revision>
      <id>775407</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:02:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} This template notifies the reader of usage of the [[International Phonetic Alphabet]] (IPA) and points to informative pages about transcription conventions. Place it at the top of an article or section (below any infobox or sidebar) where the IPA is used.  ==Customized usage== {{automarkup |{{IPA notice{{!}}section}} |{{IPA notice{{!}}brackets=no}} }}  ==See also== * {{tl|IPA notice/msg}} – version without the box, to b...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775407</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="599" sha1="2zqedgcs2u20z84wr8u7rbx6o1kztgt" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
This template notifies the reader of usage of the [[International Phonetic Alphabet]] (IPA) and points to informative pages about transcription conventions. Place it at the top of an article or section (below any infobox or sidebar) where the IPA is used.

==Customized usage==
{{automarkup
|{{IPA notice{{!}}section}}
|{{IPA notice{{!}}brackets=no}}
}}

==See also==
* {{tl|IPA notice/msg}} – version without the box, to be used in other templates

{{IPA templates}}

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
[[Category:International Phonetic Alphabet templates]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>2zqedgcs2u20z84wr8u7rbx6o1kztgt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Angbr IPA</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191317</id>
    <revision>
      <id>775408</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:03:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;&amp;#x27E8;&lt;span title=&quot;Representation in the International Phonetic Alphabet (IPA)&quot; class=&quot;IPA&quot; lang=&quot;{{#if:|{{{lang}}}|und}}-Latn-fonipa&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;&amp;#x27E9;&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="199" sha1="e914pj773phcsaa0uxqw32ele5ijqfh" xml:space="preserve">&amp;#x27E8;&lt;span title=&quot;Representation in the International Phonetic Alphabet (IPA)&quot; class=&quot;IPA&quot; lang=&quot;{{#if:|{{{lang}}}|und}}-Latn-fonipa&quot;&gt;{{{1}}}&lt;/span&gt;&amp;#x27E9;&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>e914pj773phcsaa0uxqw32ele5ijqfh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Angbr IPA/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191318</id>
    <revision>
      <id>775409</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:03:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{lowercase title}}{{Documentation subpage}} &lt;!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --&gt; This is a shorthand for &lt;code&gt;&amp;#123;&amp;#123;[[Template:angle bracket|angle bracket]]|&amp;#123;&amp;#123;[[Template:IPA|IPA]]|...&amp;#125;&amp;#125;&amp;#125;&amp;#125;&lt;/code&gt; and can be used when referring to phonetic symbols per se rather than the sounds they represent.  ==Example== {{Automarkup|...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="660" sha1="pe0z93oeairktod3f4mz16155sp549e" xml:space="preserve">{{lowercase title}}{{Documentation subpage}}
&lt;!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --&gt;
This is a shorthand for &lt;code&gt;&amp;#123;&amp;#123;[[Template:angle bracket|angle bracket]]|&amp;#123;&amp;#123;[[Template:IPA|IPA]]|...&amp;#125;&amp;#125;&amp;#125;&amp;#125;&lt;/code&gt; and can be used when referring to phonetic symbols per se rather than the sounds they represent.

==Example==
{{Automarkup|{{angbr IPA{{!}}ɹ}}}}

==See also==
*{{tl|IPAalink}}

{{IPA templates}}

&lt;includeonly&gt;{{sandbox other||
[[Category:International Phonetic Alphabet templates]]
[[Category:Character templates]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>pe0z93oeairktod3f4mz16155sp549e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 name</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191319</id>
    <revision>
      <id>775410</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{#switch:{{{alpha4|{{ISO 15924 code|{{{1|}}}}}}}}&lt;!-- ISO 15924 list as of 2023-09-12: this is the complete list of the 221 + 50 Qaaa-Qabx codes--&gt; | Adlm = Adlam | Afak = Afaka | Aghb = Caucasian Albanian | Ahom = Ahom, Tai Ahom | Arab = Arabic | Aran = Arabic (Nastaliq variant) | Armi = Imperial Aramaic | Armn = Armenian | Avst = Avestan | Bali = Balinese | Bamu = Bamum | Bass = Bassa Vah | Batk = Batak | Beng = Bengali (Bangla) | Bhks = Bhaiks...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6187" sha1="8jcv5g8hva0h22izxwwu7xhm5qt263x" xml:space="preserve">{{#switch:{{{alpha4|{{ISO 15924 code|{{{1|}}}}}}}}&lt;!-- ISO 15924 list as of 2023-09-12: this is the complete list of the 221 + 50 Qaaa-Qabx codes--&gt;
| Adlm = Adlam
| Afak = Afaka
| Aghb = Caucasian Albanian
| Ahom = Ahom, Tai Ahom
| Arab = Arabic
| Aran = Arabic (Nastaliq variant)
| Armi = Imperial Aramaic
| Armn = Armenian
| Avst = Avestan
| Bali = Balinese
| Bamu = Bamum
| Bass = Bassa Vah
| Batk = Batak
| Beng = Bengali (Bangla)
| Bhks = Bhaiksuki
| Blis = Blissymbols
| Bopo = Bopomofo
| Brah = Brahmi
| Brai = Braille
| Bugi = Buginese
| Buhd = Buhid
| Cakm = Chakma
| Cans = Unified Canadian Aboriginal Syllabics
| Cari = Carian
| Cham = Cham
| Cher = Cherokee
| Chis = Chisoi
| Chrs = Chorasmian
| Cirt = Cirth
| Copt = Coptic
| Cpmn = Cypro-Minoan
| Cprt = Cypriot syllabary
| Cyrl = Cyrillic
| Cyrs = Cyrillic (Old Church Slavonic variant)
| Deva = Devanagari (Nagari)
| Diak = Dives Akuru
| Dogr = Dogra
| Dsrt = Deseret (Mormon)
| Dupl = Duployan shorthand, Duployan stenography
| Egyd = Egyptian demotic
| Egyh = Egyptian hieratic
| Egyp = Egyptian hieroglyphs
| Elba = Elbasan
| Elym = Elymaic
| Ethi = Ethiopic (Geʻez)
| Gara = Garay
| Geok = Khutsuri (Asomtavruli and Nuskhuri)
| Geor = Georgian (Mkhedruli and Mtavruli)
| Glag = Glagolitic
| Gong = Gunjala Gondi
| Gonm = Masaram Gondi
| Goth = Gothic
| Gran = Grantha
| Grek = Greek
| Gujr = Gujarati
| Gukh = Gurung Khema
| Guru = Gurmukhi
| Hanb = Han with Bopomofo (alias for Han + Bopomofo)
| Hang = Hangul (Hangŭl, Hangeul)
| Hani = Han (Hanzi, Kanji, Hanja)
| Hano = Hanunoo (Hanunóo)
| Hans = Han (Simplified variant)
| Hant = Han (Traditional variant)
| Hatr = Hatran
| Hebr = Hebrew
| Hira = Hiragana
| Hluw = Anatolian Hieroglyphs (Luwian Hieroglyphs, Hittite Hieroglyphs)
| Hmng = Pahawh Hmong
| Hmnp = Nyiakeng Puachue Hmong
| Hrkt = Japanese syllabaries (alias for Hiragana + Katakana)
| Hung = Old Hungarian (Hungarian Runic)
| Inds = Indus (Harappan)
| Ital = Old Italic (Etruscan, Oscan, etc.)
| Jamo = Jamo (alias for Jamo subset of Hangul)
| Java = Javanese
| Jpan = Japanese (alias for Han + Hiragana + Katakana)
| Jurc = Jurchen
| Kali = Kayah Li
| Kana = Katakana
| Kawi = Kawi
| Khar = Kharoshthi
| Khmr = Khmer
| Khoj = Khojki
| Kitl = Khitan large script
| Kits = Khitan small script
| Knda = Kannada
| Kore = Korean (alias for Hangul + Han)
| Kpel = Kpelle
| Krai = Kirat Rai
| Kthi = Kaithi
| Lana = Tai Tham (Lanna)
| Laoo = Lao
| Latf = Latin (Fraktur variant)
| Latg = Latin (Gaelic variant)
| Latn = Latin
| Leke = Leke
| Lepc = Lepcha (Róng)
| Limb = Limbu
| Lina = Linear A
| Linb = Linear B
| Lisu = Lisu (Fraser)
| Loma = Loma
| Lyci = Lycian
| Lydi = Lydian
| Mahj = Mahajani
| Maka = Makasar
| Mand = Mandaic, Mandaean
| Mani = Manichaean
| Marc = Marchen
| Maya = Mayan hieroglyphs
| Medf = Medefaidrin (Oberi Okaime, Oberi Ɔkaimɛ)
| Mend = Mende Kikakui
| Merc = Meroitic Cursive
| Mero = Meroitic Hieroglyphs
| Mlym = Malayalam
| Modi = Modi, Moḍī
| Mong = Mongolian
| Moon = Moon (Moon code, Moon script, Moon type)
| Mroo = Mro, Mru
| Mtei = Meitei Mayek (Meithei, Meetei)
| Mult = Multani
| Mymr = Myanmar (Burmese)
| Nagm = Nag Mundari
| Nand = Nandinagari
| Narb = Old North Arabian (Ancient North Arabian)
| Nbat = Nabataean
| Newa = Newa, Newar, Newari, Nepāla lipi
| Nkdb = Naxi Dongba (na²¹ɕi³³ to³³ba²¹, Nakhi Tomba)
| Nkgb = Naxi Geba (na²¹ɕi³³ gʌ²¹ba²¹, 'Na-'Khi ²Ggŏ-¹baw, Nakhi Geba)
| Nkoo = N’Ko
| Nshu = Nüshu
| Ogam = Ogham
| Olck = Ol Chiki (Ol Cemet’, Ol, Santali)
| Onao = Ol Onal
| Orkh = Old Turkic, Orkhon Runic
| Orya = Oriya (Odia)
| Osge = Osage
| Osma = Osmanya
| Ougr = Old Uyghur
| Palm = Palmyrene
| Pauc = Pau Cin Hau
| Pcun = Proto-Cuneiform
| Pelm = Proto-Elamite
| Perm = Old Permic
| Phag = Phags-pa
| Phli = Inscriptional Pahlavi
| Phlp = Psalter Pahlavi
| Phlv = Book Pahlavi
| Phnx = Phoenician
| Piqd = Klingon (KLI pIqaD)
| Plrd = Miao (Pollard)
| Prti = Inscriptional Parthian
| Psin = Proto-Sinaitic
| Qaaa-Qabx | Qaaa–Qabx = Reserved for private use (range)
| Qaaa = Reserved for private use (start)
| Qaab | Qaac | Qaad | Qaae | Qaaf | Qaag | Qaah | Qaai | Qaaj | Qaak | Qaal | Qaam | Qaan | Qaao | Qaap | Qaaq | Qaar | Qaas | Qaat | Qaau | Qaav | Qaaw | Qaax | Qaay | Qaaz | Qaba | Qabb | Qabc | Qabd | Qabe | Qabf | Qabg | Qabh | Qabi | Qabj | Qabk | Qabl | Qabm | Qabn | Qabo | Qabp | Qabq | Qabr | Qabs | Qabt | Qabu | Qabv | Qabw = Reserved for private use
| Qabx = Reserved for private use (end)
| Ranj = Ranjana
| Rjng = Rejang (Redjang, Kaganga)
| Rohg = Hanifi Rohingya
| Roro = Rongorongo
| Runr = Runic
| Samr = Samaritan
| Sara = Sarati
| Sarb = Old South Arabian
| Saur = Saurashtra
| Sgnw = SignWriting
| Shaw = Shavian (Shaw)
| Shrd = Sharada, Śāradā
| Shui = Shuishu
| Sidd = Siddham, Siddhaṃ, Siddhamātṛkā
| Sidt = Sidetic
| Sind = Khudawadi, Sindhi
| Sinh = Sinhala
| Sogd = Sogdian
| Sogo = Old Sogdian
| Sora = Sora Sompeng
| Soyo = Soyombo
| Sund = Sundanese
| Sunu = Sunuwar
| Sylo = Syloti Nagri
| Syrc = Syriac
| Syre = Syriac (Estrangelo variant)
| Syrj = Syriac (Western variant)
| Syrn = Syriac (Eastern variant)
| Tagb = Tagbanwa
| Takr = Takri, Ṭākrī, Ṭāṅkrī
| Tale = Tai Le
| Talu = New Tai Lue
| Taml = Tamil
| Tang = Tangut
| Tavt = Tai Viet
| Tayo = Tai Yo
| Telu = Telugu
| Teng = Tengwar
| Tfng = Tifinagh (Berber)
| Tglg = Tagalog (Baybayin, Alibata)
| Thaa = Thaana
| Thai = Thai
| Tibt = Tibetan
| Tirh = Tirhuta
| Tnsa = Tangsa
| Todr = Todhri
| Tols = Tolong Siki
| Toto = Toto
| Tutg = Tulu-Tigalari
| Ugar = Ugaritic
| Vaii = Vai
| Visp = Visible Speech
| Vith = Vithkuqi
| Wara = Warang Citi (Varang Kshiti)
| Wcho = Wancho
| Wole = Woleai
| Xpeo = Old Persian
| Xsux = Cuneiform, Sumero-Akkadian
| Yezi = Yezidi
| Yiii = Yi
| Zanb = Zanabazar Square (Zanabazarin Dörböljin Useg, Xewtee Dörböljin Bicig, Horizontal Square Script)
| Zinh = Code for inherited script
| Zmth = Mathematical notation
| Zsye = Symbols (emoji variant)
| Zsym = Symbols
| Zxxx = Code for unwritten documents
| Zyyy = Code for undetermined script
| Zzzz = Code for uncoded script
| #default = {{{default|}}}
}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8jcv5g8hva0h22izxwwu7xhm5qt263x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 name/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191320</id>
    <revision>
      <id>775411</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:05:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} &lt;!-- Categories and interwikis go at the bottom of this page. --&gt;  == Usage == {{main|ISO 15924}}   ==Template data== {{template data header}}  &lt;templatedata&gt; { 	&quot;params&quot;: { 		&quot;1&quot;: {} 	} } &lt;/templatedata&gt; {{ISO 15924 templates/doc}} &lt;includeonly&gt;{{Sandbox other|| [[Category:ISO 15924 templates|Name]] }}&lt;/includeonly&gt;&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="344" sha1="26z2c0of0w1anlutdriexgd3s9d7qsi" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!-- Categories and interwikis go at the bottom of this page. --&gt;

== Usage ==
{{main|ISO 15924}}


==Template data==
{{template data header}}

&lt;templatedata&gt;
{
	&quot;params&quot;: {
		&quot;1&quot;: {}
	}
}
&lt;/templatedata&gt;
{{ISO 15924 templates/doc}}
&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
[[Category:ISO 15924 templates|Name]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>26z2c0of0w1anlutdriexgd3s9d7qsi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 templates/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191321</id>
    <revision>
      <id>775412</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:06:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Navbox | name = ISO 15924 templates | state = {{{state&lt;includeonly&gt;|uncollapsed&lt;/includeonly&gt;}}} | bodyclass = hlist | title = [[ISO 15924]] [[Template:ISO 15924|templates]]  | group1 = General | list1 = * [[ISO 15924]] * [[Unicode]] * {{tlx|Infobox writing system}}  | group2 = ISO-defined | list2 = * {{tlx|ISO 15924 code}} * {{tlx|ISO 15924 name}} * {{tlx|ISO 15924 number}}  | group3 = Unicode | list3 = * {{tla|1=ISO 15924 alias|2=Unicode Alias...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1388" sha1="8davda2twngyr4e2ktj8c1fr8ddqu3w" xml:space="preserve">{{Navbox
| name = ISO 15924 templates
| state = {{{state&lt;includeonly&gt;|uncollapsed&lt;/includeonly&gt;}}}
| bodyclass = hlist
| title = [[ISO 15924]] [[Template:ISO 15924|templates]]

| group1 = General
| list1 =
* [[ISO 15924]]
* [[Unicode]]
* {{tlx|Infobox writing system}}

| group2 = ISO-defined
| list2 =
* {{tlx|ISO 15924 code}}
* {{tlx|ISO 15924 name}}
* {{tlx|ISO 15924 number}}

| group3 = Unicode
| list3 =
* {{tla|1=ISO 15924 alias|2=Unicode Alias script names}} ({{tla|1=ISO 15924 alias/unicode-merged-into-script|2=Unicode ''merged into''-scripts}})
* {{tlx|ISO 15924 script codes and related Unicode data}}

| group4 = Wikipedia (enwiki)
|  list4 =
* {{tlx|ISO 15924/wp-article}}&amp;nbsp;([[Template:ISO 15924/wp-article/label|label]])
* {{tlx|ISO 15924/script-example-character}}
* {{tlx|ISO 15924/wp-category}}

| group5 = Wikidata
|  list5 =
* {{tlx|ISO 15924/qid}}

| group7 = Userboxes
|  list7 =
* [[Wikipedia:Userboxes/Language/Written|Userboxes/Writing systems]]
* {{tlx|User iso15924}}
* {{tlx|User iso15924/category-intro}}

| group8 = Technical
|  list8 =
* {{tlx|R from ISO 15924 code}}

| below =
* [[:Category:ISO 15924 templates]]
* [[Special:PrefixIndex/Template:ISO 15924|All templates starting with ''ISO 15924'']]
* [[Special:PrefixIndex/Template:User iso15924|All templates starting with ''User iso15924'' (Userbox)]]

}}&lt;noinclude&gt;

{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8davda2twngyr4e2ktj8c1fr8ddqu3w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>775418</id>
      <parentid>775412</parentid>
      <timestamp>2024-12-04T10:12:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <origin>775418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1539" sha1="l4dsjw8supaomr6bmalq0xs3xj7y5dn" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Documentation subpage}}&lt;/noinclude&gt;
==General information on ISO 15924 templates==
{{align|right|{{nbsp|3}}&lt;small&gt;This section:&lt;/small&gt; {{view||edit|template=Template:ISO 15924 templates/doc}}}}
===Overview===
{{ISO 15924/overview-templates|state={{{state|}}}}}

===ISO updates===
* The ISO 15924 list of script codes is updated regularly, usually at least once a year. The current list is complete {{as of|2023|09|12|lc=y}}, and defines 223 codes (code, number, script name).

* {{as of|24 September 2023}}, this template contains 271 ISO 15924 script codes. All are paired in both forms {{mono|Xxxx}} and {{mono|123}} (Alpha-4 and numerical). This 271 includes 50 distinct {{mono|Qxxx}} codes. Some ''ISO-defined codes'' may have ''no ISO name'', and/or may not be ''Unicode-defined''.

==References==
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/iso15924|title=ISO 15924|publisher=[[Unicode Consortium]]}}
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/iso15924/codelists.html|title=ISO 15924 Code lists|publisher=Unicode Consortium}}
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/iso15924/codechanges.html|title=ISO 15924 code changes|publisher=Unicode Consortium|date=2021-12-03}}
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/reports/tr24/|title=Unicode TR24 Script property|publisher=Unicode Consortium|date=2022-04-29}}

{{reflist}}

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
&lt;!-- Categories go below this line, please; interwikis go to Wikidata, thank you! --&gt;
[[Category:ISO 15924 templates]]
[[Category:Writing system templates]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>l4dsjw8supaomr6bmalq0xs3xj7y5dn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 templates/doc/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191322</id>
    <revision>
      <id>775413</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:06:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;&lt;noinclude&gt;{{Documentation subpage}}&lt;/noinclude&gt; ==General information on ISO 15924 templates== {{align|right|{{nbsp|3}}&lt;small&gt;This section:&lt;/small&gt; {{view||edit|template=Template:ISO 15924 templates/doc}}}} ===Overview=== {{ISO 15924/overview-templates|state={{{state|}}}}}  ===ISO updates=== * The ISO 15924 list of script codes is updated regularly, usually at least once a year. The current list is complete {{as of|2023|09|12|lc=y}}, and defines...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775413</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1539" sha1="l4dsjw8supaomr6bmalq0xs3xj7y5dn" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Documentation subpage}}&lt;/noinclude&gt;
==General information on ISO 15924 templates==
{{align|right|{{nbsp|3}}&lt;small&gt;This section:&lt;/small&gt; {{view||edit|template=Template:ISO 15924 templates/doc}}}}
===Overview===
{{ISO 15924/overview-templates|state={{{state|}}}}}

===ISO updates===
* The ISO 15924 list of script codes is updated regularly, usually at least once a year. The current list is complete {{as of|2023|09|12|lc=y}}, and defines 223 codes (code, number, script name).

* {{as of|24 September 2023}}, this template contains 271 ISO 15924 script codes. All are paired in both forms {{mono|Xxxx}} and {{mono|123}} (Alpha-4 and numerical). This 271 includes 50 distinct {{mono|Qxxx}} codes. Some ''ISO-defined codes'' may have ''no ISO name'', and/or may not be ''Unicode-defined''.

==References==
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/iso15924|title=ISO 15924|publisher=[[Unicode Consortium]]}}
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/iso15924/codelists.html|title=ISO 15924 Code lists|publisher=Unicode Consortium}}
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/iso15924/codechanges.html|title=ISO 15924 code changes|publisher=Unicode Consortium|date=2021-12-03}}
* {{cite web|url=https://www.unicode.org/reports/tr24/|title=Unicode TR24 Script property|publisher=Unicode Consortium|date=2022-04-29}}

{{reflist}}

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
&lt;!-- Categories go below this line, please; interwikis go to Wikidata, thank you! --&gt;
[[Category:ISO 15924 templates]]
[[Category:Writing system templates]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>l4dsjw8supaomr6bmalq0xs3xj7y5dn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਮੱਧਮ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191323</id>
    <redirect title="ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ" />
    <revision>
      <id>775414</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:09:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ]]</comment>
      <origin>775414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70" sha1="8jr72qpx0c2fsq20adfpfch4gmje49x" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ]]</text>
      <sha1>8jr72qpx0c2fsq20adfpfch4gmje49x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191324</id>
    <redirect title="ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ" />
    <revision>
      <id>775415</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:09:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ]]</comment>
      <origin>775415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="70" sha1="8jr72qpx0c2fsq20adfpfch4gmje49x" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ੀ]]</text>
      <sha1>8jr72qpx0c2fsq20adfpfch4gmje49x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 number/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191325</id>
    <revision>
      <id>775417</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:11:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} &lt;!-- Categories and interwikis go at the bottom of this page. --&gt;  == Usage ==  {{ISO 15924 templates/doc}} &lt;includeonly&gt;{{Sandbox other|| [[Category:ISO 15924 templates|number]] }}&lt;/includeonly&gt;&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775417</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="221" sha1="tjitdohlecb640sa9sk19jeeuboqztv" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!-- Categories and interwikis go at the bottom of this page. --&gt;

== Usage ==

{{ISO 15924 templates/doc}}
&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
[[Category:ISO 15924 templates|number]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>tjitdohlecb640sa9sk19jeeuboqztv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 templates</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191326</id>
    <revision>
      <id>775419</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:13:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Navbox | name = ISO 15924 templates | state = {{{state&lt;includeonly&gt;|uncollapsed&lt;/includeonly&gt;}}} | bodyclass = hlist | title = [[ISO 15924]] [[Template:ISO 15924|templates]]  | group1 = General | list1 = * [[ISO 15924]] * [[Unicode]] * {{tlx|Infobox writing system}}  | group2 = ISO-defined | list2 = * {{tlx|ISO 15924 code}} * {{tlx|ISO 15924 name}} * {{tlx|ISO 15924 number}}  | group3 = Unicode | list3 = * {{tla|1=ISO 15924 alias|2=Unicode Alias...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775419</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1388" sha1="8davda2twngyr4e2ktj8c1fr8ddqu3w" xml:space="preserve">{{Navbox
| name = ISO 15924 templates
| state = {{{state&lt;includeonly&gt;|uncollapsed&lt;/includeonly&gt;}}}
| bodyclass = hlist
| title = [[ISO 15924]] [[Template:ISO 15924|templates]]

| group1 = General
| list1 =
* [[ISO 15924]]
* [[Unicode]]
* {{tlx|Infobox writing system}}

| group2 = ISO-defined
| list2 =
* {{tlx|ISO 15924 code}}
* {{tlx|ISO 15924 name}}
* {{tlx|ISO 15924 number}}

| group3 = Unicode
| list3 =
* {{tla|1=ISO 15924 alias|2=Unicode Alias script names}} ({{tla|1=ISO 15924 alias/unicode-merged-into-script|2=Unicode ''merged into''-scripts}})
* {{tlx|ISO 15924 script codes and related Unicode data}}

| group4 = Wikipedia (enwiki)
|  list4 =
* {{tlx|ISO 15924/wp-article}}&amp;nbsp;([[Template:ISO 15924/wp-article/label|label]])
* {{tlx|ISO 15924/script-example-character}}
* {{tlx|ISO 15924/wp-category}}

| group5 = Wikidata
|  list5 =
* {{tlx|ISO 15924/qid}}

| group7 = Userboxes
|  list7 =
* [[Wikipedia:Userboxes/Language/Written|Userboxes/Writing systems]]
* {{tlx|User iso15924}}
* {{tlx|User iso15924/category-intro}}

| group8 = Technical
|  list8 =
* {{tlx|R from ISO 15924 code}}

| below =
* [[:Category:ISO 15924 templates]]
* [[Special:PrefixIndex/Template:ISO 15924|All templates starting with ''ISO 15924'']]
* [[Special:PrefixIndex/Template:User iso15924|All templates starting with ''User iso15924'' (Userbox)]]

}}&lt;noinclude&gt;

{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8davda2twngyr4e2ktj8c1fr8ddqu3w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924/overview-templates</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191327</id>
    <revision>
      <id>775420</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:14:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{| class=&quot;wikitable sortable collapsible {{{state|&lt;noinclude&gt;un&lt;/noinclude&gt;collapsed}}}&quot; style=&quot;font-size:85%; width:100%&quot; |- ! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;background:white; border:1px solid black;&quot; |{{navbar-collapsible |[[ISO 15924]] &amp;ndash; [[Unicode]] &amp;ndash; Wikidata &amp;ndash; enwiki: Overview templates &amp; properties |Template:ISO 15924/overview-templates}} |- ! Item !! In template !! &lt;small&gt;/subs&lt;/small&gt; !! Content !! Example !! Publisher !! Usage !! ...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775420</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6946" sha1="mm4vqoxuyl4qbc54we181tpgdp8bcq4" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable sortable collapsible {{{state|&lt;noinclude&gt;un&lt;/noinclude&gt;collapsed}}}&quot; style=&quot;font-size:85%; width:100%&quot;
|-
! colspan=&quot;9&quot; style=&quot;background:white; border:1px solid black;&quot; |{{navbar-collapsible |[[ISO 15924]] &amp;ndash; [[Unicode]] &amp;ndash; Wikidata &amp;ndash; enwiki: Overview templates &amp; properties |Template:ISO 15924/overview-templates}}
|-
! Item !! In template !! &lt;small&gt;/subs&lt;/small&gt; !! Content !! Example !! Publisher !! Usage !! [[WP:TPU|TPU]] !! Note 
&lt;!--- ----- ----- ----- ----- MAIN IDs AND PROPS ----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- ---&gt;
|-
{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924 code
 |data=ID |publisher=ISO 15924 |value='''Code''' (ISO) |Alpha-4 |example={{mono |Arab}}| usage=Everywhere |note=Alpha-4, enwiki central ISO script id list}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924 alias
 |data=ID |publisher=Unicode 
 |value='''Alias''' (Unicode) |Script name as used in Unicode |example=Arabic |usage=}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924/wp-article
 |data=ID |publisher=enwiki 
 |value='''Article''' (enwiki) |WP article that handles the script |example={{mono|1=&lt;nowiki&gt;[[&lt;/nowiki&gt;}}[[Arabic script]]{{mono|1=&lt;nowiki&gt;]]&lt;/nowiki&gt;}} |usage=}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924/qid
 |data=ID |publisher=Wikidata 
 |value='''QID''' (wikidata) |example=[[d:Q790681|Q790681]] |usage= }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924 number
 |data=ID |publisher=ISO 15924 
 |value=Number; range&amp;nbsp;000&amp;ndash;999 |example={{mono|234}} |usage=rarely |note=ISO number not used as ID in enwiki; see {{mono|Code}}}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924 alias/unicode-merged-into-script
 |data=Merged scripts |publisher=Unicode
 |value={{longitem |Scripts (sub)merged into main scripts}} |example={{mono|1=Latf&amp;nbsp;&amp;rarr; {{ISO 15924 alias/unicode-merged-into-script|alpha4=Latf}}}}
 |note=In mainspace: 10&amp;times; hardcoded ([[:Template:ISO 15924 alias/unicode-merged-into-script|e.g.]]); 2&amp;times;&amp;nbsp;Q''xxx'' depr |usage=Script descriptions, re U+ }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924 name
 |data=data |publisher=ISO 15924 
 |value=Name |example={{ISO 15924 name|1=Dsrt}} |usage= |ISO name can differ from Unicode (Alias) name;&lt;br/&gt;Formal French name not used in enwiki }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924/unicode-chapter
 |data=data |publisher=Unicode 
 |value=Unicode chapter |example={{ISO 15924/unicode-chapter|1=Hani|format=pdf}} |usage=| note=pdf does not open at .''n'' subchapter }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924/script-example-character
 |data=data |publisher=enwiki 
 |value={{longitem |Script example&lt;br/&gt;character}} |example={{ISO 15924/script-example-character|Arab}}
 |note= |usage=User boxes }}

|-
! colspan=12 |In Mainspace&lt;!--- IN MAINSPACE ----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- ---&gt;

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924 script codes and related Unicode data
 |data=list |publisher=enwiki 
 |value=Overview {{hlist|ISO|U|enwiki}} |example= |usage=[[ISO 15924]] |note='''Mainspace''': [[ISO 15924]], [[Script (Unicode)]], [[Unicode character property]]}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=Unicode blocks
 |data=list |publisher=enwiki
 |value=Blocks &amp;#x21C4; Scripts |example= |usage=some script articles |note='''Mainspace'''; related}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924/unicode-script-illustration
 |data=fonts&amp;files |publisher=
 |value=graphs | example= |usage= |note='''Mainspace''', [[Script (Unicode)|Scripts in Unicode]]}}

|-
! colspan=12 |Overviews&lt;!--- OVERVIEWS ----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- ---&gt;

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924/overview-templates
 |data=list |publisher=Wikipedia 
 |value=Overview: templates |usage=| All 15924 related templates ''(this list)''}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924/wp-category
 |data=data |publisher=enwiki 
 |value=WP-category |WP category name for the script |example=[[:Category:Arabic script]] |usage=Not checked for mainspace |note=watered down concept for minor scripts}}

|-
! colspan=12 |Also (doc, userbox, technical, ...)

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=ISO 15924 templates/doc
 |data=prime documentation |publisher=
 |value='''Documentation''' |example= |usage=[[Latin script in Unicode]] (~) |note=Reused in multiple templates}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=R from ISO 15924 code
 |data=template |publisher=enwiki 
 |value=Redirect |example= |usage=Redirects }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=User iso15924
 |data= |publisher=
 |value=userbox |example= |usage=Userboxes |note= }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=Recent changes in Unicode
 |data=pages Unicode, ISO 15924 [[WP:RELC]] |publisher=enwiki
 |value=Related Changes |example=[[Special:RecentChangesLinked/Wikipedia:WikiProject Computer science/lists of pages/Unicode|Related Changes]] |usage=WikiProject |note=900+700 P x T }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=Unicode version
 |data=Version number |publisher=enwiki
 |value=Unicode versions |example={{Unicode version|version=13|prefix=asof |usage=tracking}}
 |note=(new Sep2022) }}

|-
! colspan=12 |Wikidata properties
|-
{{ISO 15924/overview-templates/row |template=| WDproperty=P1406 |data=P1406 |publisher=
 |value=Directionality |example= |usage={{tla|Infobox writing system|Infobox}}, ... |note=}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=| WDproperty=P5949 |data=P5949 |publisher=
 |value=Unicode ranges| example= |usage={{tla|Infobox writing system|Infobox}}, ... |note=}}

{{ISO 15924/overview-templates/row |template=| WDproperty=P2561  |data=P2561 |publisher=
 |value=ISO English name |example= |usage=Crosscheck only |note=}}

|-
! colspan=12 |Modules
|-
{{ISO 15924/overview-templates/row |module=Unicode data| WDproperty= |data= |publisher=
 |value=Data module |example= |usage= |note={{slink|Module:Unicode_data|Functions_overview|nopage=yes}} }}

{{ISO 15924/overview-templates/row |module=Numcr2namecr | WDproperty= |data= |publisher=
 |value=HTML named entities |example= |usage= |note= }}

|-
| colspan=&quot;9&quot; |{{collapse top|title=More templates|bg=#f6f6f6}}
* [[Special:PrefixIndex/Template:ISO_15924|All subpages of {{tlf|ISO_15924}}]]

* {{tl|lang}} connection ({{slink|Template:Lang|Indicating_writing_script|nopage=yes}})
{{bulletlist
|2={{tl|Script}}
|4={{tl|Infobox writing system}}
|5={{tl|Infobox romanization}}
|11={{tl|Transliteration}}, {{tl|Lang}}
|12={{tl|Infobox writing system}}
|18={{tl|ISO 15924}}
|21={{tl|Unicode navigation}}
|31=[https://www.unicode.org/iso15924/codelists.html iso codelists]
}}
{{cob}}
|}&lt;!--

--&gt;&lt;noinclude&gt;{{documentation|content=
* {{tl|ISO 15924/overview-templates/row}}
:{{para |state}} collapsed/uncollapsed
{{Unicode templates|state=uncollapsed}}
}}
[[Category:ISO 15924 overview templates]]

&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>mm4vqoxuyl4qbc54we181tpgdp8bcq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924/overview-templates/row</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191328</id>
    <revision>
      <id>775421</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:14:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{!}}- {{!}} {{{value|}}} {{!}} {{#if:{{{template|}}} |{{tl|1={{{template|}}}}} |}}{{#if:{{{WDproperty|}}} |{{property |{{{WDproperty|}}}}} }}&lt;!--  --&gt;{{#if:{{{module|}}} | module:[[:Module:{{{module|}}}|{{{module|}}}]]}} {{!}} {{#if:{{{template|}}} |&lt;small&gt;[[Special:PrefixIndex/Template:{{{subpages|{{{template|}}}}}}|/subp]]&lt;/small&gt;}}&lt;!--  --&gt;{{#if:{{{module|}}} |&lt;small&gt;[[Special:PrefixIndex/Module:{{{subpages|{{{module|}}}}}}|/subp]]&lt;/small&gt;}} {...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775421</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="656" sha1="i7rhmtl89w0vwywdi0v39bf9av16inq" xml:space="preserve">{{!}}-
{{!}} {{{value|}}}
{{!}} {{#if:{{{template|}}} |{{tl|1={{{template|}}}}} |}}{{#if:{{{WDproperty|}}} |{{property |{{{WDproperty|}}}}} }}&lt;!--
 --&gt;{{#if:{{{module|}}} | module:[[:Module:{{{module|}}}|{{{module|}}}]]}}
{{!}} {{#if:{{{template|}}} |&lt;small&gt;[[Special:PrefixIndex/Template:{{{subpages|{{{template|}}}}}}|/subp]]&lt;/small&gt;}}&lt;!--
 --&gt;{{#if:{{{module|}}} |&lt;small&gt;[[Special:PrefixIndex/Module:{{{subpages|{{{module|}}}}}}|/subp]]&lt;/small&gt;}}
{{!}} {{{data|-}}}
{{!}} {{{example|}}}
{{!}} {{{publisher|}}}
{{!}} {{{usage|}}}
{{!}} {{#if:{{{template|}}}|&lt;nowiki&gt;[&lt;/nowiki&gt;{{TPU|Template:{{{template|}}}|label=&lt;small&gt;TPU&lt;/small&gt;}}]}}
{{!}} {{{note|}}}</text>
      <sha1>i7rhmtl89w0vwywdi0v39bf9av16inq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Unicode templates</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191329</id>
    <revision>
      <id>775422</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:15:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Navbox | name = Unicode templates | bodyclass = hlist | title = [[Unicode]] templates | basestyle = background:#cef2e0;&lt;!-- documentation green --&gt; | state = {{{state|{{{1|expanded}}}}}}  | group1 = General | list1 = * {{tl|Unicode navigation}}  | group2 = Inline | list2 = * {{tl|Unichar}} * {{tl|U+}} * {{tl|GB18030}} * {{Module link|Unicode convert|}}  | group3 = Character&lt;br/&gt;properties | list3 = * {{Template link bare|Bidi Class (Unicode)|Bid...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775422</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1779" sha1="qnknxy8ws5ygvq408ydhizkq299wm6f" xml:space="preserve">{{Navbox
| name = Unicode templates
| bodyclass = hlist
| title = [[Unicode]] templates
| basestyle = background:#cef2e0;&lt;!-- documentation green --&gt;
| state = {{{state|{{{1|expanded}}}}}}

| group1 = General
| list1 =
* {{tl|Unicode navigation}}

| group2 = Inline
| list2 =
* {{tl|Unichar}}
* {{tl|U+}}
* {{tl|GB18030}}
* {{Module link|Unicode convert|}}

| group3 = Character&lt;br/&gt;properties
| list3 =
* {{Template link bare|Bidi Class (Unicode)|Bidi Class}}
* {{Template link bare|General Category (Unicode)|General Category}}
** {{Template link bare|Punctuation marks in Unicode}}
* {{Template link bare|Hexadecimal digit (Unicode)|Hexadecimal digit}}
* {{Template link bare|Numeric Type (Unicode)|Numeric Type}}
* {{Template link bare|Whitespace (Unicode)|Whitespace}}
* {{Template link bare|Unicode alias|Alias names and abbreviations}}

| group4 = [[Code point]]s
| list4 =
* {{Template link bare|Planes (Unicode)|Planes}}
* {{Template link bare|Unicode blocks}} 
* {{Template link bare|Private Use Area (Unicode)|Private Use Area}}

| group5 = Scripts
| list5 =
* {{tl|ISO 15924 script codes and related Unicode data}}

| group6 = [[CJK characters|CJK-specific]]
| list6 =
* {{tl|CJK ideographs in Unicode}}
* {{tl|CJKV}}
* {{tl|Unihan}}
* {{tl|Hani}}
* {{tl|Lang-zh}}
* {{tl|Nihongo}}
* {{tl|Korean}}
* {{tl|Vi-nom}}

| group7 = Wikipedia related
| list7 =
* {{tl|Contains special characters}} &lt;small&gt;(with 'Uncommon Unicode' or more specifically)&lt;/small&gt;
* {{tl|PUA}} &lt;small&gt;([[MOS:PUA]])&lt;/small&gt;

| below =
* {{icon|Category}} {{Category link without namespace|Unicode blocks}}
* {{icon|Category}} {{Category link without namespace|Unicode charts}}
* {{icon|Category}} {{Category link without namespace|Unicode templates}}

}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qnknxy8ws5ygvq408ydhizkq299wm6f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Unicode templates/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191330</id>
    <revision>
      <id>775423</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:16:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} &lt;!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --&gt;  {{info|''This is an overview template intended for usage on /doc pages.''}}  {{Collapsible option |statename=optional |default=expanded}}  &lt;!-- == See also == --&gt; &lt;includeonly&gt;{{Sandbox other|| &lt;!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --&gt; Category:Unicode templates|...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775423</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="517" sha1="1dmqoij3hy55myfpsdd4o71pg7fddof" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --&gt;

{{info|''This is an overview template intended for usage on /doc pages.''}}

{{Collapsible option |statename=optional |default=expanded}} 
&lt;!--
== See also ==
--&gt;
&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
&lt;!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --&gt;
[[Category:Unicode templates| ]]
[[Category:Documentation see also templates]]

}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>1dmqoij3hy55myfpsdd4o71pg7fddof</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Template link bare</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191331</id>
    <revision>
      <id>775424</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:17:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{#if:{{str endswith|{{{1}}}|%}} &lt;!--(i.e. if {{{1}}} is a percentage)--&gt;  | [[Template:{{{2}}}|&lt;span style=&quot;font-size:{{{1}}};&quot;&gt;{{{3|{{{2}}}}}}&lt;/span&gt;]]  | [[Template:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]] }}&lt;noinclude&gt; {{Documentation}} &lt;/noinclude&gt;&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775424</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="238" sha1="atiz55vvk4gem0tvnnsrtowqye3jkoh" xml:space="preserve">{{#if:{{str endswith|{{{1}}}|%}} &lt;!--(i.e. if {{{1}}} is a percentage)--&gt;
 | [[Template:{{{2}}}|&lt;span style=&quot;font-size:{{{1}}};&quot;&gt;{{{3|{{{2}}}}}}&lt;/span&gt;]]
 | [[Template:{{{1}}}|{{{2|{{{1}}}}}}]]
}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>atiz55vvk4gem0tvnnsrtowqye3jkoh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:Template link bare/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191332</id>
    <revision>
      <id>775425</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:17:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} &lt;!----Categories where indicated at the bottom of this page, please; interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]])----&gt;  {{template shortcut|tlbare}}  A template in the same vein as the category-linking template {{tl|c}}, producing a &quot;bare&quot; link –&amp;nbsp;i.e. without &quot;Template:&quot; prefix, braces, etc.&amp;nbsp;– to the template named by the first parameter. If a second parameter is supplied, it is used in place of the f...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1900" sha1="0938p08rljxk89fypt72ll91qrvlo1l" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!----Categories where indicated at the bottom of this page, please; interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]])----&gt;

{{template shortcut|tlbare}}

A template in the same vein as the category-linking template {{tl|c}}, producing a &quot;bare&quot; link –&amp;nbsp;i.e. without &quot;Template:&quot; prefix, braces, etc.&amp;nbsp;– to the template named by the first parameter. If a second parameter is supplied, it is used in place of the first as the link's text.

===Syntax===
: {{tlx|Template link bare|''template_name''}}
: {{tlx|Template link bare|''template_name''|''link_text''}}

===Examples===
: {{tlf|Template link bare|Example}} produces: {{tlbare|Example}}
: {{tlf|Template link bare|Example|the &quot;Example&quot; template}} produces: {{tlbare|Example|the &quot;Example&quot; template}}

===Resizing===
: {{tlx|Template link bare|''N''%|''template_name''}}
: {{tlx|Template link bare|''N''%|''template_name''|''link_text''}}
If the first parameter ends in a percent sign (&quot;%&quot;), it will be treated as a font-size setting for the template's output. For example:
{| style=&quot;width:27em&quot;
|-
| {{tlf|Template link bare|Example}}     || produces: || {{Template link bare|Example}}
|-
| {{tlf|Template link bare|90%|Example}} || produces: || {{Template link bare|90%|Example}}
|-
| {{tlf|Template link bare|90|Example}}  || produces: || {{Template link bare|90|Example}}
|}

===See also===
* {{Template link|Category link without namespace}}, the same kind of template for a category.
* {{Template link|tl}} and {{tlf|tnf}}, similar templates that include, respectively, braces as well as a link; and braces without a link.
* {{Template link|Internal template-link templates}} for more templates providing template links within Wikipedia.

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other|
| &lt;!----Categories below this line, please; interwikis at Wikidata----&gt;
[[Category:Internal template-link templates]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>0938p08rljxk89fypt72ll91qrvlo1l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਫਰਮਾ:ISO 15924 code/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>191333</id>
    <revision>
      <id>775428</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:20:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Documentation subpage}} &lt;!-- Categories and interwikis go at the bottom of this page. --&gt; Returns the '''ISO 15924 alpha-4 code''' defining the script. Input can be a three-digit numeric or four-letter code {{mono|Aaaa}}.  Definitions present: [https://www.unicode.org/iso15924/codelists.html iso15924/codelists] (esp [https://www.unicode.org/iso15924/iso15924-text.html], published 2021-01-25) lists exactly '''208 alpha-4 id's''', including Qaaa a...&quot; ਨਾਲ਼ ਸਫ਼ਾ ਬਣਾਇਆ</comment>
      <origin>775428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1609" sha1="jh5me7pncfqhzu0cr17rtcsvhwdigru" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
&lt;!-- Categories and interwikis go at the bottom of this page. --&gt;
Returns the '''ISO 15924 alpha-4 code''' defining the script. Input can be a three-digit numeric or four-letter code {{mono|Aaaa}}.

Definitions present: [https://www.unicode.org/iso15924/codelists.html iso15924/codelists] (esp [https://www.unicode.org/iso15924/iso15924-text.html], published 2021-01-25) lists exactly '''208 alpha-4 id's''', including Qaaa and Qabx, counting two.
This enwiki template adds one line (into 209 then), to allow {{mono|Qaaa&amp;ndash;Qabx}} as a range of 50 codes, as intended by ISO.

== Usage ==
* {{tlx|ISO 15924 code|215}} &amp;rarr; {{ISO 15924 code|215}}
* {{tlx|ISO 15924 code|Latn}} &amp;rarr; {{ISO 15924 code|Latn}}
Default output, in case the input is not found in the list, is an {{tl|error}} message:
* {{tlx|ISO 15924 code|Latin}} &amp;rarr; &lt;span class=&quot;error&quot;&gt;Error using {{tlx|ISO 15924 code}}: input Latin not recognized&lt;/span&gt;
* {{tlx|ISO 15924 code}} &amp;rarr; &lt;span class=&quot;error&quot;&gt;Error using {{tlx|ISO 15924 code}}: input not recognized&lt;/span&gt;
The default message can be changed or removed by using the parameter ''default'':
* {{tlx|ISO 15924 code|Latin|default{{=}}Input not found}} &amp;rarr; {{ISO 15924 code|Latin|default=Input not found}}
* {{tlx|ISO 15924 code|Latin|default{{=}}}} &amp;rarr; {{ISO 15924 code|Latin|default=}} (empty string)

==Template data==
{{template data header}}

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
[[Category:ISO 15924 templates|code]]
}}&lt;/includeonly&gt;
&lt;templatedata&gt;
{
	&quot;params&quot;: {
		&quot;alpha4&quot;: {},
		&quot;default&quot;: {}
	}
}
&lt;/templatedata&gt;


{{ISO 15924 templates/doc}}</text>
      <sha1>jh5me7pncfqhzu0cr17rtcsvhwdigru</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਸਟਰਾਸਬਰਗ, ਫ਼ਰਾਂਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191334</id>
    <redirect title="ਸਟਰਾਸਬਰਗ" />
    <revision>
      <id>775430</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:23:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਸਟਰਾਸਬਰਗ]]</comment>
      <origin>775430</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="71gt8mklg5pbnvct46sht5ofxaam8mw" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਸਟਰਾਸਬਰਗ]]</text>
      <sha1>71gt8mklg5pbnvct46sht5ofxaam8mw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191335</id>
    <redirect title="ਚੰਦਰਕੌਂਸ" />
    <revision>
      <id>775433</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:27:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਰਾਗ ਚੰਦਰਕੌਂਸ]] ਨੂੰ [[ਚੰਦਰਕੌਂਸ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775433</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" sha1="ozpx00nbnrdzpmefjkh35p9tk4t405e" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਚੰਦਰਕੌਂਸ]]</text>
      <sha1>ozpx00nbnrdzpmefjkh35p9tk4t405e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191336</id>
    <redirect title="ਝਿੰਝੌਟੀ" />
    <revision>
      <id>775436</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:28:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Kuldeepburjbhalaike ਨੇ ਸਫ਼ਾ [[ਰਾਗ ਝਿੰਝੌਟੀ]] ਨੂੰ [[ਝਿੰਝੌਟੀ]] ’ਤੇ ਭੇਜਿਆ</comment>
      <origin>775436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51" sha1="61sl7udql75aj8homuufimzh5dxmn7a" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਝਿੰਝੌਟੀ]]</text>
      <sha1>61sl7udql75aj8homuufimzh5dxmn7a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੁਨਾ, ਭਾਰਤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191337</id>
    <redirect title="ਗੁਨਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼" />
    <revision>
      <id>775442</id>
      <timestamp>2024-12-04T10:35:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kuldeepburjbhalaike</username>
        <id>18176</id>
      </contributor>
      <comment>Redirected page to [[ਗੁਨਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]</comment>
      <origin>775442</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="75" sha1="fyqc3ar3p8c666ufqgctlqd009njkhv" xml:space="preserve">#ਰੀਡਿਰੈਕਟ [[ਗੁਨਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]</text>
      <sha1>fyqc3ar3p8c666ufqgctlqd009njkhv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਗੱਲ-ਬਾਤ:ਜੋਸਫ ਬਲੈਕ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>191338</id>
    <revision>
      <id>775443</id>
      <timestamp>2024-12-04T11:34:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <comment>https://fountain.toolforge.org/editathons/asian-month-2024-pa</comment>
      <origin>775443</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17" sha1="33daunc4n7crpo5nvgaa8p4fqq8t5eu" xml:space="preserve">{{WAM talk 2024}}</text>
      <sha1>33daunc4n7crpo5nvgaa8p4fqq8t5eu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ਵਿਲੀਅਮ ਇਰਵਿਨ (ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨੀ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>191339</id>
    <revision>
      <id>775444</id>
      <timestamp>2024-12-04T11:50:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kamal samaon</username>
        <id>30660</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1215725143|William Irvine (chemist)]]&quot; ਸਫ਼ੇ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ</comment>
      <origin>775444</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="788" sha1="98zwi3ehwj2kwdvikdub2soxim2wjb9" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name               = ਵਿਲੀਅਮ ਇਰਵਿਨ
| image              = &lt;!-- filename only, no &quot;File:&quot; or &quot;Image:&quot; prefix, and no enclosing [[brackets]] --&gt;
| alt                = &lt;!-- descriptive text for use by speech synthesis (text-to-speech) software --&gt;
| caption            = 
| other_names        = 
| birth_name         = &lt;!-- only use if different from name --&gt;
| birth_date         = 1743
| birth_place        = [[Glasgow]], Scotland
| death_date         = {{Death date and age|1787|07|09|df=y|1743}}
| death_place        = Glasgow, Scotland
| nationality        = &lt;!-- use only when necessary per [[WP:INFONAT]] --&gt;
| occupation         = Physician, chemist
| years_active       = 
| known_for          = 
}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਜਨਮ 1743]]</text>
      <sha1>98zwi3ehwj2kwdvikdub2soxim2wjb9</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>