پکي

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="sd">
  <siteinfo>
    <sitename>وڪيپيڊيا</sitename>
    <dbname>sdwiki</dbname>
    <base>https://sd.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%8F%DA%A9_%D8%B5%D9%81%D8%AD%D9%88</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.1</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">ذريعات</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">خاص</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">بحث</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">واپرائيندڙ</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">واپرائيندڙ بحث</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">وڪيپيڊيا</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">وڪيپيڊيا بحث</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">فائل</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">فائل بحث</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">ذريعات وڪي</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">ذريعات وڪي بحث</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">سانچو</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">سانچو بحث</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">مدد</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">مدد بحث</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">زمرو</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">زمرو بحث</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">باب</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">باب بحث</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">ماڊيول</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">ماڊيول بحث</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>پکي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11106</id>
    <revision>
      <id>294668</id>
      <parentid>294312</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:00:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294668</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33546" sha1="nhabysronnucaik7ce4cky033kkwkfr" xml:space="preserve">[[فائل:Bird Diversity 2013.png|400px|thumb|کاٻو|پَکين جي دنيا]]

'''پَکي''' ({{lang-en|Birds}}) کَنڀن وارا [[ڪرنگھيدار ڊاگ فش|ڪَرنگهيدار]] [[جاندار]] آهن. سڀني پَکين کي [[ٻہ]] [[پير]] ۽ پَرن جو [[جوڙ (حساب)|جوڙو]] ٿيندو آهي. پکي اڪيلي مخلوق آهي، جنهن جي جسم تي [[کنڀ|کَنڀ]] هوندا آهن. جيئن [[نانگ]] کَل مَٽائيندو آهي تيئن پکين جا [[کنڀ|کَنڀ]] بہ ڇَڻندا ۽ نوان ڦُٽندا آهن. اِهو سِلسلو هر [[سال]] يا [[موسم|مُند]] آهر هلندو آهي. کَنڀ ٽِن قِسمن جا هوندا آهن. اُنهن جو ڪم بُت ڍَڪڻ آهي. جسم جا هيٺيان کَنڀ نرم ۽ بُجدار هوندا آهن ۽ پکيءَ جي بُت کي گرم رکندا آهن. کَنڀڙاٽين جا کَنڀ اُڏامڻ ۽ رُخ بدلائڻ ۾ مددگار هوندا آهن. پکيءَ جي بناوت ڪجھہ اهڙي ٿئي ٿي جو اُن کي لَس اُڏامڻ ۾ سولائي ٿيندي آهي. پکيءَ جي کَنڀڙاٽين ۽ ڇاتيءَ جون [[مشڪون|مَشڪون]] تمام مضبوط هونديون آهن، ڇاڪاڻ تہ اُنهن کي پَر ڦَڙڪائڻ ۽ هوا ۾ اُڏامڻ لاءِ مضبوط مَشڪن جي ضرورت هوندي آهي. پکي کي پنهنجي قَد بُت جيترن ٻين [[جانور|جانورن]] جي ڀيٽ ۾ هڏا تمام هلڪا ٿيندا آهن، ڇو تہ اُنهن جون هڏيون کوکليون هونديون آهن.

==جِسم==
پکيءَ کي کير پياريندڙ جانورن وانگر ڪَرنگهي جي هڏي بہ ٿيندي آهي، جنهن جي سهاري هن جو جِسماني نظام برقرار رهي ٿو. پکي آنا لاهيندا آهن ۽ پنهنجن ٻچن کي چوڳو ڏيندا آهن. سائنسدانن مُطابق دُنيا ۾ پکين جا ڪُل 8500 قِسم آهن. هر قِسم جي پکيءَ جي جِسامت، سَڀاءُ ۽ رنگ الڳ الڳ ھوندي آهي. سڀ کان وڏو پکي اُٺ پکي (شُتر مرغ) آهي، جيڪو 8 فوٽ ڊگهو ٿئي ٿو ۽ اُن جو وزن 150 ڪلو آهي. سڀ کان ننڍو ”هيمنگ“  پکي آهي، جيڪو ڊيگھہ ۾ هڪ کان ڏيڍ انچ ٿيندو آهي. هيءُ اهڙو پکي آهي، جنهن جي کَنڀن مان مُختلف قِسم جا آواز نڪرندا آهن. هي پکي گُلن ڦُلن جو رَس پيئندو آهي. سڀني کان تيز رفتار شِڪرو پکي آهي، جيڪو هڪ ڪلاڪ ۾ 250 ڪلوميٽر (150 ميل) اُڏامي سگهي ٿو. سڀني پکين کي کَنڀ/ ڦَنگهڙ ٿين، پر اِهي سڀئي پکي اُڏامي نہ ٿا سگهن. نيوزيلينڊ ۾ ’ڪيوي‘ پکيءَ جا پَر ننڍا ننڍا آهن، جو مُشڪل سان ڏسڻ ۾ اچن ٿا. اُٺ پکيءَ جو جِسم ڳرو ۽ سيني جون هڏيون سخت هونديون آهن، اُن ڪري اُڏامي نہ سگهندو آهي. مختلف پکين جي چُهنب قَدبُت جي حساب سان مُختلف ٿيندي آھي. مَڇيون جَهليندڙ پکين جهڙوڪ: ٻَگھہ ۽ ڏوئلي، تِڏ ۽ آبي پکيءَ جي چُهنب وڏي ۽ چوٽيءَ واري ٿئي، جڏهن ته باز جي چُهنب سخت هوندي آهي. داڻا چُڳڻ وارن پکين جون چُهنبون ننڍيون ۽ مضبوط ٿين ٿيون. پکين جي ساھہ کڻڻ واري عمل ۾ سڀ کان اهم هوا جون اُهي ٿيلهيون آهن، جيڪي ڦِڦڙن سان ڳنڍيل هونديون آهن ۽ اُنهن جون شاخون جِسم جي مُختلف حِصن ۾ پکڙيل هونديون آهن. اُهي ٿيلهيون پکين کي اُڏامڻ ۽ تَرڻ ۾ مدد ڪرڻ کان سواءِ اُنهن جي گرميءَ جي درجي تي پڻ ضابطو رکن ٿيون. گهڻن پکين کي گُجي هوندي آهي، اُنهن ۾ هو پنهنجي کاڌي جو ذخيرو ڪري رکندا آهن، انهيءَ گُجيءَ مان خوراڪ معدي ۾ ويندي آهي. پکين جي دل جا چار حصا ٿين ٿا، جِن ذريعي اُنهن جي جِسم کي آڪسيجن سان ڀرپور رت ملي ٿو. پکين جو دماغ وڏو ٿيندو آهي. پکين جون اکيون اڳيان هونديون آهن، پر هو پوئتي مُڙي بہ شين کي ڏِسي سگهن ٿا. پکين جا سڀئي قِسم گهڻو ڪري پنهنجي رهڻ لاءِ آکيرا ٺاهيندا آهن. اِهي آکيرا هو گهڻو ڪري هَموار زمين، وڻن جي ٽارين ۽ غارن ۾ ٺاهيندا آهن. پکين جي عُمر بہ مُختلف ٿئي ٿي، ڪِن پکين جي عُمر تمام گهٽ تہ ڪِن جي وري 20 سالن کان 30 سال ٿئي ٿئي. دنيا جو قديم پکي Archaeopteryx هو، جنهن جو ڍانچو جرمنيءَ ۾ مِليو هو، سائنسدانن اُن جي قدامت جو اندازو 190 ملين سال لڳايو آهي.

==گرمي پَد==
پکي گرم رَت وارو جاندار آهي، اُن ڪري سندس جسم ۾ گرميءَ جو درجو سياري توڙي اُونهاري ۾ ساڳيو رهندو آهي. سنڌ ۾ سڀ کان وڏا پکي پيڻ، ڪُونجون ۽ ڳِجهون آهن. سنڌ ۾ پکين جا کوڙ قِسم ٿين ٿا، جيڪي ڇھہ مُختلف ماحولن ۾ رهن ٿا. اڳي سنڌ ۾ ٻِن قِسمن جون ڪُونجون اينديون هُيون، اُنهن مان هڪ سارس ڪُونج، جيڪا ماڻهوءَ جيڏي ڊِگهي ٿئي ٿي، اِهي سياري جا لاڏوڻي پکي آهن. سارس هاڻي سنڌ جو رُخ نہ ٿي ڪري، باقي عام ڪُونجون سنڌ جي ڏکڻ ڏانهن هليون وينديون آهن. ڪي ٻيا ڊِگها آبي پکي جهڙوڪ: سانَھہ، تُور ۽ لاکو ڄاڃي سنڌ جي ڍنڍن تي لهندا آهن. هماليائي ڳِجھہ به ماڻهوءَ جيڏي ڊگهي هوندي آهي. اُن جي پَرن جي پکيڙ 9 فوٽ کان مٿي ٿي سگهي ٿي. اُها ڳِجھہ سنڌ ۾ بہ ٿئي ٿي، اُن جي پُٺيءَ تي اَڇو چِٽو ٿيندو آهي. ڪيناڙي جي عُمر ٽيھہ سال ٿي سگهي ٿي. اَبابيل دُنيا ۾ سڀ کان تيز رفتار پکين ۾ شامل ٿئي ٿو. سنڌ ۾ اَبابيلن جا گهٽ ۾ گهٽ ٻہ قِسم آهن.

==پر==
جنهن وقت پکي اُڏامڻ چاهيندا آهن. تڏهن اُهي هوا ۾ گهُت هڻي پوري طاقت سان پَر ڦڙڪائيندا آهن. [[ڳِجھ|ڳِجهون]] وغيره ايتريون وزني هونديون آهن، جو اُنهن کي اُڏامڻ لاءِ پهرين زمين تي ڊوڙڻو ۽ زور زور سان پَر هڻڻا پوندا آهن.
پکين لاءِ اُڏامڻ ان ڪري ضروري آهي تہ جيئن اهي پنهنجا آکيرا بُلند جاين تي ٺاهي سگهن. جڏهن، چؤ طرف خوراڪ گهٽجي ۽ ٿڌ شروع ٿي ويندي آهي، تڏهن انهن کي خوراڪ لاءِ تمام پري گرم علائقن ڏانهن وڃڻو پوندو آهي. ڪي پکي مثال طور: تِڪ يا ملهالا، اڏامي خوراڪ جهٽيندا آهن، ڪي اڏامي اڏامي زمين تي خوراڪ ڳوليندا آهن، ڪن پکين کي خشڪيءَ تي رهندڙ دشمن کان بچڻ لاءِ هوا ۾ اُڏامڻو پوندو آهي.

==آکيرا==
[[فائل:House sparrow04.jpg|thumb|کاٻو|جھرڪي]]
پکي آکيرا ٺاهڻ ۽ آنا ڏيڻ لاءِ وري زمين تي لهندا آهن، ڇاڪاڻ تہ زمين تي اَن ۽ پاڻي آهي. اُهي پنهنجن ٻچن کي غذا کارائيندا آهن، آنن تي آرو ڪندا  آهن. پنهنجي نوع جي پکين سان ملندا، لڳ ۽ آرام ڪندا آهن. پکي زمين تي لهڻ مهل پهرين پير رکندو آهي ۽ پنهنجا پر ۽ پُڇ پئراشوٽ وانگر پکيڙي پنهنجي رفتار گهٽائي ڇڏيندو آهي. ڪي پکي مثال طور عقاب وغيره پنهنجا پَر پکيڙي هوا تي ترندا رهندا آهن. وڏا پکي پنهنجا پَر هوريان هوريان ۽ ننڍا پکي تيز تيز ڦڙڪائيندا آهن. آسمان ۾ تمام مٿي اُڏامندڙ ڪن پکين کي پَر ڦڙڪائڻ جي ضرورت پوندي آهي، اهي هوا جي زور تي مٿي ٿيندا ۽ ترندا ويندا آهن. پکين کي ڏند ڪونہ ٿيندا آهن. ڏندن جي بدران انهن کي چُهنب ٿيندي آهي. انهن چهنبن جي شڪل يا ماپ بہ مختلف هوندي آهي، ڇاڪاڻ تہ پکي مختلف قسمن جون شيون کائيندا آهن. مثال طور ڪانءَ جي چُهنب مضبوط ۽ نوڪيلي ٿئي ٿي. ڇو تہ اُهي ٻين پکين جي آنن سميت لڳ ڀڳ هر شئي کائي ويندا آهن. ان ڪم لاءِ کين تيز ۽ نوڪدار چهنب گهرجي.
سِرڻ جيئن تہ ڍونڍ خور پکي آهي، ان ڪري اها ننڍڙا ۽ مئل جانور ڳولي کائيندي آهي. ان جي چهنب جي نوڪ تيز ۽ مُڙيل هوندي آهي، جنهن کي گوشت ۾ ٽُنبي ان کي چيري ڦاڙي ڇڏيندي آهي. عام جهرڪي پنهنجي چهنب سان ٻج ٽوڙيندي آهي. ان جي چهنب ننڍي ۽ مضبوط ٿيندي آهي. تيل وهيڙو گلن جي رس تي پلجي ٿو. ان ڪري سندس چهنب ڊگهي ۽ سنهي ٿيندي آهي. ڪاٺ ڪُٽو پنهنجي چهنب کي ڇيڻيءَ وانگر استعمال ڪري ڇوڏن ۽ ڪاٺ کي کوٽيندو آهي.
اڪثر آبي پکين جي چهنب ڊگهي هوندي آهي. اهي مڇي خور آهن. انهن مان ڪي پکي گپ ۾ رهندڙ ننڍڙا جانور ۽ جيت کائيندا آهن، ٽيٽيهر جي چهنب ڊگهي ۽ سنهي هوندي آھي، جنهن سان گچ ۾ شڪار پيو ڳوليندو آهي. لاکو ڄاڃي پنهنجي چهنب سان گِڦ ڇاڻيندو آهي. ڪانهرن جي چهنب ڏند دار هوندي آهي. جن سان هو مڇي جهليندا آهن.

==رابطا==
پکي پنهنجي آواز سان هڪ ٻئي کي اِشارا ڪندا ۽ خطري جو چتاءَ ڏيندا آهن. اهي قسمين قسمين آواز ۽ ٻوليون ڪندا آهن. ڪي هڪ ئي سُر پيا ورجائيندا آهن. ٻيا مٺيون ٻوليون ٻولي سگهندا آهن ۽ مختلف سُر ڪڍندا آهن. چڪچڪا مٺو ٻوليندا آهن. ان ريت هو هڪ ٻئي سان رابطو ڪندا آهن يا ماحول ۾ موجود خطرن يا خوشگواريءَ جو اظهار ڪندا آهن يا هڪٻئي کي سڏيندا آهن. پکي ٻين طريقن سان بہ هڪٻئي سان رابطو ڪندا آهن، پَر ڦڙڪائي ۽ هوا ۾ مٿي اڏامي ٻين پکين کي خطري کان آگاھہ ڪندا آهن.
ڪي نَر پکي (مثال طور مور يا ڪبوتر) آواز ذريعي يا ناچ ذريعي مادين جو ڌيان ڇڪيندا آهن يا اُنهن کي ريجهائيندا آهن. ڪي پنهنجن رنگين کنڀن جي نُمائش ڪندا آهن. لڳ جي مند ۾ عام طور تي نر پکين جا کنڀ شوخ ۽ رنگين ٿي ويندا آهن. اڪثر پکي پاڻ کي پنهنجي رنگ جي مدد سان ماحول ۾ لِڪائيندا آهن. جيئن طوطو پاڻ کي وڻن ۾ لِڪائڻ لاءِ پنهنجي رنگ کي استعمال ڪندو آهي. تلور تہ پٿريلي ماحول ۾ بلڪل گُم ٿي ويندي آهي.

==زمين تي هلڻ==
پکين جي چنبن ۾ اڳيان ٽي ٽي وڏيون آڱريون ۽ هڪ ننڍي آڱر پوئين پاسي هوندي آهي. پکي انهن آڱرين جي مدد سان هلندا آهن. توازن برقرار رکندا آهن، وڻن جي ٽارين تي ويهندا آهن ۽ وري کاڌو حاصل ڪندا آهن. شڪاري پکي باز ۽ شِڪرو وغيره پنهنجي تيز چنبن سان نانگ ڪوئا ۽ ٻيا جانور پڪڙي کائيندا آهن. ڪاٺ ڪُٽا پنهنجن چنبن سان وڻ جي ٿُڙ تي چڙهندا آهن. ’ٻار ٺڳا‘ وغيره پنهنجن وڏن پيرن ۽ ننڍين آڱرين جي مدد سان تمام تيز ڊوڙندا آهن. ڪن پکين جون آڱريون ننڍڙيون هونديون آهن، جيڪي سولائيءَ سان مُڙي وينديون آهن. اهڙيون آڱريون سنهڙن تِيلن کي پڪڙي ويهڻ لاءِ تمام مناسب هونديون آهن. پيهوڙي، جهنگ ڪُڪڙ ۽ ڪُهنگ جون آڱريون سنهيون ۽ ڊگهيون ٿين ٿيون، جنهنڪري اُهي پکي پاڻيِ تي ترندڙ پنن جي مٿان پنڌ ڪري سگهندا آهن. سنڌ ۾ بدڪن ۽ قازن جا گهڻائي قسم آهن. اهي گهڻو ڪري وقت پاڻيءَ ۾ گذارين ٿيون. انڪري انهن جي پيرن جون آڱريون کَل وانگر هڪ پردي سان پاڻ ۾ ڳنڍيل هونديون آهن. ٽٻڻن، ڪانهرن ۽ چيڪلن وغيره جي پيرن جون آڱريون ان ريت ڳنڍيل هونديون آهن.
پکي آکيرا ٺاهي رهندا آهن، جتي پکي آنا ڏين ٿا ۽ آنن جي ڦُٽڻ کانپوءِ چُوزن جي سنڀال ڪن ٿا. آکيرو چوزن ۽ ننڍڙن پکين جي حفاظت ڪري ٿو ۽ انهن کي گرم رکي ٿو. مختلف پکي مختلف قسم جا آکيرا ٺاهيندا آهن. ڪي آکيرا ٿورڙن ڪلاڪن ۾ ٺهي ويندا آهن، ڪي ڏينهن ۽ هفتن ۾ تيار ٿيندا آهن. ڪي سادا ۽ ڪاٺڙين جا ٺهيل هوندا آهن، ڪي آکيرا تہ تمام احتياط ۽ مُهارت سان تيار ڪيل هوندا آهن. اهي عام طور تي نرم گاھہ سان ٺاهيل هوندا آهن. اڪثر پکين جا آکيرا وڻن تي ٿين ٿا، ڪي زمين تي بہ ٺاهيندا آهن تہ عمارتن جي روشندانن يا اوچن ٿنڀن تي بہ آکيرا اَڏين ٿا. هُد هُد، ڪِنگر ۽ ٽوٻا پنهنجا آکيرا پاڻيءَ جي ويجهو زمين جي ڪَنڌين تي ٺاهيندا آهن. ٻُٽيرا ۽ جهنگ ڪُڪڙ زمين تي هلڪيون گڏون کُرڙي آکيرا ٺاهينديون آهن. ٻَٻر پکي پنهنجو آکيرو باقاعدي اُڻيندو آهي. انڪري مٿس اهو نالو پيو آهي ’درزي پکي‘. باز، سِرڻيون، ڪانءَ، ڳيرا ۽ ٻيا وڏا پکي ڪاٺڙين، گاھہ ۽ کَنڀن سان پنهنجي لاءِ آکيرا جوڙيندا آهن. درزي پکي پنهنجي لاءِ ڊگها آکيرا سِبندا آهن. تِڪ پکي پيالي نِما آکيرا ٺاهيندا آهن ۽ اَبابيل مِٽي استعمال ڪندا آهن. ڪي پکي تمام سُست، چالاڪ ۽ ٺڳ ٿيندا آهن. ڪوئل ۽ ڪي ٻيا پکي پنهنجا آکيرا نہ ٺاهيندا آهن. اُهي پنهنجا آنا ٻين پکين جي آکيرن ۾ لاهي ويندا آهن.

==لَڳ==
لَڳ کان پوءِ پکي آکيرو جوڙڻ شروع ڪندا آهن، ڪڏهن اِهو سڄو ڪم مادي ڪندي آهي، ڪڏهن جوڙو گڏجي آکيرو ٺاهيندو آهي. جڏهن آکيرو تيار ٿي ويندو آهي، تڏهن مادي آنا ڏيندي آهي. اڪثر پکي هڪ وقت ۾ ٻہ يا ٽي آنا ڏيندا آهن. مادي پنهنجي پيٽ ۾ گهڻو وقت آنو جَهلي نہ سگهندي آهي. اُنڪري اڪثر پکين کي پنهنجا آنا گرم رکڻ لاءِ آکيري ۾ اُنهن تي ويهڻو يا آرو ڪرڻو پوندو آهي، اِن دوران ٻچا آنن ۾ تيار ٿيندا رهندا آهن. 
ڪُهنگ پکي ۽ بَدڪون هڪ ئي وقت ڏھہ ٻارنهن آنا ڏينديون آهن. آنا ڦُٽڻ وقت اڪثر چوزا بي کَنڀ هوندا آهن ۽ ڏِسي بہ نہ سگهندا آهن. ماءُ پيءُ اُنهن کي کارائيندا ۽ اُڏامڻ سيکاريندا آهن. وڻن ۾ آکيرا ٺاهيندڙ پکي عام طور تي اَڇي رنگ جا آنا ڏيندا آهن ڇو تہ آکيرا گهڻو مٿي هوندا آهن. ڪنهن شڪاريءَ جو اُنهن تائين پهچڻ ڏکيو هوندو آهي ۽ بيضن کي گهڻي حفاظت جي ضرورت نہ هوندي آهي. زمين تي ڏِنل آنا عام طور تي رنگين يا چِٽن وارا هوندا آهن، اهڙيءَ طرح آنا نظرن کان لِڪي ويندا آهن. [[سنڌو درياھ]] جي ڪناري آکيرا ٺاهيندڙ پکين کي اِهو ڌيان ۾ رکڻو پوندو آهي تہ اُنهن جا آنا پاڻي چڙهڻ جي مُند کان اَڳ ڦُٽي پَون.

==خوراڪ==
دنيا جي گهڻن ئي گرم مُلڪن وانگر سنڌ بہ لاڏائو پکين لاءِ سياري جي مُند ۾ بهترين گهر آهي. هتي پکي هر سال هِجرت ڪندا آهن. دنيا جي ڪِن حصن ۾ سياري دوران مُند تمام ٿڌي ٿي ويندي آهي ۽ خوراڪ گهٽجي ويندي آهي. اهڙن علائقن ۾ رهندڙ سڀ پکي اُڏامي ويندا آهن. اُهي گرم ۽ گهڻي خوراڪ وارن علائقن ڏانهن لَڏيندا آهن ۽ ڪُجھہ مهينن کان پوءِ واپس موٽي ايندا آهن. اڪثر لاڏائو پکي تمام پري تائين اُڏامي سگهندا آهن، اُنڪري اُهي هر سال هِجرت ڪندا آهن. يعني انهن جا ٻہ وطن ٿين ٿا. پهريون گهر اهو هوندو اٿن، جتي اُهي آنا ڏين ٿا ۽ آکيرا ٺاهين ٿا، ٻيو گهر اهو اٿن، جتي آرام ڪن ٿا ۽ سولائيءَ سان خوراڪ ملندي اَٿن. ڪي پکي ٿورو پنڌ پري تائين هجرت ڪندا آهن، اهي ميدانن کان جبلن ڏانهن ويندا آهن. سائنسدان اڃا تائين حيران آهن ته ڊگهي پرواز ڪندڙ پکي رستو ڀَٽڪڻ کانسواءِ ڪهڙي طرح پنهنجي منزل تائين پهچي ويندو آهي. پکي گهڻو ڪري اتر کان ڏکڻ ۽ ڏکڻ کان اتر طرف هجرت ڪندا آهن. سنڌ جي کيرٿر ۾ ”اناج خور کان وٺي گوشت خور ۽ ڍونڍ خور“ هر قسم جو پکي آهي. ڪي پکي ميوا، ٻير، ٻِج، ڦَريون ۽ ٻُوٽن جا ٻيا حصا کائيندا آهن يا گلن جو رس چوسيندا آهن. ڪي پکي جيت خور آهن پر کوڙ سارا شڪاري پکي ڪوئا، نانگ، ڏيڏر ۽ ڪِرڙين جهڙا ننڍڙا جانور پڪڙي کائيندا آهن. انهن جون چُهنبون تکيون ۽ نظر تمام تيز هوندي آهي. چِٻرا، باز، شِڪرا، عقاب پنهنجن پنهنجن مقرر وقتن ۽ جاين تي شڪار جي تاڙ ۾ هوندا آهن. سڀ کان گهڻو شڪار ڪوئن جو ٿئي ٿو. ڪوئا تمام جلد يعني هر ساڍن ٽن مهينن ۾ ٻچا ڪندا آهن. اهي ٻچا تمام جلد جوان ٿي ويندا آهن ۽ پاڻ بہ ٻچا ڄڻڻ لڳندا آهن. نتيجي ۾ ڪوئن جي پيدائش جو هڪ اَڻکُٽ سلسلو هلندو رهندو آهي. اِن ريت هڪ بالغ جوڙي مان فقط هڪ سال اندر 1000 ڪوئا پيدا ٿي سگهن ٿا. ڪوئا فصلن لاءِ سخت نقصانڪار آهن ۽ بيماريون بہ پکيڙي سگهن ٿا. اِنڪري ڪوئا خور پکي انسانن لاءِ وڏي نعمت آهن. ساڳي طرح سِرڻيون، ڳِجهون ۽ ڪانءَ ’ڍونڍ خور‘ سڏبا آهن، اِهي هر قسم جو ماس کائي ويندا آهن. ڳجهون مُردار جانورن جو ماس ڪجهه ڪلاڪن اندر کَپائي ڇڏينديون آهن، جنهن سان قدرتي ماحول ۽ هوا صاف رهي ٿي.

==فِطرت جو تَوازُن==
پکي نہ رڳو سُهڻا ۽ سُريلا ٿيندا آهن، پر اُهي فِطرت جي توازن ۾ پنهنجو حصو ادا ڪن ٿا. سڀ کان پهرين تہ اڪثر پکي خود شڪار ٿي ٻين جانورن توڙي انسانن جي زندگيءَ جو سبب ٿين ٿا. شڪاري پکي نقصانڪار ڪوئا، جيت، مَڪڙ ۽ ڪِينئان کائيندا آهن. ٻِجن جي ڦَهلاءُ ۾ پکين جو خاص ڪردار آهي. ڪي پکي مختلف قِسمن جا ٻير، پيرون ۽ ميوا کائيندو آهي. اُن کانپوءِ اُهي ٻئي پاسي اُڏامي پنهنجو ڦوڳ ڇڏيندو آهي، اُن ڦوڳ ۾ ثابت ٻِج بہ شامل هوندا آهن. اُنهن مان ڪي ٻِج ڦُٽي پوندا آهن ۽ اُهو ميويدار وڻ ڪنهن ٻي جاءِ تي حياتياتي مَحور بڻجي ويندو آهي. سنڌ ۾ جيڪي پکي ملن ٿا، اُنهن مان ڪِن کي خُشڪيءَ وارا پَکي چئجي ٿو، جيڪي گهڻو ڪري وڻن ۾ پنهنجا آکيرا ٺاهين، اُتي ئي رهن ۽ آنا لاهين، جِن ۾ جِهرڪي، ڪَٻَرَ، ڳيرو ۽ ڪبوتر قابلِ ذڪر آهن. خُشڪيءَ  وارن پکين ۾ ٽيٽيهر هڪ اهڙو پکي آهي، جيڪو سڌيءَ زمين تي آکيرو ٺاهي آنا لاهيندو آهي ۽ اُتي ئي رهندو آهي. ٻيا اهڙا پکي آهن، جيڪي پرديسي پکي يا موسمي پکي سڏبا آهن، اهي سوين قِسمن جا هوندا آهن، جيڪي مختلف مُلڪن مان اُڏامي موسم جي مُناسبت سان سنڌ جي ڍنڍن وارن علائقن ۾ اچي رهندا آهن ۽ وري واپس هليا ويندا آهن.
سنڌ جي موضوع تي وڏي ڄاڻ رکندڙ ايڇ.ٽي.سورلي، سنڌ جي پکين بابت هن طرح لکيو آهي: '''سنڌ جي پکين ۾ مخصوص خاصيتون آهن، جيڪي جاگرافيائي بيهڪ ۽ طبعي حالتن جي ڪري پيدا ٿيون آهن. سنڌو ماٿري ڪَڇ جي ’رِڻ‘ وسيلي هندستان کان ڌار ٿيل آهي، جنهنڪري هندستان جا مشهور پکي هتي ڪو نه ٿين. ٻئي طرف سنڌ ۽ بلوچستان، ٻين علائقن، جهڙوڪ: ڏکڻ يورپ، اتر اوڀر آفريڪا، عرب ۽ ايران جي پکين لاءِ کُليل آهن. سنڌ جون ڍنڍون  ۽ ڌُٻڻيون، ۽ اُن طرف پکين جي لڏي اچڻ جي رستن جي موافقت ڪري، سنڌ پکين لاءِ سياري جي موسم ۾ پناھہ وٺڻ جي لحاظ کان وڏي حيثيت رکندي آهي.'''

==جِنسون ۽ قِسم==
هيوم (Hume) پنهنجي ڪتاب، اسٽري فيڊرس (1872ع) ۾ پَکين جا 2500 قِسم ڄاڻايا آهن، جِن جون 250 جنسون آهن. ايٽڪن (1872ع) ڪُل 400 جِنسون ٻُڌايون آهن ۽ ساڳئي وقت ايٽس (Eates) سورلي جي سنڌ گزيٽيئر ۾ 426 جِنسون ڄاڻايون آهن، جن مان 177 مڪاني ۽ باقي لَڏي ايندڙ يا سانگي پکين جون آهن. مُختصر طور سنڌ ۾ ٽِن قِسمن جا ’پيڻ‘، ٻہ پيٽيئر (Cormorant)، ڇھہ ٻَگھہ ۽ ڪانئرا، هڪ لاکي ڄاڃي، يارنهن سانَھہ، ڇويھہ هَنج ۽ بَدڪون، سترنهن سِرڻيون، عُقاب ۽ ڳِجهون، ڇھہ ڪُونجون، پنج تِتر ۽ ڀؤنتريا، ڇھہ ٻاٽيڀڙ، پنج باز، ٽيٽيهر، پلوور (Plover)، ڦوليارو، چيهو، ڪينو، ٽرن (Tern)، بي ايٽر (Bee eater)، ڪاٺ ڪُٽو، ڪنگري، سانهڙو، چنڊول، سئنڊ مارٽن (Sand Martin)، وهيو، بلبل، کٽياڻي، شرائيڪ، (Shrike)، ٿرش (Thursh)، سئنڊپائپر (Sand Piper) وغيره قِسم طور عام مِلن ٿا. ڏاڙهيءَ واري ڳِجھہ کيرٿر جي مٿانهن پَٽن ۾ ملي ٿي. سنڌ ۾ جيڪي ٻاٽيڀڙ مِلن ٿا، تِن مان سواءِ ’ڳٽو‘ (Largepin tailed) ۽ امپيريل (Imperial) جي سڀ مَڪاني آهن. چَڪور سنڌ جي مَٿانهن پَٽن جو تِتر آهي. هندستاني تَلور، جيڪو اڳ [[ٿر]] ۾ عام هو. سو هاڻ ناياب آهي. هُوبارا تلور (Houbara Bustard) بہ ناياب ٿيندو وڃي. فلوريڪن (Florican) جيڪو سَن 1875ع تائين عام هو، سو بہ ناياب ٿيندو پيو وڃي. سفيد هنج مَنڇر ۾ ملي ٿو. ڪومب بَدڪ (Com Duck) بہ سنڌ جي ڏکڻ اوڀر ۾ ملي ٿي. ننڍڙو هنج ۽ آڙي (Clucking teal) پڻ سنڌ ۾ ڪڏهن ڪڏهن اَچن ٿا. گولڊن آءِ (Golden eye) ۽ چيڪلو صرف ٻن جڳهين، اُڀرندي ناري ۽ مَنڇر ۾ مِلن ٿا. ڀؤنتريو هڪ موسمي پکي آهي، جيڪو حَب نديءَ جي آسپاس رهي ٿو. عام ڀؤنتريو (Rain Quail) ڪَچي جي علائقن ۾ رهي ٿو. مور حيدرآباد ۽ ٿرپارڪر ضلعن ۾ عام ملي ٿو. واديءِ مهراڻ ٻگهن، سانھہ، ڪانيئرن، ڪينو، پيڻ ۽ اگريٽس (Egrets) وغيره جي جنت آهي. هنن جي آنن لاهڻ جون جايون تباھہ ٿي چُڪيون آهن، اُن سان گڏ شڪارين جي ڪري ڪيترا پکي ٽِڙي پَکڙي ويا آهن. فقط 15 قِسمن مان 6 قِسم نظر اچن ٿا. اُنهن مان اڪثر پکي ڌُٻڻ وارن ٻوٽن تي ئي گُذارو ڪن ٿا.

==خُشڪيءَ جا پَکي==
[[فائل:Pinzón azul de Gran Canaria (macho), M. A. Peña.jpg|thumb|کاٻو]]
خُشڪيءَ جي پَکين ۾ ڀُورو تِتر، ڪارو تِتر (ايراني تِتر بہ ڏسڻ ۾ آيو آهي)، ڪبوتر، ڳيرو، وَنهيو، چپڻي، لغڙ، ڪاٺ ڪُٽو، هُدهُد، جهنگ ڪُڪڙ، جِهرڪي، ڀونتريو، چَتون، ڍولير، چانھہ، ڪانگ (کاري طرف بلڪل ڪاري رنگ جو ڪانگ بہ ڏِسڻ ۾ آيو آهي)، ڪَٻر (ڳاڙهي چُهنب واري بہ هتي لَڀندي آهي)، پروڙي باز، بُلبل، جَهار، ننڍو ليلهو، ڪار دونهاري، مالار، ڳِجھہ، پيلو باز، سِرڻ، ٽٽيهر، چاپانگو، ميٽر، هَڪو، ڀور، اَبابيل، ڀوڙي، دنهائي، ٽيٽيهو، ٻاٻيهو، ڊم مرچ، تاڙو چِٻ (چٻرو)، بحري باز، ڪرنا، هورا، اَڇو ڪَنگر ۽ ڳاڙهو ڪَنگر شامل آهن، اُنهن ۾ چانھہ ۽ هُدهُد ٻاهريان پکي آهن، جيڪي موسم آهر هر خِطي ۾ ڏِسبا آهن. سنڌ ۾ پرديسي پکي سياري جي موسم ۾ لاڙ واري علائقي ۾ اچي رهندا آهن، جڏهن سيارو ختم ٿي ويندو آهي تہ وري اُهي روھہ/جَبل جي سرد علائقن ڏانهن هليا ويندا آهن. سنڌ ۾ ڪيتريون ئي ڍنڍون آهن، جتي پکي اچي زندگيءَ جا ڏينهن گذارين ٿا. هاليجي ڍنڍ ۽ منڇر ڍنڍ اهڙن پکين جو مرڪز  آهن. شام وقت پکي اُنهن ڍنڍن تي لهن ٿا. 15 کان 20 فوٽن تائين هيٺ پاڻيءَ ۾ ٽُٻي هڻي پنهنجي شڪار کي حاصل ڪن ٿا. شِڪرو، سِرَڻ، باز، هَنج، نيرڳي، مُرغابي، پاڀانسره، ٽيٽري، گوشو، ڪرلي، عام مينو، بغلو، فافتو، چيڪو بَدڪ، ڳاڙهو سر، نيل سر، سيارم، طوق چو، ڳارهو، هوگوشو، ڪارو لق لق، آڙي جل، نيل جل، لال سائين، هندستاني جَل وغيره ۽ ٻيا پرديسي پکي مشهور آهن. هي پکي سُونھن جي عَلامت آهن، پر اسان جي لاڙ واري علائقي ۾ عرب شڪارين جي ڪري سندن آمد تي وڏو خراب اَثر پيو آهي. سنڌ جي ڍنڍن ۾ هيٺيان ديسي ۽ مسافر پکي ڏِسبا آهن:
* مڇي کائيندڙ بَدڪ جا قِسم: نيرڳي، ڊگوش (ڊگوش ٻن قسمن جا ٿين: ڊگوش ۽ ميري جيڪا ڊگوش جي مادي آهي)، ٿُرهانڊو، ٻُڏڻو، رَتُنبو، ڳَهَڻو، چيکلو (ٻه قِسم: کُوٻائي) ۽ سينڌريو جيڪو ٿورو وڏيرو ٿئي)، ٿاراهو (وڏو پکي نيرڳيءَ جيڏو) ۽ هنجهر.
* بَدڪ جا ٻيا قِسم: آڙي (ڪاري چُهنب ٽِڪو)، ڪڻاٺي (جنهن کي کڻاٺي يا کيڻاٺي بہ چون)، ڏاريو(ٻہ قِسم: تِلرَ ۽ کََڳو)، ڦُونس، ڪُهنگ، هَنجھہ، لاکي ڄاڃي.
* ڪِناري تي هلندڙ پکي: پاڻي ڪاهو يا هُڪارو، ڊومَ، ٽِيٽو(ٽي قسم)، ٽينڊڻي، پُوراڙو ۽ سٻلِڻ.
* مڇي کائيندڙ ٻيا پکي: کَنڀَ (ٻہ قِسم: گوڙي کَنڀ وڏو ۽ ننڍو)، سانَھہ، ڄاهو، ڪُڪڙاٽِ، ڪُڪِي پيڻ (تمام وڏو رڍ جيڏو) ۽ تُورِ.
* ڍانڍي حرام پکي: ڪينائو (ٻہ قِسم: ڪينائو وڏو ۽ نر ٿئي ٻيو ڪينائي، جيڪو ننڍو پکي ۽ مادي آهي)، ٻگو، ٻَگھہ (ٻہ قِسم: صاف اَڇو ۽ ٻيو ميرو).

==پکي ۽ شڪار==
منڇر ۾ ديسي پکي ٻارهوئي هوندا آهن، پر اُنهن جو شڪار ٿَڌي مُند (آڪٽوبر کان مارچ) ۾ ٿيندو آهي. سيپٽمبر جي 15-20 تاريخ کان پرديسي پکي اچي ويندا آهن، جي اڪثر ڪري سائبيريا مان ايندا آهن. جڏهن اُتي جون ڍنڍون ۽ سامونڊي ڪنارا ڄمي برف ٿي پوندا آهن تہ پوءِ اُهي پکي سنڌ جي ڍنڍن ڏانهن رُخ ڪندا آهن ۽ وري گرمين ۾ واپس هليا ويندا آهن. انهن پرديسي پکين جا قديم زماني ۾ تقريباً ٽي سئو قسم هوندا هئا. هاڻي انهن مان ڪيترا نسل ختم ٿيڻ ڪري اهي ڏِسڻ ۾ نہ ٿا اچن.
شڪاري ۽ مُهاڻا پکين کي آڏي ۽ ونجهر ڍٻ ۾ ڦاسائيندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن بندوق سان بہ پکين جو شڪار ڪندا آهن. خاص ڪري امير ماڻهن کي ملاح ٻيڙين ۾ چاڙهي بندوق سان پکين جو شڪار ڪرائيندا آهن.
پکين جي شڪار جا طريقا:  ماٹھن پکين جي شڪار لاءِ جيڪي طريقا ايجاد ڪيا، تِن مان آسان طريقو ”کڏڻي جي شڪار“ جو آهي. کُڏڻي ۾ شڪاري لڪي ويهي ٿو. ان کُڏڻي کي ٺاهڻ لاءِ وڻن جون ڪُجھہ ٽاريون زمين ۾ کوڙي، انهن کي پاڻ ۾ جوڙي ڇڏيندا آهن تہ جيئن کُڏڻي ۾ ويٺل ماڻهوءَ کي پکي ڏسي نہ سگهن. انهيءَ طريقي سان شڪار ڪندڙ گهڻو ڪري ٿورن پکين ۾ ڌڪ نہ هڻندا آهن. تمام گهڻا پکي گڏ ٿيندا تہ پوءِ ڌڪ هڻندا. ڪڏهن ڪڏهن هڪ ڌڪ ۾ پندرهن کان بہ وڌيڪ پکي مري پوندا آهن. 
پکين کي شڪار ڪرڻ جا ٻيا بہ گهڻا طريقا آهن: جيئن ته ٺپيءَ جو طريقو، رَڇ جو شڪار، مُهاڙيءَ جو شڪار ۽ کنڌيءَ جو شڪار وغيره.
خيرپور  جا مير ۽ ٻيا شاهوڪار ماڻهو پکين جو شڪار جدا جدا نمونن سان ڪندا هئا. جيئن تہ هي شڪار ٻيلي، ٽَڪر ۽ ٿر جي ڍنڍن، ڍورن، تلائن ۽ پاڻيءَ جي دُٻن تي ٿيندو آهي، اُن ڪري صبح يا شام جو بندوقون کڻي اچي پاڻيءَ جا پکي ماريندا آهن. انهن پکين مان نيرڳي، بدڪون، ڪارا، ڪرڙا ۽ سگهوش مشهور آهن. اِهي پکي سياري جي موسم ۾ ايندا آهن. اِنهن موسمي پکين کان سواءِ ٻيا جهنگ جا پکي هيٺين نمونن سان شڪار ڪبا آهن: چاڙهڪو، ٻولي، هُشڪر، چُوڻِ ۽ اُڏارو وغيره.&lt;ref&gt;ڪتاب: [[انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا]]، جلد ٽيون، ڇپيندڙ: [[سنڌي ٻولي جو با اختيار ادارو|سنڌي لئنگئيج اٿارٽي]] (ISBN: 978-969-9098-40-6) سال: 2011 &lt;/ref&gt;
هر علائقي ۾ پکين جي شڪار جا جدا جدا نمونا هوندا آهن، جيئن تہ لاڙ ۾ پکين ڦاسائڻ جا سنڊ آهن: وانجهار، گُهٽَ، ڪَنيري ۽ ڇَتَ.


==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:پکي]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:طيوريات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ٽيڪسانومي (حياتيات)]]</text>
      <sha1>nhabysronnucaik7ce4cky033kkwkfr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کير</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11259</id>
    <revision>
      <id>294701</id>
      <parentid>42832</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T11:54:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>186.126.70.234</ip>
      </contributor>
      <origin>294701</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1604" sha1="1c0b6tn228583mdrddwkap85beuylgm" xml:space="preserve">[[عڪس:Milk_glass.jpg|thumb|هڪ گلاس ۾ کير]]
[[عڪس:Milk with honey.jpg|thumb|ماکي سان گڏ کير]]
کير هڪ اڇو مايو هوندو آهي جيڪو مئمل جانورن جي ٿڻن مان نڪرندو آهي جيئن [[ڳئون]] جو کير يا انساني کير. جيئن ته [[مئمل]] جانورن جي ٻچن کي پيدائش وقت ڏند نه هوندا آهن ان جي ڪري انهن کي کير جي ضرورت هوندي آهي ۽ هي ضرورت ان وقت تائين برقرار رهندي آهي جڏهن تائين انهن جا ڏند مڪمل مصبوط نه  ٿا ٿي وڃن.

== غذائيت ==
کير انساني استعمال جي خوراڪ م هڪ اهم جز جي حيثيت رکي ٿو. هن ۾ معدنيات جيئن ڪيلشيم جي گھڻي مقدار موجود هوندي آهي جيڪا هڏين ۽ ڏندن جي مضبوطي جي لاء نهايت ضروري آهي. انکان علاوه کير جسم کي پروٽين جي به مقدار مهيا ڪندو آهي ۽ جسم جي حياتياتي ضرورتن کي پورو ڪرڻ ۾ مدد ڏيندو آهي. هڪ  تحقيق ۾ هي ڳالهه ثابت ٿي ته کير جو هڪ گلاس روزانو استعمال ڪرڻ تي جسم جي %44 حياتياتي ضرورتون پوريون ٿي وينديون آهن. &lt;ref&gt;{{سانچو:حوالو ويب|url = http://www.betterhealth.vic.gov.au/bhcv2/bhcarticles.nsf/pages/Milk_the_facts_and_fallacies|title = دودھ - چند حقائق|work = betterhealth.vic.gov.au|accessdate = 29 اپریل 2010ء}}&lt;/ref&gt;{{Reflist}}</text>
      <sha1>1c0b6tn228583mdrddwkap85beuylgm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مماليا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11260</id>
    <revision>
      <id>294632</id>
      <parentid>241598</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T12:08:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7253" sha1="gsq5smqy800jyd1gw9lw53x63rhxca7" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''مماليا''' يا '''کير ڌارائيندڙ جانور''' (mammals)، ٿڻڻ واري يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

A '''mammal''' ({{Etymology|la|{{Wikt-lang|la|mamma}}|breast}})&lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url= https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; is a [[vertebrate]] animal of the [[Class (biology)|class]] '''Mammalia''' ({{IPAc-en|m|ə|ˈ|m|eɪ|l|i|.|ə}}). Mammals are characterized by the presence of [[milk]]-producing [[mammary gland]]s for feeding their young, a broad [[neocortex]] region of the brain, [[fur]] or [[hair]], and three [[Evolution of mammalian auditory ossicles|middle ear bones]]. These characteristics distinguish them from [[reptile]]s and [[bird]]s, from which their ancestors [[Genetic divergence|diverged]] in the [[Carboniferous]] Period over 300&amp;nbsp;million years ago. Around 6,400 [[Neontology#Extant taxon|extant]] species of mammals have been described and divided into 29 [[Order (biology)|orders]].

The largest orders of mammals, by number of [[species]], are the [[rodent]]s, [[bat]]s, and [[Eulipotyphla]] (including [[hedgehog]]s, [[Mole (animal)|mole]]s and [[shrew]]s). The next three are the [[primate]]s (including [[human]]s, [[monkey]]s and [[lemur]]s), the [[Artiodactyl|even-toed ungulate]]s (including [[pig]]s, [[camel]]s, and [[whale]]s), and the [[Carnivora]] (including [[Felidae|cats]], [[Canidae|dogs]], and [[Pinniped|seals]]).

Mammals are the only living members of [[Synapsida]]; this [[clade]], together with [[Sauropsida]] (reptiles and birds), constitutes the larger [[amniote|Amniota]] clade. Early synapsids are referred to as &quot;[[pelycosaur]]s.&quot; The more advanced [[Therapsida|therapsids]] became dominant during the [[Guadalupian]]. Mammals originated from [[Cynodontia|cynodonts]], an advanced group of therapsids, during the Late [[Triassic]] to Early [[Jurassic]]. Mammals achieved their modern diversity in the [[Paleogene]] and [[Neogene]] periods of the [[Cenozoic]] era, after the [[Cretaceous–Paleogene extinction event|extinction of non-avian dinosaurs]], and have been the [[dominance (ecology)|dominant]] terrestrial animal group from 66&amp;nbsp;million years ago to the present.

The basic mammalian body type is [[Quadrupedalism|quadrupedal]], with most mammals using four [[Limb (anatomy)|limbs]] for [[terrestrial locomotion]]; but in some, the limbs are adapted for life [[Marine mammal|at sea]], [[Flying and gliding animals|in the air]], [[Arboreal locomotion|in trees]] or [[Fossorial|underground]]. The [[Bipedalism|bipeds]] have adapted to move using only the two lower limbs, while the rear limbs of [[Cetacea|cetaceans]] and the [[Sirenia|sea cows]] are mere internal [[Vestigiality|vestiges]]. Mammals range in size from the {{Convert|30|–|40|mm}} [[bumblebee bat]] to the {{Convert|30|m}} [[blue whale]]—possibly the largest animal to have ever lived. Maximum lifespan varies from two years for the shrew to 211 years for the [[bowhead whale]]. All modern mammals give birth to live young, except the five species of [[monotreme]]s, which lay eggs. The most species-rich group is the [[Viviparity|viviparous]] [[Placentalia|placental mammals]], so named for the temporary organ ([[placenta]]) used by offspring to draw nutrition from the mother during [[gestation]].

Most mammals are [[Animal cognition|intelligent]], with some possessing large brains, [[self-awareness]], and [[Tool use by non-humans|tool use]]. Mammals can communicate and vocalize in several ways, including the production of [[ultrasound]], [[Territory (animal)#Scent marking|scent marking]], [[alarm signal]]s, [[Singing#Singing animals|singing]], [[Animal echolocation|echolocation]]; and, in the case of humans, complex [[language]]. Mammals can organize themselves into [[Fission–fusion society|fission–fusion societies]], [[Harem (zoology)|harems]], and [[Hierarchy|hierarchies]]—but can also be solitary and [[Territory (animal)|territorial]]. Most mammals are [[Polygyny in animals|polygynous]], but some can be [[Monogamy in animals|monogamous]] or [[Polyandry in animals|polyandrous]].

[[Domestication]] of many types of mammals by humans played a major role in the [[Neolithic Revolution]], and resulted in [[Agriculture|farming]] replacing [[Hunter-gatherer|hunting and gathering]] as the primary source of food for humans. This led to a major restructuring of human societies from nomadic to sedentary, with more co-operation among larger and larger groups, and ultimately the development of the first [[civilization]]s. Domesticated mammals provided, and continue to provide, power for transport and agriculture, as well as food ([[meat]] and [[dairy product]]s), [[fur]], and [[leather]]. Mammals are also [[Hunting|hunted]] and raced for sport, kept as [[pet]]s and [[working animal]]s of various types, and are used as [[model organism]]s in science. Mammals have been depicted in [[art]] since [[Paleolithic]] times, and appear in literature, film, mythology, and religion. Decline in numbers and [[extinction]] of many mammals is primarily driven by human [[poaching]] and [[habitat destruction]], primarily [[deforestation]].
[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|مئمل]]</text>
      <sha1>gsq5smqy800jyd1gw9lw53x63rhxca7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294633</id>
      <parentid>294632</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T13:11:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8080" sha1="qfo775kyh02kqvt3dk7epij870whvqc" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''کير ڌارائيندڙ جانور''' (mammals)، ٿڻڻ واري يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

'''کير ڌارائيندڙ جانور''' (mammals)، &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; مماليا [[درجو (حياتيات)|جماعت]] جو هڪ [[ڪرنگهي وارا جانور|فقاري جانور]] آهي. هن جانورن ۾ ٿن؛ کير پيدا ڪندڙ مئمري گلينڊ جي موجودگيءَ، سندن ٻارن کي کير پيارڻ لاءِ، [[دماغ]] جو هڪ وسيع نيوڪورٽيڪس (neocortex) علائقو، فر يا [[وار]] ۽ ٽن وچين ڪنن جي هڏا، انهن کي [[ريڙهيون پائيندڙ|ريپٽائلس]] ۽ [[پکي|پکين]] کان ڌار ڪن ٿا، جنهن مان سندن ابن ڏاڏن، ڪاربونيفئرس دور، 30 ڪروڙ سال اڳ، ۾ ڌار ڌار ٿي ويا هئا. تقريبن 6,400 موجود ٿلهي جانورن جي [[نوع (حياتيات)|نوعن]] کي بيان ڪيو ويو آهي ۽ 29 [[ترتيب (حياتيات)|آرڊرن]] ۾ ورهايو ويو آهي. 

مئمل جو سڀ کان وڏو آرڊر، نوع جي تعداد جي لحاظ کان، ڪوئا، چمگادڙ ۽ يوليپوٽيفلا شامل آهن. ايندڙ ٽي ۾، پرائيميٽ (بشمول انسان، بندر ۽ ليمر)، اڍ ٿيل پير وارا انگوليٽ (جنهن ۾ سوئر، اُٺ ۽ وهيل شامل آهن) ۽ ڪارنيووروا (بشمول ٻليون، ڪتا ۽ سيل مڇي) شامل آهن. 

مئمل سائناپسيڊا (Synapsida) جا واحد بچيل جانور آهن؛ هي ڪليڊ، ساروپسيڊا (Sauropsida) (ريڙهيون پائيندڙ ۽ پکين) سان گڏ ٿي، وڏو امنيوٽا (Amniota) ڪليڊ ٺاهي ٿو. ابتدائي سائناپسڊ (synapsids) کي &quot;پيليڪوسارس&quot; سڏيو ويندو آهي. وڌيڪ ترقي يافته، ٿيراپسڊ، گادالوپين دور جي دوران غالب ٿي ويا. مئمل سائنوڊونٽ (cynodonts)، ٿيراپسڊ جو هڪ ترقي يافته گروهه اهي، جيڪو آخري ٽراسيسڪ کان ابتدائي جوراسڪ دور ۾  پيدا ٿيو. مئمل پنهنجو جديد تنوع سينوزوئڪ دور جي پيليوجين ۽ نيوجين دورن ۾، غير ايوين ڊائنوسار جي ختم ٿيڻ کان پوءِ حاصل ڪيو ۽ 66 ملين سال اڳ کان وٺي اڄ تائين غالب زميني جانورن جو گروهه رهيو آهي. 

مئمل جي بنيادي جسم جو قسم چوپايو (quadrupedal) آهي، اڪثر مئمل زميني حرڪت لاءِ چار پيرون (Limbs) استعمال ڪندا آهن؛ پر ڪن ۾، هي پير، سمنڊ ۾، هوا ۾، وڻن ۾ يا زير زمين زندگيءَ لاءِ ٺاهيا ويا آهن. بائپئڊ صرف ٻن هيٺين پيرن کي استعمال ڪندي حرڪت ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي.

The basic mammalian body type is [[Quadrupedalism|quadrupedal]], with most mammals using four [[Limb (anatomy)|limbs]] for [[terrestrial locomotion]]; but in some, the limbs are adapted for life [[Marine mammal|at sea]], [[Flying and gliding animals|in the air]], [[Arboreal locomotion|in trees]] or [[Fossorial|underground]]. The [[Bipedalism|bipeds]] have adapted to move using only the two lower limbs, while the rear limbs of [[Cetacea|cetaceans]] and the [[Sirenia|sea cows]] are mere internal [[Vestigiality|vestiges]]. Mammals range in size from the {{Convert|30|–|40|mm}} [[bumblebee bat]] to the {{Convert|30|m}} [[blue whale]]—possibly the largest animal to have ever lived. Maximum lifespan varies from two years for the shrew to 211 years for the [[bowhead whale]]. All modern mammals give birth to live young, except the five species of [[monotreme]]s, which lay eggs. The most species-rich group is the [[Viviparity|viviparous]] [[Placentalia|placental mammals]], so named for the temporary organ ([[placenta]]) used by offspring to draw nutrition from the mother during [[gestation]].

Most mammals are [[Animal cognition|intelligent]], with some possessing large brains, [[self-awareness]], and [[Tool use by non-humans|tool use]]. Mammals can communicate and vocalize in several ways, including the production of [[ultrasound]], [[Territory (animal)#Scent marking|scent marking]], [[alarm signal]]s, [[Singing#Singing animals|singing]], [[Animal echolocation|echolocation]]; and, in the case of humans, complex [[language]]. Mammals can organize themselves into [[Fission–fusion society|fission–fusion societies]], [[Harem (zoology)|harems]], and [[Hierarchy|hierarchies]]—but can also be solitary and [[Territory (animal)|territorial]]. Most mammals are [[Polygyny in animals|polygynous]], but some can be [[Monogamy in animals|monogamous]] or [[Polyandry in animals|polyandrous]].

[[Domestication]] of many types of mammals by humans played a major role in the [[Neolithic Revolution]], and resulted in [[Agriculture|farming]] replacing [[Hunter-gatherer|hunting and gathering]] as the primary source of food for humans. This led to a major restructuring of human societies from nomadic to sedentary, with more co-operation among larger and larger groups, and ultimately the development of the first [[civilization]]s. Domesticated mammals provided, and continue to provide, power for transport and agriculture, as well as food ([[meat]] and [[dairy product]]s), [[fur]], and [[leather]]. Mammals are also [[Hunting|hunted]] and raced for sport, kept as [[pet]]s and [[working animal]]s of various types, and are used as [[model organism]]s in science. Mammals have been depicted in [[art]] since [[Paleolithic]] times, and appear in literature, film, mythology, and religion. Decline in numbers and [[extinction]] of many mammals is primarily driven by human [[poaching]] and [[habitat destruction]], primarily [[deforestation]].
[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|مئمل]]</text>
      <sha1>qfo775kyh02kqvt3dk7epij870whvqc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294634</id>
      <parentid>294633</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T13:34:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10703" sha1="486t0142j38cwx5aqq162f3yaicgx0r" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''کير ڌارائيندڙ جانور''' (mammals)، ٿڻڻ واري يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

'''کير ڌارائيندڙ جانور''' (mammals)، &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; مماليا [[درجو (حياتيات)|جماعت]] جو هڪ [[ڪرنگهي وارا جانور|فقاري جانور]] آهي. هن جانورن ۾ ٿن؛ کير پيدا ڪندڙ مئمري گلينڊ جي موجودگيءَ، سندن ٻارن کي کير پيارڻ لاءِ، [[دماغ]] جو هڪ وسيع نيوڪورٽيڪس (neocortex) علائقو، فر يا [[وار]] ۽ ٽن وچين ڪنن جي هڏا، انهن کي [[ريڙهيون پائيندڙ|ريپٽائلس]] ۽ [[پکي|پکين]] کان ڌار ڪن ٿا، جنهن مان سندن ابن ڏاڏن، ڪاربونيفئرس دور، 30 ڪروڙ سال اڳ، ۾ ڌار ڌار ٿي ويا هئا. تقريبن 6,400 موجود ٿلهي جانورن جي [[نوع (حياتيات)|نوعن]] کي بيان ڪيو ويو آهي ۽ 29 [[ترتيب (حياتيات)|آرڊرن]] ۾ ورهايو ويو آهي. 

مئمل جو سڀ کان وڏو آرڊر، نوع جي تعداد جي لحاظ کان، ڪوئا، چمگادڙ ۽ يوليپوٽيفلا شامل آهن. ايندڙ ٽي ۾، پرائيميٽ (بشمول انسان، بندر ۽ ليمر)، اڍ ٿيل پير وارا انگوليٽ (جنهن ۾ سوئر، اُٺ ۽ وهيل شامل آهن) ۽ ڪارنيووروا (بشمول ٻليون، ڪتا ۽ سيل مڇي) شامل آهن. 

مئمل سائناپسيڊا (Synapsida) جا واحد بچيل جانور آهن؛ هي ڪليڊ، ساروپسيڊا (Sauropsida) (ريڙهيون پائيندڙ ۽ پکين) سان گڏ ٿي، وڏو امنيوٽا (Amniota) ڪليڊ ٺاهي ٿو. ابتدائي سائناپسڊ (synapsids) کي &quot;پيليڪوسارس&quot; سڏيو ويندو آهي. وڌيڪ ترقي يافته، ٿيراپسڊ، گادالوپين دور جي دوران غالب ٿي ويا. مئمل سائنوڊونٽ (cynodonts)، ٿيراپسڊ جو هڪ ترقي يافته گروهه اهي، جيڪو آخري ٽراسيسڪ کان ابتدائي جوراسڪ دور ۾  پيدا ٿيو. مئمل پنهنجو جديد تنوع سينوزوئڪ دور جي پيليوجين ۽ نيوجين دورن ۾، غير ايوين ڊائنوسار جي ختم ٿيڻ کان پوءِ حاصل ڪيو ۽ 66 ملين سال اڳ کان وٺي اڄ تائين غالب زميني جانورن جو گروهه رهيو آهي. 

مئمل جي بنيادي جسم جو قسم چوپايو (quadrupedal) آهي، اڪثر مئمل زميني حرڪت لاءِ چار پيرون (Limbs) استعمال ڪندا آهن؛ پر ڪن ۾، هي پير، سمنڊ ۾، هوا ۾، وڻن ۾ يا زير زمين زندگيءَ لاءِ ٺاهيا ويا آهن. بائپئڊ صرف ٻن هيٺين پيرن کي حرڪت ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، جڏهن ته سيٽيشين ۽ سامونڊي ڍڳي جا پوئين پير رڳو اندريون نشان آهن. مئمل جو ماپ 30 کان 40 مليميٽر (1.2-1.6 انچ)، ننڍي چمگادڙ کان، 30 ميٽر (98 فوٽ)، نيري وهيل، سڀ کان وڏو جانور جيڪا موجود آهن، تائين هوندو آهي. ڄمار ٻن سالن کان وهيل مڇي لاءِ 211 سالن تائين مختلف ٿئي ٿو. سڀ جديد مئمل ٻار کي جنم ڏين ٿا سواءِ مونوٽريمس جي پنجن قسمن جي، جيڪي آنا ڏين ٿا. سڀ کان وڌيڪ نسلن سان مالا مال گروپ ويويپارس پلئسنٽل مئمل آهي. انهن جو نالو عارضي عضوو (پلاسينٽا) لاءِ رکيو ويو آهي جيڪو اولاد پاران حمل دوران ماءُ کان غذائي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي. اڪثر ٿلهي جانور ذهانت وارا هوندا آهن، جن ۾ ڪي وڏا دماغ، خود آگاهي، ۽ اوزار جي استعمال سان هوندا آهن. ٿلهي جانور ڪيترن ئي طريقن سان ڳالهه ٻولهه ۽ آواز ڏئي سگھن ٿا، جن ۾ الٽراسائونڊ جي پيداوار، خوشبوءِ نشان لڳائڻ، الارم سگنلز، ڳائڻ، ايڪولوڪيشن؛ ۽، انسانن جي صورت ۾، پيچيده ٻولي. ٿلهي جانور پاڻ کي منظم ڪري سگهن ٿا فيشن-فيوزن سوسائٽيز، حرم، ۽ درجه بندي- پر اڪيلائي ۽ علائقائي به ٿي سگهن ٿا. گهڻا ٿلهي جانور پوليوگائنس هوندا آهن، پر ڪجهه هڪجهڙائي وارا يا پوليو ائنڊروس ٿي سگهن ٿا. انسانن پاران ڪيترن ئي قسمن جي ٿلهي جانورن جي گھربل نيو پاولٿڪ انقلاب ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ ان جي نتيجي ۾ شڪار ۽ گڏ ڪرڻ جي جاءِ تي زراعت کي انسانن لاءِ خوراڪ جو بنيادي ذريعو بڻايو ويو. ان جي نتيجي ۾ انساني سماجن جي هڪ وڏي بحاليءَ جو سبب بڻجي ويو، جنهن ۾ خانه بدوش کان بيوسي تائين، وڏين ۽ وڏين گروهن جي وچ ۾ وڌيڪ تعاون سان، ۽ آخرڪار پهرين تهذيب جي ترقي. گھربل ٿلهي جانور مهيا ڪيا ويا، ۽ مهيا ڪرڻ جاري رکو، ٽرانسپورٽ ۽ زراعت لاء طاقت، گڏوگڏ کاڌو (گوشت ۽ کير جون شيون)، فر ۽ چمڙي.

The basic mammalian body type is [[Quadrupedalism|quadrupedal]], with most mammals using four [[Limb (anatomy)|limbs]] for [[terrestrial locomotion]]; but in some, the limbs are adapted for life [[Marine mammal|at sea]], [[Flying and gliding animals|in the air]], [[Arboreal locomotion|in trees]] or [[Fossorial|underground]]. The [[Bipedalism|bipeds]] have adapted to move using only the two lower limbs, while the rear limbs of [[Cetacea|cetaceans]] and the [[Sirenia|sea cows]] are mere internal [[Vestigiality|vestiges]]. Mammals range in size from the {{Convert|30|–|40|mm}} [[bumblebee bat]] to the {{Convert|30|m}} [[blue whale]]—possibly the largest animal to have ever lived. Maximum lifespan varies from two years for the shrew to 211 years for the [[bowhead whale]]. All modern mammals give birth to live young, except the five species of [[monotreme]]s, which lay eggs. The most species-rich group is the [[Viviparity|viviparous]] [[Placentalia|placental mammals]], so named for the temporary organ ([[placenta]]) used by offspring to draw nutrition from the mother during [[gestation]].

Most mammals are [[Animal cognition|intelligent]], with some possessing large brains, [[self-awareness]], and [[Tool use by non-humans|tool use]]. Mammals can communicate and vocalize in several ways, including the production of [[ultrasound]], [[Territory (animal)#Scent marking|scent marking]], [[alarm signal]]s, [[Singing#Singing animals|singing]], [[Animal echolocation|echolocation]]; and, in the case of humans, complex [[language]]. Mammals can organize themselves into [[Fission–fusion society|fission–fusion societies]], [[Harem (zoology)|harems]], and [[Hierarchy|hierarchies]]—but can also be solitary and [[Territory (animal)|territorial]]. Most mammals are [[Polygyny in animals|polygynous]], but some can be [[Monogamy in animals|monogamous]] or [[Polyandry in animals|polyandrous]].

[[Domestication]] of many types of mammals by humans played a major role in the [[Neolithic Revolution]], and resulted in [[Agriculture|farming]] replacing [[Hunter-gatherer|hunting and gathering]] as the primary source of food for humans. This led to a major restructuring of human societies from nomadic to sedentary, with more co-operation among larger and larger groups, and ultimately the development of the first [[civilization]]s. Domesticated mammals provided, and continue to provide, power for transport and agriculture, as well as food ([[meat]] and [[dairy product]]s), [[fur]], and [[leather]]. Mammals are also [[Hunting|hunted]] and raced for sport, kept as [[pet]]s and [[working animal]]s of various types, and are used as [[model organism]]s in science. Mammals have been depicted in [[art]] since [[Paleolithic]] times, and appear in literature, film, mythology, and religion. Decline in numbers and [[extinction]] of many mammals is primarily driven by human [[poaching]] and [[habitat destruction]], primarily [[deforestation]].
[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|مئمل]]</text>
      <sha1>486t0142j38cwx5aqq162f3yaicgx0r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294635</id>
      <parentid>294634</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:00:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8136" sha1="apc0kbmq84siymwcqha5m4x1d1a5cbm" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''کير ڌارائيندڙ جانور''' (mammals)، ٿڻڻ واري يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

'''کير ڌارائيندڙ جانور''' (mammals)، &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; مماليا [[درجو (حياتيات)|جماعت]] جو هڪ [[ڪرنگهي وارا جانور|فقاري جانور]] آهي. هن جانورن ۾ ٿن؛ کير پيدا ڪندڙ مئمري گلينڊ جي موجودگيءَ، سندن ٻارن کي کير پيارڻ لاءِ، [[دماغ]] جو هڪ وسيع نيوڪورٽيڪس (neocortex) علائقو، فر يا [[وار]] ۽ ٽن وچين ڪنن جي هڏا، انهن کي [[ريڙهيون پائيندڙ|ريپٽائلس]] ۽ [[پکي|پکين]] کان ڌار ڪن ٿا، جنهن مان سندن ابن ڏاڏن، ڪاربونيفئرس دور، 30 ڪروڙ سال اڳ، ۾ ڌار ڌار ٿي ويا هئا. تقريبن 6,400 موجود ٿلهي جانورن جي [[نوع (حياتيات)|نوعن]] کي بيان ڪيو ويو آهي ۽ 29 [[ترتيب (حياتيات)|آرڊرن]] ۾ ورهايو ويو آهي. 

مئمل جو سڀ کان وڏو آرڊر، نوع جي تعداد جي لحاظ کان، ڪوئا، چمگادڙ ۽ يوليپوٽيفلا شامل آهن. ايندڙ ٽي ۾، پرائيميٽ (بشمول انسان، بندر ۽ ليمر)، اڍ ٿيل پير وارا انگوليٽ (جنهن ۾ سوئر، اُٺ ۽ وهيل شامل آهن) ۽ ڪارنيووروا (بشمول ٻليون، ڪتا ۽ سيل مڇي) شامل آهن. 

مئمل سائناپسيڊا (Synapsida) جا واحد بچيل جانور آهن؛ هي ڪليڊ، ساروپسيڊا (Sauropsida) (ريڙهيون پائيندڙ ۽ پکين) سان گڏ ٿي، وڏو امنيوٽا (Amniota) ڪليڊ ٺاهي ٿو. ابتدائي سائناپسڊ (synapsids) کي &quot;پيليڪوسارس&quot; سڏيو ويندو آهي. وڌيڪ ترقي يافته، ٿيراپسڊ، گادالوپين دور جي دوران غالب ٿي ويا. مئمل سائنوڊونٽ (cynodonts)، ٿيراپسڊ جو هڪ ترقي يافته گروهه اهي، جيڪو آخري ٽراسيسڪ کان ابتدائي جوراسڪ دور ۾  پيدا ٿيو. مئمل پنهنجو جديد تنوع سينوزوئڪ دور جي پيليوجين ۽ نيوجين دورن ۾، غير ايوين ڊائنوسار جي ختم ٿيڻ کان پوءِ حاصل ڪيو ۽ 66 ملين سال اڳ کان وٺي اڄ تائين غالب زميني جانورن جو گروهه رهيو آهي. 

مئمل جي بنيادي جسم جو قسم چوپايو (quadrupedal) آهي، اڪثر مئمل زميني حرڪت لاءِ چار پيرون (Limbs) استعمال ڪندا آهن؛ پر ڪن ۾، هي پير، سمنڊ ۾، هوا ۾، وڻن ۾ يا زير زمين زندگيءَ لاءِ ٺاهيا ويا آهن. بائپئڊ صرف ٻن هيٺين پيرن کي حرڪت ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، جڏهن ته سيٽيشين ۽ سامونڊي ڍڳي جا پوئين پير رڳو اندريون نشان آهن. مئمل جو ماپ 30 کان 40 مليميٽر (1.2-1.6 انچ)، ننڍي چمگادڙ کان، 30 ميٽر (98 فوٽ)، نيري وهيل، سڀ کان وڏو جانور جيڪا موجود آهن، تائين هوندو آهي. ڄمار ٻن سالن کان وهيل مڇي لاءِ 211 سالن تائين مختلف ٿئي ٿو. سڀ جديد مئمل ٻار کي جنم ڏين ٿا سواءِ مونوٽريمس جي پنجن قسمن جي، جيڪي آنا ڏين ٿا. سڀ کان وڌيڪ نسلن سان مالا مال گروپ ويويپارس پلئسنٽل مئمل آهي. انهن جو نالو عارضي عضوو (پلاسينٽا) لاءِ رکيو ويو آهي جيڪو اولاد پاران حمل دوران ماءُ کان غذائي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي.

اڪثر مئمل ذهانت وارا هوندا آهن، جن ۾ ڪي وڏا دماغ، خود آگاهي ۽ اوزار جي استعمال سان واقفيت وارا هوندا آهن. مئمل ڪيترن ئي طريقن سان ڳالهه ٻولهه ۽ آواز ڏئي سگھن ٿا، جن ۾ الٽراسائونڊ جي پيداوار، خوشبوءِ نشان لڳائڻ، الارم سگنلز، ڳائڻ، ايڪولوڪيشن؛ ۽ انسانن جي صورت ۾، پيچيده ٻولين جا مالڪ آهن. مئمل پاڻ کي ٽٽڻ-جوڙڻ واري خاندان ۽ درجه بندي ۾ منظم ڪري سگهن ٿا، پر اڪيلائي ۽ علائقائي به ٿي سگهن ٿا. گهڻا مئمل پولي گائنس هوندا آهن، پر ڪجهه مونو گائنس يا پولي ائنڊرس ٿي سگهن ٿا. 

انسانن پاران ڪيترن ئي قسمن جي مئمل جانور کي پالڻ نيو پاولٿڪ انقلاب ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ ان جي نتيجي ۾ شڪار ۽ گڏ ڪرڻ جي جاءِ تي زراعت کي انسانن لاءِ خوراڪ جو بنيادي ذريعو بڻايو ويو، ج انساني سماجن جي هڪ وڏي بحاليءَ جو سبب بڻجي ويو، جنهن ۾ خانه بدوشي کان وڏين گروهن جي وچ ۾ وڌيڪ تعاون سان مستقل رهائش تائين ۽ آخرڪار پهرين تهذيبن جي ترقي ٿي. پالتو جانور ٽرانسپورٽ ۽ زراعت لاء طاقت، گڏوگڏ خوراڪ (گوشت ۽ کير جون شيون)، فر ۽ چمڙي مهيا ڪيا ۽ مهيا ڪرڻ جاري رکو آهي.

Mammals are also [[Hunting|hunted]] and raced for sport, kept as [[pet]]s and [[working animal]]s of various types, and are used as [[model organism]]s in science. Mammals have been depicted in [[art]] since [[Paleolithic]] times, and appear in literature, film, mythology, and religion. Decline in numbers and [[extinction]] of many mammals is primarily driven by human [[poaching]] and [[habitat destruction]], primarily [[deforestation]].
[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|مئمل]]</text>
      <sha1>apc0kbmq84siymwcqha5m4x1d1a5cbm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294636</id>
      <parentid>294635</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:04:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8123" sha1="q4dsldzc5nj8pz1lm46pjcu4dwc87sh" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''ٿن وارا جانور يا مئمل''' (mammals) يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

'''ٿن وارا جانور''' يا مئمل (mammals)، &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; مماليا [[درجو (حياتيات)|جماعت]] جو هڪ [[ڪرنگهي وارا جانور|فقاري جانور]] آهي. هن جانورن ۾ ٿن؛ کير پيدا ڪندڙ مئمري گلينڊ، جي موجودگيءَ، سندن ٻارن کي کير پيارڻ لاءِ، [[دماغ]] جو هڪ وسيع نيوڪورٽيڪس (neocortex) علائقو، فر يا [[وار]] ۽ ٽن وچين ڪنن جي هڏا، انهن کي [[ريڙهيون پائيندڙ|ريپٽائلس]] ۽ [[پکي|پکين]] کان ڌار ڪن ٿا، جنهن مان سندن ابن ڏاڏن، ڪاربونيفئرس دور، 30 ڪروڙ سال اڳ، ۾ ڌار ڌار ٿي ويا هئا. تقريبن 6,400 موجود ٿلهي جانورن جي [[نوع (حياتيات)|نوعن]] کي بيان ڪيو ويو آهي ۽ 29 [[ترتيب (حياتيات)|آرڊرن]] ۾ ورهايو ويو آهي. 

مئمل جو سڀ کان وڏو آرڊر، نوع جي تعداد جي لحاظ کان، ڪوئا، چمگادڙ ۽ يوليپوٽيفلا شامل آهن. ايندڙ ٽي ۾، پرائيميٽ (بشمول انسان، بندر ۽ ليمر)، اڍ ٿيل پير وارا انگوليٽ (جنهن ۾ سوئر، اُٺ ۽ وهيل شامل آهن) ۽ ڪارنيووروا (بشمول ٻليون، ڪتا ۽ سيل مڇي) شامل آهن. 

مئمل سائناپسيڊا (Synapsida) جا واحد بچيل جانور آهن؛ هي ڪليڊ، ساروپسيڊا (Sauropsida) (ريڙهيون پائيندڙ ۽ پکين) سان گڏ ٿي، وڏو امنيوٽا (Amniota) ڪليڊ ٺاهي ٿو. ابتدائي سائناپسڊ (synapsids) کي &quot;پيليڪوسارس&quot; سڏيو ويندو آهي. وڌيڪ ترقي يافته، ٿيراپسڊ، گادالوپين دور جي دوران غالب ٿي ويا. مئمل سائنوڊونٽ (cynodonts)، ٿيراپسڊ جو هڪ ترقي يافته گروهه اهي، جيڪو آخري ٽراسيسڪ کان ابتدائي جوراسڪ دور ۾  پيدا ٿيو. مئمل پنهنجو جديد تنوع سينوزوئڪ دور جي پيليوجين ۽ نيوجين دورن ۾، غير ايوين ڊائنوسار جي ختم ٿيڻ کان پوءِ حاصل ڪيو ۽ 66 ملين سال اڳ کان وٺي اڄ تائين غالب زميني جانورن جو گروهه رهيو آهي. 

مئمل جي بنيادي جسم جو قسم چوپايو (quadrupedal) آهي، اڪثر مئمل زميني حرڪت لاءِ چار پيرون (Limbs) استعمال ڪندا آهن؛ پر ڪن ۾، هي پير، سمنڊ ۾، هوا ۾، وڻن ۾ يا زير زمين زندگيءَ لاءِ ٺاهيا ويا آهن. بائپئڊ صرف ٻن هيٺين پيرن کي حرڪت ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، جڏهن ته سيٽيشين ۽ سامونڊي ڍڳي جا پوئين پير رڳو اندريون نشان آهن. مئمل جو ماپ 30 کان 40 مليميٽر (1.2-1.6 انچ)، ننڍي چمگادڙ کان، 30 ميٽر (98 فوٽ)، نيري وهيل، سڀ کان وڏو جانور جيڪا موجود آهن، تائين هوندو آهي. ڄمار ٻن سالن کان وهيل مڇي لاءِ 211 سالن تائين مختلف ٿئي ٿو. سڀ جديد مئمل ٻار کي جنم ڏين ٿا سواءِ مونوٽريمس جي پنجن قسمن جي، جيڪي آنا ڏين ٿا. سڀ کان وڌيڪ نسلن سان مالا مال گروپ ويويپارس پلئسنٽل مئمل آهي. انهن جو نالو عارضي عضوو (پلاسينٽا) لاءِ رکيو ويو آهي جيڪو اولاد پاران حمل دوران ماءُ کان غذائي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي.

اڪثر مئمل ذهانت وارا هوندا آهن، جن ۾ ڪي وڏا دماغ، خود آگاهي ۽ اوزار جي استعمال سان واقفيت وارا هوندا آهن. مئمل ڪيترن ئي طريقن سان ڳالهه ٻولهه ۽ آواز ڏئي سگھن ٿا، جن ۾ الٽراسائونڊ جي پيداوار، خوشبوءِ نشان لڳائڻ، الارم سگنلز، ڳائڻ، ايڪولوڪيشن؛ ۽ انسانن جي صورت ۾، پيچيده ٻولين جا مالڪ آهن. مئمل پاڻ کي ٽٽڻ-جوڙڻ واري خاندان ۽ درجه بندي ۾ منظم ڪري سگهن ٿا، پر اڪيلائي ۽ علائقائي به ٿي سگهن ٿا. گهڻا مئمل پولي گائنس هوندا آهن، پر ڪجهه مونو گائنس يا پولي ائنڊرس ٿي سگهن ٿا. 

انسانن پاران ڪيترن ئي قسمن جي مئمل جانور کي پالڻ نيو پاولٿڪ انقلاب ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ ان جي نتيجي ۾ شڪار ۽ گڏ ڪرڻ جي جاءِ تي زراعت کي انسانن لاءِ خوراڪ جو بنيادي ذريعو بڻايو ويو، ج انساني سماجن جي هڪ وڏي بحاليءَ جو سبب بڻجي ويو، جنهن ۾ خانه بدوشي کان وڏين گروهن جي وچ ۾ وڌيڪ تعاون سان مستقل رهائش تائين ۽ آخرڪار پهرين تهذيبن جي ترقي ٿي. پالتو جانور ٽرانسپورٽ ۽ زراعت لاء طاقت، گڏوگڏ خوراڪ (گوشت ۽ کير جون شيون)، فر ۽ چمڙي مهيا ڪيا ۽ مهيا ڪرڻ جاري رکو آهي.

Mammals are also [[Hunting|hunted]] and raced for sport, kept as [[pet]]s and [[working animal]]s of various types, and are used as [[model organism]]s in science. Mammals have been depicted in [[art]] since [[Paleolithic]] times, and appear in literature, film, mythology, and religion. Decline in numbers and [[extinction]] of many mammals is primarily driven by human [[poaching]] and [[habitat destruction]], primarily [[deforestation]].
[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|مئمل]]</text>
      <sha1>q4dsldzc5nj8pz1lm46pjcu4dwc87sh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294637</id>
      <parentid>294636</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:15:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294637</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8628" sha1="4r0qv9jtuko2re6572na11z3kq7ta2c" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''ٿن وارا جانور''' يا مئمل (mammals)، &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; مماليا [[درجو (حياتيات)|جماعت]] جو هڪ [[ڪرنگهي وارا جانور|فقاري جانور]] آهي. هن جانورن ۾ ٿن؛ کير پيدا ڪندڙ مئمري گلينڊ، جي موجودگيءَ، سندن ٻارن کي کير پيارڻ لاءِ، [[دماغ]] جو هڪ وسيع نيوڪورٽيڪس (neocortex) علائقو، فر يا [[وار]] ۽ ٽن وچين ڪنن جي هڏا، انهن کي [[ريڙهيون پائيندڙ|ريپٽائلس]] ۽ [[پکي|پکين]] کان ڌار ڪن ٿا، جنهن مان سندن ابن ڏاڏن، ڪاربونيفئرس دور، 30 ڪروڙ سال اڳ، ۾ ڌار ڌار ٿي ويا هئا. تقريبن 6,400 موجود ٿلهي جانورن جي [[نوع (حياتيات)|نوعن]] کي بيان ڪيو ويو آهي ۽ 29 [[ترتيب (حياتيات)|آرڊرن]] ۾ ورهايو ويو آهي.

مئمل جو سڀ کان وڏو آرڊر، نوع جي تعداد جي لحاظ کان، ڪوئا، چمگادڙ ۽ يوليپوٽيفلا شامل آهن. ايندڙ ٽي ۾، پرائيميٽ (بشمول انسان، بندر ۽ ليمر)، اڍ ٿيل پير وارا انگوليٽ (جنهن ۾ سوئر، اُٺ ۽ وهيل شامل آهن) ۽ ڪارنيووروا (بشمول ٻليون، ڪتا ۽ سيل مڇي) شامل آهن. 

مئمل سائناپسيڊا (Synapsida) جا واحد بچيل جانور آهن؛ هي ڪليڊ، ساروپسيڊا (Sauropsida) (ريڙهيون پائيندڙ ۽ پکين) سان گڏ ٿي، وڏو امنيوٽا (Amniota) ڪليڊ ٺاهي ٿو. ابتدائي سائناپسڊ (synapsids) کي &quot;پيليڪوسارس&quot; سڏيو ويندو آهي. وڌيڪ ترقي يافته، ٿيراپسڊ، گادالوپين دور جي دوران غالب ٿي ويا. مئمل سائنوڊونٽ (cynodonts)، ٿيراپسڊ جو هڪ ترقي يافته گروهه اهي، جيڪو آخري ٽراسيسڪ کان ابتدائي جوراسڪ دور ۾  پيدا ٿيو. مئمل پنهنجو جديد تنوع سينوزوئڪ دور جي پيليوجين ۽ نيوجين دورن ۾، غير ايوين ڊائنوسار جي ختم ٿيڻ کان پوءِ حاصل ڪيو ۽ 66 ملين سال اڳ کان وٺي اڄ تائين غالب زميني جانورن جو گروهه رهيو آهي. 

مئمل جي بنيادي جسم جو قسم چوپايو (quadrupedal) آهي، اڪثر مئمل زميني حرڪت لاءِ چار پيرون (Limbs) استعمال ڪندا آهن؛ پر ڪن ۾، هي پير، سمنڊ ۾، هوا ۾، وڻن ۾ يا زير زمين زندگيءَ لاءِ ٺاهيا ويا آهن. بائپئڊ صرف ٻن هيٺين پيرن کي حرڪت ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، جڏهن ته سيٽيشين ۽ سامونڊي ڍڳي جا پوئين پير رڳو اندريون نشان آهن. مئمل جو ماپ 30 کان 40 مليميٽر (1.2-1.6 انچ)، ننڍي چمگادڙ کان، 30 ميٽر (98 فوٽ)، نيري وهيل، سڀ کان وڏو جانور جيڪا موجود آهن، تائين هوندو آهي. ڄمار ٻن سالن کان وهيل مڇي لاءِ 211 سالن تائين مختلف ٿئي ٿو. سڀ جديد مئمل ٻار کي جنم ڏين ٿا سواءِ مونوٽريمس جي پنجن قسمن جي، جيڪي آنا ڏين ٿا. سڀ کان وڌيڪ نسلن سان مالا مال گروپ ويويپارس پلئسنٽل مئمل آهي. انهن جو نالو عارضي عضوو (پلاسينٽا) لاءِ رکيو ويو آهي جيڪو اولاد پاران حمل دوران ماءُ کان غذائي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي.

اڪثر مئمل ذهانت وارا هوندا آهن، جن ۾ ڪي وڏا دماغ، خود آگاهي ۽ اوزار جي استعمال سان واقفيت وارا هوندا آهن. مئمل ڪيترن ئي طريقن سان ڳالهه ٻولهه ۽ آواز ڏئي سگھن ٿا، جن ۾ الٽراسائونڊ جي پيداوار، خوشبوءِ نشان لڳائڻ، الارم سگنلز، ڳائڻ، ايڪولوڪيشن؛ ۽ انسانن جي صورت ۾، پيچيده ٻولين جا مالڪ آهن. مئمل پاڻ کي ٽٽڻ-جوڙڻ واري خاندان ۽ درجه بندي ۾ منظم ڪري سگهن ٿا، پر اڪيلائي ۽ علائقائي به ٿي سگهن ٿا. گهڻا مئمل پولي گائنس هوندا آهن، پر ڪجهه مونو گائنس يا پولي ائنڊرس ٿي سگهن ٿا. 

انسانن پاران ڪيترن ئي قسمن جي مئمل جانور کي پالڻ نيو پاولٿڪ انقلاب ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ ان جي نتيجي ۾ شڪار ۽ گڏ ڪرڻ جي جاءِ تي زراعت کي انسانن لاءِ خوراڪ جو بنيادي ذريعو بڻايو ويو، ج انساني سماجن جي هڪ وڏي بحاليءَ جو سبب بڻجي ويو، جنهن ۾ خانه بدوشي کان وڏين گروهن جي وچ ۾ وڌيڪ تعاون سان مستقل رهائش تائين ۽ آخرڪار پهرين تهذيبن جي ترقي ٿي. پالتو جانور ٽرانسپورٽ ۽ زراعت لاء طاقت، گڏوگڏ خوراڪ (گوشت ۽ کير جون شيون)، فر ۽ چمڙي مهيا ڪيا ۽ مهيا ڪرڻ جاري رکو آهي.[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|ڍڳي، هڪ پالتو ٿڻ وارو جانور]]مئمل پڻ شڪار ڪيا ويندا آهن ۽ راندين لاءِ ڊوڙايا ويندا آهن، انهن کي پالتو جانور ۽ مختلف قسمن جا ڪم ڪندڙ جانورن طور رکيو ويندو آهي ۽ سائنس ۾ ماڊل آرگنزم طور استعمال ٿيندا آهن. مئمل کي پيليولٿڪ زماني کان وٺي فن ۾ ڏيکاريو ويو آهي ۽ ادب، فلم ۽ مذهب ۾ ظاهر ڪيو ويو آهي. انهن جي انگن ۾ گهٽتائي ۽ ڪيترن ئي ٿڻ واري جانورن جي ختم ٿيڻ جو سبب بنيادي طور تي انساني شڪار ۽ رهائش جي تباهي، بنيادي طور تي جنگلات جي تباهي آهي. 

== درجه بندي ==

== ارتقا ==

== اناتومي ==

== رويا ==

== انسان ۽ ٻيا مئمل ==

== پڻ ڏسو ==
'''ٿن وارا جانور يا مئمل''' (mammals) يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

== خارجي لنڪس ==

== حوالا ==</text>
      <sha1>4r0qv9jtuko2re6572na11z3kq7ta2c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294643</id>
      <parentid>294637</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:47:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>294643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8695" sha1="h5ejaqq4m1jie5mna4xeqr7eqby3qwl" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''ٿن وارا جانور''' يا مئمل (mammals)، &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; مماليا [[درجو (حياتيات)|جماعت]] جو هڪ [[ڪرنگهي وارا جانور|فقاري جانور]] آهي. هن جانورن ۾ ٿن؛ کير پيدا ڪندڙ مئمري گلينڊ، جي موجودگيءَ، سندن ٻارن کي کير پيارڻ لاءِ، [[دماغ]] جو هڪ وسيع نيوڪورٽيڪس (neocortex) علائقو، فر يا [[وار]] ۽ ٽن وچين ڪنن جي هڏا، انهن کي [[ريڙهيون پائيندڙ|ريپٽائلس]] ۽ [[پکي|پکين]] کان ڌار ڪن ٿا، جنهن مان سندن ابن ڏاڏن، ڪاربونيفئرس دور، 30 ڪروڙ سال اڳ، ۾ ڌار ڌار ٿي ويا هئا. تقريبن 6,400 موجود ٿلهي جانورن جي [[نوع (حياتيات)|نوعن]] کي بيان ڪيو ويو آهي ۽ 29 [[ترتيب (حياتيات)|آرڊرن]] ۾ ورهايو ويو آهي.

مئمل جو سڀ کان وڏو آرڊر، نوع جي تعداد جي لحاظ کان، ڪوئا، چمگادڙ ۽ يوليپوٽيفلا شامل آهن. ايندڙ ٽي ۾، پرائيميٽ (بشمول انسان، بندر ۽ ليمر)، اڍ ٿيل پير وارا انگوليٽ (جنهن ۾ سوئر، اُٺ ۽ وهيل شامل آهن) ۽ ڪارنيووروا (بشمول ٻليون، ڪتا ۽ سيل مڇي) شامل آهن. 

مئمل سائناپسيڊا (Synapsida) جا واحد بچيل جانور آهن؛ هي ڪليڊ، ساروپسيڊا (Sauropsida) (ريڙهيون پائيندڙ ۽ پکين) سان گڏ ٿي، وڏو امنيوٽا (Amniota) ڪليڊ ٺاهي ٿو. ابتدائي سائناپسڊ (synapsids) کي &quot;پيليڪوسارس&quot; سڏيو ويندو آهي. وڌيڪ ترقي يافته، ٿيراپسڊ، گادالوپين دور جي دوران غالب ٿي ويا. مئمل سائنوڊونٽ (cynodonts)، ٿيراپسڊ جو هڪ ترقي يافته گروهه اهي، جيڪو آخري ٽراسيسڪ کان ابتدائي جوراسڪ دور ۾  پيدا ٿيو. مئمل پنهنجو جديد تنوع سينوزوئڪ دور جي پيليوجين ۽ نيوجين دورن ۾، غير ايوين ڊائنوسار جي ختم ٿيڻ کان پوءِ حاصل ڪيو ۽ 66 ملين سال اڳ کان وٺي اڄ تائين غالب زميني جانورن جو گروهه رهيو آهي. 

مئمل جي بنيادي جسم جو قسم چوپايو (quadrupedal) آهي، اڪثر مئمل زميني حرڪت لاءِ چار پيرون (Limbs) استعمال ڪندا آهن؛ پر ڪن ۾، هي پير، سمنڊ ۾، هوا ۾، وڻن ۾ يا زير زمين زندگيءَ لاءِ ٺاهيا ويا آهن. بائپئڊ صرف ٻن هيٺين پيرن کي حرڪت ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، جڏهن ته سيٽيشين ۽ سامونڊي ڍڳي جا پوئين پير رڳو اندريون نشان آهن. مئمل جو ماپ 30 کان 40 مليميٽر (1.2-1.6 انچ)، ننڍي چمگادڙ کان، 30 ميٽر (98 فوٽ)، نيري وهيل، سڀ کان وڏو جانور جيڪا موجود آهن، تائين هوندو آهي. ڄمار ٻن سالن کان وهيل مڇي لاءِ 211 سالن تائين مختلف ٿئي ٿو. سڀ جديد مئمل ٻار کي جنم ڏين ٿا سواءِ مونوٽريمس جي پنجن قسمن جي، جيڪي آنا ڏين ٿا. سڀ کان وڌيڪ نسلن سان مالا مال گروپ ويويپارس پلئسنٽل مئمل آهي. انهن جو نالو عارضي عضوو (پلاسينٽا) لاءِ رکيو ويو آهي جيڪو اولاد پاران حمل دوران ماءُ کان غذائي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي.

اڪثر مئمل ذهانت وارا هوندا آهن، جن ۾ ڪي وڏا دماغ، خود آگاهي ۽ اوزار جي استعمال سان واقفيت وارا هوندا آهن. مئمل ڪيترن ئي طريقن سان ڳالهه ٻولهه ۽ آواز ڏئي سگھن ٿا، جن ۾ الٽراسائونڊ جي پيداوار، خوشبوءِ نشان لڳائڻ، الارم سگنلز، ڳائڻ، ايڪولوڪيشن؛ ۽ انسانن جي صورت ۾، پيچيده ٻولين جا مالڪ آهن. مئمل پاڻ کي ٽٽڻ-جوڙڻ واري خاندان ۽ درجه بندي ۾ منظم ڪري سگهن ٿا، پر اڪيلائي ۽ علائقائي به ٿي سگهن ٿا. گهڻا مئمل پولي گائنس هوندا آهن، پر ڪجهه مونو گائنس يا پولي ائنڊرس ٿي سگهن ٿا. 

انسانن پاران ڪيترن ئي قسمن جي مئمل جانور کي پالڻ نيو پاولٿڪ انقلاب ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ ان جي نتيجي ۾ شڪار ۽ گڏ ڪرڻ جي جاءِ تي زراعت کي انسانن لاءِ خوراڪ جو بنيادي ذريعو بڻايو ويو، ج انساني سماجن جي هڪ وڏي بحاليءَ جو سبب بڻجي ويو، جنهن ۾ خانه بدوشي کان وڏين گروهن جي وچ ۾ وڌيڪ تعاون سان مستقل رهائش تائين ۽ آخرڪار پهرين تهذيبن جي ترقي ٿي. پالتو جانور ٽرانسپورٽ ۽ زراعت لاء طاقت، گڏوگڏ خوراڪ (گوشت ۽ کير جون شيون)، فر ۽ چمڙي مهيا ڪيا ۽ مهيا ڪرڻ جاري رکو آهي.[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|ڍڳي، هڪ پالتو ٿڻ وارو جانور]]مئمل پڻ شڪار ڪيا ويندا آهن ۽ راندين لاءِ ڊوڙايا ويندا آهن، انهن کي پالتو جانور ۽ مختلف قسمن جا ڪم ڪندڙ جانورن طور رکيو ويندو آهي ۽ سائنس ۾ ماڊل آرگنزم طور استعمال ٿيندا آهن. مئمل کي پيليولٿڪ زماني کان وٺي فن ۾ ڏيکاريو ويو آهي ۽ ادب، فلم ۽ مذهب ۾ ظاهر ڪيو ويو آهي. انهن جي انگن ۾ گهٽتائي ۽ ڪيترن ئي ٿڻ واري جانورن جي ختم ٿيڻ جو سبب بنيادي طور تي انساني شڪار ۽ رهائش جي تباهي، بنيادي طور تي جنگلات جي تباهي آهي. 

== درجه بندي ==

== ارتقا ==

== اناتومي ==

== رويا ==

== انسان ۽ ٻيا مئمل ==

== پڻ ڏسو ==
'''ٿن وارا جانور يا مئمل''' (mammals) يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

== خارجي لنڪس ==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:مماليا]]</text>
      <sha1>h5ejaqq4m1jie5mna4xeqr7eqby3qwl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294644</id>
      <parentid>294643</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:48:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ibne maryam صفحي [[ٿڻ وارو جانور]] کي [[مماليا]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>294643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8695" sha1="h5ejaqq4m1jie5mna4xeqr7eqby3qwl" xml:space="preserve">{{Short description|Class of animals with milk-producing glands}}
{{Good article}}
{{Infobox settlement 
| name = Mammals
| fossil_range = {{Fossil range|225|0|[[Late Triassic]] – Recent; 225 or 167–0 Ma|earliest=225|PS=See [[#variations|discussion of dates]] in text}}
&lt;!-- Ambondro, Amphilestes and Amphitherium are dated about 167 Ma, providing the date for the monotreme-therian divergence. Adelobasilius and Tikitherium are dated 225 Ma, the date used for the first known mammals as determined morphologically . --&gt;
| image = &lt;imagemap&gt;
File:Mammal collage.png|300px

rect 0 0 400 300 [[Monotreme]]
rect 400 0 800 300 [[Opossum]]
rect 800 0 1200 300 [[Kangaroo]]
rect 0 300 400 600 [[Proboscidea]]
rect 400 300 800 600 [[Armadillo]]
rect 800 300 1200 600 [[Sloth]]
rect 0 600 400 900 [[Bat]]
rect 400 600 800 900 [[Cetacea]]
rect 800 600 1200 900 [[Deer]]
rect 0 900 400 1200 [[Rhinoceros]]
rect 400 900 800 1200 [[Hedgehog]]
rect 800 900 1200 1200 [[Pinniped]]
rect 0 1200 400 1500 [[Raccoon]]
rect 400 1200 800 1500 [[Rodent]]
rect 800 1200 1200 1500 [[Primate]]

&lt;/imagemap&gt;
| display_parents = 3
| taxon = Mammalia
| authority = [[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758
| subdivision_ranks = Living subgroups
| subdivision = * [[Monotremata]]
* [[Theria]]
** [[Marsupialia]]
** [[Placentalia]]
}}
'''ٿن وارا جانور''' يا مئمل (mammals)، &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0059%3Aentry%3Dmamma|title=mamma|last1=Lewis|first1=Charlton T.|last2=Short|first2=Charles|dictionary=A Latin Dictionary|publisher=Perseus Digital Library|date=1879|access-date=2022-09-29|archive-date=2022-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220929134522if_/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry%3Dmamma|url-status=live|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; مماليا [[درجو (حياتيات)|جماعت]] جو هڪ [[ڪرنگهي وارا جانور|فقاري جانور]] آهي. هن جانورن ۾ ٿن؛ کير پيدا ڪندڙ مئمري گلينڊ، جي موجودگيءَ، سندن ٻارن کي کير پيارڻ لاءِ، [[دماغ]] جو هڪ وسيع نيوڪورٽيڪس (neocortex) علائقو، فر يا [[وار]] ۽ ٽن وچين ڪنن جي هڏا، انهن کي [[ريڙهيون پائيندڙ|ريپٽائلس]] ۽ [[پکي|پکين]] کان ڌار ڪن ٿا، جنهن مان سندن ابن ڏاڏن، ڪاربونيفئرس دور، 30 ڪروڙ سال اڳ، ۾ ڌار ڌار ٿي ويا هئا. تقريبن 6,400 موجود ٿلهي جانورن جي [[نوع (حياتيات)|نوعن]] کي بيان ڪيو ويو آهي ۽ 29 [[ترتيب (حياتيات)|آرڊرن]] ۾ ورهايو ويو آهي.

مئمل جو سڀ کان وڏو آرڊر، نوع جي تعداد جي لحاظ کان، ڪوئا، چمگادڙ ۽ يوليپوٽيفلا شامل آهن. ايندڙ ٽي ۾، پرائيميٽ (بشمول انسان، بندر ۽ ليمر)، اڍ ٿيل پير وارا انگوليٽ (جنهن ۾ سوئر، اُٺ ۽ وهيل شامل آهن) ۽ ڪارنيووروا (بشمول ٻليون، ڪتا ۽ سيل مڇي) شامل آهن. 

مئمل سائناپسيڊا (Synapsida) جا واحد بچيل جانور آهن؛ هي ڪليڊ، ساروپسيڊا (Sauropsida) (ريڙهيون پائيندڙ ۽ پکين) سان گڏ ٿي، وڏو امنيوٽا (Amniota) ڪليڊ ٺاهي ٿو. ابتدائي سائناپسڊ (synapsids) کي &quot;پيليڪوسارس&quot; سڏيو ويندو آهي. وڌيڪ ترقي يافته، ٿيراپسڊ، گادالوپين دور جي دوران غالب ٿي ويا. مئمل سائنوڊونٽ (cynodonts)، ٿيراپسڊ جو هڪ ترقي يافته گروهه اهي، جيڪو آخري ٽراسيسڪ کان ابتدائي جوراسڪ دور ۾  پيدا ٿيو. مئمل پنهنجو جديد تنوع سينوزوئڪ دور جي پيليوجين ۽ نيوجين دورن ۾، غير ايوين ڊائنوسار جي ختم ٿيڻ کان پوءِ حاصل ڪيو ۽ 66 ملين سال اڳ کان وٺي اڄ تائين غالب زميني جانورن جو گروهه رهيو آهي. 

مئمل جي بنيادي جسم جو قسم چوپايو (quadrupedal) آهي، اڪثر مئمل زميني حرڪت لاءِ چار پيرون (Limbs) استعمال ڪندا آهن؛ پر ڪن ۾، هي پير، سمنڊ ۾، هوا ۾، وڻن ۾ يا زير زمين زندگيءَ لاءِ ٺاهيا ويا آهن. بائپئڊ صرف ٻن هيٺين پيرن کي حرڪت ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، جڏهن ته سيٽيشين ۽ سامونڊي ڍڳي جا پوئين پير رڳو اندريون نشان آهن. مئمل جو ماپ 30 کان 40 مليميٽر (1.2-1.6 انچ)، ننڍي چمگادڙ کان، 30 ميٽر (98 فوٽ)، نيري وهيل، سڀ کان وڏو جانور جيڪا موجود آهن، تائين هوندو آهي. ڄمار ٻن سالن کان وهيل مڇي لاءِ 211 سالن تائين مختلف ٿئي ٿو. سڀ جديد مئمل ٻار کي جنم ڏين ٿا سواءِ مونوٽريمس جي پنجن قسمن جي، جيڪي آنا ڏين ٿا. سڀ کان وڌيڪ نسلن سان مالا مال گروپ ويويپارس پلئسنٽل مئمل آهي. انهن جو نالو عارضي عضوو (پلاسينٽا) لاءِ رکيو ويو آهي جيڪو اولاد پاران حمل دوران ماءُ کان غذائي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي.

اڪثر مئمل ذهانت وارا هوندا آهن، جن ۾ ڪي وڏا دماغ، خود آگاهي ۽ اوزار جي استعمال سان واقفيت وارا هوندا آهن. مئمل ڪيترن ئي طريقن سان ڳالهه ٻولهه ۽ آواز ڏئي سگھن ٿا، جن ۾ الٽراسائونڊ جي پيداوار، خوشبوءِ نشان لڳائڻ، الارم سگنلز، ڳائڻ، ايڪولوڪيشن؛ ۽ انسانن جي صورت ۾، پيچيده ٻولين جا مالڪ آهن. مئمل پاڻ کي ٽٽڻ-جوڙڻ واري خاندان ۽ درجه بندي ۾ منظم ڪري سگهن ٿا، پر اڪيلائي ۽ علائقائي به ٿي سگهن ٿا. گهڻا مئمل پولي گائنس هوندا آهن، پر ڪجهه مونو گائنس يا پولي ائنڊرس ٿي سگهن ٿا. 

انسانن پاران ڪيترن ئي قسمن جي مئمل جانور کي پالڻ نيو پاولٿڪ انقلاب ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ ان جي نتيجي ۾ شڪار ۽ گڏ ڪرڻ جي جاءِ تي زراعت کي انسانن لاءِ خوراڪ جو بنيادي ذريعو بڻايو ويو، ج انساني سماجن جي هڪ وڏي بحاليءَ جو سبب بڻجي ويو، جنهن ۾ خانه بدوشي کان وڏين گروهن جي وچ ۾ وڌيڪ تعاون سان مستقل رهائش تائين ۽ آخرڪار پهرين تهذيبن جي ترقي ٿي. پالتو جانور ٽرانسپورٽ ۽ زراعت لاء طاقت، گڏوگڏ خوراڪ (گوشت ۽ کير جون شيون)، فر ۽ چمڙي مهيا ڪيا ۽ مهيا ڪرڻ جاري رکو آهي.[[فائل:פארק הכרמל 5 - גנים לאומיים בצפון הארץ - אתרי מורשת 2016 (700).jpg|thumb|ڍڳي، هڪ پالتو ٿڻ وارو جانور]]مئمل پڻ شڪار ڪيا ويندا آهن ۽ راندين لاءِ ڊوڙايا ويندا آهن، انهن کي پالتو جانور ۽ مختلف قسمن جا ڪم ڪندڙ جانورن طور رکيو ويندو آهي ۽ سائنس ۾ ماڊل آرگنزم طور استعمال ٿيندا آهن. مئمل کي پيليولٿڪ زماني کان وٺي فن ۾ ڏيکاريو ويو آهي ۽ ادب، فلم ۽ مذهب ۾ ظاهر ڪيو ويو آهي. انهن جي انگن ۾ گهٽتائي ۽ ڪيترن ئي ٿڻ واري جانورن جي ختم ٿيڻ جو سبب بنيادي طور تي انساني شڪار ۽ رهائش جي تباهي، بنيادي طور تي جنگلات جي تباهي آهي. 

== درجه بندي ==

== ارتقا ==

== اناتومي ==

== رويا ==

== انسان ۽ ٻيا مئمل ==

== پڻ ڏسو ==
'''ٿن وارا جانور يا مئمل''' (mammals) يا کير ڌارائيندڙ جانور اها [[جانور]] آهن، جنهن جا ٿڻ هوندا آهن ۽ جيڪي پنهنجي ٻچن کي کير پياريندا آهن. ھي جانور [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگهي واري جانورن]] جي هڪ جماعت آهن.

== خارجي لنڪس ==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:مماليا]]</text>
      <sha1>h5ejaqq4m1jie5mna4xeqr7eqby3qwl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:پالتو جانور</title>
    <ns>14</ns>
    <id>17720</id>
    <revision>
      <id>294661</id>
      <parentid>293418</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:30:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23" sha1="ggoi4a76dn50zrgeqc1dwsfxpvc7pbw" xml:space="preserve">[[زمرو:جانور]]</text>
      <sha1>ggoi4a76dn50zrgeqc1dwsfxpvc7pbw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>اسپنج</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19091</id>
    <revision>
      <id>294670</id>
      <parentid>241891</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:14:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294670</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4933" sha1="hzm3tnl6aq33264xo40vzhhox62skku" xml:space="preserve">{{Automatic taxobox
|name = اسپنجز
|taxon = پوريفيرا
|fossil_range = {{پنڊپھڻ جو دؤر|ايڊيئاڪاران|تازو}}
|image = Aplysina archeri (Stove-pipe Sponge-pink variation).jpg
|image_caption = چلھي جي پائيپ جھڙو اسپنج
|authority = [[رابرٽ ايڊمنڊ گرانٽ]]1836
|subdivision_ranks = درجا
|subdivision =
*[[Calcarea]]
*[[Hexactinellida]]
*[[Demospongiae]]
*[[Homoscleromorpha]]
*†[[Stromatoporoidea]]
}}
'''اسفَنج''' يا '''اسپنج''' (Sponges)، يوڪيريئوٽا جي ڪنگڊم، اينيميليا جو ھڪ فائلم آھي جنھن جو نالو پوريفيرا (Porifera) آھي.اها غير ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم ۽ رشتي ۾ ڊپلوبلاسٽ جاندارن جي ڀينرن ۾ شمار ٿين ٿا.&lt;ref&gt; {{Cite journal|last=Feuda|first=Roberto|last2=Dohrmann|first2=Martin|last3=Pett|first3=Walker|last4=Philippe|first4=Hervé|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Lartillot|first6=Nicolas|last7=Wörheide|first7=Gert|last8=Pisani|first8=Davide|title=Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982217314537|journal=Current Biology|volume=27|issue=24|pages=3864-3870.e4|language=en|doi=10.1016/j.cub.2017.11.008|pmid=29199080|year=2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Pisani|first=Davide|last2=Pett|first2=Walker|last3=Dohrmann|first3=Martin|last4=Feuda|first4=Roberto|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Philippe|first6=Hervé|last7=Lartillot|first7=Nicolas|last8=Wörheide|first8=Gert|date=15 December 2015|title=Genomic data do not support comb jellies as the sister group to all other animals|url=http://www.pnas.org/content/112/50/15402|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|language=en|volume=112|issue=50|pages=15402–15407|bibcode=2015PNAS..11215402P|doi=10.1073/pnas.1518127112|issn=0027-8424|pmc=4687580|pmid=26621703}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Simion|first=Paul|last2=Philippe|first2=Hervé|last3=Baurain|first3=Denis|last4=Jager|first4=Muriel|last5=Richter|first5=Daniel J.|last6=Franco|first6=Arnaud Di|last7=Roure|first7=Béatrice|last8=Satoh|first8=Nori|last9=Quéinnec|first9=Éric|date=3 April 2017|title=A Large and Consistent Phylogenomic Dataset Supports Sponges as the Sister Group to All Other Animals|journal=Current Biology|language=English|volume=27|issue=7|pages=958–967|doi=10.1016/j.cub.2017.02.031|pmid=28318975|issn=0960-9822}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Giribet|first=Gonzalo|date=1 October 2016|title=Genomics and the animal tree of life: conflicts and future prospects|journal=Zoologica Scripta|language=en|volume=45|pages=14–21|doi=10.1111/zsc.12215|issn=1463-6409}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite biorxiv|last=Laumer|first=Christopher E.|last2=Gruber-Vodicka|first2=Harald|last3=Hadfield|first3=Michael G.|last4=Pearse|first4=Vicki B.|last5=Riesgo|first5=Ana|last6=Marioni|first6=John C.|last7=Giribet|first7=Gonzalo|date=2017-10-11|title=Placozoans are eumetazoans related to Cnidaria|biorxiv=200972}}&lt;/ref&gt; 

ھن جانور جا جيو گھرڙا تمام سادہ ھوندا آھن جيڪي ھڪ شڪل کان ٻي شڪل ۾ تبديل ٿي ويندا آهن. ھنن جي اندر نہ [[تنتي سرشتو]] (Nervous system) ھوندو آھي نہ اي ھاضمي جو نظام ۽ نه  وري رت جي گردش جھڙو ڪو سرشتو ھوندو اٿن. ان جي بدران انھن ۾ پاڻي جو وھڪرو گذرندو رھندو آھي، جن کان آڪسيجن ۽ خوراڪ ملندي اٿن ۽ فالتو مادا نيڪال ٿيندا اٿن. اھو هڪ قسم جي سامونڊي مخلوق آهي، جيڪا گروهن ۾ رهي ٿي. اها سمنڊ جي تري ۾ يا سامونڊي پهاڙ (Coral Reef) جي پاسن کان چنبڙيل هوندي آهي. قدرتي طرح هن جو جسم جيليءَ يا پنير جهڙو کوکلو ٿئي ٿو ۽ وقت اچڻ تي هي خودبخود ٻه اڌ ٿئي ٿو ۽ ٻئي اڌ حصا، جدا جدا حيثيت سان وري پاڻ مان ٻيو جسم پيدا ڪن ٿا. اهو جسم سُڪڻ کان پوءِ نرم ۽ سوراخدار ٿي پوندو آهي. جيڪو گهڻن ڪمن ۾ ايندو آهي. هن ۾ پاڻياٺ چهڻ جي گهڻي صلاحيت آهي.&lt;ref&gt;[http://encyclopediasindhiana.org/article.php?Dflt=%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D9%86%D8%AC اسپنج : (Sindhianaسنڌيانا)&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; اسپنج جانورن جي ارتقائي وڻ مان پنھنجي ساڳين ابن ڏاڏن کان ڌار ٿيندڙ ھي پھرين شاخ ھيو. تنھن ڪري کيس جانورن جي ڀيڻ جو درجو ڏنو ويو.&lt;ref&gt;http://www.cell.com/current-biology/pdf/S0960-9822(17)31453-7.pdf Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals
&lt;/ref&gt;

== حوالا ==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>hzm3tnl6aq33264xo40vzhhox62skku</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294671</id>
      <parentid>294670</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:15:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294671</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4934" sha1="ehakkux0m9n9tjlowj16mfebt7t49r9" xml:space="preserve">{{Automatic taxobox
|name = اسپنجز
|taxon = پوريفيرا
|fossil_range = {{پنڊپھڻ جو دؤر|ايڊيئاڪاران|تازو}}
|image = Aplysina archeri (Stove-pipe Sponge-pink variation).jpg
|image_caption = چلھي جي پائيپ جھڙو اسپنج
|authority = [[رابرٽ ايڊمنڊ گرانٽ]]1836
|subdivision_ranks = درجا
|subdivision =
*[[Calcarea]]
*[[Hexactinellida]]
*[[Demospongiae]]
*[[Homoscleromorpha]]
*†[[Stromatoporoidea]]
}}
'''اسفَنج''' يا '''اسپنج''' (Sponges)، يوڪيريئوٽا جي ڪنگڊم، اينيميليا جو ھڪ فائلم آھي جنھن جو نالو پوريفيرا (Porifera) آھي. اها غير ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم ۽ رشتي ۾ ڊپلوبلاسٽ جاندارن جي ڀينرن ۾ شمار ٿين ٿا.&lt;ref&gt; {{Cite journal|last=Feuda|first=Roberto|last2=Dohrmann|first2=Martin|last3=Pett|first3=Walker|last4=Philippe|first4=Hervé|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Lartillot|first6=Nicolas|last7=Wörheide|first7=Gert|last8=Pisani|first8=Davide|title=Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982217314537|journal=Current Biology|volume=27|issue=24|pages=3864-3870.e4|language=en|doi=10.1016/j.cub.2017.11.008|pmid=29199080|year=2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Pisani|first=Davide|last2=Pett|first2=Walker|last3=Dohrmann|first3=Martin|last4=Feuda|first4=Roberto|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Philippe|first6=Hervé|last7=Lartillot|first7=Nicolas|last8=Wörheide|first8=Gert|date=15 December 2015|title=Genomic data do not support comb jellies as the sister group to all other animals|url=http://www.pnas.org/content/112/50/15402|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|language=en|volume=112|issue=50|pages=15402–15407|bibcode=2015PNAS..11215402P|doi=10.1073/pnas.1518127112|issn=0027-8424|pmc=4687580|pmid=26621703}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Simion|first=Paul|last2=Philippe|first2=Hervé|last3=Baurain|first3=Denis|last4=Jager|first4=Muriel|last5=Richter|first5=Daniel J.|last6=Franco|first6=Arnaud Di|last7=Roure|first7=Béatrice|last8=Satoh|first8=Nori|last9=Quéinnec|first9=Éric|date=3 April 2017|title=A Large and Consistent Phylogenomic Dataset Supports Sponges as the Sister Group to All Other Animals|journal=Current Biology|language=English|volume=27|issue=7|pages=958–967|doi=10.1016/j.cub.2017.02.031|pmid=28318975|issn=0960-9822}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Giribet|first=Gonzalo|date=1 October 2016|title=Genomics and the animal tree of life: conflicts and future prospects|journal=Zoologica Scripta|language=en|volume=45|pages=14–21|doi=10.1111/zsc.12215|issn=1463-6409}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite biorxiv|last=Laumer|first=Christopher E.|last2=Gruber-Vodicka|first2=Harald|last3=Hadfield|first3=Michael G.|last4=Pearse|first4=Vicki B.|last5=Riesgo|first5=Ana|last6=Marioni|first6=John C.|last7=Giribet|first7=Gonzalo|date=2017-10-11|title=Placozoans are eumetazoans related to Cnidaria|biorxiv=200972}}&lt;/ref&gt; 

ھن جانور جا جيو گھرڙا تمام سادہ ھوندا آھن جيڪي ھڪ شڪل کان ٻي شڪل ۾ تبديل ٿي ويندا آهن. ھنن جي اندر نہ [[تنتي سرشتو]] (Nervous system) ھوندو آھي نہ اي ھاضمي جو نظام ۽ نه  وري رت جي گردش جھڙو ڪو سرشتو ھوندو اٿن. ان جي بدران انھن ۾ پاڻي جو وھڪرو گذرندو رھندو آھي، جن کان آڪسيجن ۽ خوراڪ ملندي اٿن ۽ فالتو مادا نيڪال ٿيندا اٿن. اھو هڪ قسم جي سامونڊي مخلوق آهي، جيڪا گروهن ۾ رهي ٿي. اها سمنڊ جي تري ۾ يا سامونڊي پهاڙ (Coral Reef) جي پاسن کان چنبڙيل هوندي آهي. قدرتي طرح هن جو جسم جيليءَ يا پنير جهڙو کوکلو ٿئي ٿو ۽ وقت اچڻ تي هي خودبخود ٻه اڌ ٿئي ٿو ۽ ٻئي اڌ حصا، جدا جدا حيثيت سان وري پاڻ مان ٻيو جسم پيدا ڪن ٿا. اهو جسم سُڪڻ کان پوءِ نرم ۽ سوراخدار ٿي پوندو آهي. جيڪو گهڻن ڪمن ۾ ايندو آهي. هن ۾ پاڻياٺ چهڻ جي گهڻي صلاحيت آهي.&lt;ref&gt;[http://encyclopediasindhiana.org/article.php?Dflt=%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D9%86%D8%AC اسپنج : (Sindhianaسنڌيانا)&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; اسپنج جانورن جي ارتقائي وڻ مان پنھنجي ساڳين ابن ڏاڏن کان ڌار ٿيندڙ ھي پھرين شاخ ھيو. تنھن ڪري کيس جانورن جي ڀيڻ جو درجو ڏنو ويو.&lt;ref&gt;http://www.cell.com/current-biology/pdf/S0960-9822(17)31453-7.pdf Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals
&lt;/ref&gt;

== حوالا ==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>ehakkux0m9n9tjlowj16mfebt7t49r9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294672</id>
      <parentid>294671</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:16:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294672</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5022" sha1="sfp92iicto9bljh3amfyboc3e27tawj" xml:space="preserve">{{Automatic taxobox
|name = اسپنجز
|taxon = پوريفيرا
|fossil_range = {{پنڊپھڻ جو دؤر|ايڊيئاڪاران|تازو}}
|image = Aplysina archeri (Stove-pipe Sponge-pink variation).jpg
|image_caption = چلھي جي پائيپ جھڙو اسپنج
|authority = [[رابرٽ ايڊمنڊ گرانٽ]]1836
|subdivision_ranks = درجا
|subdivision =
*[[Calcarea]]
*[[Hexactinellida]]
*[[Demospongiae]]
*[[Homoscleromorpha]]
*†[[Stromatoporoidea]]
}}
'''اسفَنج''' يا '''اسپنج''' (Sponges)، يوڪيريئوٽا جي [[ڪنگڊم (حياتيات)|ڪنگڊم]]، اينيميليا (Animalia) جو ھڪ [[فائلم]] آھي جنھن جو نالو پوريفيرا (Porifera) آھي. اها [[غير ڪرنگھيدار جانور|غير ڪرنگھيدار جانورن]] جو فائلم ۽ رشتي ۾ ڊپلوبلاسٽ جاندارن جي ڀينرن ۾ شمار ٿين ٿا.&lt;ref&gt; {{Cite journal|last=Feuda|first=Roberto|last2=Dohrmann|first2=Martin|last3=Pett|first3=Walker|last4=Philippe|first4=Hervé|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Lartillot|first6=Nicolas|last7=Wörheide|first7=Gert|last8=Pisani|first8=Davide|title=Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982217314537|journal=Current Biology|volume=27|issue=24|pages=3864-3870.e4|language=en|doi=10.1016/j.cub.2017.11.008|pmid=29199080|year=2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Pisani|first=Davide|last2=Pett|first2=Walker|last3=Dohrmann|first3=Martin|last4=Feuda|first4=Roberto|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Philippe|first6=Hervé|last7=Lartillot|first7=Nicolas|last8=Wörheide|first8=Gert|date=15 December 2015|title=Genomic data do not support comb jellies as the sister group to all other animals|url=http://www.pnas.org/content/112/50/15402|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|language=en|volume=112|issue=50|pages=15402–15407|bibcode=2015PNAS..11215402P|doi=10.1073/pnas.1518127112|issn=0027-8424|pmc=4687580|pmid=26621703}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Simion|first=Paul|last2=Philippe|first2=Hervé|last3=Baurain|first3=Denis|last4=Jager|first4=Muriel|last5=Richter|first5=Daniel J.|last6=Franco|first6=Arnaud Di|last7=Roure|first7=Béatrice|last8=Satoh|first8=Nori|last9=Quéinnec|first9=Éric|date=3 April 2017|title=A Large and Consistent Phylogenomic Dataset Supports Sponges as the Sister Group to All Other Animals|journal=Current Biology|language=English|volume=27|issue=7|pages=958–967|doi=10.1016/j.cub.2017.02.031|pmid=28318975|issn=0960-9822}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Giribet|first=Gonzalo|date=1 October 2016|title=Genomics and the animal tree of life: conflicts and future prospects|journal=Zoologica Scripta|language=en|volume=45|pages=14–21|doi=10.1111/zsc.12215|issn=1463-6409}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite biorxiv|last=Laumer|first=Christopher E.|last2=Gruber-Vodicka|first2=Harald|last3=Hadfield|first3=Michael G.|last4=Pearse|first4=Vicki B.|last5=Riesgo|first5=Ana|last6=Marioni|first6=John C.|last7=Giribet|first7=Gonzalo|date=2017-10-11|title=Placozoans are eumetazoans related to Cnidaria|biorxiv=200972}}&lt;/ref&gt; 

ھن جانور جا جيو گھرڙا تمام سادہ ھوندا آھن جيڪي ھڪ شڪل کان ٻي شڪل ۾ تبديل ٿي ويندا آهن. ھنن جي اندر نہ [[تنتي سرشتو]] (Nervous system) ھوندو آھي نہ اي ھاضمي جو نظام ۽ نه  وري رت جي گردش جھڙو ڪو سرشتو ھوندو اٿن. ان جي بدران انھن ۾ پاڻي جو وھڪرو گذرندو رھندو آھي، جن کان آڪسيجن ۽ خوراڪ ملندي اٿن ۽ فالتو مادا نيڪال ٿيندا اٿن. اھو هڪ قسم جي سامونڊي مخلوق آهي، جيڪا گروهن ۾ رهي ٿي. اها سمنڊ جي تري ۾ يا سامونڊي پهاڙ (Coral Reef) جي پاسن کان چنبڙيل هوندي آهي. قدرتي طرح هن جو جسم جيليءَ يا پنير جهڙو کوکلو ٿئي ٿو ۽ وقت اچڻ تي هي خودبخود ٻه اڌ ٿئي ٿو ۽ ٻئي اڌ حصا، جدا جدا حيثيت سان وري پاڻ مان ٻيو جسم پيدا ڪن ٿا. اهو جسم سُڪڻ کان پوءِ نرم ۽ سوراخدار ٿي پوندو آهي. جيڪو گهڻن ڪمن ۾ ايندو آهي. هن ۾ پاڻياٺ چهڻ جي گهڻي صلاحيت آهي.&lt;ref&gt;[http://encyclopediasindhiana.org/article.php?Dflt=%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D9%86%D8%AC اسپنج : (Sindhianaسنڌيانا)&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; اسپنج جانورن جي ارتقائي وڻ مان پنھنجي ساڳين ابن ڏاڏن کان ڌار ٿيندڙ ھي پھرين شاخ ھيو. تنھن ڪري کيس جانورن جي ڀيڻ جو درجو ڏنو ويو.&lt;ref&gt;http://www.cell.com/current-biology/pdf/S0960-9822(17)31453-7.pdf Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals
&lt;/ref&gt;

== حوالا ==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>sfp92iicto9bljh3amfyboc3e27tawj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294673</id>
      <parentid>294672</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:17:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>294673</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5070" sha1="otfdl46l93pymp7coxp28zs8u18iyca" xml:space="preserve">{{Automatic taxobox
|name = اسپنجز
|taxon = پوريفيرا
|fossil_range = {{پنڊپھڻ جو دؤر|ايڊيئاڪاران|تازو}}
|image = Aplysina archeri (Stove-pipe Sponge-pink variation).jpg
|image_caption = چلھي جي پائيپ جھڙو اسپنج
|authority = [[رابرٽ ايڊمنڊ گرانٽ]]1836
|subdivision_ranks = درجا
|subdivision =
*[[Calcarea]]
*[[Hexactinellida]]
*[[Demospongiae]]
*[[Homoscleromorpha]]
*†[[Stromatoporoidea]]
}}
'''اسفَنج''' يا '''اسپنج''' (Sponges)، يوڪيريئوٽا جي [[ڪنگڊم (حياتيات)|ڪنگڊم]]، اينيميليا (Animalia) جو ھڪ [[فائلم]] آھي جنھن جو نالو پوريفيرا (Porifera) آھي. اها [[غير ڪرنگھيدار جانور|غير ڪرنگھيدار جانورن]] جو فائلم ۽ رشتي ۾ ڊپلوبلاسٽ جاندارن جي ڀينرن ۾ شمار ٿين ٿا.&lt;ref&gt; {{Cite journal|last=Feuda|first=Roberto|last2=Dohrmann|first2=Martin|last3=Pett|first3=Walker|last4=Philippe|first4=Hervé|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Lartillot|first6=Nicolas|last7=Wörheide|first7=Gert|last8=Pisani|first8=Davide|title=Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982217314537|journal=Current Biology|volume=27|issue=24|pages=3864-3870.e4|language=en|doi=10.1016/j.cub.2017.11.008|pmid=29199080|year=2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Pisani|first=Davide|last2=Pett|first2=Walker|last3=Dohrmann|first3=Martin|last4=Feuda|first4=Roberto|last5=Rota-Stabelli|first5=Omar|last6=Philippe|first6=Hervé|last7=Lartillot|first7=Nicolas|last8=Wörheide|first8=Gert|date=15 December 2015|title=Genomic data do not support comb jellies as the sister group to all other animals|url=http://www.pnas.org/content/112/50/15402|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|language=en|volume=112|issue=50|pages=15402–15407|bibcode=2015PNAS..11215402P|doi=10.1073/pnas.1518127112|issn=0027-8424|pmc=4687580|pmid=26621703}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Simion|first=Paul|last2=Philippe|first2=Hervé|last3=Baurain|first3=Denis|last4=Jager|first4=Muriel|last5=Richter|first5=Daniel J.|last6=Franco|first6=Arnaud Di|last7=Roure|first7=Béatrice|last8=Satoh|first8=Nori|last9=Quéinnec|first9=Éric|date=3 April 2017|title=A Large and Consistent Phylogenomic Dataset Supports Sponges as the Sister Group to All Other Animals|journal=Current Biology|language=English|volume=27|issue=7|pages=958–967|doi=10.1016/j.cub.2017.02.031|pmid=28318975|issn=0960-9822}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Giribet|first=Gonzalo|date=1 October 2016|title=Genomics and the animal tree of life: conflicts and future prospects|journal=Zoologica Scripta|language=en|volume=45|pages=14–21|doi=10.1111/zsc.12215|issn=1463-6409}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite biorxiv|last=Laumer|first=Christopher E.|last2=Gruber-Vodicka|first2=Harald|last3=Hadfield|first3=Michael G.|last4=Pearse|first4=Vicki B.|last5=Riesgo|first5=Ana|last6=Marioni|first6=John C.|last7=Giribet|first7=Gonzalo|date=2017-10-11|title=Placozoans are eumetazoans related to Cnidaria|biorxiv=200972}}&lt;/ref&gt; 

ھن جانور جا جيو گھرڙا تمام سادہ ھوندا آھن جيڪي ھڪ شڪل کان ٻي شڪل ۾ تبديل ٿي ويندا آهن. ھنن جي اندر نہ [[تنتي سرشتو]] (Nervous system) ھوندو آھي نہ اي ھاضمي جو نظام ۽ نه  وري رت جي گردش جھڙو ڪو سرشتو ھوندو اٿن. ان جي بدران انھن ۾ پاڻي جو وھڪرو گذرندو رھندو آھي، جن کان آڪسيجن ۽ خوراڪ ملندي اٿن ۽ فالتو مادا نيڪال ٿيندا اٿن. اھو هڪ قسم جي سامونڊي مخلوق آهي، جيڪا گروهن ۾ رهي ٿي. اها سمنڊ جي تري ۾ يا سامونڊي پهاڙ (Coral Reef) جي پاسن کان چنبڙيل هوندي آهي. قدرتي طرح هن جو جسم جيليءَ يا پنير جهڙو کوکلو ٿئي ٿو ۽ وقت اچڻ تي هي خودبخود ٻه اڌ ٿئي ٿو ۽ ٻئي اڌ حصا، جدا جدا حيثيت سان وري پاڻ مان ٻيو جسم پيدا ڪن ٿا. اهو جسم سُڪڻ کان پوءِ نرم ۽ سوراخدار ٿي پوندو آهي. جيڪو گهڻن ڪمن ۾ ايندو آهي. هن ۾ پاڻياٺ چهڻ جي گهڻي صلاحيت آهي.&lt;ref&gt;[http://encyclopediasindhiana.org/article.php?Dflt=%D8%A7%D8%B3%D9%BE%D9%86%D8%AC اسپنج : (Sindhianaسنڌيانا)&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt; اسپنج جانورن جي ارتقائي وڻ مان پنھنجي ساڳين ابن ڏاڏن کان ڌار ٿيندڙ ھي پھرين شاخ ھيو. تنھن ڪري کيس جانورن جي ڀيڻ جو درجو ڏنو ويو.&lt;ref&gt;http://www.cell.com/current-biology/pdf/S0960-9822(17)31453-7.pdf Improved Modeling of Compositional Heterogeneity Supports Sponges as Sister to All Other Animals
&lt;/ref&gt;

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>otfdl46l93pymp7coxp28zs8u18iyca</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>اندر جَوَ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22979</id>
    <revision>
      <id>294688</id>
      <parentid>159390</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:41:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>294688</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="683" sha1="725p1vcbcanyke50c8ir62r1k6rtwg0" xml:space="preserve">'''اندر جَوَ''' قسم جو پسارڪو وکر. ’جَوَنِ‘ وانگر ڊگهو [[ٻج|ٻِج]] آهي، جيڪو ٻن قسمن جو ٿئي. هڪڙو اندر جو مٺو، ٻيو اندر جَوَ ڪؤڙو. اندر جَوَ ڪؤڙي جون ڦريون ڪاريون ۽ اندر جَوَ مٺي جون ڦريون سائي رنگ جون ٿين. هنن ٻجن جو مزاج گرم خشڪ ٿيندو آهي.&lt;ref&gt;[http://encyclopediasindhiana.org/article.php?Dflt=%D8%A7%D9%90%D9%86%D8%AF%D9%8E%D8%B1%20%D8%AC%D9%8E%D9%88%D9%8E اِندَر جَوَ : (Sindhianaسنڌيانا)&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:طبي ٻوٽا]]</text>
      <sha1>725p1vcbcanyke50c8ir62r1k6rtwg0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سامونڊي گھوگھيتو</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45128</id>
    <revision>
      <id>294669</id>
      <parentid>294324</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:02:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>294669</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1928" sha1="ivuml6pfe7jr019s02a6j7ht081ebob" xml:space="preserve">[[فائل:Nembrotha aurea B.jpg|thumb|left|نيمبورٿا ائوريا ھڪ گيسٽروپوڊ]]
[[فائل:Fish3923 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg|thumb|left|ھڪ &quot;سامونڊي کيرو&quot; (Sea Cucumber) جيڪو گھوگھيتي جھڙو لڳندو آهي ۽ غلطي م ان کي سامونڊي گھوگھيتو چوندا آهن پر حقيقت ۾ اھو گيسٽروپوڊ ناھي]]
'''سامونڊي گھوگھيتو''' (Sea slug) ھڪ سامونڊي غير فقاري، غير ڪرنگھيدار زميني گھوگھيتن (slugs) سان ملندڙ جلندڙ ھڪ جاندار آھي. ھنن کي کوپو ڪانہ ٿيندو آهي.&lt;ref&gt;Thompson, T. E. 1976. Biology of opisthobranch molluscs, vol. 1, 207 pp., 21 pls. Ray Society, no. 151.&lt;/ref&gt; جسم جي نموني، رنگ ۽ ماپ ۾ ھڪٻئي کان مختلف ٿيندا آهن. ھنن ۾ زھريلا ڏنگيندڙ گھرڙا ٿيندا آهن تنھن ڪري ان کي کائيندڙ جاندارن کي کائڻ ۾ تڪليف ٿيندي آهي. گيسٽروپوڊ جاندارن وانگر سامونڊي گھوگھيتن جا ڏند ننڍڙين پاڪين وانگر ٿين ٿا جن کي &quot;ريڊيولا&quot; چوندا آهن. اڪثر سامونڊي گھوگھيتن جي مٿي تي ٻہ جوڙا حسي سونڍ (tentacles) جا ٿين ٿا جن جي چوٽين ۾ ان جون اکيون لڳل ھونديون آھن ۽ انھن سونڍن وسيلي کيس سنگھڻ جي حس استعمال ڪندو آهي.&lt;ref&gt;Byatt, Andrew, Alastair Fothergill, and Martha Holmes. The Blue Planet: A Natural History of the Oceans. New York, NY: DK, 2001. Print. sea slug&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;
 Encyclopedia, 6th ed.. 2015. Encyclopedia.com. 10 Nov. 2015&lt;http://www.encyclopedia.com&gt;.&lt;/ref&gt;

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:مولسڪس]]
[[زمرو:سامونڊي جاندار]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>ivuml6pfe7jr019s02a6j7ht081ebob</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور</title>
    <ns>14</ns>
    <id>56697</id>
    <revision>
      <id>294662</id>
      <parentid>294457</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:31:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294662</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="242" sha1="8dhagughm924j0hbrrr357n6j2egtzo" xml:space="preserve">ريڙهيون پائيندڙ جانور (Reptile) اهڙا جانور آهن جيڪي ريڙهيون پائيندڙ آهن يا ريڙهيون پائي هلندا آهن.
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>8dhagughm924j0hbrrr357n6j2egtzo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>جل ٿيليا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72348</id>
    <revision>
      <id>294663</id>
      <parentid>271239</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:45:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294663</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1978" sha1="m1q564b8i5fr1naidaxpgertg774udj" xml:space="preserve">'''جل ٿل واسي''' (amphibians) اھڙا جانور آهن جيڪي پنھنجي زندگي پاڻي ۽ ڌرتيءَ تي گذاريندا آھن. مثال طور: [[ڏيڏر]]، [[ڪمي]]، [[سيلامينڊر Salamandar|سليمينڊر]] وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ، ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;
[[File: Amphibians.png|thumb|جل ٿل واسي]]
'''جل ٿل واسي''' يا '''جل ٿيليا''' (Amphibians)، ٿڌي رت وارا، غير امنيوٽڪ، چار ٽنگن وارا [[ڪرنگھيدار جانور]] آھن جيڪي جماعت، امفڦيبيا (Amphibia) ٺاھيندا آھن. وسيع معنيٰ ۾ هي هڪ پيرافيليٽڪ گروهه آهي، جن ۾ سڀني ٽيٽراپوڊ سواءِ امنيوٽس، ٽيٽراپاڊ جنهن ۾ ايمنيٽڪ جھلي آهي، جهڙوڪ ريپٽائل، پکي ۽ مماليا، شامل آهن. سڀ موجود جل ٿيلن جو تعلق مونوفيليٽڪ ذيلي ڪلاس ليسامفيبيا سان آهي، جن ۾ ٽن حياتياتي آرڊر آهن: انوويرا (ڏندڪ ۽ ٽاڊز)، يوروڊيلا (سلامندر) ۽ جمنوفيونا (سيسيلين). گهڻو ڪري سيميواٽڪ جي طور تي ترقي ڪئي وئي آهي، جل ٿيلا مختلف قسم جي رهائشن کي آباد ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، اڪثر نسلن سان گڏ مٺي پاڻي، ويٽ لينڊ يا زميني ماحولياتي نظام (جهڙوڪ riparian woodland، fossorial ۽ حتي arboreal habitats). انهن جي زندگي جو چڪر عام طور تي آبي لاروا جي طور تي شروع ٿئي ٿو جن کي گلن سان گڏ ٽيڊپولس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، پر ڪجهه نسلن ان کي نظرانداز ڪرڻ لاء رويي جي موافقت ٺاهيا آهن.

== حوالا ==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>m1q564b8i5fr1naidaxpgertg774udj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294664</id>
      <parentid>294663</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:56:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294664</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2560" sha1="ljq9rivyvfjh74dinux810eacgd3m02" xml:space="preserve">'''جل ٿل واسي''' يا '''جل ٿيليا''' (Amphibians)، ٿڌي رت وارا، غير امنيوٽڪ، امنيوٽڪ ٽيٽراپاڊ جي ابتڙ، جنهن ۾ ايمنيٽڪ جھلي هوندي آهي، جهڙوڪ [[ريپٽائل]]، [[پکي]] ۽ [[مماليا]]، چار ٽنگن وارا [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگھيدار جانور]] آھن جيڪي [[درجو (حياتيات)|جماعت]]، امڦيبيا (Amphibia) ٺاھيندا آھن. جل ٿيليا اھڙا جانور آهن جيڪي پنھنجي زندگي پاڻي ۽ خشڪ زمين، ٻن تي گذاريندا آھن. مثال طور: [[ڏيڏر]]، [[ڪمي]]، [[سيلامينڊر Salamandar|سليمينڊر]] وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ، ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;
[[File: Amphibians.png|thumb|جل ٿيليا، ڏيڏر، سليمينڊر، ڪمي]]
'''جل ٿل واسي''' يا '''جل ٿيليا''' (Amphibians)، ٿڌي رت وارا، غير امنيوٽڪ، چار ٽنگن وارا [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگھيدار جانور]] آھن جيڪي [[درجو (حياتيات)|جماعت]]، امفڦيبيا (Amphibia) ٺاھيندا آھن. وسيع معنيٰ ۾ هي هڪ پيرافيليٽڪ گروهه آهي، جن ۾ سڀني ٽيٽراپوڊ سواءِ امنيوٽس (ٽيٽراپاڊ جنهن ۾ ايمنيٽڪ جھلي آهي، جهڙوڪ [[ريپٽائل]]، [[پکي]] ۽ [[مماليا]])، شامل آهن. سڀ موجود جل ٿيلن جو تعلق مونوفيليٽڪ ذيلي ڪلاس ليسامفيبيا سان آهي، جن ۾ ٽن حياتياتي آرڊر آهن: انوويرا (ڏندڪ ۽ ٽاڊز)، يوروڊيلا (سلامندر) ۽ جمنوفيونا (سيسيلين). گهڻو ڪري سيميواٽڪ جي طور تي ترقي ڪئي وئي آهي، جل ٿيلا مختلف قسم جي رهائشن کي آباد ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، اڪثر نسلن سان گڏ مٺي پاڻي، ويٽ لينڊ يا زميني ماحولياتي نظام (جهڙوڪ riparian woodland، fossorial ۽ حتي arboreal habitats). انهن جي زندگي جو چڪر عام طور تي آبي لاروا جي طور تي شروع ٿئي ٿو جن کي گلن سان گڏ ٽيڊپولس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، پر ڪجهه نسلن ان کي نظرانداز ڪرڻ لاء رويي جي موافقت ٺاهيا آهن.

== حوالا ==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>ljq9rivyvfjh74dinux810eacgd3m02</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294665</id>
      <parentid>294664</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:57:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ibne maryam صفحي [[جل ٿل واسي]] کي [[جل ٿيليا]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>294664</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2560" sha1="ljq9rivyvfjh74dinux810eacgd3m02" xml:space="preserve">'''جل ٿل واسي''' يا '''جل ٿيليا''' (Amphibians)، ٿڌي رت وارا، غير امنيوٽڪ، امنيوٽڪ ٽيٽراپاڊ جي ابتڙ، جنهن ۾ ايمنيٽڪ جھلي هوندي آهي، جهڙوڪ [[ريپٽائل]]، [[پکي]] ۽ [[مماليا]]، چار ٽنگن وارا [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگھيدار جانور]] آھن جيڪي [[درجو (حياتيات)|جماعت]]، امڦيبيا (Amphibia) ٺاھيندا آھن. جل ٿيليا اھڙا جانور آهن جيڪي پنھنجي زندگي پاڻي ۽ خشڪ زمين، ٻن تي گذاريندا آھن. مثال طور: [[ڏيڏر]]، [[ڪمي]]، [[سيلامينڊر Salamandar|سليمينڊر]] وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ، ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;
[[File: Amphibians.png|thumb|جل ٿيليا، ڏيڏر، سليمينڊر، ڪمي]]
'''جل ٿل واسي''' يا '''جل ٿيليا''' (Amphibians)، ٿڌي رت وارا، غير امنيوٽڪ، چار ٽنگن وارا [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگھيدار جانور]] آھن جيڪي [[درجو (حياتيات)|جماعت]]، امفڦيبيا (Amphibia) ٺاھيندا آھن. وسيع معنيٰ ۾ هي هڪ پيرافيليٽڪ گروهه آهي، جن ۾ سڀني ٽيٽراپوڊ سواءِ امنيوٽس (ٽيٽراپاڊ جنهن ۾ ايمنيٽڪ جھلي آهي، جهڙوڪ [[ريپٽائل]]، [[پکي]] ۽ [[مماليا]])، شامل آهن. سڀ موجود جل ٿيلن جو تعلق مونوفيليٽڪ ذيلي ڪلاس ليسامفيبيا سان آهي، جن ۾ ٽن حياتياتي آرڊر آهن: انوويرا (ڏندڪ ۽ ٽاڊز)، يوروڊيلا (سلامندر) ۽ جمنوفيونا (سيسيلين). گهڻو ڪري سيميواٽڪ جي طور تي ترقي ڪئي وئي آهي، جل ٿيلا مختلف قسم جي رهائشن کي آباد ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، اڪثر نسلن سان گڏ مٺي پاڻي، ويٽ لينڊ يا زميني ماحولياتي نظام (جهڙوڪ riparian woodland، fossorial ۽ حتي arboreal habitats). انهن جي زندگي جو چڪر عام طور تي آبي لاروا جي طور تي شروع ٿئي ٿو جن کي گلن سان گڏ ٽيڊپولس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، پر ڪجهه نسلن ان کي نظرانداز ڪرڻ لاء رويي جي موافقت ٺاهيا آهن.

== حوالا ==
{{حوالا}}</text>
      <sha1>ljq9rivyvfjh74dinux810eacgd3m02</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294667</id>
      <parentid>294665</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:58:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>294667</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2629" sha1="6m5wl697k4867uixfrq285wape53gdt" xml:space="preserve">'''جل ٿل واسي''' يا '''جل ٿيليا''' (Amphibians)، ٿڌي رت وارا، غير امنيوٽڪ، امنيوٽڪ ٽيٽراپاڊ جي ابتڙ، جنهن ۾ ايمنيٽڪ جھلي هوندي آهي، جهڙوڪ [[ريپٽائل]]، [[پکي]] ۽ [[مماليا]]، چار ٽنگن وارا [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگھيدار جانور]] آھن جيڪي [[درجو (حياتيات)|جماعت]]، امڦيبيا (Amphibia) ٺاھيندا آھن. جل ٿيليا اھڙا جانور آهن جيڪي پنھنجي زندگي پاڻي ۽ خشڪ زمين، ٻن تي گذاريندا آھن. مثال طور: [[ڏيڏر]]، [[ڪمي]]، [[سيلامينڊر Salamandar|سليمينڊر]] وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ، ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;
[[File: Amphibians.png|thumb|جل ٿيليا، ڏيڏر، سليمينڊر، ڪمي]]
'''جل ٿل واسي''' يا '''جل ٿيليا''' (Amphibians)، ٿڌي رت وارا، غير امنيوٽڪ، چار ٽنگن وارا [[ڪرنگهي وارا جانور|ڪرنگھيدار جانور]] آھن جيڪي [[درجو (حياتيات)|جماعت]]، امفڦيبيا (Amphibia) ٺاھيندا آھن. وسيع معنيٰ ۾ هي هڪ پيرافيليٽڪ گروهه آهي، جن ۾ سڀني ٽيٽراپوڊ سواءِ امنيوٽس (ٽيٽراپاڊ جنهن ۾ ايمنيٽڪ جھلي آهي، جهڙوڪ [[ريپٽائل]]، [[پکي]] ۽ [[مماليا]])، شامل آهن. سڀ موجود جل ٿيلن جو تعلق مونوفيليٽڪ ذيلي ڪلاس ليسامفيبيا سان آهي، جن ۾ ٽن حياتياتي آرڊر آهن: انوويرا (ڏندڪ ۽ ٽاڊز)، يوروڊيلا (سلامندر) ۽ جمنوفيونا (سيسيلين). گهڻو ڪري سيميواٽڪ جي طور تي ترقي ڪئي وئي آهي، جل ٿيلا مختلف قسم جي رهائشن کي آباد ڪرڻ لاء موافقت ڪيو آهي، اڪثر نسلن سان گڏ مٺي پاڻي، ويٽ لينڊ يا زميني ماحولياتي نظام (جهڙوڪ riparian woodland، fossorial ۽ حتي arboreal habitats). انهن جي زندگي جو چڪر عام طور تي آبي لاروا جي طور تي شروع ٿئي ٿو جن کي گلن سان گڏ ٽيڊپولس جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، پر ڪجهه نسلن ان کي نظرانداز ڪرڻ لاء رويي جي موافقت ٺاهيا آهن.

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>6m5wl697k4867uixfrq285wape53gdt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ريپٽائل</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72349</id>
    <revision>
      <id>294646</id>
      <parentid>271291</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:55:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294646</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7314" sha1="0d2wjt389tgpeycuashxu5afscbzvio" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|the animal class}}
{{Infobox settlement 
| name = Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
| caption1          = [[Tuatara]]
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          = [[Saltwater crocodile]]
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          = [[Common box turtle]]
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          = [[Ladder snake]]
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ''' (reptiles) اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن. مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;

'''Reptiles''', as commonly defined,&lt;!-- We are not employing the cladistic definition in the common definition of reptile --&gt; are a group of [[tetrapod]]s with an [[ectotherm]]ic ('cold-blooded') [[metabolism]] and [[Amniotic egg|amniotic development]]. Living reptiles comprise four [[Order (biology)|orders]]: Testudines ([[turtle]]s), Crocodilia ([[crocodilia]]ns), [[Squamata]] ([[lizard]]s and [[snake]]s), and [[Rhynchocephalia]] (the [[tuatara]]). As of May 2023, about 12,000 living species of reptiles are listed in the [[Reptile Database]].&lt;ref&gt;{{cite web |title=Reptile Database News |url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html |access-date=2022-05-25 |website=reptile-database.org}}&lt;/ref&gt; The study of the traditional reptile orders, customarily in combination with the study of modern [[amphibian]]s, is called [[herpetology]].

Reptiles have been subject to several conflicting [[Taxonomy|taxonomic]] definitions.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; In [[Linnaean taxonomy]], reptiles are gathered together under the [[Class (biology)|class]] '''Reptilia''' ({{IPAc-en|r|E|p|'|t|I|l|i|ə}} {{respell|rep|TIL|ee|ə}}), which corresponds to common usage. Modern [[Cladistics|cladistic taxonomy]] regards that group as [[Paraphyly|paraphyletic]], since [[Genetics|genetic]] and [[Paleontology|paleontological]] evidence has determined that [[bird]]s (class Aves), as members of [[Dinosauria]], are more closely related to living crocodilians than to other reptiles, and are thus nested among reptiles from an evolutionary perspective. Many cladistic systems therefore redefine Reptilia as a [[clade]] ([[Monophyly|monophyletic]] group) including birds, though the precise definition of this clade varies between authors.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; Others prioritize the clade [[Sauropsida]], which typically refers to all [[amniote]]s more closely related to modern reptiles than to [[mammal]]s.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

The earliest known proto-reptiles originated from the [[Carboniferous]] period, having evolved from advanced [[Reptiliomorpha|reptiliomorph]] tetrapods which became increasingly adapted to life on dry land. The earliest known [[Eureptilia|eureptile]] (&quot;true reptile&quot;) was ''[[Hylonomus]]'', a small and superficially lizard-like animal which lived in [[Nova Scotia]] during the [[Bashkirian]] age of the [[Late Carboniferous]], around {{Ma|318}}.&lt;ref name=M2021/&gt; Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھي وارا جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>0d2wjt389tgpeycuashxu5afscbzvio</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294647</id>
      <parentid>294646</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:56:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7311" sha1="6xfw1unfy10c8f9vu2pqvth59ftkerr" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|the animal class}}
{{Infobox settlement 
| name = Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
| caption1          = [[Tuatara]]
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          = [[Saltwater crocodile]]
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          = [[Common box turtle]]
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          = [[Ladder snake]]
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ''' (reptiles) اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن. مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;

'''Reptiles''', as commonly defined,&lt;!-- We are not employing the cladistic definition in the common definition of reptile --&gt; are a group of [[tetrapod]]s with an [[ectotherm]]ic ('cold-blooded') [[metabolism]] and [[Amniotic egg|amniotic development]]. Living reptiles comprise four [[Order (biology)|orders]]: Testudines ([[turtle]]s), Crocodilia ([[crocodilia]]ns), [[Squamata]] ([[lizard]]s and [[snake]]s), and [[Rhynchocephalia]] (the [[tuatara]]). As of May 2023, about 12,000 living species of reptiles are listed in the [[Reptile Database]].&lt;ref&gt;{{cite web |title=Reptile Database News |url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html |access-date=2022-05-25 |website=reptile-database.org}}&lt;/ref&gt; The study of the traditional reptile orders, customarily in combination with the study of modern [[amphibian]]s, is called [[herpetology]].

Reptiles have been subject to several conflicting [[Taxonomy|taxonomic]] definitions.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; In [[Linnaean taxonomy]], reptiles are gathered together under the [[Class (biology)|class]] '''Reptilia''' ({{IPAc-en|r|E|p|'|t|I|l|i|ə}} {{respell|rep|TIL|ee|ə}}), which corresponds to common usage. Modern [[Cladistics|cladistic taxonomy]] regards that group as [[Paraphyly|paraphyletic]], since [[Genetics|genetic]] and [[Paleontology|paleontological]] evidence has determined that [[bird]]s (class Aves), as members of [[Dinosauria]], are more closely related to living crocodilians than to other reptiles, and are thus nested among reptiles from an evolutionary perspective. Many cladistic systems therefore redefine Reptilia as a [[clade]] ([[Monophyly|monophyletic]] group) including birds, though the precise definition of this clade varies between authors.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; Others prioritize the clade [[Sauropsida]], which typically refers to all [[amniote]]s more closely related to modern reptiles than to [[mammal]]s.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

The earliest known proto-reptiles originated from the [[Carboniferous]] period, having evolved from advanced [[Reptiliomorpha|reptiliomorph]] tetrapods which became increasingly adapted to life on dry land. The earliest known [[Eureptilia|eureptile]] (&quot;true reptile&quot;) was ''[[Hylonomus]]'', a small and superficially lizard-like animal which lived in [[Nova Scotia]] during the [[Bashkirian]] age of the [[Late Carboniferous]], around {{Ma|318}}.&lt;ref name=M2021/&gt; Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگهيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>6xfw1unfy10c8f9vu2pqvth59ftkerr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294648</id>
      <parentid>294647</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:56:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* حوالا */</comment>
      <origin>294648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7311" sha1="ie591j5ttk6sr9tnp9fo3p3ysr1zkkm" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|the animal class}}
{{Infobox settlement 
| name = Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
| caption1          = [[Tuatara]]
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          = [[Saltwater crocodile]]
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          = [[Common box turtle]]
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          = [[Ladder snake]]
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ''' (reptiles) اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن. مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;

'''Reptiles''', as commonly defined,&lt;!-- We are not employing the cladistic definition in the common definition of reptile --&gt; are a group of [[tetrapod]]s with an [[ectotherm]]ic ('cold-blooded') [[metabolism]] and [[Amniotic egg|amniotic development]]. Living reptiles comprise four [[Order (biology)|orders]]: Testudines ([[turtle]]s), Crocodilia ([[crocodilia]]ns), [[Squamata]] ([[lizard]]s and [[snake]]s), and [[Rhynchocephalia]] (the [[tuatara]]). As of May 2023, about 12,000 living species of reptiles are listed in the [[Reptile Database]].&lt;ref&gt;{{cite web |title=Reptile Database News |url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html |access-date=2022-05-25 |website=reptile-database.org}}&lt;/ref&gt; The study of the traditional reptile orders, customarily in combination with the study of modern [[amphibian]]s, is called [[herpetology]].

Reptiles have been subject to several conflicting [[Taxonomy|taxonomic]] definitions.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; In [[Linnaean taxonomy]], reptiles are gathered together under the [[Class (biology)|class]] '''Reptilia''' ({{IPAc-en|r|E|p|'|t|I|l|i|ə}} {{respell|rep|TIL|ee|ə}}), which corresponds to common usage. Modern [[Cladistics|cladistic taxonomy]] regards that group as [[Paraphyly|paraphyletic]], since [[Genetics|genetic]] and [[Paleontology|paleontological]] evidence has determined that [[bird]]s (class Aves), as members of [[Dinosauria]], are more closely related to living crocodilians than to other reptiles, and are thus nested among reptiles from an evolutionary perspective. Many cladistic systems therefore redefine Reptilia as a [[clade]] ([[Monophyly|monophyletic]] group) including birds, though the precise definition of this clade varies between authors.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; Others prioritize the clade [[Sauropsida]], which typically refers to all [[amniote]]s more closely related to modern reptiles than to [[mammal]]s.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

The earliest known proto-reptiles originated from the [[Carboniferous]] period, having evolved from advanced [[Reptiliomorpha|reptiliomorph]] tetrapods which became increasingly adapted to life on dry land. The earliest known [[Eureptilia|eureptile]] (&quot;true reptile&quot;) was ''[[Hylonomus]]'', a small and superficially lizard-like animal which lived in [[Nova Scotia]] during the [[Bashkirian]] age of the [[Late Carboniferous]], around {{Ma|318}}.&lt;ref name=M2021/&gt; Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>ie591j5ttk6sr9tnp9fo3p3ysr1zkkm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294649</id>
      <parentid>294648</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T16:06:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10084" sha1="bnl5ih1sf63r926yfejmbzrusaeiolu" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|the animal class}}
{{Infobox settlement 
| name = Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
| caption1          = [[Tuatara]]
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          = [[Saltwater crocodile]]
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          = [[Common box turtle]]
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          = [[Ladder snake]]
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن. مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt; ريپٽائل، جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ ايڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. جاندار ريپٽائلز چار حڪمن تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائنس (ڪچھا)، ڪرڪوڊيليا (مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (لزارڊ ۽ سانپ)، ۽ رينچوسفياليا (ٽيوٽارا). مئي 2023 تائين، اٽڪل 12,000 جاندار نسلن جا ريپٽاائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن. 

روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، رواجي طور تي جديد ايمفيبين جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هيپيولوجي سڏيو ويندو آهي. ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن. Linnaean Taxonomy ۾، ريپٽيليا ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلاڊسٽڪ ٽئڪسونومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پياليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (ڪلاس ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ جاندار مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا، ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان رينگتن جي وچ ۾ جڙيل آهن. . تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي. ٻيا ڪليڊ Sauropsida کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو ٿلهي جي جانورن جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽيائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي. سڀ کان پھريون ڄاتل پروٽو ريپٽيائل ڪاربنيفرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريٽيليومورف ٽيٽراپڊس مان نڪرندا آھن جيڪي خشڪ زمين تي زندگيءَ لاءِ تيزيءَ سان ٺھندا ويا. سڀ کان پھريون ڄاتل سڃاتل Eureptile (&quot;سچو ريپٽائل&quot;) ھيلوونومس ھيو، ھڪڙو ننڍڙو ۽ سطحي طور تي چرٻي جھڙو جانور، جيڪو نووا اسڪوٽيا ۾ رھندو ھو، بشڪرين دور ۾ ليٽ ڪاربونيفيرس جي دور ۾.

'''Reptiles''', as commonly defined,&lt;!-- We are not employing the cladistic definition in the common definition of reptile --&gt; are a group of [[tetrapod]]s with an [[ectotherm]]ic ('cold-blooded') [[metabolism]] and [[Amniotic egg|amniotic development]]. Living reptiles comprise four [[Order (biology)|orders]]: Testudines ([[turtle]]s), Crocodilia ([[crocodilia]]ns), [[Squamata]] ([[lizard]]s and [[snake]]s), and [[Rhynchocephalia]] (the [[tuatara]]). As of May 2023, about 12,000 living species of reptiles are listed in the [[Reptile Database]].&lt;ref&gt;{{cite web |title=Reptile Database News |url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html |access-date=2022-05-25 |website=reptile-database.org}}&lt;/ref&gt; The study of the traditional reptile orders, customarily in combination with the study of modern [[amphibian]]s, is called [[herpetology]].

Reptiles have been subject to several conflicting [[Taxonomy|taxonomic]] definitions.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; In [[Linnaean taxonomy]], reptiles are gathered together under the [[Class (biology)|class]] '''Reptilia''' ({{IPAc-en|r|E|p|'|t|I|l|i|ə}} {{respell|rep|TIL|ee|ə}}), which corresponds to common usage. Modern [[Cladistics|cladistic taxonomy]] regards that group as [[Paraphyly|paraphyletic]], since [[Genetics|genetic]] and [[Paleontology|paleontological]] evidence has determined that [[bird]]s (class Aves), as members of [[Dinosauria]], are more closely related to living crocodilians than to other reptiles, and are thus nested among reptiles from an evolutionary perspective. Many cladistic systems therefore redefine Reptilia as a [[clade]] ([[Monophyly|monophyletic]] group) including birds, though the precise definition of this clade varies between authors.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; Others prioritize the clade [[Sauropsida]], which typically refers to all [[amniote]]s more closely related to modern reptiles than to [[mammal]]s.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

The earliest known proto-reptiles originated from the [[Carboniferous]] period, having evolved from advanced [[Reptiliomorpha|reptiliomorph]] tetrapods which became increasingly adapted to life on dry land. The earliest known [[Eureptilia|eureptile]] (&quot;true reptile&quot;) was ''[[Hylonomus]]'', a small and superficially lizard-like animal which lived in [[Nova Scotia]] during the [[Bashkirian]] age of the [[Late Carboniferous]], around {{Ma|318}}.&lt;ref name=M2021/&gt; Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>bnl5ih1sf63r926yfejmbzrusaeiolu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294650</id>
      <parentid>294649</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T16:39:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10170" sha1="knzqd7dcnzwvv14b5jn1wljvbnvgody" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|the animal class}}
{{Infobox settlement 
| name = Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
| caption1          = [[Tuatara]]
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          = [[Saltwater crocodile]]
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          = [[Common box turtle]]
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          = [[Ladder snake]]
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;  ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائنس (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] (Amphibians) جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن. لينئي جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي. ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽيائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي. سڀ کان پھريون ڄاتل پروٽو ريپٽيائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪي خشڪ زمين تي زندگيءَ لاءِ تيزيءَ سان ٺھندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھيلوونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور، بشڪئرين دور ۾ نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.

'''Reptiles''', as commonly defined,&lt;!-- We are not employing the cladistic definition in the common definition of reptile --&gt; are a group of [[tetrapod]]s with an [[ectotherm]]ic ('cold-blooded') [[metabolism]] and [[Amniotic egg|amniotic development]]. Living reptiles comprise four [[Order (biology)|orders]]: Testudines ([[turtle]]s), Crocodilia ([[crocodilia]]ns), [[Squamata]] ([[lizard]]s and [[snake]]s), and [[Rhynchocephalia]] (the [[tuatara]]). As of May 2023, about 12,000 living species of reptiles are listed in the [[Reptile Database]]. The study of the traditional reptile orders, customarily in combination with the study of modern [[amphibian]]s, is called [[herpetology]].

Reptiles have been subject to several conflicting [[Taxonomy|taxonomic]] definitions.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; In [[Linnaean taxonomy]], reptiles are gathered together under the [[Class (biology)|class]] '''Reptilia''' ({{IPAc-en|r|E|p|'|t|I|l|i|ə}} {{respell|rep|TIL|ee|ə}}), which corresponds to common usage. Modern [[Cladistics|cladistic taxonomy]] regards that group as [[Paraphyly|paraphyletic]], since [[Genetics|genetic]] and [[Paleontology|paleontological]] evidence has determined that [[bird]]s (class Aves), as members of [[Dinosauria]], are more closely related to living crocodilians than to other reptiles, and are thus nested among reptiles from an evolutionary perspective. Many cladistic systems therefore redefine Reptilia as a [[clade]] ([[Monophyly|monophyletic]] group) including birds, though the precise definition of this clade varies between authors.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; Others prioritize the clade [[Sauropsida]], which typically refers to all [[amniote]]s more closely related to modern reptiles than to [[mammal]]s.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

The earliest known proto-reptiles originated from the [[Carboniferous]] period, having evolved from advanced [[Reptiliomorpha|reptiliomorph]] tetrapods which became increasingly adapted to life on dry land. The earliest known [[Eureptilia|eureptile]] (&quot;true reptile&quot;) was ''[[Hylonomus]]'', a small and superficially lizard-like animal which lived in [[Nova Scotia]] during the [[Bashkirian]] age of the [[Late Carboniferous]], around {{Ma|318}}.&lt;ref name=M2021/&gt; Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>knzqd7dcnzwvv14b5jn1wljvbnvgody</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294651</id>
      <parentid>294650</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T16:54:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8076" sha1="pzueszmqfiqqfig1ceh9h1qu3l1uad1" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|the animal class}}
{{Infobox settlement 
| name = Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
| caption1          = [[Tuatara]]
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          = [[Saltwater crocodile]]
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          = [[Common box turtle]]
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          = [[Ladder snake]]
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;  ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائنس (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 


Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>pzueszmqfiqqfig1ceh9h1qu3l1uad1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294652</id>
      <parentid>294651</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T17:16:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ibne maryam صفحي [[ريڙهيون پائيندڙ]] کي [[ريپٽائل]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>294651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8076" sha1="pzueszmqfiqqfig1ceh9h1qu3l1uad1" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|the animal class}}
{{Infobox settlement 
| name = Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
| caption1          = [[Tuatara]]
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          = [[Saltwater crocodile]]
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          = [[Common box turtle]]
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          = [[Ladder snake]]
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;  ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائنس (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 


Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>pzueszmqfiqqfig1ceh9h1qu3l1uad1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294654</id>
      <parentid>294652</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T17:24:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8142" sha1="p8uhso063shbs2gybbw8x4tmpyw9qo5" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|جانورن جي گروهه }}
{{Infobox settlement
| name = ريڙهيون پائيندڙ جانور &lt;br&gt;Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
|  caption1          = گرگٽ 
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          =  کاري پاڻي جو مگرمڇ
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          =  عام ڪڇئو
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          =  سيڙهي نانگ
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;  ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائنس (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 


Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>p8uhso063shbs2gybbw8x4tmpyw9qo5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294655</id>
      <parentid>294654</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T17:43:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10978" sha1="ljf4gz168cdtkfvp56tlem5b8q57ju6" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|جانورن جي گروهه }}
{{Infobox settlement
| name = ريڙهيون پائيندڙ جانور &lt;br&gt;Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
|  caption1          = گرگٽ 
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          =  کاري پاڻي جو مگرمڇ
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          =  عام ڪڇئو
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          =  سيڙهي نانگ
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;  ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائنس (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 

جينياتي ۽ فوسل ڊيٽا دليل ڏئي ٿو ته ريپٽائل جا ٻه سڀ کان وڏا نسل، آرڪوسورومورفا (مگر، پکي ۽ رشتيدار) ۽ ليپيدوسورومورفا (رڙڪي ۽ رشتيدار)، پارميئن دور ۾ مختلف ٿي ويا. ريپٽائل کان علاوه، ڪيترائي مختلف قسم جا گروهه آهن جيڪي هاڻي ناپيد آهن، ڪجهه حالتن ۾ وڏي پيماني تي ختم ٿيڻ جي واقعن، خاص طور تي، پيليوجين دور (Paleogene) ۾ ڪريٽاسيئش جي ختم ٿيڻ وارو واقعو ٽئروسار، پليسيوسار ۽ سڀني غير ايويئن ڊائنوسارن کي ختم ڪري ڇڏيو، ان سان گڏ ڪيترن ئي قسمن جي ڪروڊائليفارمز ۽ اسڪواٽس (مثال طور، موساسار). جديد غير پکي ريپٽائل سڀني براعظمن ۾ آباد آهن سواء انٽارڪيڪا. Reptiles tetrapod vertebrates آھن، اھي جاندار آھن جن کي يا ته چار عضوا آھن يا، نانگ وانگر، چئن ٽنگن وارن ابن ڏاڏن مان آھن. amphibians جي برعڪس، reptiles وٽ آبي لاروا اسٽيج نه آهي. اڪثر ريپٽائل بيضوي (Oviparous) هوندا آهن، جيتوڻيڪ اسڪوايٽ (squamates) جون ڪيتريون ئي نسلون ويوپيرس (Viviparous) هونديون آهن، جيئن ڪي ناپيد ٿيل آبي ڪلاڊز؛ جنين ماءُ جي اندر ترقي ڪري ٿو، هڪ (غير ٿلهي جانور) پلاسينٽا استعمال ڪرڻ بجاءِ آنڊن جي شيل ۾. Amniotes جي طور تي، ريپٽائل جا آنا حفاظت ۽ نقل و حمل لاءِ جھلين سان گھرا ھوندا آھن، جيڪي انھن کي خشڪ زمين تي پيدا ڪرڻ لاءِ موافقت ڪندا آھن. ڪيتريون ئي جاندار نسلون پنهنجي جنين کي پلاسينٽا جي مختلف شڪلين جي ذريعي کارائيندا آهن جيڪي ٿلهي جي جانورن سان ملن ٿا، جن مان ڪجهه انهن جي ٻچن جي ابتدائي سنڀال فراهم ڪن ٿا. موجوده ريپٽائلس سائيز ۾ هڪ ننڍي گيڪو Sphaerodactylus ariasae کان وٺي 17 ملي ميٽر (0.7 انچ) تائين وڌي سگهي ٿو لوڻ پاڻيءَ جي مگرمچرڊ، Crocodylus porosus، جنهن جي ڊيگهه 6 ميٽر (19.7 فوٽ) کان مٿي ٿي سگهي ٿي ۽ وزن 1,000 ڪلوگرام (1,000 ڪلوگرام) کان مٿي ٿي سگهي ٿو. 2,200 پائونڊ). درجه بندي: ارتقائي تاريخ: مورفولوجي ۽ فزيالوجي: معرفت: دفاعي ميڪانيزم: انسانن سان تعلقات: پڻ ڏسو: خارجي لنڪس:
Genetic and fossil data argues that the two largest lineages of reptiles, [[Archosauromorpha]] (crocodilians, birds, and kin) and [[Lepidosauromorpha]] (lizards, and kin), diverged during the [[Permian]] period.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Ezcurra |first1=M.D. |last2=Scheyer |first2=T.M. |last3=Butler |first3=R.J. |year=2014 |title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=2 |page=e89165 |doi=10.1371/journal.pone.0089165 |doi-access=free |pmc=3937355 |pmid=24586565 |bibcode=2014PLoSO...989165E}}&lt;/ref&gt; In addition to the living reptiles, there are many diverse groups that are now [[extinction|extinct]], in some cases due to [[extinction event|mass extinction events]]. In particular, the [[Cretaceous–Paleogene extinction event]] wiped out the [[pterosaur]]s, [[Plesiosauria|plesiosaurs]], and all non-avian [[dinosaurs]] alongside many species of [[Crocodyliformes|crocodyliforms]] and [[Squamata|squamates]] (e.g., [[mosasaur]]s). Modern non-bird reptiles inhabit all the continents except Antarctica.

Reptiles are tetrapod [[vertebrates]], creatures that either have four limbs or, like snakes, are descended from four-limbed ancestors. Unlike [[amphibian]]s, reptiles do not have an aquatic larval stage. Most reptiles are [[oviparous]], although several species of squamates are [[viviparity|viviparous]], as were some extinct aquatic clades&lt;ref name=S12&gt;{{cite journal |last=Sander |first=P. Martin |year=2012 |title=Reproduction in early amniotes |journal=Science |volume=337 |issue=6096 |pages=806–808 |doi=10.1126/science.1224301 |pmid=22904001 |bibcode=2012Sci...337..806S |s2cid=7041966 }}&lt;/ref&gt;  – the fetus develops within the mother, using a [[Placentation#In lizards and snakes|(non-mammalian) placenta]] rather than contained in an [[eggshell]]. As amniotes, reptile eggs are surrounded by membranes for protection and transport, which adapt them to reproduction on dry land. Many of the viviparous species feed their [[fetus]]es through various forms of placenta analogous to those of [[mammal]]s, with some providing initial care for their hatchlings. [[neontology|Extant]] reptiles range in size from a tiny gecko, ''[[Sphaerodactylus ariasae]]'', which can grow up to {{convert|17|mm|in|1|abbr=on}} to the [[saltwater crocodile]], ''Crocodylus porosus'', which can reach over {{convert|6|m|ft|1|abbr=on}} in length and weigh over {{convert|1000|kg|lb|abbr=on}}.

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb |  | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>ljf4gz168cdtkfvp56tlem5b8q57ju6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294657</id>
      <parentid>294655</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:22:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294657</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9221" sha1="3ps371ok8bjw2hi1gtq56l6anwpfomq" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|جانورن جي گروهه }}
{{Infobox settlement
| name = ريڙهيون پائيندڙ جانور &lt;br&gt;Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
|  caption1          = گرگٽ 
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          =  کاري پاڻي جو مگرمڇ
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          =  عام ڪڇئو
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          =  سيڙهي نانگ
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt;  ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائنس (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 

جينياتي ۽ فوسل ڊيٽا دليل ڏئي ٿو ته ريپٽائل جا ٻه سڀ کان وڏا نسل، آرڪوسورومورفا (مگر، پکي ۽ رشتيدار) ۽ ليپيدوسورومورفا (رڙڪي ۽ رشتيدار)، پارميئن دور ۾ مختلف ٿي ويا.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Ezcurra|first1=M.D.|last2=Scheyer|first2=T.M.|last3=Butler|first3=R.J.|year=2014|title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence|journal=PLOS ONE|volume=9|issue=2|page=e89165|bibcode=2014PLoSO...989165E|doi=10.1371/journal.pone.0089165|pmc=3937355|pmid=24586565|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ريپٽائل کان علاوه، ڪيترائي مختلف قسم جا گروهه آهن جيڪي هاڻي ناپيد آهن، ڪجهه حالتن ۾ وڏي پيماني تي ختم ٿيڻ جي واقعن، خاص طور تي، پيليوجين (Paleogene) دور ۾ ڪريٽاسيئش جي ختم ٿيڻ وارو واقعو، پليسيوسار، ٽئروسار ۽ سڀني غير ايويئن ڊائنوسارن کي، ان سان گڏ ڪيترن ئي قسمن جي ڪروڊائليفارمز ۽ اسڪواٽس (موسوسار) ختم ڪري ڇڏيو. جديد غير پکي ريپٽائل سڀني براعظمن، سواء انٽارڪٽيڪا جي، ۾ آباد آهن.

ريپٽائل ٽيٽراپوڊ ڪرنگھيدار جانور آھن، يعني اھا جانور جنهن جا يا ته چار ٽنگ آھن يا نانگ وانگر، چئن ٽنگن وارن ابن ڏاڏن مان آھن. جل ٿيلن جي برعڪس، ريپٽائل وٽ آبي لاروا اسٽيج نه آهي. اڪثر ريپٽائل بيضوي (Oviparous) هوندا آهن، جيتوڻيڪ اسڪواميٽ (squamates) جون ڪيتريون ئي نسلون ويويپئرس (Viviparous) هونديون آهن ۽ ڪي ناپيد ٿيل آبي ڪلئڊز وانگر، &lt;ref name=&quot;S122&quot;&gt;{{cite journal|last=Sander|first=P. Martin|year=2012|title=Reproduction in early amniotes|journal=Science|volume=337|issue=6096|pages=806–808|bibcode=2012Sci...337..806S|doi=10.1126/science.1224301|pmid=22904001|s2cid=7041966}}&lt;/ref&gt; جنين هڪ غير مماليائي پلاسينٽا استعمال ڪرڻ بجاءِ آنڊن جي شيل ۾، ماءُ جي پيٽ جي اندر ترقي ڪري ٿو. امنيوٽس (Amniotes) جي طور تي، ريپٽائل جا آنا حفاظت ۽ نقل و حمل لاءِ جھلين سان گھريل ھوندا آھن، جيڪي انھن کي خشڪ زمين تي پيدا ڪرڻ لاءِ موافقت ڪندا آھن. ڪيتريون ئي جاندار نسلون پنهنجي جنين کي پلاسينٽا جي مختلف شڪلين جي ذريعي کارائيندا آهن جيڪي مماليا جانورن سان ملن ٿا، جن مان ڪجهه انهن جي ٻچن جي ابتدائي سنڀال فراهم ڪن ٿا. موجوده ريپٽائل سائز ۾ هڪ ننڍي گرگٽ (Sphaerodactylus ariasae)، 17 ملي ميٽر (0.7 انچ) کان وٺي لوڻ پاڻيءَ جي مگرمچرڊ (Crocodylus porosus) تائين وڌي سگهي ٿو، جنهن جي ڊيگهه 6 ميٽر (19.7 فوٽ) کان مٿي ٿي سگهي ٿي ۽ وزن 1,000 ڪلوگرام (2,200 پائونڊ) کان مٿي ٿي سگهي ٿو. 

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ، گيڪو (گرگٽ)]]

== درجه بندي ==

== ارتقائي تاريخ ==

== مورفولوجي ۽ فزيالوجي ==

== ڄاڻ ==

== دفاعي ميڪانيزم ==

== انسانن سان تعلقات ==

== پڻ ڏسو ==

== خارجي لنڪس ==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>3ps371ok8bjw2hi1gtq56l6anwpfomq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294658</id>
      <parentid>294657</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:23:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294658</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9229" sha1="gj8tw23vfyvfyuo53u4zw2sswdea3c8" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|جانورن جي گروهه }}
{{Infobox settlement
| name = ريڙهيون پائيندڙ جانور &lt;br&gt;Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
|  caption1          = گرگٽ 
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          =  کاري پاڻي جو مگرمڇ
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          =  عام ڪڇئو
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          =  سيڙهي نانگ
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt; موجود ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائن (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 

جينياتي ۽ فوسل ڊيٽا دليل ڏئي ٿو ته ريپٽائل جا ٻه سڀ کان وڏا نسل، آرڪوسورومورفا (مگر، پکي ۽ رشتيدار) ۽ ليپيدوسورومورفا (رڙڪي ۽ رشتيدار)، پارميئن دور ۾ مختلف ٿي ويا.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Ezcurra|first1=M.D.|last2=Scheyer|first2=T.M.|last3=Butler|first3=R.J.|year=2014|title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence|journal=PLOS ONE|volume=9|issue=2|page=e89165|bibcode=2014PLoSO...989165E|doi=10.1371/journal.pone.0089165|pmc=3937355|pmid=24586565|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ريپٽائل کان علاوه، ڪيترائي مختلف قسم جا گروهه آهن جيڪي هاڻي ناپيد آهن، ڪجهه حالتن ۾ وڏي پيماني تي ختم ٿيڻ جي واقعن، خاص طور تي، پيليوجين (Paleogene) دور ۾ ڪريٽاسيئش جي ختم ٿيڻ وارو واقعو، پليسيوسار، ٽئروسار ۽ سڀني غير ايويئن ڊائنوسارن کي، ان سان گڏ ڪيترن ئي قسمن جي ڪروڊائليفارمز ۽ اسڪواٽس (موسوسار) ختم ڪري ڇڏيو. جديد غير پکي ريپٽائل سڀني براعظمن، سواء انٽارڪٽيڪا جي، ۾ آباد آهن.

ريپٽائل ٽيٽراپوڊ ڪرنگھيدار جانور آھن، يعني اھا جانور جنهن جا يا ته چار ٽنگ آھن يا نانگ وانگر، چئن ٽنگن وارن ابن ڏاڏن مان آھن. جل ٿيلن جي برعڪس، ريپٽائل وٽ آبي لاروا اسٽيج نه آهي. اڪثر ريپٽائل بيضوي (Oviparous) هوندا آهن، جيتوڻيڪ اسڪواميٽ (squamates) جون ڪيتريون ئي نسلون ويويپئرس (Viviparous) هونديون آهن ۽ ڪي ناپيد ٿيل آبي ڪلئڊز وانگر، &lt;ref name=&quot;S122&quot;&gt;{{cite journal|last=Sander|first=P. Martin|year=2012|title=Reproduction in early amniotes|journal=Science|volume=337|issue=6096|pages=806–808|bibcode=2012Sci...337..806S|doi=10.1126/science.1224301|pmid=22904001|s2cid=7041966}}&lt;/ref&gt; جنين هڪ غير مماليائي پلاسينٽا استعمال ڪرڻ بجاءِ آنڊن جي شيل ۾، ماءُ جي پيٽ جي اندر ترقي ڪري ٿو. امنيوٽس (Amniotes) جي طور تي، ريپٽائل جا آنا حفاظت ۽ نقل و حمل لاءِ جھلين سان گھريل ھوندا آھن، جيڪي انھن کي خشڪ زمين تي پيدا ڪرڻ لاءِ موافقت ڪندا آھن. ڪيتريون ئي جاندار نسلون پنهنجي جنين کي پلاسينٽا جي مختلف شڪلين جي ذريعي کارائيندا آهن جيڪي مماليا جانورن سان ملن ٿا، جن مان ڪجهه انهن جي ٻچن جي ابتدائي سنڀال فراهم ڪن ٿا. موجوده ريپٽائل سائز ۾ هڪ ننڍي گرگٽ (Sphaerodactylus ariasae)، 17 ملي ميٽر (0.7 انچ) کان وٺي لوڻ پاڻيءَ جي مگرمچرڊ (Crocodylus porosus) تائين وڌي سگهي ٿو، جنهن جي ڊيگهه 6 ميٽر (19.7 فوٽ) کان مٿي ٿي سگهي ٿي ۽ وزن 1,000 ڪلوگرام (2,200 پائونڊ) کان مٿي ٿي سگهي ٿو. 

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ، گيڪو (گرگٽ)]]

== درجه بندي ==

== ارتقائي تاريخ ==

== مورفولوجي ۽ فزيالوجي ==

== ڄاڻ ==

== دفاعي ميڪانيزم ==

== انسانن سان تعلقات ==

== پڻ ڏسو ==

== خارجي لنڪس ==

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>gj8tw23vfyvfyuo53u4zw2sswdea3c8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294659</id>
      <parentid>294658</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:25:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* خارجي لنڪس */</comment>
      <origin>294659</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10353" sha1="cfk5eu93gx79rv8uhvk1omd15wy4e9e" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|جانورن جي گروهه }}
{{Infobox settlement
| name = ريڙهيون پائيندڙ جانور &lt;br&gt;Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
|  caption1          = گرگٽ 
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          =  کاري پاڻي جو مگرمڇ
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          =  عام ڪڇئو
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          =  سيڙهي نانگ
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt; موجود ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائن (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 

جينياتي ۽ فوسل ڊيٽا دليل ڏئي ٿو ته ريپٽائل جا ٻه سڀ کان وڏا نسل، آرڪوسورومورفا (مگر، پکي ۽ رشتيدار) ۽ ليپيدوسورومورفا (رڙڪي ۽ رشتيدار)، پارميئن دور ۾ مختلف ٿي ويا.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Ezcurra|first1=M.D.|last2=Scheyer|first2=T.M.|last3=Butler|first3=R.J.|year=2014|title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence|journal=PLOS ONE|volume=9|issue=2|page=e89165|bibcode=2014PLoSO...989165E|doi=10.1371/journal.pone.0089165|pmc=3937355|pmid=24586565|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ريپٽائل کان علاوه، ڪيترائي مختلف قسم جا گروهه آهن جيڪي هاڻي ناپيد آهن، ڪجهه حالتن ۾ وڏي پيماني تي ختم ٿيڻ جي واقعن، خاص طور تي، پيليوجين (Paleogene) دور ۾ ڪريٽاسيئش جي ختم ٿيڻ وارو واقعو، پليسيوسار، ٽئروسار ۽ سڀني غير ايويئن ڊائنوسارن کي، ان سان گڏ ڪيترن ئي قسمن جي ڪروڊائليفارمز ۽ اسڪواٽس (موسوسار) ختم ڪري ڇڏيو. جديد غير پکي ريپٽائل سڀني براعظمن، سواء انٽارڪٽيڪا جي، ۾ آباد آهن.

ريپٽائل ٽيٽراپوڊ ڪرنگھيدار جانور آھن، يعني اھا جانور جنهن جا يا ته چار ٽنگ آھن يا نانگ وانگر، چئن ٽنگن وارن ابن ڏاڏن مان آھن. جل ٿيلن جي برعڪس، ريپٽائل وٽ آبي لاروا اسٽيج نه آهي. اڪثر ريپٽائل بيضوي (Oviparous) هوندا آهن، جيتوڻيڪ اسڪواميٽ (squamates) جون ڪيتريون ئي نسلون ويويپئرس (Viviparous) هونديون آهن ۽ ڪي ناپيد ٿيل آبي ڪلئڊز وانگر، &lt;ref name=&quot;S122&quot;&gt;{{cite journal|last=Sander|first=P. Martin|year=2012|title=Reproduction in early amniotes|journal=Science|volume=337|issue=6096|pages=806–808|bibcode=2012Sci...337..806S|doi=10.1126/science.1224301|pmid=22904001|s2cid=7041966}}&lt;/ref&gt; جنين هڪ غير مماليائي پلاسينٽا استعمال ڪرڻ بجاءِ آنڊن جي شيل ۾، ماءُ جي پيٽ جي اندر ترقي ڪري ٿو. امنيوٽس (Amniotes) جي طور تي، ريپٽائل جا آنا حفاظت ۽ نقل و حمل لاءِ جھلين سان گھريل ھوندا آھن، جيڪي انھن کي خشڪ زمين تي پيدا ڪرڻ لاءِ موافقت ڪندا آھن. ڪيتريون ئي جاندار نسلون پنهنجي جنين کي پلاسينٽا جي مختلف شڪلين جي ذريعي کارائيندا آهن جيڪي مماليا جانورن سان ملن ٿا، جن مان ڪجهه انهن جي ٻچن جي ابتدائي سنڀال فراهم ڪن ٿا. موجوده ريپٽائل سائز ۾ هڪ ننڍي گرگٽ (Sphaerodactylus ariasae)، 17 ملي ميٽر (0.7 انچ) کان وٺي لوڻ پاڻيءَ جي مگرمچرڊ (Crocodylus porosus) تائين وڌي سگهي ٿو، جنهن جي ڊيگهه 6 ميٽر (19.7 فوٽ) کان مٿي ٿي سگهي ٿي ۽ وزن 1,000 ڪلوگرام (2,200 پائونڊ) کان مٿي ٿي سگهي ٿو. 

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ، گيڪو (گرگٽ)]]

== درجه بندي ==

== ارتقائي تاريخ ==

== مورفولوجي ۽ فزيالوجي ==

== ڄاڻ ==

== دفاعي ميڪانيزم ==

== انسانن سان تعلقات ==

== پڻ ڏسو ==

==خارجي لنڪس==
* {{Wikispecies-inline |Reptilia}}
* {{Wikibooks inline |Dichotomous Key |Reptilia}}
* {{Cite EB1911 |wstitle=Reptiles |short=x}}
* {{cite web |title=Reptile phylogeny |series=Herpetology |website=whozoo.org |url=http://www.whozoo.org/herps/herpphylogeny.html }}
* {{cite book |title=Reptile images |website=biodiversitylibrary.org |date=1833 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/23742 }}
* {{cite web |title=Sri Lanka wildlife information database |website=wildreach.com |url=http://www.wildreach.com/reptile/ }}
* {{cite web |title=Biology of the reptilia |website=carlgans.org |url=http://carlgans.org/biology-reptilia-online/ }} — an online full text copy of a 22&amp;nbsp;volume 13,000&amp;nbsp;page summary of the state of reptile research.

{{Chordata}}
{{Early tetrapods|state=autocollapse|A.}}
{{Reptiles}}
{{Taxonbar|from=Q10811}}
{{Authority control}}
{{Portal bar|Reptiles}}

[[Category:Reptiles| ]]
[[Category:Extant Pennsylvanian first appearances]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
&lt;!-- [[Category:Animal classes]] moved to the Latin name (Reptilia) redirect --&gt;
[[Category:Articles containing video clips]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>cfk5eu93gx79rv8uhvk1omd15wy4e9e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294660</id>
      <parentid>294659</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:26:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10082" sha1="lr8xlz9nd9jgjywtgz9xoum2zgvkb5w" xml:space="preserve">{{short description|Group of animals including lepidosaurs, testudines, and archosaurs}}
{{About|جانورن جي گروهه }}
{{Infobox settlement
| name = ريڙهيون پائيندڙ جانور &lt;br&gt;Reptiles
| fossil_range = {{fossil range|Late Carboniferous|Present|ref=&lt;ref name=M2021&gt;{{cite journal|last1=Marjanović|first1=D.|year=2021|title=The Making of Calibration Sausage Exemplified by Recalibrating the Transcriptomic Timetree of Jawed Vertebrates|journal=Frontiers in Genetics|volume=12|at=521693|doi=10.3389/fgene.2021.521693|doi-access=free |pmid=34054911 |pmc=8149952 }}&lt;/ref&gt;}}
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2
| total_width       = 275
| caption_align     = center
| image1            =  TWC Wildlife Centre• Stewart Nimmo • MRD 8910.jpg
|  caption1          = گرگٽ 
| image2            = SaltwaterCrocodile('Maximo').jpg
| caption2          =  کاري پاڻي جو مگرمڇ
| image3            = Florida Box Turtle Digon3.jpg
| caption3          =  عام ڪڇئو
| image4            = Rhinechis scalaris cropped.jpg
| caption4          =  سيڙهي نانگ
| border            = infobox
}}
| taxon = Reptilia
| authority = [[Josephus Nicolaus Laurenti|Laurenti]], 1768
| subdivision_ranks = Extant groups
| subdivision = * [[Lepidosauria]]
** [[Rhynchocephalia]]  {{small|([[tuatara]])}}
** [[Squamata]] {{small|([[lizard]]s and [[snake]]s)}}
*[[Archelosauria]]
** [[Turtle|Testudines]] {{small|(turtles)}}
** [[Archosauria]]
*** [[Crocodilia]]
*** [[Dinosauria]]  {{small|(dinosaurs)}}
**** [[Aves]] {{small|(birds)}}

{{small|See [[#Taxonomy|text]] for extinct groups.}}
| range_map = 
| range_map_caption = Global reptile species distribution
}}
'''ريپٽائل''' يا '''ريڙھيون پائيندڙ جانور''' (reptiles) جيئن عام طور تي بيان ڪيو ويو آهي، ٽيٽراپوڊ جو هڪ گروپ آهن جن ۾ اڪٽوٿرمڪ (ٿڌي رت وارو) ميٽابولزم ۽ امنيٽڪ ڊولپمينٽ آهي. ريپٽائل اھڙا جانور آهن جيڪي زمين تي سرندا يا ان کان ٿورو مٿي حرڪت ڪندا آهن، مثال طور: [[نانگ]]، [[واڳون]]، [[ڪرڙي]]، وغيره.&lt;ref&gt;علم حياتيات، درسي ڪتاب ڪلاس نائون، ڇپائيندڙ: سنڌ ٽيڪسٽ بُڪ بورڊ ڄامشورو، سنڌ.&lt;/ref&gt; موجود ريپٽائل چار [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] تي مشتمل آهن: ٽيسٽوڊائن (ڪڇئا)، ڪرڪوڊيليا ( مگرمچرڊ يا مگرڪوڊيلين)، اسڪواماتا (ڪرڙي ۽ نانگ) ۽ رينچوسفياليا (گرگٽ). مئي 2023ع تائين، اٽڪل 12,000 جاندار [[نوع (حياتيات)|نوعن]] جا ريپٽائل ڊيٽابيس ۾ درج ٿيل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.reptile-database.org/db-info/news.html|title=Reptile Database News|website=reptile-database.org|access-date=2022-05-25}}&lt;/ref&gt; روايتي ريپٽائل آرڊر جو مطالعو، روايتي طور تي، جديد [[جل ٿيلا|جل ٿيلن]] جي مطالعي سان ميلاپ ۾، هرپئٽولوجي سڏيو ويندو آهي.  

ريپٽائل ڪيترن ئي متضاد ٽيڪسونومڪ وصفن جي تابع ڪيا ويا آهن.&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; [[ڪارل لينئي|لينئي]] جي ٽئڪسانومي ۾ ريپٽائل ڪلاس ريپٽيليا جي تحت گڏ ڪيا ويا آهن، جيڪي عام استعمال سان ملن ٿا. جديد ڪلئڊسٽڪ ٽئڪسانومي ان گروهه کي پيرافائليٽڪ سمجهي ٿي، ڇاڪاڻ ته جينياتي ۽ پيليونٽولوجيڪل ثبوتن اهو طئي ڪيو آهي ته پکي (جماعت: ايويز)، ڊائناسوريا جي ميمبرن جي حيثيت ۾، ٻين ريپٽائلن جي ڀيٽ ۾ مگرمچرڊن سان وڌيڪ ويجها تعلق رکن ٿا ۽ اهڙيءَ طرح ارتقائي نقطه نظر کان ريپٽائل جي وچ ۾ جڙيل آهن، تنهن ڪري ڪيترائي ڪليڊسٽڪ سسٽم ريپٽيليا کي هڪ ڪليڊ (مونوفيليٽڪ گروپ) جي طور تي ٻيهر بيان ڪن ٿا جن ۾ پکي شامل آهن، جيتوڻيڪ هن ڪليڊ جي صحيح وصف ليکڪن جي وچ ۾ مختلف آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;modestoanderson2004&quot; /&gt; ٻيا ڪليڊ ساروپسيڊا (Sauropsida) کي ترجيح ڏين ٿا، جيڪو عام طور تي سڀني امنيٽس ڏانهن اشارو ڪري ٿو جيڪو [[مماليا|مئمل]] جي ڀيٽ ۾ جديد ريپٽائل سان وڌيڪ ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref name=&quot;Gauthier-1994-Prothero-Schoch&quot; /&gt;

سڀ کان پھريان ڄاتل پروٽو ريپٽائل ڪاربانيفئرس دور مان پيدا ٿيا، جيڪي ترقي يافته ريپيٽيليومورف ٽيٽراپوڊ مان نڪرندا آھن جيڪا خشڪ زمين تي زندگي کي تيزي اختيار ڪندا ويا. سڀ کان پھريون سڃاتل &quot;سچو ريپٽائل&quot; (Eureptile) ھائلونومس، ھڪ ننڍڙو ۽ چرٻي جھڙو جانور، ھيو جيڪو آخري ڪاربانيفئرس دور جي بشڪئرين دور (تقريبن 318 ملين سال اڳ) نووا اسڪوٽيا، ڪينيڊا ۾ رھندو ھو.&lt;ref name=&quot;M2021&quot; /&gt; 

جينياتي ۽ فوسل ڊيٽا دليل ڏئي ٿو ته ريپٽائل جا ٻه سڀ کان وڏا نسل، آرڪوسورومورفا (مگر، پکي ۽ رشتيدار) ۽ ليپيدوسورومورفا (رڙڪي ۽ رشتيدار)، پارميئن دور ۾ مختلف ٿي ويا.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Ezcurra|first1=M.D.|last2=Scheyer|first2=T.M.|last3=Butler|first3=R.J.|year=2014|title=The origin and early evolution of Sauria: Reassessing the Permian saurian fossil record and the timing of the crocodile-lizard divergence|journal=PLOS ONE|volume=9|issue=2|page=e89165|bibcode=2014PLoSO...989165E|doi=10.1371/journal.pone.0089165|pmc=3937355|pmid=24586565|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ريپٽائل کان علاوه، ڪيترائي مختلف قسم جا گروهه آهن جيڪي هاڻي ناپيد آهن، ڪجهه حالتن ۾ وڏي پيماني تي ختم ٿيڻ جي واقعن، خاص طور تي، پيليوجين (Paleogene) دور ۾ ڪريٽاسيئش جي ختم ٿيڻ وارو واقعو، پليسيوسار، ٽئروسار ۽ سڀني غير ايويئن ڊائنوسارن کي، ان سان گڏ ڪيترن ئي قسمن جي ڪروڊائليفارمز ۽ اسڪواٽس (موسوسار) ختم ڪري ڇڏيو. جديد غير پکي ريپٽائل سڀني براعظمن، سواء انٽارڪٽيڪا جي، ۾ آباد آهن.

ريپٽائل ٽيٽراپوڊ ڪرنگھيدار جانور آھن، يعني اھا جانور جنهن جا يا ته چار ٽنگ آھن يا نانگ وانگر، چئن ٽنگن وارن ابن ڏاڏن مان آھن. جل ٿيلن جي برعڪس، ريپٽائل وٽ آبي لاروا اسٽيج نه آهي. اڪثر ريپٽائل بيضوي (Oviparous) هوندا آهن، جيتوڻيڪ اسڪواميٽ (squamates) جون ڪيتريون ئي نسلون ويويپئرس (Viviparous) هونديون آهن ۽ ڪي ناپيد ٿيل آبي ڪلئڊز وانگر، &lt;ref name=&quot;S122&quot;&gt;{{cite journal|last=Sander|first=P. Martin|year=2012|title=Reproduction in early amniotes|journal=Science|volume=337|issue=6096|pages=806–808|bibcode=2012Sci...337..806S|doi=10.1126/science.1224301|pmid=22904001|s2cid=7041966}}&lt;/ref&gt; جنين هڪ غير مماليائي پلاسينٽا استعمال ڪرڻ بجاءِ آنڊن جي شيل ۾، ماءُ جي پيٽ جي اندر ترقي ڪري ٿو. امنيوٽس (Amniotes) جي طور تي، ريپٽائل جا آنا حفاظت ۽ نقل و حمل لاءِ جھلين سان گھريل ھوندا آھن، جيڪي انھن کي خشڪ زمين تي پيدا ڪرڻ لاءِ موافقت ڪندا آھن. ڪيتريون ئي جاندار نسلون پنهنجي جنين کي پلاسينٽا جي مختلف شڪلين جي ذريعي کارائيندا آهن جيڪي مماليا جانورن سان ملن ٿا، جن مان ڪجهه انهن جي ٻچن جي ابتدائي سنڀال فراهم ڪن ٿا. موجوده ريپٽائل سائز ۾ هڪ ننڍي گرگٽ (Sphaerodactylus ariasae)، 17 ملي ميٽر (0.7 انچ) کان وٺي لوڻ پاڻيءَ جي مگرمچرڊ (Crocodylus porosus) تائين وڌي سگهي ٿو، جنهن جي ڊيگهه 6 ميٽر (19.7 فوٽ) کان مٿي ٿي سگهي ٿي ۽ وزن 1,000 ڪلوگرام (2,200 پائونڊ) کان مٿي ٿي سگهي ٿو. 

[[File:Smaug_giganteus_head.jpg | thumb | left | ھڪ ريڙھيون پائيندڙ، گيڪو (گرگٽ)]]

== درجه بندي ==

== ارتقائي تاريخ ==

== مورفولوجي ۽ فزيالوجي ==

== ڄاڻ ==

== دفاعي ميڪانيزم ==

== انسانن سان تعلقات ==

== پڻ ڏسو ==

==خارجي لنڪس==
* {{cite web |title=Reptile phylogeny |series=Herpetology |website=whozoo.org |url=http://www.whozoo.org/herps/herpphylogeny.html }}
* {{cite book |title=Reptile images |website=biodiversitylibrary.org |date=1833 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/23742 }}
* {{cite web |title=Sri Lanka wildlife information database |website=wildreach.com |url=http://www.wildreach.com/reptile/ }}
* {{cite web |title=Biology of the reptilia |website=carlgans.org |url=http://carlgans.org/biology-reptilia-online/ }} — an online full text copy of a 22&amp;nbsp;volume 13,000&amp;nbsp;page summary of the state of reptile research.
{{Authority control}}
{{Portal bar|Reptiles}}

[[Category:Reptiles| ]]
[[Category:Extant Pennsylvanian first appearances]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
&lt;!-- [[Category:Animal classes]] moved to the Latin name (Reptilia) redirect --&gt;==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]
[[زمرو:ريڙهيون پائيندڙ جانور]]</text>
      <sha1>lr8xlz9nd9jgjywtgz9xoum2zgvkb5w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>حيوانيات</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76525</id>
    <revision>
      <id>294680</id>
      <parentid>294298</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:13:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullah1601</username>
        <id>18012</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294680</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48238" sha1="8cx80opy0dykiqvc8oiut341vz8l1sa" xml:space="preserve">[[File:Drosophila-melanogaster-Nauener-Stadtwald-03-VII-2007-12.jpg|250px|thumb|''[[Drosophila melanogaster]]'', commonly used as a [[model organism]]]]
'''حيوانيات''' (Zoology) جانورن جو سائنسي مطالعو آهي يعني اها سائنس جنهن ۾ جانورن جو اڀياس ڪيو وڃي. هن جي مطالعي ۾ سڀني جانورن جي نسلون، ٻنهي ناپيد ۽ موجود، جي جوڙجڪ، ايمبريولوجي، ٽيڪسونومي، عادتون ۽ تقسيم ۽ ڪيئن اهي انهن جي ماحولياتي نظام سان لهه وچڙ ڪن ٿا، شامل آهن. حيوانيات حياتيات جي بنيادي شاخن مان هڪ آهي. ھیي اصطلاح قديم يوناني لفظن &quot;ζῷον&quot;
(زائیوس: جانور) ۽ &quot;λόγος&quot; (لوگوس: علم، مطالعو) مان نڪتل آهي. اها [[حياتيات]] جي ٻن بنيادي شاخن [[نباتيات|نباتاتيات]] ۽ حيوانيات مان هڪ آهي.

جيتوڻيڪ انسان هميشه پنهنجي آس پاس جي جانورن جي قدرتي تاريخ ۾ دلچسپي ورتي آهي، ۽ هن علم کي استعمال ڪندي ڪجهه خاص نسلن کي پالڻ لاءِ استعمال ڪيو، پر حیوانیات جو باضابطه مطالعو چئي سگهجي ٿو ته ارسطو کان شروع ٿيو هو. هن جانورن کي جاندارن جي طور تي ڏٺو، انهن جي ساخت ۽ ترقي جو اڀياس ڪيو ۽ انهن جي ماحول ۽ انهن جي حصن جي ڪم کي انهن جي موافقت تي غور ڪيو. جديد حیوانیات جي شروعات ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾ ٿي، جنهن ۾ ڪارل لينيئس، انتوني وان ليوين هوڪ، رابرٽ هوڪ، چارلس ڊارون، گريگور مينڊل ۽ ٻيا ڪيترائي شامل هئا. جانورن جو مطالعو گهڻو ڪري فارم شڪلن ۽ افعال، موافقت، گروپن جي وچ ۾ لاڳاپن، رويي ۽ ماحوليات سان معاملو ڪرڻ لاء ترقي ڪئي آهي. حيوانيات کي تيزيءَ سان مختلف شعبن، جهڙوڪ ٽيڪسونامي، فزيالوجي، حياتياتي ڪيميا ۽ ارتقا ۾ ورهايو ويو آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪريڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي جي ساخت جي دريافت سان، ماليڪيولر بائيولاجي جو شعبو کوليو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ خلیي (cell) جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينيات ۾ ترقي ڪئي وئي.
==تاريخ==
[[File:Gessner Conrad 1516-1565.jpg|thumb|left|&lt;small&gt;ڪانراڊ گيسنر (1516ع-1565ع). هن جي  هسٽوريا اينيمليم (Historiae animalium) کي جديد حیوانیات جي شروعات سمجهيو وڃي ٿو.&lt;/small&gt;]]

حیوانیات جي تاريخ قديم کان جديد دور تائين جانورن جي ڪنگڊم جي مطالعي کي ڳولي ٿو. پراگيتانگ ماڻهن کي پنهنجي ماحول ۾ جانورن ۽ ٻوٽن جو مطالعو ڪرڻ جي ضرورت هئي ته جيئن انهن جي استحصال ڪري ۽ زندهه رهي. 15,000 سال پراڻي فرانس ۾ غار جي نقاشي ۽ مجسما بائيسن، گھوڙا ۽ هرن کي احتياط سان پيش ڪيل تفصيل سان ڏيکارين ٿا. دنيا جي ٻين حصن مان گهڻو ڪري جانورن جو شڪار کاڌو ۽ وحشي جانور ساڳيون تصويرون ظاهر ڪيون ويون آهن.&lt;ref name=&quot;Fellowes20202&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|title=30-Second Zoology: The 50 most fundamental categories and concepts from the study of animal life|author=Mark Fellowes|publisher=Ivy Press|year=2020|isbn=978-0-7112-5465-7|access-date=2021-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073743/https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

نیولٿڪ انقلاب، جيڪو جانورن جي پالڻ سان منسوب ڪيو ويو آهي، سڄي قديم دور ۾ جاري رهيو. جهنگلي جيوت جي قديم علم کي ويجھي اوڀر، ميسوپوٽيميا ۽ مصر ۾ جهنگلي ۽ گهريلو جانورن جي حقيقي تصويرن سان واضع ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ پالڻ جا طريقا ۽ ٽيڪنڪ، شڪار ۽ مڇي مارڻ شامل آهن. لکڻ جي ايجاد مصري ھائروگلائفڪس ۾ جانورن جي موجودگي جي زولوجي ۾ ظاهر ٿئي ٿي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|title=Egyptian Hieroglyphic Dictionary: Introduction|author=[[E. A. Wallis Budge]]|year=1920|publisher=John Murray|archive-url=https://web.archive.org/web/20210721132433/https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|archive-date=2021-07-21|accessdate=10 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

جيتوڻيڪ حیوانیات جو تصور هڪ واحد مربوط فيلڊ جي طور تي گهڻو پوءِ پيدا ٿيو، پر زولاجيڪل سائنسز قدرتي تاريخ مان اڀري آڳاٽي گريڪو۔رومن دنيا ۾ ارسطو ۽ گيلن جي حياتياتي ڪمن تائين پهچن ٿيون. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو جانورن کي جاندارن جي حيثيت ۾ ڏٺو، انهن جي ساخت، ترقي ۽ اهم واقعن جو مطالعو ڪيو. هن انهن کي ٻن گروپن ۾ ورهايو: رت سان گڏ جانور، ورٽيبرٽس ۽ رت کان سواءِ جانور، انورٽيبرٽس. هن ليسبوس تي ٻه سال گذاريا ۽ جانورن ۽ ٻوٽن جو مشاهدو  بيان ڪيو، مختلف جاندارن جي موافقت ۽ انهن جي حصن جي ڪم تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|title-link=Aristotle's Lagoon|last=Leroi|first=Armand Marie|date=2015|publisher=Bloomsbury|isbn=978-1-4088-3622-4|pages=135–136|author-link=Armand Marie Leroi}}&lt;/ref&gt; چار سؤ سالن کان پوءِ رومي طبيب گيلن جانورن جي اناٽومي ۽ مختلف حصن جي ڪم جو مطالعو ڪرڻ لاءِ جانورن کي جدا ڪيو، ڇاڪاڻ ته ان وقت انساني لاشن کي ڌار ڪرڻ تي پابندي هئي. ان جي نتيجي ۾ هن جا ڪجهه نتيجا غلط ثابت ٿيا، پر ڪيترين ئي صدين تائين هن جي ڪنهن به نظريي کي چيلينج ڪرڻ غير شرعي سمجهيو ويندو هو، تنهنڪري اناتومي جي مطالعي کي روڪيو ويو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=|title=Medecine's 10 Greatest Discoveries|last1=Friedman|first1=Meyer|last2=Friedland|first2=Gerald W.|publisher=Yale University Press|year=1998|isbn=0-300-07598-7|page=2}}&lt;/ref&gt;

پوئين ڪلاسيڪل دور ۾، وچ اوڀر جي سائنس ۽ طب دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ترقي يافته هئي، جنهن ۾ قديم يونان، روم، ميسوپوٽيميا ۽ فارس جي تصورن سان گڏوگڏ ايوورڊا جي قديم هندستاني روايت کي به شامل ڪيو ويو، جڏهن ته ڪيتريون ئي واڌايون ۽ جدتون ڪيون ويون.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Bayrakdar|first=Mehmet|year=1986|title=Al-Jahiz and the rise of biological evolution|journal=Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi|publisher=[[Ankara University]]|volume=27|issue=1|pages=307–315|doi=10.1501/Ilhfak_0000000674|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 13ھین صدي عيسويء ۾، البرٽس مئگنس ارسطو جي سڀني ڪمن جا تبصرا ۽ پيرافراس تيار ڪيا؛ هن جي ڪتابن جهڙوڪ نباتات، حيوانات ۽ معدنيات جي عنوانن تي قديم ذريعن کان معلومات شامل هئي، پر هن جي پنهنجي تحقيقات جا نتيجا پڻ شامل هئا. هن جو عام رويو حيرت انگيز طور تي جديد هو ۽ هن لکيو ته، ”ڇاڪاڻ ته قدرتي سائنس جو اهو ڪم آهي نه رڳو ان ڳالهه کي قبول ڪرڻ جيڪو اسان کي ٻڌايو وڃي پر قدرتي شين جي سببن جي جاچ ڪرڻ آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/308059821ALBERTUSMAGNUSTheBookOfMinerals|title=Book of Minerals|last=Wyckoff|first=Dorothy|publisher=Clarendon Press|year=1967|location=Oxford|pages=Preface}}&lt;/ref&gt; هڪ ابتدائي علمبردار ڪانراڊ گيسنر هو، جنهن جي 4,500 صفحن تي مشتمل جانورن جو يادگار انسائيڪلوپيڊيا، هسٽوريا اينيمليم، چار جلدن ۾ 1551ع ء 1558ع درمیان شايع ٿيو.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.strangescience.net/gesner.htm|title=Conrad Gesner|last1=Scott|first1=Michon|date=26 March 2017|website=Strange Science: The rocky road to modern paleontology and biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20210616080201/https://www.strangescience.net/gesner.htm|archive-date=2021-06-16|access-date=27 September 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

يورپ ۾، گيلن جو اناتومي تي ڪم 16ھین صدي عيسويء تائين وڏي حد تائين بي مثال ۽ غير چيلنج رهيو.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532|title=Thinking about Life: The History and Philosophy of Biology and Other Sciences|author1=Agutter, Paul S.|author2=Wheatley, Denys N.|publisher=Springer|year=2008|isbn=978-1-4020-8865-0|page=[https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532/page/n56 43]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite book|title=On Animals: A Medieval Summa Zoologica|author=Saint Albertus Magnus|publisher=Johns Hopkins University Press|year=1999|isbn=0-8018-4823-7}}&lt;/ref&gt;ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾، يورپ ۾ تجزياتي دلچسپي ۽ ڪيترن ئي ناول جاندارن جي دريافت جي ذريعي، زولوجڪ سوچ ۾ انقلاب آيو. هن تحريڪ ۾ نمايان هئا اينڊرياس ويساليئس ۽ وليم هاروي، جن طبعيات ۾ تجربا ۽ محتاط مشاهدو ڪيو ۽ فطرت جا ماهر جيئن ته ڪارل لينيئس، جين بيپٽيسٽ لامارڪ، ۽ بوفون جن زندگيءَ جي تنوع ۽ فوسل رڪارڊ کي درجي بندي ڪرڻ شروع ڪيو، گڏوگڏ جاندارن جي ترقي ۽ رويي جو مطالعو. انتونی وان ليوين هوڪ خوردبيني ۾ اڳڀرو ڪم ڪيو ۽ سيل جي نظريي جي بنياد تي، مائڪروآرگنزم جي اڳوڻي نامعلوم دنيا کي ظاهر ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=A History of the Life Sciences, Revised and Expanded|author=Magner, Lois N.|publisher=CRC Press|year=2002|isbn=0-8247-0824-5|pages=133–144}}&lt;/ref&gt; وان ليوين هوڪ جي مشاهدي جي تصديق ڪئي وئي؛ سڀئي جاندار هڪ يا وڌيڪ سيلن مان ٺهيل هئا ۽ خود بخود پيدا نه ٿي سگهيا. رابرٽ هوڪ سيل جي نظريي زندگيءَ جي بنيادي بنيادن تي هڪ نئون نقشو پيش ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Genesis: The Evolution of Biology|author=Jan Sapp|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-515619-6|chapter=Chapter 7|chapter-url=https://archive.org/details/genesisevolution00sapp}}&lt;/ref&gt;

18هين، 19هين ۽ 20هين صديءَ ۾ اڳي ئي فطرت پرستن جي دائري ۾ رهي، زولوجي هڪ وڌندڙ پروفيشنل سائنسي نظم بڻجي ويو. ايڪسپلورر-نيچرلسٽ جهڙوڪ اليگزينڊر وون همبولٽ جاندارن ۽ انهن جي ماحول جي وچ ۾ رابطي جي تحقيق ڪئي، ۽ طريقن سان اهو تعلق جغرافيائي تي منحصر آهي، جيوگرافي، ماحوليات ۽ اخلاقيات جو بنياد رکي ٿو. فطرت پرستن ضروريات کي رد ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ختم ٿيڻ جي اهميت ۽ نسلن جي تبديليءَ تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Biology in the Nineteenth Century|author=William Coleman|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=0-521-29293-X|chapter=Chapter 2}}&lt;/ref&gt;

اهي ترقيون، ۽ گڏوگڏ ايمبريولوجي ۽ پيليٽولوجي جا نتيجا، سال 1859ع ۾ چارلس ڊارون جي نظريي جي ارتقا ۾ قدرتي چونڊ جي ذريعي گڏ ڪيا ويا؛ ان ۾ ڊارون نامياتي ارتقا جي نظريي کي نئين بنياد تي رکيو، ان عمل جي وضاحت ڪندي جن جي ذريعي اهو ٿي سگهي ٿو، ۽ مشاهداتي ثبوت مهيا ڪري ٿو ته هن ائين ڪيو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17|title=Why Evolution is True|author=Coyne, Jerry A.|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-923084-6|location=Oxford|page=[https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17 17]}}&lt;/ref&gt; ڊارون جي نظريي کي سائنسي برادريءَ تيزي سان قبول ڪيو ويو ۽ جلد ئي حياتيات جي تيزيءَ سان ترقي ڪندڙ سائنس جو مرڪزي محور بڻجي ويو. جديد جينياتيات جو بنياد 1865ع ۾ مٽر تي گريگور مينڊل جي ڪم سان شروع ٿيو، جيتوڻيڪ ان وقت سندس ڪم جي اهميت جو احساس نه ڪيو ويو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/monkingardenlost00heni|title=The Monk in the Garden : The Lost and Found Genius of Gregor Mendel, the Father of Modern Genetics|last=Henig|first=Robin Marantz|publisher=Houghton Mifflin|year=2009|isbn=978-0-395-97765-1}}&lt;/ref&gt;

ڊارون مورفولوجي ۽ فزيالوجي کي هڪ نئين هدايت ڏني، انهن کي هڪ عام حياتياتي نظريي ۾ متحد ڪندي: نامياتي ارتقاء جو نظريو. نتيجو اهو هو ته جانورن جي درجه بندي کي نسلي بنيادن تي بحال ڪيو ويو، جانورن جي ترقي جي تازي تحقيق، ۽ انهن جي جينياتي رشتن کي طئي ڪرڻ جي شروعاتي ڪوششون. 19 صدي جي آخر ۾ خود بخود نسل جي زوال ۽ بيماري جي جراثيم جي نظريي جو عروج ڏٺو، جيتوڻيڪ وراثت جو ميڪانيزم هڪ راز رهيو. 20 صدي جي شروعات ۾، مينڊل جي ڪم جي ٻيهر دريافت جينياتيات جي تيزيء سان ترقي ڪئي.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28|title=Science and Creationism: a view from the National Academy of Sciences|publisher=The National Academy of Sciences|year=1999|isbn=-0-309-06406-6|edition=Second|location=Washington, DC|page=[https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28 28]|chapter=Appendix: Frequently Asked Questions|format=php|ref=NAS|access-date=September 24, 2009|chapter-url=http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=6024&amp;page=27#p200064869970027001}}&lt;/ref&gt;

سيل جي حياتيات ۾ تحقيق ٻين شعبن، جهڙوڪ جينيات، بايو ڪيمسٽري، طبي مائڪرو بائيولاجي، امونالوجي، ۽ سائٽو ڪيمسٽري سان ڳنڍيل آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪرڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي ماليڪيول جي ٻٽي هلڪي جوڙجڪ جي عزم سان، سالماتي حياتيات جو دائرو کوليو ويو، &lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=WATSON JD, CRICK FH|date=April 1953|title=Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid|url=|journal=Nature|volume=171|issue=4356|pages=737–8|doi=10.1038/171737a0|pmid=13054692}}&lt;/ref&gt; جنهن جي نتيجي ۾ سيل جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينياتيات ۾ ترقي ٿي. سسٽماتياتيات جو مطالعو تبديل ٿي ويو جيئن ڊي اين اي جي ترتيب مختلف جاندارن جي وچ ۾ لاڳاپي جي درجي کي واضح ڪيو.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|access-date=10 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==دائرو==
زولوجي سائنس جي شاخ آهي جيڪا جانورن سان لاڳاپيل آهي. هڪ نوع (species) کي جاندارن جي سڀ کان وڏي گروهه طور بيان ڪري سگهجي ٿو جنهن ۾ مناسب جنس جا ٻه فرد زرخيز اولاد پيدا ڪري سگهن ٿا؛ اٽڪل 1.5 ملين جانورن جون نوعون بيان ڪيون ويون آهن ۽ اندازو لڳايو ويو آهي ته 8 ملين جانورن جون نوعون موجود هجن. ابتدائي ضرورت اها هئي ته جاندارن کي سڃاڻڻ ۽ انهن کي انهن جي خاصيتن، فرقن ۽ رشتن جي مطابق گروپ ڪيو وڃي ۽ اهو ئي ٽيڪنومسٽ جو شعبو آهي. اصل ۾ اهو سوچيو ويندو هو ته نسل بدلائي نه سگهيا آهن، پر ڊارون جي ارتقا جي نظريي جي اچڻ سان، ڪلاڊسٽڪس جو ميدان وجود ۾ آيو، جنهن ۾ مختلف گروهن يا ڪليڊس جي وچ ۾ لاڳاپن جو مطالعو ڪيو ويو. سسٽماتڪس جاندار فارمن جي تنوع جو مطالعو آهي، هڪ گروهه جي ارتقائي تاريخ کي ان جي فائيولوجني طور سڃاتو وڃي ٿو، ۽ ڪليڊس جي وچ ۾ تعلق کي ڪليڊگرام ۾ ڊرائگرام طور ڏيکاري سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪو ماڻهو جيڪو جانورن جو سائنسي مطالعو ڪيو هوندو تاريخي طور تي پاڻ کي زولوجسٽ جي طور تي بيان ڪيو هوندو، اهو اصطلاح انهن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جيڪي، ٻين سان گڏ پاڻ کي خاص طور تي فزيالوجسٽ، ارتقائي حياتيات، ماحوليات، فارماسولوجسٽ, اينڊوڪرينولاجسٽ يا پيرا سائيٽولاجسٽ جي طور تي بيان ڪن ٿا,  انفرادي جانورن سان معاملو ڪندا آهن.

== علم حیوانیات جون شاخون ==
جيتوڻيڪ جانورن جي زندگيءَ جو مطالعو قديم آهي، پر ان جو سائنسي اوتار نسبتاً جديد آهي. اهو 19 صدي جي شروعات ۾ قدرتي تاريخ کان حياتيات ڏانهن منتقلي جو آئينو آهي. هنٽر ​​۽ ڪوويئر کان وٺي، تقابلي انسائيڪلوپيڊيا مطالعو مورفوگرافي, زولوجيڪل تحقيق جي جديد علائقن کي شڪل ڏيڻ: اناتومي، فزيالوجي، هسٽولوجي، ايمبريولوجي، ٽيراٽولوجي ۽ ايٿولوجي سان جڙيل آهي. &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|title=zoology|encyclopedia=Encyclopedia Britannica|access-date=2017-09-13|language=en|archive-date=2017-09-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20170913185844/https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جديد علم حیوانیات پهريون ڀيرو جرمن ۽ برطانوي يونيورسٽين ۾ پيدا ٿيو. برطانيه ۾، ٿامس هينري هڪسلي هڪ ممتاز شخصيت هو. هن جا خيال جانورن جي مورفولوجي تي مرڪوز هئا. ڪيترائي کيس 19 صديءَ جي پوئين اڌ جو سڀ کان وڏو تقابلي اناتومسٽ سمجهن ٿا. هنٽر ​​وانگر، هن جا ڪورس, صرف ليڪچرن جي اڳئين شڪل جي ابتڙ, ليڪچرن, عملي ڪلاسن ۽ ليبارٽري تي مشتمل هئا.

=== درجه بندي ===
علم حیوانیات ۾ سائنسي درجه بندي، هڪ طريقو آهي جنهن جي ذريعي زولوجسٽ گروپ ۽ درجه بندي حياتياتي قسم، جهڙوڪ جينس يا نسلن جي مطابق ڪن ٿا. حياتياتي درجه بندي سائنسي درجي بندي جو هڪ روپ آهي. جديد حياتياتي درجه بندي جي جڙ [[ڪارل لينئي]] جي ڪم ۾ آهي، جنهن گڏيل جسماني خاصيتن جي مطابق نسلن کي گروپ ڪيو. انهن گروهن کي بعد ۾ نظر ثاني ڪئي وئي آهي ته جيئن ڊارونين جي اصولن جي گڏيل نسل سان مطابقت بهتر ٿي سگهي. ماليڪيولر phylogenetics، جيڪو ڊيٽا جي طور تي نيوڪليڪ ايسڊ جي ترتيب کي استعمال ڪري ٿو، ڪيترن ئي تازن ترميمن کي هلائي چڪو آهي ۽ ممڪن آهي ته اهو جاري رهندو. حياتياتي درجي بندي جو تعلق زولاجيڪل سسٽماتڪس جي سائنس سان آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|access-date=12 April 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;[[File:Linnaeus - Regnum Animale (1735).png|thumb|لينئي جو جانورن جي ڪنگڊم جو ٽيبل سسٽما نيچرائي (''[[Systema Naturae]])'' جي پهرين ايڊيشن مان (1735)]]

ڪيترائي سائنسدان هاڻي پنج ڪنگڊم واري نظام کي پراڻي سمجهن ٿا. جديد متبادل درجه بندي سسٽم عام طور تي ٽن ڊومين سسٽم سان شروع ٿئي ٿو: آرڪيا (اصل ۾ آرڪيبيڪيريا)؛ بيڪٽيريا (اصل ۾ Eubacteria)؛ يوڪريوٽا (جنهن ۾ پروٽسٽ، فنگس، ٻوٽا ۽ جانور شامل آهن).&lt;ref name=&quot;domain2&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; اهي ڊومين ظاهر ڪن ٿا ته سيلن ۾ نيوڪلي آهي يا نه، ان سان گڏوگڏ سيل جي خارجين جي ڪيميائي ساخت ۾ فرق کي ظاهر ڪن ٿا.&lt;ref name=&quot;domain3&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

ان کان علاوه، هر ڪنگڊم کي بار بار ٽوڙيو ويندو آهي جيستائين هر نوع (species) کي الڳ الڳ درجه بندي نه ڪيو وڃي. ترتيب آهي: ڊومين؛ ڪنگڊم؛ فائيلم؛ ڪلاس؛  ترتيب؛ خاندان؛ نسل ۽ نوع. هڪ جاندار جو سائنسي نالو ان جي نسل ۽ نوع مان پيدا ٿئي ٿو. مثال طور، انسان کي هوموسيپيئن (Homo sapiens) جي طور تي درج ڪيو ويو آهي. هومو نسل آهي ۽ سيپئن (sapiens) جي مخصوص نوع (ائپٿٽ)، انهن ٻنهي جي گڏيل نسلن جو نالو ٺاهي ٿو. جڏهن ڪنهن جاندار جو سائنسي نالو لکجي، اهو مناسب آهي ته نسل ۾ پهرئين اکر کي ڪيپيٽلائيز ڪيو وڃي ۽ سڀني مخصوص اکر کي ننڍن اکرن ۾ رکجي. اضافي طور تي، سڄو اصطلاح  italicized يا underlined ٿي سگهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198|title=Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation|author=Heather Silyn-Roberts|publisher=Butterworth-Heinemann|year=2000|isbn=0-7506-4636-5|location=Oxford|page=198|access-date=2020-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073723/https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198#v=snippet&amp;q=species%20epithet%20capitalize&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

غالب درجه بندي جي نظام کي Linnaean taxonomy سڏيو ويندو آهي. ان ۾ رينڪ ۽ binomial nomenclature شامل آهن. زولاجيڪل آرگنزمز جي درجه بندي، taxonomy ۽ نالو جو انتظام بين ([[International Code of Zoological Nomenclature|International Code of Zoological Nomenclature)]]طرفان ڪيو ويندو آهي. هڪ ضم ڪرڻ وارو مسودو، بايو ڪوڊ، معياري نالو ڏيڻ جي هڪ ڪوشش ۾, 1997 ۾ شايع ڪيو ويو، پر اڃا تائين رسمي طور تي منظور نا ڪيو ويو آهي. &lt;ref&gt;{{cite conference|title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century?|book-title=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century|author=John McNeill|date=4 November 1996}}&lt;/ref&gt; 

===فقاري ۽ غير فقاري جانور===
فقاري جانورن جي حياتيات (Vertebrate zoology) هڪ حياتياتي نظم آهي جنهن ۾ فقاري جانورن، يعني اهي جانور, جن جي پٺ جي هڏي آهي، جهڙوڪ مڇي، ايمفيبين، ريپٽائل، پکي ۽ ممل جي مطالعي تي مشتمل آهي.

مختلف تيڪنڪ طور تي مبني شعبن يعني ميمالوجي، حياتياتي انسائيڪلوپيڊيا، هرپٽالوجي، طيوريات ۽ اچٿايولوجي انواع جي سڃاڻپ ۽ درجه بندي ڪرڻ ۽ انهن گروهن لاءِ مخصوص ساختن ۽ ميکانيزم جو مطالعو ڪرڻ چاهيندا آهن. باقي جانورن جي بادشاهت جو معاملو انورٽيبرٽ زولوجي طرفان ڪيو ويندو آهي، جانورن جو هڪ وسيع ۽ تمام متنوع گروهه جنهن ۾ اسپنجز، ايچينوڊرمس، ٽيونڪيٽس، ڪيڙا، مولسڪ، آرٿروپوڊس ۽ ٻيا ڪيترائي فيلا شامل آهن، پر هڪل سيل جاندار يا پروٽسٽ عام طور تي شامل نه هوندا آهن.&lt;ref name=&quot;Ruppert&quot; /&gt;

=== ساختي حياتيات ===
سيل جي حياتيات جو مطالعو ڪري ٿو سيلز جي ساختماني ۽ جسماني ملڪيت، بشمول انهن جي رويي، رابطي ۽ ماحول. اهو ٻنهي خوردبيني ۽ ماليڪيولر سطحن تي ڪيو ويندو آهي هڪل خليجي جاندارن لاءِ جيئن ته بيڪٽيريا ۽ گڏوگڏ ملٽي سيلولر جاندارن جهڙوڪ انسانن ۾ خاص سيلز. سيلز جي جوڙجڪ ۽ ڪم کي سمجھڻ سڀني حياتياتي سائنسن لاء بنيادي آھي. سيل جي قسمن جي وچ ۾ هڪجهڙائي ۽ فرق خاص طور تي سالماتي حياتيات سان لاڳاپيل آهن. 

اناتومي ميڪروسڪوپڪ ڍانچي جهڙوڪ عضون ۽ عضوي سسٽم جي شڪلن کي سمجهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=http://www.bartleby.com/107/1.html|title=Anatomy of the Human Body|author=Henry Gray|publisher=Lea &amp; Febiger|year=1918|access-date=2011-01-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20070316005206/http://www.bartleby.com/107/1.html|archive-date=2007-03-16|url-status=live}}&lt;/ref&gt; اهو ان ڳالهه تي ڌيان ڏئي ٿو ته ڪيئن عضون ۽ عضون جا نظام گڏجي ڪم ڪن ٿا انسانن ۽ ٻين جانورن جي جسمن ۾، ان کان علاوه اهي ڪيئن آزاديءَ سان ڪم ڪن ٿا. اناتومي ۽ سيل جي حياتيات ٻه اڀياس آهن جيڪي ويجهي سان لاڳاپيل آهن، ۽ &quot;ساخت جي&quot; مطالعي جي تحت درجه بندي ڪري سگهجي ٿو. تقابلي اناتومي مختلف گروهن جي اناتومي ۾ هڪجهڙائي ۽ اختلافن جو مطالعو آهي. اهو ارتقائي حياتيات ۽ phylogeny (ذات جي ارتقا) سان ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Gaucher, E.A.|author2=Kratzer, J.T.|author3=Randall, R.N.|date=January 2010|title=Deep phylogeny—how a tree can help characterize early life on Earth|journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Biology|volume=2|issue=1|pages=a002238|doi=10.1101/cshperspect.a002238|pmc=2827910|pmid=20182607}}&lt;/ref&gt; 

=== فزيالوجي ===
[[File:Dog anatomy anterior view.jpg|thumb|هينڊبچ ڊر اناٽامي ڊر ٽيريفرڪُنسٽلر کان جانورن جي جسماني (anatomical) نقاشي (engraving) ]]

جسمانيات (Physiology) جاندارن جي ميخانياتي، جسماني ۽ بايو ڪيميڪل عملن جو مطالعو ڪندي اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته سڀئي اڏاوتون مجموعي طور تي ڪيئن ڪم ڪن ٿيون. &quot;ڪم  ڪرن وارو ڍانچو&quot; حياتيات جو مرڪزي موضوع آهي. فزيالوجي روايتي طور تي ٻوٽن جي فزيالوجي ۽ جانورن جي فزيالوجي ۾ ورهايل آهن، پر فزيالوجي جا ڪجهه اصول آفاقي آهن، ڪنهن به خاص عضوي جو مطالعو نه ڪيو وڃي. مثال طور، خمير جي خاني جي فزيالوجي جي باري ۾ جيڪي ڄاڻايو ويو آهي اهو پڻ انساني سيلن تي لاڳو ٿي سگهي ٿو. جانورن جي فزيالوجي جو ميدان انساني فزيالوجي جي اوزارن ۽ طريقن کي غير انساني نسلن تائين وڌائي ٿو. فزيالوجي ڪيئن، اعصاب، مدافعتي، اندروني، تنفس ۽ گردش جا سسٽم ڪم ڪن ٿا جو مطالعو ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|title=What is physiology? — Faculty of Biology|date=16 February 2016|website=biology.cam.ac.uk|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20180707231044/https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|archive-date=2018-07-07|access-date=19 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== ترقياتي حياتيات ===
ترقياتي حياتيات عملن جو مطالعو آهي جنهن جي ذريعي جانور ۽ ٻوٽا ٻيهر پيدا ۽ وڌندا آهن. جنين جي ترقي، سيلولر فرق، ٻيهر پيدا ڪرڻ، غير جنسي ۽ جنسي پيداوار، ميٽامورفوسس ۽ بالغن جي عضو ۾ اسٽيم سيلز جي ترقي ۽ فرق هن نظم ۾ شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|title=Developmental biology|date=14 February 2020|publisher=Stanford Encyclopedia of Philosophy|archive-url=https://web.archive.org/web/20210430230644/https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|archive-date=2021-04-30|accessdate=20 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  آرٽيڪلز ۾ ٻنهي جانورن ۽ ٻوٽن جي ترقيءَ, ارتقا، آبادي جينيات، وراثت، جينياتي تبديلي، مينڊيلين وراثت ۽ پيدائش تي وڌيڪ غور ڪيو ويو آهي.

=== ارتقائي حياتيات ===
ارتقائي حياتيات (Evolutionary Biology) حياتيات جو هڪ ذيلي ميدان آهي، جيڪو ارتقائي عملن جو مطالعو ڪري ٿو (قدرتي چونڊ، عام نسل، تخصيص) جنهن ڌرتيءَ تي زندگيءَ جي تنوع پيدا ڪئي. ارتقائي تحقيق جو تعلق نسلن جي اصليت ۽ نزول سان آهي، ان سان گڏوگڏ وقت جي حوالي سان انهن جي تبديلي، ۽ ڪيترن ئي ٽيڪنيڪي طور تي مبني شعبن جا سائنسدان شامل آهن. مثال طور، ان ۾ عام طور تي سائنسدان شامل آهن جن کي خاص جاندارن جهڙوڪ  مئمالوجي، اورنيٿولوجي، هرپيٽولوجي يا اينٽومولوجي ۾ خاص تربيت حاصل آهي، پر انهن جاندارن کي سسٽم طور استعمال ڪن ٿا ته جيئن ارتقا بابت عام سوالن جا جواب ڏين.&lt;ref&gt;Gilbert, Scott F.; Barresi, Michael J.F. (2016) &quot;Developmental Biology&quot; Sinauer Associates, inc.(11th ed.) pp. 785–810. {{ISBN|9781605354705}}&lt;/ref&gt;

ارتقائي حياتيات جزوي طور تي پيلينٽالوجي تي مبني آهي، جيڪا ارتقا جي موڊ ۽ رفتار بابت سوالن جا جواب ڏيڻ لاءِ فوسل رڪارڊ استعمال ڪري ٿي&lt;ref name=&quot;Jablonski2&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; ۽ جزوي طور تي علائقن ۾ ٿيندڙ ترقيات جهڙوڪ آبادي جي جينيات ۽ ارتقائي نظريي تي مبني آهي.&lt;ref name=&quot;Jablonski3&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; 20 صدي جي آخر ۾ ڊي اين اي فنگر پرنٽنگ ٽيڪنڪ جي ترقي کان پوء، زولوجي ۾ انهن ٽيڪنالاجي جي استعمال جانورن جي آبادي جي سمجھ کي وڌايو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Chambers|first1=Geoffrey K.|last2=Curtis|first2=Caitlin|last3=Millar|first3=Craig D.|last4=Huynen|first4=Leon|last5=Lambert|first5=David M.|date=2014-02-03|title=DNA fingerprinting in zoology: past, present, future|journal=Investigative Genetics|volume=5|issue=1|at=3|doi=10.1186/2041-2223-5-3|issn=2041-2223|pmc=3909909|pmid=24490906|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 1980ع جي ڏهاڪي ۾،  ترقياتي حياتيات ارتقائي حياتيات ۾ ٻيهر داخل ٿي، ان جي ابتدائي خارج ٿيڻ کان پوءِ جديد ترڪيب کان ارتقائي ترقياتي حياتيات جي مطالعي ذريعي. لاڳاپيل شعبا،  فيلوجنيٽڪس، سسٽماتڪس ۽ ٽيڪسونومي اڪثر ڪري ارتقائي حياتيات جو حصو سمجهيا وڃن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Unifying Biology: The Evolutionary Synthesis and Evolutionary Biology|author=Vassiliki Betty Smocovitis|publisher=Princeton University Press|year=1996|isbn=978-0-691-03343-3}}&lt;/ref&gt;

=== ايٿولوجي ===
[[File:Larus Dominicanus with young.jpg|right|thumb|ڪيلپ سمنڊي بگلا ([[Kelp gull]]) ڪڪڙ ماءُ جي چونچ تي ڳاڙهي جاءِ تي پکڙجي ٿو ته جيئن ريگريٽنگ (regurgitating) ريفلڪس کي متحرڪ ڪري.]]

ايٿولوجي ([[Ethology]]) قدرتي حالتن جي تحت جانورن جي رويي جو سائنسي ۽ مقصدي مطالعو آهي، جيئن رويي جي مخالفت، جيڪو ليبارٽري سيٽنگ ۾ رويي جي ردعمل جي مطالعي تي ڌيان ڏئي ٿو. ايٿولوجسٽس خاص طور تي رويي جي ارتقاء ۽ قدرتي چونڊ جي نظريي جي لحاظ کان رويي جي سمجھڻ سان تعلق رکيا آهن. هڪ لحاظ کان، پهريون جديد اخلاقيات جو ماهر چارلس ڊارون هو، جنهن جي ڪتاب، انسان ۽ جانورن ۾ جذبات جو اظهار، مستقبل جي ڪيترن ئي اخلاقيات جي ماهرن کي متاثر ڪيو. اخلاقيات جو هڪ ذيلي فيلڊ رويي جي ماحوليات آهي، جيڪو نيڪولاس ٽينبرگن جي چئن سوالن جو جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو جانورن جي رويي جي حوالي سان: رويي جي ويجهڙائي جا سبب ڇا آهن، حياتيات جي ترقي جي تاريخ، بقا جي قيمت ۽ رويي جي فائيولوجي. مطالعي جو هڪ ٻيو علائقو جانورن جي معرفت آهي، جيڪو ليبارٽري تجربن کي استعمال ڪري ٿو ۽ احتياط سان ڪنٽرول ٿيل فيلڊ مطالعي کي جانورن جي ذهانت ۽ سکيا جي تحقيق ڪرڻ لاء. 

the [[scientific method|scientific]] and objective study of animal behavior under natural conditions,&lt;ref&gt;{{cite dictionary |title=Definition of Ethology |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology |dictionary=Merriam-Webster |access-date=30 October 2012 |quote=2 : the scientific and objective study of animal behaviour especially under natural conditions |archive-date=2009-04-25  |archive-url=https://web.archive.org/web/20090425151624/http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology |url-status=live }}&lt;/ref&gt; as opposed to [[behaviorism]], which focuses on behavioral response studies in a laboratory setting.  Ethologists have been particularly concerned with the [[evolution]] of behavior and the understanding of behavior in terms of the theory of [[natural selection]]. In one sense, the first modern ethologist was [[Charles Darwin]], whose book, ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]],'' influenced many future ethologists.&lt;ref name=&quot;black&quot;&gt;{{Cite journal |pmc=1279921 |pmid=12042386 |date=Jun 2002 |author=Black, J. |title=Darwin in the world of emotions |volume=95 |issue=6 |pages=311–313 |issn=0141-0768 |journal=Journal of the Royal Society of Medicine |url=http://www.jrsm.org/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386 |format=Free full text |doi=10.1177/014107680209500617 |access-date=2011-01-01  |archive-date=2016-08-10  |archive-url=https://web.archive.org/web/20160810043441/http://jrsm.rsmjournals.com/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

A subfield of ethology is [[behavioral ecology]] which attempts to answer [[Nikolaas Tinbergen]]'s [[Tinbergen's four questions|four questions]] with regard to animal behavior: what are the [[proximate cause]]s of the behavior, the [[ontogeny|developmental history]] of the organism, the [[Adaptation|survival value]] and [[phylogeny]] of the behavior?&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=MacDougall-Shackleton |first=Scott A. |date=2011-07-27 |title=The levels of analysis revisited |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences |volume=366 |issue=1574 |pages=2076–2085 |doi=10.1098/rstb.2010.0363 |pmc=3130367 |pmid=21690126}}&lt;/ref&gt; Another area of study is [[animal cognition]], which uses laboratory experiments and carefully controlled field studies to investigate an animal's intelligence and learning.&lt;ref&gt;{{cite book| author=Shettleworth, S.J. |year=2010 |title=Cognition, Evolution and Behavior |edition=2nd |publisher=Oxford Press |location=New York |citeseerx=10.1.1.843.596}}&lt;/ref&gt;

=== حياتياتي جاگرافي ===
حياتياتي اڀياس ڌرتيءَ تي جاندارن جي فضائي ورڇ جو مطالعو ڪري ٿو، جن تي ڌيان ڏيڻ ۽ لڏپلاڻ، پليٽ ٽيڪٽونڪس، موسمياتي تبديلي، ۽ ڪلاڊسٽڪس جهڙن موضوعن تي ڌيان ڏئي ٿو. اهو مطالعي جو هڪ مربوط ميدان آهي، ارتقائي حياتيات، ٽيڪسونومي، ماحوليات، فزيڪل جاگرافي، ارضيات، پيليونٽولوجي ۽ موسمياتيات مان تصورات ۽ معلومات کي متحد ڪري ٿو. مطالعي جي هن شعبي جي شروعات وڏي پيماني تي تصديق ٿيل آهي الفريڊ رسل والس، هڪ برطانوي بايولوجسٽ جنهن هن جو ڪجهه ڪم چارلس ڊارون سان گڏيل طور تي شايع ڪيو هو.

[[Biogeography]] studies the spatial distribution of organisms on the [[Earth]],&lt;ref&gt;{{cite book |author-last=Wiley | author-first=R. Haven | editor1= P.P.G. Bateson | editor2= Peter H. Klopfer |title=Perspectives in Ethology |chapter=Social Structure and Individual Ontogenies: Problems of Description, Mechanism, and Evolution |year=1981 |volume=4 |pages=105–133 |chapter-url=http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf |access-date=21 December 2012 |doi=10.1007/978-1-4615-7575-7_5 |isbn=978-1-4615-7577-1 |archive-date=2013-06-08  |archive-url=https://web.archive.org/web/20130608072253/http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf |url-status=deviated | publisher= Plenum }}&lt;/ref&gt; focusing on topics like [[Biological dispersal|dispersal]] and [[Animal migration|migration]], [[plate tectonics]], [[climate change]], and [[cladistics]]. It is an integrative field of study, uniting concepts and information from [[evolutionary biology]], [[taxonomy (biology)|taxonomy]], [[ecology]], [[physical geography]], [[geology]], [[paleontology]] and [[climatology]].&lt;ref name=&quot;Cox_et_al_2016&quot;&gt;{{cite book |title=Biogeography:An Ecological and Evolutionary Approach |last1=Cox |first1=C. Barry |last2=Moore |first2=Peter D. |last3=Ladle |first3=Richard J. |year=2016 |publisher=Wiley |location=Chichester, UK |isbn=9781118968581 |page=xi |url=https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC |access-date=22 May 2020 |archive-date=2024-06-12  |archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073719/https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC |url-status=live }}&lt;/ref&gt; The origin of this field of study is widely accredited to [[Alfred Russel Wallace]], a British biologist who had some of his work jointly published with [[Charles Darwin]].&lt;ref name=Browne&gt;{{cite book |last=Browne |first=Janet |year=1983 |title=The secular ark: studies in the history of biogeography |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=978-0-300-02460-9 }}&lt;/ref&gt;

=== ماليڪيولر حياتيات ===
[[File:Phylogenetic tree of dogs.png|thumb|upright=1.35|بگھڙن جي حوالي سان ستن ڪتن جي نسلن جو ڪليڊ نمائندگي. ]]

ماليڪيولر حياتيات ([[Molecular biology]]) جانورن ۽ ٻوٽن جي عام جينياتي ۽ ترقي واري ميڪانيزم جو مطالعو ڪري ٿو، جينياتي وراثت جي ميکانيزم ۽ جين جي جوڙجڪ بابت سوالن جا جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. 1953 ۾، جيمس واٽسن ۽ فرانسس ڪريڪ ڊي اين اي جي ساخت ۽ ماليڪيول جي اندر ٿيندڙ رابطي کي بيان ڪيو ۽ هن اشاعت جمپ-شروع ڪيو ماليڪيولر بائيولاجي ۾ تحقيق ۽ موضوع ۾ دلچسپي وڌائي.&lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|last1=Tabery|first1=James|last2=Piotrowska|first2=Monika|last3=Darden|first3=Lindley|title=Molecular Biology (Fall 2019 Edition)|url=https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|date=19 February 2005|editor-last=Zalta|editor-first=Edward N.|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|access-date=2020-04-19|archive-date=2024-06-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073728/https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جڏهن ته محقق ماليڪيولر حياتيات لاءِ مخصوص طريقن تي عمل ڪندا آهن، انهن کي جينياتي ۽ بايو ڪيمسٽري جي طريقن سان گڏ ڪرڻ عام آهي. ماليڪيولر بائلاجي جو گهڻو حصو مقداري آهي، ۽ تازو ئي ڪم جو هڪ اهم مقدار ڪمپيوٽر سائنس جي ٽيڪنالاجي استعمال ڪندي ڪيو ويو آهي جهڙوڪ بايو انفارميٽڪس ۽ ڪمپيوٽيشنل بائلاجي.

ماليڪيولر جينيات، جين جي جوڙجڪ ۽ ڪم جو مطالعو، سال 2000 جي شروعات کان وٺي ماليڪيولر بائلاجي جي سڀ کان نمايان ذيلي شعبن مان رهيو آهي. حياتيات جي ٻين شاخن کي ماليڪيول بائلاجي ذريعي ڄاڻايو ويو آهي، يا ته سڌو سنئون پنهنجي حق ۾ ماليڪيولن جي لاڳاپن جو مطالعو ڪندي جيئن ته سيل جي حياتيات ۽ ترقياتي حياتيات ۾، يا اڻ سڌي طرح، جتي ماليڪيولر ٽيڪنڪ استعمال ٿينديون آهن آباديءَ يا نسلن جي تاريخي خاصيتن جو اندازو لڳائڻ لاءِ، جيئن ته ارتقائي حياتيات ۾ شعبا جهڙوڪ آبادي جينيات ۽ فائيولوجنيٽڪس. بائيو فزڪس ۾ ”زمين کان مٿي“، يا ماليڪيولر طور بائيو ماليڪيولس جو مطالعو ڪرڻ جي به هڪ ڊگهي روايت آهي.&lt;ref name=&quot;Tian_20132&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542|title=Molecular Imaging: Fundamentals and Applications|date=2013|publisher=Springer-Verlag Berlin &amp; Heidelberg GmbH &amp; Co.|isbn=9783642343032|editor=Tian, J.|page=542|access-date=2019-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073745/https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542#v=onepage&amp;q&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== توليد (ٻيهر پيدا ڪرڻ) ===
جانور عام طور تي جنسي پيداوار جي ذريعي ٻيهر پيدا ڪندا آهن، هڪ عمل جنهن ۾ نر ۽ مادي هيپلوڊ گيمٽ جو اتحاد شامل آهي، هر گيمٽ مييوسس ذريعي ٺاهيل آهي. عام طور تي، جدا جدا فردن پاران پيدا ڪيل گيميٽس ڀاڻ جي عمل ذريعي متحد ٿي هڪ ڊبلوڊ زائگوٽ ٺاهي سگهن ٿا جيڪي پوءِ جينياتي طور تي منفرد انفرادي نسل ۾ ترقي ڪري سگهن ٿا. تنهن هوندي، ڪجهه جانور پڻ، متبادل پيدائش واري عمل جي طور تي، پارٿينوجني طور تي ٻيهر پيدا ڪرڻ لاء, قابل هوندا آهن. پارٿينوجنيسس نانگن ۽ ليزرڊز ۾ بيان ڪيو ويو آهي (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس اسڪواٽس ۾)، ايمفبيئنز ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس ان ايمفيبينز ۾) ۽ ٻين ڪيترن ئي قسمن ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس). عام طور تي، پارٿانوجينياتي طور تي نسل پرستي ڪندڙ جانورن ۾ مييوسس ساڳئي عمل سان ٿئي ٿو جيئن جنسي طور تي پيدا ٿيندڙ جانورن ۾، پر ڊپلوڊ زائگوٽ نيوڪليس مختلف فردن جي بجاءِ هڪ ئي فرد مان ٻن هيپلوڊ جينوم جي اتحاد سان پيدا ٿئي ٿو.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links}}
* [http://www.gutenberg.org/browse/loccs/ql Books on Zoology] at [[Project Gutenberg]]
* ''[http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ Online Dictionary of Invertebrate Zoology]''

{{Zoology}}
{{Animalia}}
{{Branches of biology}}
{{Biology nav}}
{{Zoos}}
{{Portal bar|Animals|Biology|Palaeontology}}
{{Authority control}}

[[Category:Zoology| ]]
[[Category:Branches of biology]]

==حوالا==
{{حوالا}}

[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون شاخون]]
[[زمرو:حيوانيات]]</text>
      <sha1>8cx80opy0dykiqvc8oiut341vz8l1sa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294681</id>
      <parentid>294680</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:21:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullah1601</username>
        <id>18012</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294681</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47123" sha1="6kxx1lumq6ygho0gj0ywce5vy7wrjm5" xml:space="preserve">[[File:Drosophila-melanogaster-Nauener-Stadtwald-03-VII-2007-12.jpg|250px|thumb|''[[Drosophila melanogaster]]'', commonly used as a [[model organism]]]]
'''حيوانيات''' (Zoology) جانورن جو سائنسي مطالعو آهي يعني اها سائنس جنهن ۾ جانورن جو اڀياس ڪيو وڃي. هن جي مطالعي ۾ سڀني جانورن جي نسلون، ٻنهي ناپيد ۽ موجود، جي جوڙجڪ، ايمبريولوجي، ٽيڪسونومي، عادتون ۽ تقسيم ۽ ڪيئن اهي انهن جي ماحولياتي نظام سان لهه وچڙ ڪن ٿا، شامل آهن. حيوانيات حياتيات جي بنيادي شاخن مان هڪ آهي. ھیي اصطلاح قديم يوناني لفظن &quot;ζῷον&quot;
(زائیوس: جانور) ۽ &quot;λόγος&quot; (لوگوس: علم، مطالعو) مان نڪتل آهي. اها [[حياتيات]] جي ٻن بنيادي شاخن [[نباتيات|نباتاتيات]] ۽ حيوانيات مان هڪ آهي.

جيتوڻيڪ انسان هميشه پنهنجي آس پاس جي جانورن جي قدرتي تاريخ ۾ دلچسپي ورتي آهي، ۽ هن علم کي استعمال ڪندي ڪجهه خاص نسلن کي پالڻ لاءِ استعمال ڪيو، پر حیوانیات جو باضابطه مطالعو چئي سگهجي ٿو ته ارسطو کان شروع ٿيو هو. هن جانورن کي جاندارن جي طور تي ڏٺو، انهن جي ساخت ۽ ترقي جو اڀياس ڪيو ۽ انهن جي ماحول ۽ انهن جي حصن جي ڪم کي انهن جي موافقت تي غور ڪيو. جديد حیوانیات جي شروعات ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾ ٿي، جنهن ۾ ڪارل لينيئس، انتوني وان ليوين هوڪ، رابرٽ هوڪ، چارلس ڊارون، گريگور مينڊل ۽ ٻيا ڪيترائي شامل هئا. جانورن جو مطالعو گهڻو ڪري فارم شڪلن ۽ افعال، موافقت، گروپن جي وچ ۾ لاڳاپن، رويي ۽ ماحوليات سان معاملو ڪرڻ لاء ترقي ڪئي آهي. حيوانيات کي تيزيءَ سان مختلف شعبن، جهڙوڪ ٽيڪسونامي، فزيالوجي، حياتياتي ڪيميا ۽ ارتقا ۾ ورهايو ويو آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪريڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي جي ساخت جي دريافت سان، ماليڪيولر بائيولاجي جو شعبو کوليو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ خلیي (cell) جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينيات ۾ ترقي ڪئي وئي.
==تاريخ==
[[File:Gessner Conrad 1516-1565.jpg|thumb|left|&lt;small&gt;ڪانراڊ گيسنر (1516ع-1565ع). هن جي  هسٽوريا اينيمليم (Historiae animalium) کي جديد حیوانیات جي شروعات سمجهيو وڃي ٿو.&lt;/small&gt;]]

حیوانیات جي تاريخ قديم کان جديد دور تائين جانورن جي ڪنگڊم جي مطالعي کي ڳولي ٿو. پراگيتانگ ماڻهن کي پنهنجي ماحول ۾ جانورن ۽ ٻوٽن جو مطالعو ڪرڻ جي ضرورت هئي ته جيئن انهن جي استحصال ڪري ۽ زندهه رهي. 15,000 سال پراڻي فرانس ۾ غار جي نقاشي ۽ مجسما بائيسن، گھوڙا ۽ هرن کي احتياط سان پيش ڪيل تفصيل سان ڏيکارين ٿا. دنيا جي ٻين حصن مان گهڻو ڪري جانورن جو شڪار کاڌو ۽ وحشي جانور ساڳيون تصويرون ظاهر ڪيون ويون آهن.&lt;ref name=&quot;Fellowes20202&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|title=30-Second Zoology: The 50 most fundamental categories and concepts from the study of animal life|author=Mark Fellowes|publisher=Ivy Press|year=2020|isbn=978-0-7112-5465-7|access-date=2021-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073743/https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

نیولٿڪ انقلاب، جيڪو جانورن جي پالڻ سان منسوب ڪيو ويو آهي، سڄي قديم دور ۾ جاري رهيو. جهنگلي جيوت جي قديم علم کي ويجھي اوڀر، ميسوپوٽيميا ۽ مصر ۾ جهنگلي ۽ گهريلو جانورن جي حقيقي تصويرن سان واضع ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ پالڻ جا طريقا ۽ ٽيڪنڪ، شڪار ۽ مڇي مارڻ شامل آهن. لکڻ جي ايجاد مصري ھائروگلائفڪس ۾ جانورن جي موجودگي جي زولوجي ۾ ظاهر ٿئي ٿي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|title=Egyptian Hieroglyphic Dictionary: Introduction|author=[[E. A. Wallis Budge]]|year=1920|publisher=John Murray|archive-url=https://web.archive.org/web/20210721132433/https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|archive-date=2021-07-21|accessdate=10 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

جيتوڻيڪ حیوانیات جو تصور هڪ واحد مربوط فيلڊ جي طور تي گهڻو پوءِ پيدا ٿيو، پر زولاجيڪل سائنسز قدرتي تاريخ مان اڀري آڳاٽي گريڪو۔رومن دنيا ۾ ارسطو ۽ گيلن جي حياتياتي ڪمن تائين پهچن ٿيون. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو جانورن کي جاندارن جي حيثيت ۾ ڏٺو، انهن جي ساخت، ترقي ۽ اهم واقعن جو مطالعو ڪيو. هن انهن کي ٻن گروپن ۾ ورهايو: رت سان گڏ جانور، ورٽيبرٽس ۽ رت کان سواءِ جانور، انورٽيبرٽس. هن ليسبوس تي ٻه سال گذاريا ۽ جانورن ۽ ٻوٽن جو مشاهدو  بيان ڪيو، مختلف جاندارن جي موافقت ۽ انهن جي حصن جي ڪم تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|title-link=Aristotle's Lagoon|last=Leroi|first=Armand Marie|date=2015|publisher=Bloomsbury|isbn=978-1-4088-3622-4|pages=135–136|author-link=Armand Marie Leroi}}&lt;/ref&gt; چار سؤ سالن کان پوءِ رومي طبيب گيلن جانورن جي اناٽومي ۽ مختلف حصن جي ڪم جو مطالعو ڪرڻ لاءِ جانورن کي جدا ڪيو، ڇاڪاڻ ته ان وقت انساني لاشن کي ڌار ڪرڻ تي پابندي هئي. ان جي نتيجي ۾ هن جا ڪجهه نتيجا غلط ثابت ٿيا، پر ڪيترين ئي صدين تائين هن جي ڪنهن به نظريي کي چيلينج ڪرڻ غير شرعي سمجهيو ويندو هو، تنهنڪري اناتومي جي مطالعي کي روڪيو ويو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=|title=Medecine's 10 Greatest Discoveries|last1=Friedman|first1=Meyer|last2=Friedland|first2=Gerald W.|publisher=Yale University Press|year=1998|isbn=0-300-07598-7|page=2}}&lt;/ref&gt;

پوئين ڪلاسيڪل دور ۾، وچ اوڀر جي سائنس ۽ طب دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ترقي يافته هئي، جنهن ۾ قديم يونان، روم، ميسوپوٽيميا ۽ فارس جي تصورن سان گڏوگڏ ايوورڊا جي قديم هندستاني روايت کي به شامل ڪيو ويو، جڏهن ته ڪيتريون ئي واڌايون ۽ جدتون ڪيون ويون.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Bayrakdar|first=Mehmet|year=1986|title=Al-Jahiz and the rise of biological evolution|journal=Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi|publisher=[[Ankara University]]|volume=27|issue=1|pages=307–315|doi=10.1501/Ilhfak_0000000674|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 13ھین صدي عيسويء ۾، البرٽس مئگنس ارسطو جي سڀني ڪمن جا تبصرا ۽ پيرافراس تيار ڪيا؛ هن جي ڪتابن جهڙوڪ نباتات، حيوانات ۽ معدنيات جي عنوانن تي قديم ذريعن کان معلومات شامل هئي، پر هن جي پنهنجي تحقيقات جا نتيجا پڻ شامل هئا. هن جو عام رويو حيرت انگيز طور تي جديد هو ۽ هن لکيو ته، ”ڇاڪاڻ ته قدرتي سائنس جو اهو ڪم آهي نه رڳو ان ڳالهه کي قبول ڪرڻ جيڪو اسان کي ٻڌايو وڃي پر قدرتي شين جي سببن جي جاچ ڪرڻ آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/308059821ALBERTUSMAGNUSTheBookOfMinerals|title=Book of Minerals|last=Wyckoff|first=Dorothy|publisher=Clarendon Press|year=1967|location=Oxford|pages=Preface}}&lt;/ref&gt; هڪ ابتدائي علمبردار ڪانراڊ گيسنر هو، جنهن جي 4,500 صفحن تي مشتمل جانورن جو يادگار انسائيڪلوپيڊيا، هسٽوريا اينيمليم، چار جلدن ۾ 1551ع ء 1558ع درمیان شايع ٿيو.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.strangescience.net/gesner.htm|title=Conrad Gesner|last1=Scott|first1=Michon|date=26 March 2017|website=Strange Science: The rocky road to modern paleontology and biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20210616080201/https://www.strangescience.net/gesner.htm|archive-date=2021-06-16|access-date=27 September 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

يورپ ۾، گيلن جو اناتومي تي ڪم 16ھین صدي عيسويء تائين وڏي حد تائين بي مثال ۽ غير چيلنج رهيو.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532|title=Thinking about Life: The History and Philosophy of Biology and Other Sciences|author1=Agutter, Paul S.|author2=Wheatley, Denys N.|publisher=Springer|year=2008|isbn=978-1-4020-8865-0|page=[https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532/page/n56 43]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite book|title=On Animals: A Medieval Summa Zoologica|author=Saint Albertus Magnus|publisher=Johns Hopkins University Press|year=1999|isbn=0-8018-4823-7}}&lt;/ref&gt;ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾، يورپ ۾ تجزياتي دلچسپي ۽ ڪيترن ئي ناول جاندارن جي دريافت جي ذريعي، زولوجڪ سوچ ۾ انقلاب آيو. هن تحريڪ ۾ نمايان هئا اينڊرياس ويساليئس ۽ وليم هاروي، جن طبعيات ۾ تجربا ۽ محتاط مشاهدو ڪيو ۽ فطرت جا ماهر جيئن ته ڪارل لينيئس، جين بيپٽيسٽ لامارڪ، ۽ بوفون جن زندگيءَ جي تنوع ۽ فوسل رڪارڊ کي درجي بندي ڪرڻ شروع ڪيو، گڏوگڏ جاندارن جي ترقي ۽ رويي جو مطالعو. انتونی وان ليوين هوڪ خوردبيني ۾ اڳڀرو ڪم ڪيو ۽ سيل جي نظريي جي بنياد تي، مائڪروآرگنزم جي اڳوڻي نامعلوم دنيا کي ظاهر ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=A History of the Life Sciences, Revised and Expanded|author=Magner, Lois N.|publisher=CRC Press|year=2002|isbn=0-8247-0824-5|pages=133–144}}&lt;/ref&gt; وان ليوين هوڪ جي مشاهدي جي تصديق ڪئي وئي؛ سڀئي جاندار هڪ يا وڌيڪ سيلن مان ٺهيل هئا ۽ خود بخود پيدا نه ٿي سگهيا. رابرٽ هوڪ سيل جي نظريي زندگيءَ جي بنيادي بنيادن تي هڪ نئون نقشو پيش ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Genesis: The Evolution of Biology|author=Jan Sapp|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-515619-6|chapter=Chapter 7|chapter-url=https://archive.org/details/genesisevolution00sapp}}&lt;/ref&gt;

18هين، 19هين ۽ 20هين صديءَ ۾ اڳي ئي فطرت پرستن جي دائري ۾ رهي، زولوجي هڪ وڌندڙ پروفيشنل سائنسي نظم بڻجي ويو. ايڪسپلورر-نيچرلسٽ جهڙوڪ اليگزينڊر وون همبولٽ جاندارن ۽ انهن جي ماحول جي وچ ۾ رابطي جي تحقيق ڪئي، ۽ طريقن سان اهو تعلق جغرافيائي تي منحصر آهي، جيوگرافي، ماحوليات ۽ اخلاقيات جو بنياد رکي ٿو. فطرت پرستن ضروريات کي رد ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ختم ٿيڻ جي اهميت ۽ نسلن جي تبديليءَ تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Biology in the Nineteenth Century|author=William Coleman|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=0-521-29293-X|chapter=Chapter 2}}&lt;/ref&gt;

اهي ترقيون، ۽ گڏوگڏ ايمبريولوجي ۽ پيليٽولوجي جا نتيجا، سال 1859ع ۾ چارلس ڊارون جي نظريي جي ارتقا ۾ قدرتي چونڊ جي ذريعي گڏ ڪيا ويا؛ ان ۾ ڊارون نامياتي ارتقا جي نظريي کي نئين بنياد تي رکيو، ان عمل جي وضاحت ڪندي جن جي ذريعي اهو ٿي سگهي ٿو، ۽ مشاهداتي ثبوت مهيا ڪري ٿو ته هن ائين ڪيو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17|title=Why Evolution is True|author=Coyne, Jerry A.|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-923084-6|location=Oxford|page=[https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17 17]}}&lt;/ref&gt; ڊارون جي نظريي کي سائنسي برادريءَ تيزي سان قبول ڪيو ويو ۽ جلد ئي حياتيات جي تيزيءَ سان ترقي ڪندڙ سائنس جو مرڪزي محور بڻجي ويو. جديد جينياتيات جو بنياد 1865ع ۾ مٽر تي گريگور مينڊل جي ڪم سان شروع ٿيو، جيتوڻيڪ ان وقت سندس ڪم جي اهميت جو احساس نه ڪيو ويو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/monkingardenlost00heni|title=The Monk in the Garden : The Lost and Found Genius of Gregor Mendel, the Father of Modern Genetics|last=Henig|first=Robin Marantz|publisher=Houghton Mifflin|year=2009|isbn=978-0-395-97765-1}}&lt;/ref&gt;

ڊارون مورفولوجي ۽ فزيالوجي کي هڪ نئين هدايت ڏني، انهن کي هڪ عام حياتياتي نظريي ۾ متحد ڪندي: نامياتي ارتقاء جو نظريو. نتيجو اهو هو ته جانورن جي درجه بندي کي نسلي بنيادن تي بحال ڪيو ويو، جانورن جي ترقي جي تازي تحقيق، ۽ انهن جي جينياتي رشتن کي طئي ڪرڻ جي شروعاتي ڪوششون. 19 صدي جي آخر ۾ خود بخود نسل جي زوال ۽ بيماري جي جراثيم جي نظريي جو عروج ڏٺو، جيتوڻيڪ وراثت جو ميڪانيزم هڪ راز رهيو. 20 صدي جي شروعات ۾، مينڊل جي ڪم جي ٻيهر دريافت جينياتيات جي تيزيء سان ترقي ڪئي.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28|title=Science and Creationism: a view from the National Academy of Sciences|publisher=The National Academy of Sciences|year=1999|isbn=-0-309-06406-6|edition=Second|location=Washington, DC|page=[https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28 28]|chapter=Appendix: Frequently Asked Questions|format=php|ref=NAS|access-date=September 24, 2009|chapter-url=http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=6024&amp;page=27#p200064869970027001}}&lt;/ref&gt;

سيل جي حياتيات ۾ تحقيق ٻين شعبن، جهڙوڪ جينيات، بايو ڪيمسٽري، طبي مائڪرو بائيولاجي، امونالوجي، ۽ سائٽو ڪيمسٽري سان ڳنڍيل آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪرڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي ماليڪيول جي ٻٽي هلڪي جوڙجڪ جي عزم سان، سالماتي حياتيات جو دائرو کوليو ويو، &lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=WATSON JD, CRICK FH|date=April 1953|title=Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid|url=|journal=Nature|volume=171|issue=4356|pages=737–8|doi=10.1038/171737a0|pmid=13054692}}&lt;/ref&gt; جنهن جي نتيجي ۾ سيل جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينياتيات ۾ ترقي ٿي. سسٽماتياتيات جو مطالعو تبديل ٿي ويو جيئن ڊي اين اي جي ترتيب مختلف جاندارن جي وچ ۾ لاڳاپي جي درجي کي واضح ڪيو.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|access-date=10 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==دائرو==
زولوجي سائنس جي شاخ آهي جيڪا جانورن سان لاڳاپيل آهي. هڪ نوع (species) کي جاندارن جي سڀ کان وڏي گروهه طور بيان ڪري سگهجي ٿو جنهن ۾ مناسب جنس جا ٻه فرد زرخيز اولاد پيدا ڪري سگهن ٿا؛ اٽڪل 1.5 ملين جانورن جون نوعون بيان ڪيون ويون آهن ۽ اندازو لڳايو ويو آهي ته 8 ملين جانورن جون نوعون موجود هجن. ابتدائي ضرورت اها هئي ته جاندارن کي سڃاڻڻ ۽ انهن کي انهن جي خاصيتن، فرقن ۽ رشتن جي مطابق گروپ ڪيو وڃي ۽ اهو ئي ٽيڪنومسٽ جو شعبو آهي. اصل ۾ اهو سوچيو ويندو هو ته نسل بدلائي نه سگهيا آهن، پر ڊارون جي ارتقا جي نظريي جي اچڻ سان، ڪلاڊسٽڪس جو ميدان وجود ۾ آيو، جنهن ۾ مختلف گروهن يا ڪليڊس جي وچ ۾ لاڳاپن جو مطالعو ڪيو ويو. سسٽماتڪس جاندار فارمن جي تنوع جو مطالعو آهي، هڪ گروهه جي ارتقائي تاريخ کي ان جي فائيولوجني طور سڃاتو وڃي ٿو، ۽ ڪليڊس جي وچ ۾ تعلق کي ڪليڊگرام ۾ ڊرائگرام طور ڏيکاري سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪو ماڻهو جيڪو جانورن جو سائنسي مطالعو ڪيو هوندو تاريخي طور تي پاڻ کي زولوجسٽ جي طور تي بيان ڪيو هوندو، اهو اصطلاح انهن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جيڪي، ٻين سان گڏ پاڻ کي خاص طور تي فزيالوجسٽ، ارتقائي حياتيات، ماحوليات، فارماسولوجسٽ, اينڊوڪرينولاجسٽ يا پيرا سائيٽولاجسٽ جي طور تي بيان ڪن ٿا,  انفرادي جانورن سان معاملو ڪندا آهن.

== علم حیوانیات جون شاخون ==
جيتوڻيڪ جانورن جي زندگيءَ جو مطالعو قديم آهي، پر ان جو سائنسي اوتار نسبتاً جديد آهي. اهو 19 صدي جي شروعات ۾ قدرتي تاريخ کان حياتيات ڏانهن منتقلي جو آئينو آهي. هنٽر ​​۽ ڪوويئر کان وٺي، تقابلي انسائيڪلوپيڊيا مطالعو مورفوگرافي, زولوجيڪل تحقيق جي جديد علائقن کي شڪل ڏيڻ: اناتومي، فزيالوجي، هسٽولوجي، ايمبريولوجي، ٽيراٽولوجي ۽ ايٿولوجي سان جڙيل آهي. &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|title=zoology|encyclopedia=Encyclopedia Britannica|access-date=2017-09-13|language=en|archive-date=2017-09-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20170913185844/https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جديد علم حیوانیات پهريون ڀيرو جرمن ۽ برطانوي يونيورسٽين ۾ پيدا ٿيو. برطانيه ۾، ٿامس هينري هڪسلي هڪ ممتاز شخصيت هو. هن جا خيال جانورن جي مورفولوجي تي مرڪوز هئا. ڪيترائي کيس 19 صديءَ جي پوئين اڌ جو سڀ کان وڏو تقابلي اناتومسٽ سمجهن ٿا. هنٽر ​​وانگر، هن جا ڪورس, صرف ليڪچرن جي اڳئين شڪل جي ابتڙ, ليڪچرن, عملي ڪلاسن ۽ ليبارٽري تي مشتمل هئا.

=== درجه بندي ===
علم حیوانیات ۾ سائنسي درجه بندي، هڪ طريقو آهي جنهن جي ذريعي زولوجسٽ گروپ ۽ درجه بندي حياتياتي قسم، جهڙوڪ جينس يا نسلن جي مطابق ڪن ٿا. حياتياتي درجه بندي سائنسي درجي بندي جو هڪ روپ آهي. جديد حياتياتي درجه بندي جي جڙ [[ڪارل لينئي]] جي ڪم ۾ آهي، جنهن گڏيل جسماني خاصيتن جي مطابق نسلن کي گروپ ڪيو. انهن گروهن کي بعد ۾ نظر ثاني ڪئي وئي آهي ته جيئن ڊارونين جي اصولن جي گڏيل نسل سان مطابقت بهتر ٿي سگهي. ماليڪيولر phylogenetics، جيڪو ڊيٽا جي طور تي نيوڪليڪ ايسڊ جي ترتيب کي استعمال ڪري ٿو، ڪيترن ئي تازن ترميمن کي هلائي چڪو آهي ۽ ممڪن آهي ته اهو جاري رهندو. حياتياتي درجي بندي جو تعلق زولاجيڪل سسٽماتڪس جي سائنس سان آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|access-date=12 April 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;[[File:Linnaeus - Regnum Animale (1735).png|thumb|لينئي جو جانورن جي ڪنگڊم جو ٽيبل سسٽما نيچرائي (''[[Systema Naturae]])'' جي پهرين ايڊيشن مان (1735)]]

ڪيترائي سائنسدان هاڻي پنج ڪنگڊم واري نظام کي پراڻي سمجهن ٿا. جديد متبادل درجه بندي سسٽم عام طور تي ٽن ڊومين سسٽم سان شروع ٿئي ٿو: آرڪيا (اصل ۾ آرڪيبيڪيريا)؛ بيڪٽيريا (اصل ۾ Eubacteria)؛ يوڪريوٽا (جنهن ۾ پروٽسٽ، فنگس، ٻوٽا ۽ جانور شامل آهن).&lt;ref name=&quot;domain2&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; اهي ڊومين ظاهر ڪن ٿا ته سيلن ۾ نيوڪلي آهي يا نه، ان سان گڏوگڏ سيل جي خارجين جي ڪيميائي ساخت ۾ فرق کي ظاهر ڪن ٿا.&lt;ref name=&quot;domain3&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

ان کان علاوه، هر ڪنگڊم کي بار بار ٽوڙيو ويندو آهي جيستائين هر نوع (species) کي الڳ الڳ درجه بندي نه ڪيو وڃي. ترتيب آهي: ڊومين؛ ڪنگڊم؛ فائيلم؛ ڪلاس؛  ترتيب؛ خاندان؛ نسل ۽ نوع. هڪ جاندار جو سائنسي نالو ان جي نسل ۽ نوع مان پيدا ٿئي ٿو. مثال طور، انسان کي هوموسيپيئن (Homo sapiens) جي طور تي درج ڪيو ويو آهي. هومو نسل آهي ۽ سيپئن (sapiens) جي مخصوص نوع (ائپٿٽ)، انهن ٻنهي جي گڏيل نسلن جو نالو ٺاهي ٿو. جڏهن ڪنهن جاندار جو سائنسي نالو لکجي، اهو مناسب آهي ته نسل ۾ پهرئين اکر کي ڪيپيٽلائيز ڪيو وڃي ۽ سڀني مخصوص اکر کي ننڍن اکرن ۾ رکجي. اضافي طور تي، سڄو اصطلاح  italicized يا underlined ٿي سگهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198|title=Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation|author=Heather Silyn-Roberts|publisher=Butterworth-Heinemann|year=2000|isbn=0-7506-4636-5|location=Oxford|page=198|access-date=2020-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073723/https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198#v=snippet&amp;q=species%20epithet%20capitalize&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

غالب درجه بندي جي نظام کي Linnaean taxonomy سڏيو ويندو آهي. ان ۾ رينڪ ۽ binomial nomenclature شامل آهن. زولاجيڪل آرگنزمز جي درجه بندي، taxonomy ۽ نالو جو انتظام بين ([[International Code of Zoological Nomenclature|International Code of Zoological Nomenclature)]]طرفان ڪيو ويندو آهي. هڪ ضم ڪرڻ وارو مسودو، بايو ڪوڊ، معياري نالو ڏيڻ جي هڪ ڪوشش ۾, 1997 ۾ شايع ڪيو ويو، پر اڃا تائين رسمي طور تي منظور نا ڪيو ويو آهي. &lt;ref&gt;{{cite conference|title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century?|book-title=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century|author=John McNeill|date=4 November 1996}}&lt;/ref&gt; 

===فقاري ۽ غير فقاري جانور===
فقاري جانورن جي حياتيات (Vertebrate zoology) هڪ حياتياتي نظم آهي جنهن ۾ فقاري جانورن، يعني اهي جانور, جن جي پٺ جي هڏي آهي، جهڙوڪ مڇي، ايمفيبين، ريپٽائل، پکي ۽ ممل جي مطالعي تي مشتمل آهي.

مختلف تيڪنڪ طور تي مبني شعبن يعني ميمالوجي، حياتياتي انسائيڪلوپيڊيا، هرپٽالوجي، طيوريات ۽ اچٿايولوجي انواع جي سڃاڻپ ۽ درجه بندي ڪرڻ ۽ انهن گروهن لاءِ مخصوص ساختن ۽ ميکانيزم جو مطالعو ڪرڻ چاهيندا آهن. باقي جانورن جي بادشاهت جو معاملو انورٽيبرٽ زولوجي طرفان ڪيو ويندو آهي، جانورن جو هڪ وسيع ۽ تمام متنوع گروهه جنهن ۾ اسپنجز، ايچينوڊرمس، ٽيونڪيٽس، ڪيڙا، مولسڪ، آرٿروپوڊس ۽ ٻيا ڪيترائي فيلا شامل آهن، پر هڪل سيل جاندار يا پروٽسٽ عام طور تي شامل نه هوندا آهن.&lt;ref name=&quot;Ruppert&quot; /&gt;

=== ساختي حياتيات ===
سيل جي حياتيات جو مطالعو ڪري ٿو سيلز جي ساختماني ۽ جسماني ملڪيت، بشمول انهن جي رويي، رابطي ۽ ماحول. اهو ٻنهي خوردبيني ۽ ماليڪيولر سطحن تي ڪيو ويندو آهي هڪل خليجي جاندارن لاءِ جيئن ته بيڪٽيريا ۽ گڏوگڏ ملٽي سيلولر جاندارن جهڙوڪ انسانن ۾ خاص سيلز. سيلز جي جوڙجڪ ۽ ڪم کي سمجھڻ سڀني حياتياتي سائنسن لاء بنيادي آھي. سيل جي قسمن جي وچ ۾ هڪجهڙائي ۽ فرق خاص طور تي سالماتي حياتيات سان لاڳاپيل آهن. 

اناتومي ميڪروسڪوپڪ ڍانچي جهڙوڪ عضون ۽ عضوي سسٽم جي شڪلن کي سمجهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=http://www.bartleby.com/107/1.html|title=Anatomy of the Human Body|author=Henry Gray|publisher=Lea &amp; Febiger|year=1918|access-date=2011-01-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20070316005206/http://www.bartleby.com/107/1.html|archive-date=2007-03-16|url-status=live}}&lt;/ref&gt; اهو ان ڳالهه تي ڌيان ڏئي ٿو ته ڪيئن عضون ۽ عضون جا نظام گڏجي ڪم ڪن ٿا انسانن ۽ ٻين جانورن جي جسمن ۾، ان کان علاوه اهي ڪيئن آزاديءَ سان ڪم ڪن ٿا. اناتومي ۽ سيل جي حياتيات ٻه اڀياس آهن جيڪي ويجهي سان لاڳاپيل آهن، ۽ &quot;ساخت جي&quot; مطالعي جي تحت درجه بندي ڪري سگهجي ٿو. تقابلي اناتومي مختلف گروهن جي اناتومي ۾ هڪجهڙائي ۽ اختلافن جو مطالعو آهي. اهو ارتقائي حياتيات ۽ phylogeny (ذات جي ارتقا) سان ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Gaucher, E.A.|author2=Kratzer, J.T.|author3=Randall, R.N.|date=January 2010|title=Deep phylogeny—how a tree can help characterize early life on Earth|journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Biology|volume=2|issue=1|pages=a002238|doi=10.1101/cshperspect.a002238|pmc=2827910|pmid=20182607}}&lt;/ref&gt; 

=== فزيالوجي ===
[[File:Dog anatomy anterior view.jpg|thumb|هينڊبچ ڊر اناٽامي ڊر ٽيريفرڪُنسٽلر کان جانورن جي جسماني (anatomical) نقاشي (engraving) ]]

جسمانيات (Physiology) جاندارن جي ميخانياتي، جسماني ۽ بايو ڪيميڪل عملن جو مطالعو ڪندي اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته سڀئي اڏاوتون مجموعي طور تي ڪيئن ڪم ڪن ٿيون. &quot;ڪم  ڪرن وارو ڍانچو&quot; حياتيات جو مرڪزي موضوع آهي. فزيالوجي روايتي طور تي ٻوٽن جي فزيالوجي ۽ جانورن جي فزيالوجي ۾ ورهايل آهن، پر فزيالوجي جا ڪجهه اصول آفاقي آهن، ڪنهن به خاص عضوي جو مطالعو نه ڪيو وڃي. مثال طور، خمير جي خاني جي فزيالوجي جي باري ۾ جيڪي ڄاڻايو ويو آهي اهو پڻ انساني سيلن تي لاڳو ٿي سگهي ٿو. جانورن جي فزيالوجي جو ميدان انساني فزيالوجي جي اوزارن ۽ طريقن کي غير انساني نسلن تائين وڌائي ٿو. فزيالوجي ڪيئن، اعصاب، مدافعتي، اندروني، تنفس ۽ گردش جا سسٽم ڪم ڪن ٿا جو مطالعو ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|title=What is physiology? — Faculty of Biology|date=16 February 2016|website=biology.cam.ac.uk|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20180707231044/https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|archive-date=2018-07-07|access-date=19 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== ترقياتي حياتيات ===
ترقياتي حياتيات عملن جو مطالعو آهي جنهن جي ذريعي جانور ۽ ٻوٽا ٻيهر پيدا ۽ وڌندا آهن. جنين جي ترقي، سيلولر فرق، ٻيهر پيدا ڪرڻ، غير جنسي ۽ جنسي پيداوار، ميٽامورفوسس ۽ بالغن جي عضو ۾ اسٽيم سيلز جي ترقي ۽ فرق هن نظم ۾ شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|title=Developmental biology|date=14 February 2020|publisher=Stanford Encyclopedia of Philosophy|archive-url=https://web.archive.org/web/20210430230644/https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|archive-date=2021-04-30|accessdate=20 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  آرٽيڪلز ۾ ٻنهي جانورن ۽ ٻوٽن جي ترقيءَ, ارتقا، آبادي جينيات، وراثت، جينياتي تبديلي، مينڊيلين وراثت ۽ پيدائش تي وڌيڪ غور ڪيو ويو آهي.

=== ارتقائي حياتيات ===
ارتقائي حياتيات (Evolutionary Biology) حياتيات جو هڪ ذيلي ميدان آهي، جيڪو ارتقائي عملن جو مطالعو ڪري ٿو (قدرتي چونڊ، عام نسل، تخصيص) جنهن ڌرتيءَ تي زندگيءَ جي تنوع پيدا ڪئي. ارتقائي تحقيق جو تعلق نسلن جي اصليت ۽ نزول سان آهي، ان سان گڏوگڏ وقت جي حوالي سان انهن جي تبديلي، ۽ ڪيترن ئي ٽيڪنيڪي طور تي مبني شعبن جا سائنسدان شامل آهن. مثال طور، ان ۾ عام طور تي سائنسدان شامل آهن جن کي خاص جاندارن جهڙوڪ  مئمالوجي، اورنيٿولوجي، هرپيٽولوجي يا اينٽومولوجي ۾ خاص تربيت حاصل آهي، پر انهن جاندارن کي سسٽم طور استعمال ڪن ٿا ته جيئن ارتقا بابت عام سوالن جا جواب ڏين.&lt;ref&gt;Gilbert, Scott F.; Barresi, Michael J.F. (2016) &quot;Developmental Biology&quot; Sinauer Associates, inc.(11th ed.) pp. 785–810. {{ISBN|9781605354705}}&lt;/ref&gt;

ارتقائي حياتيات جزوي طور تي پيلينٽالوجي تي مبني آهي، جيڪا ارتقا جي موڊ ۽ رفتار بابت سوالن جا جواب ڏيڻ لاءِ فوسل رڪارڊ استعمال ڪري ٿي&lt;ref name=&quot;Jablonski2&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; ۽ جزوي طور تي علائقن ۾ ٿيندڙ ترقيات جهڙوڪ آبادي جي جينيات ۽ ارتقائي نظريي تي مبني آهي.&lt;ref name=&quot;Jablonski3&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; 20 صدي جي آخر ۾ ڊي اين اي فنگر پرنٽنگ ٽيڪنڪ جي ترقي کان پوء، زولوجي ۾ انهن ٽيڪنالاجي جي استعمال جانورن جي آبادي جي سمجھ کي وڌايو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Chambers|first1=Geoffrey K.|last2=Curtis|first2=Caitlin|last3=Millar|first3=Craig D.|last4=Huynen|first4=Leon|last5=Lambert|first5=David M.|date=2014-02-03|title=DNA fingerprinting in zoology: past, present, future|journal=Investigative Genetics|volume=5|issue=1|at=3|doi=10.1186/2041-2223-5-3|issn=2041-2223|pmc=3909909|pmid=24490906|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 1980ع جي ڏهاڪي ۾،  ترقياتي حياتيات ارتقائي حياتيات ۾ ٻيهر داخل ٿي، ان جي ابتدائي خارج ٿيڻ کان پوءِ جديد ترڪيب کان ارتقائي ترقياتي حياتيات جي مطالعي ذريعي. لاڳاپيل شعبا،  فيلوجنيٽڪس، سسٽماتڪس ۽ ٽيڪسونومي اڪثر ڪري ارتقائي حياتيات جو حصو سمجهيا وڃن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Unifying Biology: The Evolutionary Synthesis and Evolutionary Biology|author=Vassiliki Betty Smocovitis|publisher=Princeton University Press|year=1996|isbn=978-0-691-03343-3}}&lt;/ref&gt;

=== ايٿولوجي ===
[[File:Larus Dominicanus with young.jpg|right|thumb|ڪيلپ سمنڊي بگلا ([[Kelp gull]]) ڪڪڙ ماءُ جي چونچ تي ڳاڙهي جاءِ تي پکڙجي ٿو ته جيئن ريگريٽنگ (regurgitating) ريفلڪس کي متحرڪ ڪري.]]

ايٿولوجي ([[Ethology]]) قدرتي حالتن جي تحت جانورن جي رويي جو سائنسي ۽ مقصدي مطالعو آهي، &lt;ref&gt;{{cite dictionary|title=Definition of Ethology|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology|dictionary=Merriam-Webster|access-date=30 October 2012|quote=2 : the scientific and objective study of animal behaviour especially under natural conditions|archive-date=2009-04-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20090425151624/http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  جيئن رويي جي مخالفت، جيڪو ليبارٽري سيٽنگ ۾ رويي جي ردعمل جي مطالعي تي ڌيان ڏئي ٿو. ايٿولوجسٽس خاص طور تي رويي جي ارتقاء ۽ قدرتي چونڊ جي نظريي جي لحاظ کان رويي جي سمجھڻ سان تعلق رکيا آهن. هڪ لحاظ کان، پهريون جديد اخلاقيات جو ماهر چارلس ڊارون هو، جنهن جي ڪتاب، انسان ۽ جانورن ۾ جذبات جو اظهار، مستقبل جي ڪيترن ئي اخلاقيات جي ماهرن کي متاثر ڪيو.&lt;ref name=&quot;black2&quot;&gt;{{Cite journal|author=Black, J.|date=Jun 2002|title=Darwin in the world of emotions|url=http://www.jrsm.org/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386|format=Free full text|journal=Journal of the Royal Society of Medicine|volume=95|issue=6|pages=311–313|doi=10.1177/014107680209500617|issn=0141-0768|pmc=1279921|pmid=12042386|archive-url=https://web.archive.org/web/20160810043441/http://jrsm.rsmjournals.com/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386|archive-date=2016-08-10|access-date=2011-01-01|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

اخلاقيات جو هڪ ذيلي فيلڊ رويي جي ماحوليات آهي، جيڪو جانورن جي رويي جي حوالي سان نيڪولاس ٽينبرگن جي چئن سوالن جو جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو: رويي جي ويجهڙائي جا سبب ڇا آهن، حياتيات جي ترقي جي تاريخ، بقا جي قيمت ۽ رويي جي فائيولوجي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=MacDougall-Shackleton|first=Scott A.|date=2011-07-27|title=The levels of analysis revisited|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|volume=366|issue=1574|pages=2076–2085|doi=10.1098/rstb.2010.0363|pmc=3130367|pmid=21690126}}&lt;/ref&gt; مطالعي جو هڪ ٻيو علائقو جانورن جي معرفت آهي، جيڪو ليبارٽري تجربن کي احتياط سان ڪنٽرول ٿيل فيلڊ مطالعي کي جانورن جي ذهانت ۽ سکيا جي تحقيق ڪرڻ لاء استعمال ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Cognition, Evolution and Behavior|author=Shettleworth, S.J.|publisher=Oxford Press|year=2010|edition=2nd|location=New York|citeseerx=10.1.1.843.596}}&lt;/ref&gt; 

=== حياتياتي جاگرافي ===
حياتياتي اڀياس ڌرتيءَ تي جاندارن جي فضائي ورڇ جو مطالعو ڪري ٿو، جن تي ڌيان ڏيڻ ۽ لڏپلاڻ، پليٽ ٽيڪٽونڪس، موسمياتي تبديلي، ۽ ڪلاڊسٽڪس جهڙن موضوعن تي ڌيان ڏئي ٿو. اهو مطالعي جو هڪ مربوط ميدان آهي، ارتقائي حياتيات، ٽيڪسونومي، ماحوليات، فزيڪل جاگرافي، ارضيات، پيليونٽولوجي ۽ موسمياتيات مان تصورات ۽ معلومات کي متحد ڪري ٿو. مطالعي جي هن شعبي جي شروعات وڏي پيماني تي تصديق ٿيل آهي الفريڊ رسل والس، هڪ برطانوي بايولوجسٽ جنهن هن جو ڪجهه ڪم چارلس ڊارون سان گڏيل طور تي شايع ڪيو هو.

[[Biogeography]] studies the spatial distribution of organisms on the [[Earth]],&lt;ref&gt;{{cite book |author-last=Wiley | author-first=R. Haven | editor1= P.P.G. Bateson | editor2= Peter H. Klopfer |title=Perspectives in Ethology |chapter=Social Structure and Individual Ontogenies: Problems of Description, Mechanism, and Evolution |year=1981 |volume=4 |pages=105–133 |chapter-url=http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf |access-date=21 December 2012 |doi=10.1007/978-1-4615-7575-7_5 |isbn=978-1-4615-7577-1 |archive-date=2013-06-08  |archive-url=https://web.archive.org/web/20130608072253/http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf |url-status=deviated | publisher= Plenum }}&lt;/ref&gt; focusing on topics like [[Biological dispersal|dispersal]] and [[Animal migration|migration]], [[plate tectonics]], [[climate change]], and [[cladistics]]. It is an integrative field of study, uniting concepts and information from [[evolutionary biology]], [[taxonomy (biology)|taxonomy]], [[ecology]], [[physical geography]], [[geology]], [[paleontology]] and [[climatology]].&lt;ref name=&quot;Cox_et_al_2016&quot;&gt;{{cite book |title=Biogeography:An Ecological and Evolutionary Approach |last1=Cox |first1=C. Barry |last2=Moore |first2=Peter D. |last3=Ladle |first3=Richard J. |year=2016 |publisher=Wiley |location=Chichester, UK |isbn=9781118968581 |page=xi |url=https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC |access-date=22 May 2020 |archive-date=2024-06-12  |archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073719/https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC |url-status=live }}&lt;/ref&gt; The origin of this field of study is widely accredited to [[Alfred Russel Wallace]], a British biologist who had some of his work jointly published with [[Charles Darwin]].&lt;ref name=Browne&gt;{{cite book |last=Browne |first=Janet |year=1983 |title=The secular ark: studies in the history of biogeography |publisher=Yale University Press |location=New Haven |isbn=978-0-300-02460-9 }}&lt;/ref&gt;

=== ماليڪيولر حياتيات ===
[[File:Phylogenetic tree of dogs.png|thumb|upright=1.35|بگھڙن جي حوالي سان ستن ڪتن جي نسلن جو ڪليڊ نمائندگي. ]]

ماليڪيولر حياتيات ([[Molecular biology]]) جانورن ۽ ٻوٽن جي عام جينياتي ۽ ترقي واري ميڪانيزم جو مطالعو ڪري ٿو، جينياتي وراثت جي ميکانيزم ۽ جين جي جوڙجڪ بابت سوالن جا جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. 1953 ۾، جيمس واٽسن ۽ فرانسس ڪريڪ ڊي اين اي جي ساخت ۽ ماليڪيول جي اندر ٿيندڙ رابطي کي بيان ڪيو ۽ هن اشاعت جمپ-شروع ڪيو ماليڪيولر بائيولاجي ۾ تحقيق ۽ موضوع ۾ دلچسپي وڌائي.&lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|last1=Tabery|first1=James|last2=Piotrowska|first2=Monika|last3=Darden|first3=Lindley|title=Molecular Biology (Fall 2019 Edition)|url=https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|date=19 February 2005|editor-last=Zalta|editor-first=Edward N.|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|access-date=2020-04-19|archive-date=2024-06-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073728/https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جڏهن ته محقق ماليڪيولر حياتيات لاءِ مخصوص طريقن تي عمل ڪندا آهن، انهن کي جينياتي ۽ بايو ڪيمسٽري جي طريقن سان گڏ ڪرڻ عام آهي. ماليڪيولر بائلاجي جو گهڻو حصو مقداري آهي، ۽ تازو ئي ڪم جو هڪ اهم مقدار ڪمپيوٽر سائنس جي ٽيڪنالاجي استعمال ڪندي ڪيو ويو آهي جهڙوڪ بايو انفارميٽڪس ۽ ڪمپيوٽيشنل بائلاجي.

ماليڪيولر جينيات، جين جي جوڙجڪ ۽ ڪم جو مطالعو، سال 2000 جي شروعات کان وٺي ماليڪيولر بائلاجي جي سڀ کان نمايان ذيلي شعبن مان رهيو آهي. حياتيات جي ٻين شاخن کي ماليڪيول بائلاجي ذريعي ڄاڻايو ويو آهي، يا ته سڌو سنئون پنهنجي حق ۾ ماليڪيولن جي لاڳاپن جو مطالعو ڪندي جيئن ته سيل جي حياتيات ۽ ترقياتي حياتيات ۾، يا اڻ سڌي طرح، جتي ماليڪيولر ٽيڪنڪ استعمال ٿينديون آهن آباديءَ يا نسلن جي تاريخي خاصيتن جو اندازو لڳائڻ لاءِ، جيئن ته ارتقائي حياتيات ۾ شعبا جهڙوڪ آبادي جينيات ۽ فائيولوجنيٽڪس. بائيو فزڪس ۾ ”زمين کان مٿي“، يا ماليڪيولر طور بائيو ماليڪيولس جو مطالعو ڪرڻ جي به هڪ ڊگهي روايت آهي.&lt;ref name=&quot;Tian_20132&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542|title=Molecular Imaging: Fundamentals and Applications|date=2013|publisher=Springer-Verlag Berlin &amp; Heidelberg GmbH &amp; Co.|isbn=9783642343032|editor=Tian, J.|page=542|access-date=2019-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073745/https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542#v=onepage&amp;q&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== توليد (ٻيهر پيدا ڪرڻ) ===
جانور عام طور تي جنسي پيداوار جي ذريعي ٻيهر پيدا ڪندا آهن، هڪ عمل جنهن ۾ نر ۽ مادي هيپلوڊ گيمٽ جو اتحاد شامل آهي، هر گيمٽ مييوسس ذريعي ٺاهيل آهي. عام طور تي، جدا جدا فردن پاران پيدا ڪيل گيميٽس ڀاڻ جي عمل ذريعي متحد ٿي هڪ ڊبلوڊ زائگوٽ ٺاهي سگهن ٿا جيڪي پوءِ جينياتي طور تي منفرد انفرادي نسل ۾ ترقي ڪري سگهن ٿا. تنهن هوندي، ڪجهه جانور پڻ، متبادل پيدائش واري عمل جي طور تي، پارٿينوجني طور تي ٻيهر پيدا ڪرڻ لاء, قابل هوندا آهن. پارٿينوجنيسس نانگن ۽ ليزرڊز ۾ بيان ڪيو ويو آهي (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس اسڪواٽس ۾)، ايمفبيئنز ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس ان ايمفيبينز ۾) ۽ ٻين ڪيترن ئي قسمن ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس). عام طور تي، پارٿانوجينياتي طور تي نسل پرستي ڪندڙ جانورن ۾ مييوسس ساڳئي عمل سان ٿئي ٿو جيئن جنسي طور تي پيدا ٿيندڙ جانورن ۾، پر ڊپلوڊ زائگوٽ نيوڪليس مختلف فردن جي بجاءِ هڪ ئي فرد مان ٻن هيپلوڊ جينوم جي اتحاد سان پيدا ٿئي ٿو.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links}}
* [http://www.gutenberg.org/browse/loccs/ql Books on Zoology] at [[Project Gutenberg]]
* ''[http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ Online Dictionary of Invertebrate Zoology]''

{{Zoology}}
{{Animalia}}
{{Branches of biology}}
{{Biology nav}}
{{Zoos}}
{{Portal bar|Animals|Biology|Palaeontology}}
{{Authority control}}

[[Category:Zoology| ]]
[[Category:Branches of biology]]

==حوالا==
{{حوالا}}

[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون شاخون]]
[[زمرو:حيوانيات]]</text>
      <sha1>6kxx1lumq6ygho0gj0ywce5vy7wrjm5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294682</id>
      <parentid>294681</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:25:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullah1601</username>
        <id>18012</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294682</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46415" sha1="hg4nrbguv5a0adohqpixjy0hawddklo" xml:space="preserve">[[File:Drosophila-melanogaster-Nauener-Stadtwald-03-VII-2007-12.jpg|250px|thumb|''[[Drosophila melanogaster]]'', commonly used as a [[model organism]]]]
'''حيوانيات''' (Zoology) جانورن جو سائنسي مطالعو آهي يعني اها سائنس جنهن ۾ جانورن جو اڀياس ڪيو وڃي. هن جي مطالعي ۾ سڀني جانورن جي نسلون، ٻنهي ناپيد ۽ موجود، جي جوڙجڪ، ايمبريولوجي، ٽيڪسونومي، عادتون ۽ تقسيم ۽ ڪيئن اهي انهن جي ماحولياتي نظام سان لهه وچڙ ڪن ٿا، شامل آهن. حيوانيات حياتيات جي بنيادي شاخن مان هڪ آهي. ھیي اصطلاح قديم يوناني لفظن &quot;ζῷον&quot;
(زائیوس: جانور) ۽ &quot;λόγος&quot; (لوگوس: علم، مطالعو) مان نڪتل آهي. اها [[حياتيات]] جي ٻن بنيادي شاخن [[نباتيات|نباتاتيات]] ۽ حيوانيات مان هڪ آهي.

جيتوڻيڪ انسان هميشه پنهنجي آس پاس جي جانورن جي قدرتي تاريخ ۾ دلچسپي ورتي آهي، ۽ هن علم کي استعمال ڪندي ڪجهه خاص نسلن کي پالڻ لاءِ استعمال ڪيو، پر حیوانیات جو باضابطه مطالعو چئي سگهجي ٿو ته ارسطو کان شروع ٿيو هو. هن جانورن کي جاندارن جي طور تي ڏٺو، انهن جي ساخت ۽ ترقي جو اڀياس ڪيو ۽ انهن جي ماحول ۽ انهن جي حصن جي ڪم کي انهن جي موافقت تي غور ڪيو. جديد حیوانیات جي شروعات ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾ ٿي، جنهن ۾ ڪارل لينيئس، انتوني وان ليوين هوڪ، رابرٽ هوڪ، چارلس ڊارون، گريگور مينڊل ۽ ٻيا ڪيترائي شامل هئا. جانورن جو مطالعو گهڻو ڪري فارم شڪلن ۽ افعال، موافقت، گروپن جي وچ ۾ لاڳاپن، رويي ۽ ماحوليات سان معاملو ڪرڻ لاء ترقي ڪئي آهي. حيوانيات کي تيزيءَ سان مختلف شعبن، جهڙوڪ ٽيڪسونامي، فزيالوجي، حياتياتي ڪيميا ۽ ارتقا ۾ ورهايو ويو آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪريڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي جي ساخت جي دريافت سان، ماليڪيولر بائيولاجي جو شعبو کوليو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ خلیي (cell) جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينيات ۾ ترقي ڪئي وئي.
==تاريخ==
[[File:Gessner Conrad 1516-1565.jpg|thumb|left|&lt;small&gt;ڪانراڊ گيسنر (1516ع-1565ع). هن جي  هسٽوريا اينيمليم (Historiae animalium) کي جديد حیوانیات جي شروعات سمجهيو وڃي ٿو.&lt;/small&gt;]]

حیوانیات جي تاريخ قديم کان جديد دور تائين جانورن جي ڪنگڊم جي مطالعي کي ڳولي ٿو. پراگيتانگ ماڻهن کي پنهنجي ماحول ۾ جانورن ۽ ٻوٽن جو مطالعو ڪرڻ جي ضرورت هئي ته جيئن انهن جي استحصال ڪري ۽ زندهه رهي. 15,000 سال پراڻي فرانس ۾ غار جي نقاشي ۽ مجسما بائيسن، گھوڙا ۽ هرن کي احتياط سان پيش ڪيل تفصيل سان ڏيکارين ٿا. دنيا جي ٻين حصن مان گهڻو ڪري جانورن جو شڪار کاڌو ۽ وحشي جانور ساڳيون تصويرون ظاهر ڪيون ويون آهن.&lt;ref name=&quot;Fellowes20202&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|title=30-Second Zoology: The 50 most fundamental categories and concepts from the study of animal life|author=Mark Fellowes|publisher=Ivy Press|year=2020|isbn=978-0-7112-5465-7|access-date=2021-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073743/https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

نیولٿڪ انقلاب، جيڪو جانورن جي پالڻ سان منسوب ڪيو ويو آهي، سڄي قديم دور ۾ جاري رهيو. جهنگلي جيوت جي قديم علم کي ويجھي اوڀر، ميسوپوٽيميا ۽ مصر ۾ جهنگلي ۽ گهريلو جانورن جي حقيقي تصويرن سان واضع ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ پالڻ جا طريقا ۽ ٽيڪنڪ، شڪار ۽ مڇي مارڻ شامل آهن. لکڻ جي ايجاد مصري ھائروگلائفڪس ۾ جانورن جي موجودگي جي زولوجي ۾ ظاهر ٿئي ٿي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|title=Egyptian Hieroglyphic Dictionary: Introduction|author=[[E. A. Wallis Budge]]|year=1920|publisher=John Murray|archive-url=https://web.archive.org/web/20210721132433/https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|archive-date=2021-07-21|accessdate=10 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

جيتوڻيڪ حیوانیات جو تصور هڪ واحد مربوط فيلڊ جي طور تي گهڻو پوءِ پيدا ٿيو، پر زولاجيڪل سائنسز قدرتي تاريخ مان اڀري آڳاٽي گريڪو۔رومن دنيا ۾ ارسطو ۽ گيلن جي حياتياتي ڪمن تائين پهچن ٿيون. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو جانورن کي جاندارن جي حيثيت ۾ ڏٺو، انهن جي ساخت، ترقي ۽ اهم واقعن جو مطالعو ڪيو. هن انهن کي ٻن گروپن ۾ ورهايو: رت سان گڏ جانور، ورٽيبرٽس ۽ رت کان سواءِ جانور، انورٽيبرٽس. هن ليسبوس تي ٻه سال گذاريا ۽ جانورن ۽ ٻوٽن جو مشاهدو  بيان ڪيو، مختلف جاندارن جي موافقت ۽ انهن جي حصن جي ڪم تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|title-link=Aristotle's Lagoon|last=Leroi|first=Armand Marie|date=2015|publisher=Bloomsbury|isbn=978-1-4088-3622-4|pages=135–136|author-link=Armand Marie Leroi}}&lt;/ref&gt; چار سؤ سالن کان پوءِ رومي طبيب گيلن جانورن جي اناٽومي ۽ مختلف حصن جي ڪم جو مطالعو ڪرڻ لاءِ جانورن کي جدا ڪيو، ڇاڪاڻ ته ان وقت انساني لاشن کي ڌار ڪرڻ تي پابندي هئي. ان جي نتيجي ۾ هن جا ڪجهه نتيجا غلط ثابت ٿيا، پر ڪيترين ئي صدين تائين هن جي ڪنهن به نظريي کي چيلينج ڪرڻ غير شرعي سمجهيو ويندو هو، تنهنڪري اناتومي جي مطالعي کي روڪيو ويو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=|title=Medecine's 10 Greatest Discoveries|last1=Friedman|first1=Meyer|last2=Friedland|first2=Gerald W.|publisher=Yale University Press|year=1998|isbn=0-300-07598-7|page=2}}&lt;/ref&gt;

پوئين ڪلاسيڪل دور ۾، وچ اوڀر جي سائنس ۽ طب دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ترقي يافته هئي، جنهن ۾ قديم يونان، روم، ميسوپوٽيميا ۽ فارس جي تصورن سان گڏوگڏ ايوورڊا جي قديم هندستاني روايت کي به شامل ڪيو ويو، جڏهن ته ڪيتريون ئي واڌايون ۽ جدتون ڪيون ويون.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Bayrakdar|first=Mehmet|year=1986|title=Al-Jahiz and the rise of biological evolution|journal=Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi|publisher=[[Ankara University]]|volume=27|issue=1|pages=307–315|doi=10.1501/Ilhfak_0000000674|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 13ھین صدي عيسويء ۾، البرٽس مئگنس ارسطو جي سڀني ڪمن جا تبصرا ۽ پيرافراس تيار ڪيا؛ هن جي ڪتابن جهڙوڪ نباتات، حيوانات ۽ معدنيات جي عنوانن تي قديم ذريعن کان معلومات شامل هئي، پر هن جي پنهنجي تحقيقات جا نتيجا پڻ شامل هئا. هن جو عام رويو حيرت انگيز طور تي جديد هو ۽ هن لکيو ته، ”ڇاڪاڻ ته قدرتي سائنس جو اهو ڪم آهي نه رڳو ان ڳالهه کي قبول ڪرڻ جيڪو اسان کي ٻڌايو وڃي پر قدرتي شين جي سببن جي جاچ ڪرڻ آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/308059821ALBERTUSMAGNUSTheBookOfMinerals|title=Book of Minerals|last=Wyckoff|first=Dorothy|publisher=Clarendon Press|year=1967|location=Oxford|pages=Preface}}&lt;/ref&gt; هڪ ابتدائي علمبردار ڪانراڊ گيسنر هو، جنهن جي 4,500 صفحن تي مشتمل جانورن جو يادگار انسائيڪلوپيڊيا، هسٽوريا اينيمليم، چار جلدن ۾ 1551ع ء 1558ع درمیان شايع ٿيو.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.strangescience.net/gesner.htm|title=Conrad Gesner|last1=Scott|first1=Michon|date=26 March 2017|website=Strange Science: The rocky road to modern paleontology and biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20210616080201/https://www.strangescience.net/gesner.htm|archive-date=2021-06-16|access-date=27 September 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

يورپ ۾، گيلن جو اناتومي تي ڪم 16ھین صدي عيسويء تائين وڏي حد تائين بي مثال ۽ غير چيلنج رهيو.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532|title=Thinking about Life: The History and Philosophy of Biology and Other Sciences|author1=Agutter, Paul S.|author2=Wheatley, Denys N.|publisher=Springer|year=2008|isbn=978-1-4020-8865-0|page=[https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532/page/n56 43]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite book|title=On Animals: A Medieval Summa Zoologica|author=Saint Albertus Magnus|publisher=Johns Hopkins University Press|year=1999|isbn=0-8018-4823-7}}&lt;/ref&gt;ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾، يورپ ۾ تجزياتي دلچسپي ۽ ڪيترن ئي ناول جاندارن جي دريافت جي ذريعي، زولوجڪ سوچ ۾ انقلاب آيو. هن تحريڪ ۾ نمايان هئا اينڊرياس ويساليئس ۽ وليم هاروي، جن طبعيات ۾ تجربا ۽ محتاط مشاهدو ڪيو ۽ فطرت جا ماهر جيئن ته ڪارل لينيئس، جين بيپٽيسٽ لامارڪ، ۽ بوفون جن زندگيءَ جي تنوع ۽ فوسل رڪارڊ کي درجي بندي ڪرڻ شروع ڪيو، گڏوگڏ جاندارن جي ترقي ۽ رويي جو مطالعو. انتونی وان ليوين هوڪ خوردبيني ۾ اڳڀرو ڪم ڪيو ۽ سيل جي نظريي جي بنياد تي، مائڪروآرگنزم جي اڳوڻي نامعلوم دنيا کي ظاهر ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=A History of the Life Sciences, Revised and Expanded|author=Magner, Lois N.|publisher=CRC Press|year=2002|isbn=0-8247-0824-5|pages=133–144}}&lt;/ref&gt; وان ليوين هوڪ جي مشاهدي جي تصديق ڪئي وئي؛ سڀئي جاندار هڪ يا وڌيڪ سيلن مان ٺهيل هئا ۽ خود بخود پيدا نه ٿي سگهيا. رابرٽ هوڪ سيل جي نظريي زندگيءَ جي بنيادي بنيادن تي هڪ نئون نقشو پيش ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Genesis: The Evolution of Biology|author=Jan Sapp|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-515619-6|chapter=Chapter 7|chapter-url=https://archive.org/details/genesisevolution00sapp}}&lt;/ref&gt;

18هين، 19هين ۽ 20هين صديءَ ۾ اڳي ئي فطرت پرستن جي دائري ۾ رهي، زولوجي هڪ وڌندڙ پروفيشنل سائنسي نظم بڻجي ويو. ايڪسپلورر-نيچرلسٽ جهڙوڪ اليگزينڊر وون همبولٽ جاندارن ۽ انهن جي ماحول جي وچ ۾ رابطي جي تحقيق ڪئي، ۽ طريقن سان اهو تعلق جغرافيائي تي منحصر آهي، جيوگرافي، ماحوليات ۽ اخلاقيات جو بنياد رکي ٿو. فطرت پرستن ضروريات کي رد ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ختم ٿيڻ جي اهميت ۽ نسلن جي تبديليءَ تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Biology in the Nineteenth Century|author=William Coleman|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=0-521-29293-X|chapter=Chapter 2}}&lt;/ref&gt;

اهي ترقيون، ۽ گڏوگڏ ايمبريولوجي ۽ پيليٽولوجي جا نتيجا، سال 1859ع ۾ چارلس ڊارون جي نظريي جي ارتقا ۾ قدرتي چونڊ جي ذريعي گڏ ڪيا ويا؛ ان ۾ ڊارون نامياتي ارتقا جي نظريي کي نئين بنياد تي رکيو، ان عمل جي وضاحت ڪندي جن جي ذريعي اهو ٿي سگهي ٿو، ۽ مشاهداتي ثبوت مهيا ڪري ٿو ته هن ائين ڪيو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17|title=Why Evolution is True|author=Coyne, Jerry A.|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-923084-6|location=Oxford|page=[https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17 17]}}&lt;/ref&gt; ڊارون جي نظريي کي سائنسي برادريءَ تيزي سان قبول ڪيو ويو ۽ جلد ئي حياتيات جي تيزيءَ سان ترقي ڪندڙ سائنس جو مرڪزي محور بڻجي ويو. جديد جينياتيات جو بنياد 1865ع ۾ مٽر تي گريگور مينڊل جي ڪم سان شروع ٿيو، جيتوڻيڪ ان وقت سندس ڪم جي اهميت جو احساس نه ڪيو ويو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/monkingardenlost00heni|title=The Monk in the Garden : The Lost and Found Genius of Gregor Mendel, the Father of Modern Genetics|last=Henig|first=Robin Marantz|publisher=Houghton Mifflin|year=2009|isbn=978-0-395-97765-1}}&lt;/ref&gt;

ڊارون مورفولوجي ۽ فزيالوجي کي هڪ نئين هدايت ڏني، انهن کي هڪ عام حياتياتي نظريي ۾ متحد ڪندي: نامياتي ارتقاء جو نظريو. نتيجو اهو هو ته جانورن جي درجه بندي کي نسلي بنيادن تي بحال ڪيو ويو، جانورن جي ترقي جي تازي تحقيق، ۽ انهن جي جينياتي رشتن کي طئي ڪرڻ جي شروعاتي ڪوششون. 19 صدي جي آخر ۾ خود بخود نسل جي زوال ۽ بيماري جي جراثيم جي نظريي جو عروج ڏٺو، جيتوڻيڪ وراثت جو ميڪانيزم هڪ راز رهيو. 20 صدي جي شروعات ۾، مينڊل جي ڪم جي ٻيهر دريافت جينياتيات جي تيزيء سان ترقي ڪئي.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28|title=Science and Creationism: a view from the National Academy of Sciences|publisher=The National Academy of Sciences|year=1999|isbn=-0-309-06406-6|edition=Second|location=Washington, DC|page=[https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28 28]|chapter=Appendix: Frequently Asked Questions|format=php|ref=NAS|access-date=September 24, 2009|chapter-url=http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=6024&amp;page=27#p200064869970027001}}&lt;/ref&gt;

سيل جي حياتيات ۾ تحقيق ٻين شعبن، جهڙوڪ جينيات، بايو ڪيمسٽري، طبي مائڪرو بائيولاجي، امونالوجي، ۽ سائٽو ڪيمسٽري سان ڳنڍيل آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪرڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي ماليڪيول جي ٻٽي هلڪي جوڙجڪ جي عزم سان، سالماتي حياتيات جو دائرو کوليو ويو، &lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=WATSON JD, CRICK FH|date=April 1953|title=Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid|url=|journal=Nature|volume=171|issue=4356|pages=737–8|doi=10.1038/171737a0|pmid=13054692}}&lt;/ref&gt; جنهن جي نتيجي ۾ سيل جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينياتيات ۾ ترقي ٿي. سسٽماتياتيات جو مطالعو تبديل ٿي ويو جيئن ڊي اين اي جي ترتيب مختلف جاندارن جي وچ ۾ لاڳاپي جي درجي کي واضح ڪيو.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|access-date=10 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==دائرو==
زولوجي سائنس جي شاخ آهي جيڪا جانورن سان لاڳاپيل آهي. هڪ نوع (species) کي جاندارن جي سڀ کان وڏي گروهه طور بيان ڪري سگهجي ٿو جنهن ۾ مناسب جنس جا ٻه فرد زرخيز اولاد پيدا ڪري سگهن ٿا؛ اٽڪل 1.5 ملين جانورن جون نوعون بيان ڪيون ويون آهن ۽ اندازو لڳايو ويو آهي ته 8 ملين جانورن جون نوعون موجود هجن. ابتدائي ضرورت اها هئي ته جاندارن کي سڃاڻڻ ۽ انهن کي انهن جي خاصيتن، فرقن ۽ رشتن جي مطابق گروپ ڪيو وڃي ۽ اهو ئي ٽيڪنومسٽ جو شعبو آهي. اصل ۾ اهو سوچيو ويندو هو ته نسل بدلائي نه سگهيا آهن، پر ڊارون جي ارتقا جي نظريي جي اچڻ سان، ڪلاڊسٽڪس جو ميدان وجود ۾ آيو، جنهن ۾ مختلف گروهن يا ڪليڊس جي وچ ۾ لاڳاپن جو مطالعو ڪيو ويو. سسٽماتڪس جاندار فارمن جي تنوع جو مطالعو آهي، هڪ گروهه جي ارتقائي تاريخ کي ان جي فائيولوجني طور سڃاتو وڃي ٿو، ۽ ڪليڊس جي وچ ۾ تعلق کي ڪليڊگرام ۾ ڊرائگرام طور ڏيکاري سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪو ماڻهو جيڪو جانورن جو سائنسي مطالعو ڪيو هوندو تاريخي طور تي پاڻ کي زولوجسٽ جي طور تي بيان ڪيو هوندو، اهو اصطلاح انهن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جيڪي، ٻين سان گڏ پاڻ کي خاص طور تي فزيالوجسٽ، ارتقائي حياتيات، ماحوليات، فارماسولوجسٽ, اينڊوڪرينولاجسٽ يا پيرا سائيٽولاجسٽ جي طور تي بيان ڪن ٿا,  انفرادي جانورن سان معاملو ڪندا آهن.

== علم حیوانیات جون شاخون ==
جيتوڻيڪ جانورن جي زندگيءَ جو مطالعو قديم آهي، پر ان جو سائنسي اوتار نسبتاً جديد آهي. اهو 19 صدي جي شروعات ۾ قدرتي تاريخ کان حياتيات ڏانهن منتقلي جو آئينو آهي. هنٽر ​​۽ ڪوويئر کان وٺي، تقابلي انسائيڪلوپيڊيا مطالعو مورفوگرافي, زولوجيڪل تحقيق جي جديد علائقن کي شڪل ڏيڻ: اناتومي، فزيالوجي، هسٽولوجي، ايمبريولوجي، ٽيراٽولوجي ۽ ايٿولوجي سان جڙيل آهي. &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|title=zoology|encyclopedia=Encyclopedia Britannica|access-date=2017-09-13|language=en|archive-date=2017-09-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20170913185844/https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جديد علم حیوانیات پهريون ڀيرو جرمن ۽ برطانوي يونيورسٽين ۾ پيدا ٿيو. برطانيه ۾، ٿامس هينري هڪسلي هڪ ممتاز شخصيت هو. هن جا خيال جانورن جي مورفولوجي تي مرڪوز هئا. ڪيترائي کيس 19 صديءَ جي پوئين اڌ جو سڀ کان وڏو تقابلي اناتومسٽ سمجهن ٿا. هنٽر ​​وانگر، هن جا ڪورس, صرف ليڪچرن جي اڳئين شڪل جي ابتڙ, ليڪچرن, عملي ڪلاسن ۽ ليبارٽري تي مشتمل هئا.

=== درجه بندي ===
علم حیوانیات ۾ سائنسي درجه بندي، هڪ طريقو آهي جنهن جي ذريعي زولوجسٽ گروپ ۽ درجه بندي حياتياتي قسم، جهڙوڪ جينس يا نسلن جي مطابق ڪن ٿا. حياتياتي درجه بندي سائنسي درجي بندي جو هڪ روپ آهي. جديد حياتياتي درجه بندي جي جڙ [[ڪارل لينئي]] جي ڪم ۾ آهي، جنهن گڏيل جسماني خاصيتن جي مطابق نسلن کي گروپ ڪيو. انهن گروهن کي بعد ۾ نظر ثاني ڪئي وئي آهي ته جيئن ڊارونين جي اصولن جي گڏيل نسل سان مطابقت بهتر ٿي سگهي. ماليڪيولر phylogenetics، جيڪو ڊيٽا جي طور تي نيوڪليڪ ايسڊ جي ترتيب کي استعمال ڪري ٿو، ڪيترن ئي تازن ترميمن کي هلائي چڪو آهي ۽ ممڪن آهي ته اهو جاري رهندو. حياتياتي درجي بندي جو تعلق زولاجيڪل سسٽماتڪس جي سائنس سان آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|access-date=12 April 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;[[File:Linnaeus - Regnum Animale (1735).png|thumb|لينئي جو جانورن جي ڪنگڊم جو ٽيبل سسٽما نيچرائي (''[[Systema Naturae]])'' جي پهرين ايڊيشن مان (1735)]]

ڪيترائي سائنسدان هاڻي پنج ڪنگڊم واري نظام کي پراڻي سمجهن ٿا. جديد متبادل درجه بندي سسٽم عام طور تي ٽن ڊومين سسٽم سان شروع ٿئي ٿو: آرڪيا (اصل ۾ آرڪيبيڪيريا)؛ بيڪٽيريا (اصل ۾ Eubacteria)؛ يوڪريوٽا (جنهن ۾ پروٽسٽ، فنگس، ٻوٽا ۽ جانور شامل آهن).&lt;ref name=&quot;domain2&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; اهي ڊومين ظاهر ڪن ٿا ته سيلن ۾ نيوڪلي آهي يا نه، ان سان گڏوگڏ سيل جي خارجين جي ڪيميائي ساخت ۾ فرق کي ظاهر ڪن ٿا.&lt;ref name=&quot;domain3&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

ان کان علاوه، هر ڪنگڊم کي بار بار ٽوڙيو ويندو آهي جيستائين هر نوع (species) کي الڳ الڳ درجه بندي نه ڪيو وڃي. ترتيب آهي: ڊومين؛ ڪنگڊم؛ فائيلم؛ ڪلاس؛  ترتيب؛ خاندان؛ نسل ۽ نوع. هڪ جاندار جو سائنسي نالو ان جي نسل ۽ نوع مان پيدا ٿئي ٿو. مثال طور، انسان کي هوموسيپيئن (Homo sapiens) جي طور تي درج ڪيو ويو آهي. هومو نسل آهي ۽ سيپئن (sapiens) جي مخصوص نوع (ائپٿٽ)، انهن ٻنهي جي گڏيل نسلن جو نالو ٺاهي ٿو. جڏهن ڪنهن جاندار جو سائنسي نالو لکجي، اهو مناسب آهي ته نسل ۾ پهرئين اکر کي ڪيپيٽلائيز ڪيو وڃي ۽ سڀني مخصوص اکر کي ننڍن اکرن ۾ رکجي. اضافي طور تي، سڄو اصطلاح  italicized يا underlined ٿي سگهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198|title=Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation|author=Heather Silyn-Roberts|publisher=Butterworth-Heinemann|year=2000|isbn=0-7506-4636-5|location=Oxford|page=198|access-date=2020-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073723/https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198#v=snippet&amp;q=species%20epithet%20capitalize&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

غالب درجه بندي جي نظام کي Linnaean taxonomy سڏيو ويندو آهي. ان ۾ رينڪ ۽ binomial nomenclature شامل آهن. زولاجيڪل آرگنزمز جي درجه بندي، taxonomy ۽ نالو جو انتظام بين ([[International Code of Zoological Nomenclature|International Code of Zoological Nomenclature)]]طرفان ڪيو ويندو آهي. هڪ ضم ڪرڻ وارو مسودو، بايو ڪوڊ، معياري نالو ڏيڻ جي هڪ ڪوشش ۾, 1997 ۾ شايع ڪيو ويو، پر اڃا تائين رسمي طور تي منظور نا ڪيو ويو آهي. &lt;ref&gt;{{cite conference|title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century?|book-title=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century|author=John McNeill|date=4 November 1996}}&lt;/ref&gt; 

===فقاري ۽ غير فقاري جانور===
فقاري جانورن جي حياتيات (Vertebrate zoology) هڪ حياتياتي نظم آهي جنهن ۾ فقاري جانورن، يعني اهي جانور, جن جي پٺ جي هڏي آهي، جهڙوڪ مڇي، ايمفيبين، ريپٽائل، پکي ۽ ممل جي مطالعي تي مشتمل آهي.

مختلف تيڪنڪ طور تي مبني شعبن يعني ميمالوجي، حياتياتي انسائيڪلوپيڊيا، هرپٽالوجي، طيوريات ۽ اچٿايولوجي انواع جي سڃاڻپ ۽ درجه بندي ڪرڻ ۽ انهن گروهن لاءِ مخصوص ساختن ۽ ميکانيزم جو مطالعو ڪرڻ چاهيندا آهن. باقي جانورن جي بادشاهت جو معاملو انورٽيبرٽ زولوجي طرفان ڪيو ويندو آهي، جانورن جو هڪ وسيع ۽ تمام متنوع گروهه جنهن ۾ اسپنجز، ايچينوڊرمس، ٽيونڪيٽس، ڪيڙا، مولسڪ، آرٿروپوڊس ۽ ٻيا ڪيترائي فيلا شامل آهن، پر هڪل سيل جاندار يا پروٽسٽ عام طور تي شامل نه هوندا آهن.&lt;ref name=&quot;Ruppert&quot; /&gt;

=== ساختي حياتيات ===
سيل جي حياتيات جو مطالعو ڪري ٿو سيلز جي ساختماني ۽ جسماني ملڪيت، بشمول انهن جي رويي، رابطي ۽ ماحول. اهو ٻنهي خوردبيني ۽ ماليڪيولر سطحن تي ڪيو ويندو آهي هڪل خليجي جاندارن لاءِ جيئن ته بيڪٽيريا ۽ گڏوگڏ ملٽي سيلولر جاندارن جهڙوڪ انسانن ۾ خاص سيلز. سيلز جي جوڙجڪ ۽ ڪم کي سمجھڻ سڀني حياتياتي سائنسن لاء بنيادي آھي. سيل جي قسمن جي وچ ۾ هڪجهڙائي ۽ فرق خاص طور تي سالماتي حياتيات سان لاڳاپيل آهن. 

اناتومي ميڪروسڪوپڪ ڍانچي جهڙوڪ عضون ۽ عضوي سسٽم جي شڪلن کي سمجهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=http://www.bartleby.com/107/1.html|title=Anatomy of the Human Body|author=Henry Gray|publisher=Lea &amp; Febiger|year=1918|access-date=2011-01-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20070316005206/http://www.bartleby.com/107/1.html|archive-date=2007-03-16|url-status=live}}&lt;/ref&gt; اهو ان ڳالهه تي ڌيان ڏئي ٿو ته ڪيئن عضون ۽ عضون جا نظام گڏجي ڪم ڪن ٿا انسانن ۽ ٻين جانورن جي جسمن ۾، ان کان علاوه اهي ڪيئن آزاديءَ سان ڪم ڪن ٿا. اناتومي ۽ سيل جي حياتيات ٻه اڀياس آهن جيڪي ويجهي سان لاڳاپيل آهن، ۽ &quot;ساخت جي&quot; مطالعي جي تحت درجه بندي ڪري سگهجي ٿو. تقابلي اناتومي مختلف گروهن جي اناتومي ۾ هڪجهڙائي ۽ اختلافن جو مطالعو آهي. اهو ارتقائي حياتيات ۽ phylogeny (ذات جي ارتقا) سان ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Gaucher, E.A.|author2=Kratzer, J.T.|author3=Randall, R.N.|date=January 2010|title=Deep phylogeny—how a tree can help characterize early life on Earth|journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Biology|volume=2|issue=1|pages=a002238|doi=10.1101/cshperspect.a002238|pmc=2827910|pmid=20182607}}&lt;/ref&gt; 

=== فزيالوجي ===
[[File:Dog anatomy anterior view.jpg|thumb|هينڊبچ ڊر اناٽامي ڊر ٽيريفرڪُنسٽلر کان جانورن جي جسماني (anatomical) نقاشي (engraving) ]]

جسمانيات (Physiology) جاندارن جي ميخانياتي، جسماني ۽ بايو ڪيميڪل عملن جو مطالعو ڪندي اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته سڀئي اڏاوتون مجموعي طور تي ڪيئن ڪم ڪن ٿيون. &quot;ڪم  ڪرن وارو ڍانچو&quot; حياتيات جو مرڪزي موضوع آهي. فزيالوجي روايتي طور تي ٻوٽن جي فزيالوجي ۽ جانورن جي فزيالوجي ۾ ورهايل آهن، پر فزيالوجي جا ڪجهه اصول آفاقي آهن، ڪنهن به خاص عضوي جو مطالعو نه ڪيو وڃي. مثال طور، خمير جي خاني جي فزيالوجي جي باري ۾ جيڪي ڄاڻايو ويو آهي اهو پڻ انساني سيلن تي لاڳو ٿي سگهي ٿو. جانورن جي فزيالوجي جو ميدان انساني فزيالوجي جي اوزارن ۽ طريقن کي غير انساني نسلن تائين وڌائي ٿو. فزيالوجي ڪيئن، اعصاب، مدافعتي، اندروني، تنفس ۽ گردش جا سسٽم ڪم ڪن ٿا جو مطالعو ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|title=What is physiology? — Faculty of Biology|date=16 February 2016|website=biology.cam.ac.uk|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20180707231044/https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|archive-date=2018-07-07|access-date=19 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== ترقياتي حياتيات ===
ترقياتي حياتيات عملن جو مطالعو آهي جنهن جي ذريعي جانور ۽ ٻوٽا ٻيهر پيدا ۽ وڌندا آهن. جنين جي ترقي، سيلولر فرق، ٻيهر پيدا ڪرڻ، غير جنسي ۽ جنسي پيداوار، ميٽامورفوسس ۽ بالغن جي عضو ۾ اسٽيم سيلز جي ترقي ۽ فرق هن نظم ۾ شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|title=Developmental biology|date=14 February 2020|publisher=Stanford Encyclopedia of Philosophy|archive-url=https://web.archive.org/web/20210430230644/https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|archive-date=2021-04-30|accessdate=20 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  آرٽيڪلز ۾ ٻنهي جانورن ۽ ٻوٽن جي ترقيءَ, ارتقا، آبادي جينيات، وراثت، جينياتي تبديلي، مينڊيلين وراثت ۽ پيدائش تي وڌيڪ غور ڪيو ويو آهي.

=== ارتقائي حياتيات ===
ارتقائي حياتيات (Evolutionary Biology) حياتيات جو هڪ ذيلي ميدان آهي، جيڪو ارتقائي عملن جو مطالعو ڪري ٿو (قدرتي چونڊ، عام نسل، تخصيص) جنهن ڌرتيءَ تي زندگيءَ جي تنوع پيدا ڪئي. ارتقائي تحقيق جو تعلق نسلن جي اصليت ۽ نزول سان آهي، ان سان گڏوگڏ وقت جي حوالي سان انهن جي تبديلي، ۽ ڪيترن ئي ٽيڪنيڪي طور تي مبني شعبن جا سائنسدان شامل آهن. مثال طور، ان ۾ عام طور تي سائنسدان شامل آهن جن کي خاص جاندارن جهڙوڪ  مئمالوجي، اورنيٿولوجي، هرپيٽولوجي يا اينٽومولوجي ۾ خاص تربيت حاصل آهي، پر انهن جاندارن کي سسٽم طور استعمال ڪن ٿا ته جيئن ارتقا بابت عام سوالن جا جواب ڏين.&lt;ref&gt;Gilbert, Scott F.; Barresi, Michael J.F. (2016) &quot;Developmental Biology&quot; Sinauer Associates, inc.(11th ed.) pp. 785–810. {{ISBN|9781605354705}}&lt;/ref&gt;

ارتقائي حياتيات جزوي طور تي پيلينٽالوجي تي مبني آهي، جيڪا ارتقا جي موڊ ۽ رفتار بابت سوالن جا جواب ڏيڻ لاءِ فوسل رڪارڊ استعمال ڪري ٿي&lt;ref name=&quot;Jablonski2&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; ۽ جزوي طور تي علائقن ۾ ٿيندڙ ترقيات جهڙوڪ آبادي جي جينيات ۽ ارتقائي نظريي تي مبني آهي.&lt;ref name=&quot;Jablonski3&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; 20 صدي جي آخر ۾ ڊي اين اي فنگر پرنٽنگ ٽيڪنڪ جي ترقي کان پوء، زولوجي ۾ انهن ٽيڪنالاجي جي استعمال جانورن جي آبادي جي سمجھ کي وڌايو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Chambers|first1=Geoffrey K.|last2=Curtis|first2=Caitlin|last3=Millar|first3=Craig D.|last4=Huynen|first4=Leon|last5=Lambert|first5=David M.|date=2014-02-03|title=DNA fingerprinting in zoology: past, present, future|journal=Investigative Genetics|volume=5|issue=1|at=3|doi=10.1186/2041-2223-5-3|issn=2041-2223|pmc=3909909|pmid=24490906|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 1980ع جي ڏهاڪي ۾،  ترقياتي حياتيات ارتقائي حياتيات ۾ ٻيهر داخل ٿي، ان جي ابتدائي خارج ٿيڻ کان پوءِ جديد ترڪيب کان ارتقائي ترقياتي حياتيات جي مطالعي ذريعي. لاڳاپيل شعبا،  فيلوجنيٽڪس، سسٽماتڪس ۽ ٽيڪسونومي اڪثر ڪري ارتقائي حياتيات جو حصو سمجهيا وڃن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Unifying Biology: The Evolutionary Synthesis and Evolutionary Biology|author=Vassiliki Betty Smocovitis|publisher=Princeton University Press|year=1996|isbn=978-0-691-03343-3}}&lt;/ref&gt;

=== ايٿولوجي ===
[[File:Larus Dominicanus with young.jpg|right|thumb|ڪيلپ سمنڊي بگلا ([[Kelp gull]]) ڪڪڙ ماءُ جي چونچ تي ڳاڙهي جاءِ تي پکڙجي ٿو ته جيئن ريگريٽنگ (regurgitating) ريفلڪس کي متحرڪ ڪري.]]

ايٿولوجي ([[Ethology]]) قدرتي حالتن جي تحت جانورن جي رويي جو سائنسي ۽ مقصدي مطالعو آهي، &lt;ref&gt;{{cite dictionary|title=Definition of Ethology|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology|dictionary=Merriam-Webster|access-date=30 October 2012|quote=2 : the scientific and objective study of animal behaviour especially under natural conditions|archive-date=2009-04-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20090425151624/http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  جيئن رويي جي مخالفت، جيڪو ليبارٽري سيٽنگ ۾ رويي جي ردعمل جي مطالعي تي ڌيان ڏئي ٿو. ايٿولوجسٽس خاص طور تي رويي جي ارتقاء ۽ قدرتي چونڊ جي نظريي جي لحاظ کان رويي جي سمجھڻ سان تعلق رکيا آهن. هڪ لحاظ کان، پهريون جديد اخلاقيات جو ماهر چارلس ڊارون هو، جنهن جي ڪتاب، انسان ۽ جانورن ۾ جذبات جو اظهار، مستقبل جي ڪيترن ئي اخلاقيات جي ماهرن کي متاثر ڪيو.&lt;ref name=&quot;black2&quot;&gt;{{Cite journal|author=Black, J.|date=Jun 2002|title=Darwin in the world of emotions|url=http://www.jrsm.org/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386|format=Free full text|journal=Journal of the Royal Society of Medicine|volume=95|issue=6|pages=311–313|doi=10.1177/014107680209500617|issn=0141-0768|pmc=1279921|pmid=12042386|archive-url=https://web.archive.org/web/20160810043441/http://jrsm.rsmjournals.com/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386|archive-date=2016-08-10|access-date=2011-01-01|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

اخلاقيات جو هڪ ذيلي فيلڊ رويي جي ماحوليات آهي، جيڪو جانورن جي رويي جي حوالي سان نيڪولاس ٽينبرگن جي چئن سوالن جو جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو: رويي جي ويجهڙائي جا سبب ڇا آهن، حياتيات جي ترقي جي تاريخ، بقا جي قيمت ۽ رويي جي فائيولوجي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=MacDougall-Shackleton|first=Scott A.|date=2011-07-27|title=The levels of analysis revisited|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|volume=366|issue=1574|pages=2076–2085|doi=10.1098/rstb.2010.0363|pmc=3130367|pmid=21690126}}&lt;/ref&gt; مطالعي جو هڪ ٻيو علائقو جانورن جي معرفت آهي، جيڪو ليبارٽري تجربن کي احتياط سان ڪنٽرول ٿيل فيلڊ مطالعي کي جانورن جي ذهانت ۽ سکيا جي تحقيق ڪرڻ لاء استعمال ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Cognition, Evolution and Behavior|author=Shettleworth, S.J.|publisher=Oxford Press|year=2010|edition=2nd|location=New York|citeseerx=10.1.1.843.596}}&lt;/ref&gt; 

=== حياتياتي جاگرافي ===
حياتياتي جاگرافي ڌرتيءَ تي جاندارن جي فضائي ورڇ جو مطالعو ڪري ٿو، &lt;ref&gt;{{cite book|title=Perspectives in Ethology|author-last=Wiley|author-first=R. Haven|publisher=Plenum|year=1981|isbn=978-1-4615-7577-1|editor1=P.P.G. Bateson|volume=4|pages=105–133|chapter=Social Structure and Individual Ontogenies: Problems of Description, Mechanism, and Evolution|doi=10.1007/978-1-4615-7575-7_5|access-date=21 December 2012|editor2=Peter H. Klopfer|chapter-url=http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20130608072253/http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf|archive-date=2013-06-08|url-status=deviated}}&lt;/ref&gt; لڏپلاڻ، پليٽ ٽيڪٽونڪس، موسمياتي تبديلي ۽ ڪلاڊسٽڪس جهڙن موضوعن تي ڌيان ڏئي ٿو. اهو مطالعي جو هڪ مربوط ميدان آهي، ارتقائي حياتيات، ٽيڪسونومي، ماحوليات، فزيڪل جاگرافي، ارضيات، پيليونٽولوجي ۽ موسمياتيات مان تصورات ۽ معلومات کي متحد ڪري ٿو.&lt;ref name=&quot;Cox_et_al_20162&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC|title=Biogeography:An Ecological and Evolutionary Approach|last1=Cox|first1=C. Barry|last2=Moore|first2=Peter D.|last3=Ladle|first3=Richard J.|publisher=Wiley|year=2016|isbn=9781118968581|location=Chichester, UK|page=xi|access-date=22 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073719/https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt; مطالعي جي هن شعبي جي شروعات وڏي پيماني تي تصديق ٿيل آهي الفريڊ رسل والس، هڪ برطانوي بايولوجسٽ جنهن هن جو ڪجهه ڪم چارلس ڊارون سان گڏيل طور تي شايع ڪيو هو.&lt;ref name=&quot;Browne2&quot;&gt;{{cite book|title=The secular ark: studies in the history of biogeography|last=Browne|first=Janet|publisher=Yale University Press|year=1983|isbn=978-0-300-02460-9|location=New Haven}}&lt;/ref&gt;

=== ماليڪيولر حياتيات ===
[[File:Phylogenetic tree of dogs.png|thumb|upright=1.35|بگھڙن جي حوالي سان ستن ڪتن جي نسلن جو ڪليڊ نمائندگي. ]]

ماليڪيولر حياتيات ([[Molecular biology]]) جانورن ۽ ٻوٽن جي عام جينياتي ۽ ترقي واري ميڪانيزم جو مطالعو ڪري ٿو، جينياتي وراثت جي ميکانيزم ۽ جين جي جوڙجڪ بابت سوالن جا جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. 1953 ۾، جيمس واٽسن ۽ فرانسس ڪريڪ ڊي اين اي جي ساخت ۽ ماليڪيول جي اندر ٿيندڙ رابطي کي بيان ڪيو ۽ هن اشاعت جمپ-شروع ڪيو ماليڪيولر بائيولاجي ۾ تحقيق ۽ موضوع ۾ دلچسپي وڌائي.&lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|last1=Tabery|first1=James|last2=Piotrowska|first2=Monika|last3=Darden|first3=Lindley|title=Molecular Biology (Fall 2019 Edition)|url=https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|date=19 February 2005|editor-last=Zalta|editor-first=Edward N.|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|access-date=2020-04-19|archive-date=2024-06-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073728/https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جڏهن ته محقق ماليڪيولر حياتيات لاءِ مخصوص طريقن تي عمل ڪندا آهن، انهن کي جينياتي ۽ بايو ڪيمسٽري جي طريقن سان گڏ ڪرڻ عام آهي. ماليڪيولر بائلاجي جو گهڻو حصو مقداري آهي، ۽ تازو ئي ڪم جو هڪ اهم مقدار ڪمپيوٽر سائنس جي ٽيڪنالاجي استعمال ڪندي ڪيو ويو آهي جهڙوڪ بايو انفارميٽڪس ۽ ڪمپيوٽيشنل بائلاجي.

ماليڪيولر جينيات، جين جي جوڙجڪ ۽ ڪم جو مطالعو، سال 2000 جي شروعات کان وٺي ماليڪيولر بائلاجي جي سڀ کان نمايان ذيلي شعبن مان رهيو آهي. حياتيات جي ٻين شاخن کي ماليڪيول بائلاجي ذريعي ڄاڻايو ويو آهي، يا ته سڌو سنئون پنهنجي حق ۾ ماليڪيولن جي لاڳاپن جو مطالعو ڪندي جيئن ته سيل جي حياتيات ۽ ترقياتي حياتيات ۾، يا اڻ سڌي طرح، جتي ماليڪيولر ٽيڪنڪ استعمال ٿينديون آهن آباديءَ يا نسلن جي تاريخي خاصيتن جو اندازو لڳائڻ لاءِ، جيئن ته ارتقائي حياتيات ۾ شعبا جهڙوڪ آبادي جينيات ۽ فائيولوجنيٽڪس. بائيو فزڪس ۾ ”زمين کان مٿي“، يا ماليڪيولر طور بائيو ماليڪيولس جو مطالعو ڪرڻ جي به هڪ ڊگهي روايت آهي.&lt;ref name=&quot;Tian_20132&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542|title=Molecular Imaging: Fundamentals and Applications|date=2013|publisher=Springer-Verlag Berlin &amp; Heidelberg GmbH &amp; Co.|isbn=9783642343032|editor=Tian, J.|page=542|access-date=2019-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073745/https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542#v=onepage&amp;q&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== توليد (ٻيهر پيدا ڪرڻ) ===
جانور عام طور تي جنسي پيداوار جي ذريعي ٻيهر پيدا ڪندا آهن، هڪ عمل جنهن ۾ نر ۽ مادي هيپلوڊ گيمٽ جو اتحاد شامل آهي، هر گيمٽ مييوسس ذريعي ٺاهيل آهي. عام طور تي، جدا جدا فردن پاران پيدا ڪيل گيميٽس ڀاڻ جي عمل ذريعي متحد ٿي هڪ ڊبلوڊ زائگوٽ ٺاهي سگهن ٿا جيڪي پوءِ جينياتي طور تي منفرد انفرادي نسل ۾ ترقي ڪري سگهن ٿا. تنهن هوندي، ڪجهه جانور پڻ، متبادل پيدائش واري عمل جي طور تي، پارٿينوجني طور تي ٻيهر پيدا ڪرڻ لاء, قابل هوندا آهن. پارٿينوجنيسس نانگن ۽ ليزرڊز ۾ بيان ڪيو ويو آهي (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس اسڪواٽس ۾)، ايمفبيئنز ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس ان ايمفيبينز ۾) ۽ ٻين ڪيترن ئي قسمن ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس). عام طور تي، پارٿانوجينياتي طور تي نسل پرستي ڪندڙ جانورن ۾ مييوسس ساڳئي عمل سان ٿئي ٿو جيئن جنسي طور تي پيدا ٿيندڙ جانورن ۾، پر ڊپلوڊ زائگوٽ نيوڪليس مختلف فردن جي بجاءِ هڪ ئي فرد مان ٻن هيپلوڊ جينوم جي اتحاد سان پيدا ٿئي ٿو.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
{{Sister project links}}
* [http://www.gutenberg.org/browse/loccs/ql Books on Zoology] at [[Project Gutenberg]]
* ''[http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ Online Dictionary of Invertebrate Zoology]''

{{Zoology}}
{{Animalia}}
{{Branches of biology}}
{{Biology nav}}
{{Zoos}}
{{Portal bar|Animals|Biology|Palaeontology}}
{{Authority control}}

[[Category:Zoology| ]]
[[Category:Branches of biology]]

==حوالا==
{{حوالا}}

[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون شاخون]]
[[زمرو:حيوانيات]]</text>
      <sha1>hg4nrbguv5a0adohqpixjy0hawddklo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294683</id>
      <parentid>294682</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:29:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Abdullah1601</username>
        <id>18012</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* پڻ ڏسو */</comment>
      <origin>294683</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46691" sha1="o9k71ag6yeqo3p9173taqh82x4m41bh" xml:space="preserve">[[File:Drosophila-melanogaster-Nauener-Stadtwald-03-VII-2007-12.jpg|250px|thumb|''[[Drosophila melanogaster]]'', commonly used as a [[model organism]]]]
'''حيوانيات''' (Zoology) جانورن جو سائنسي مطالعو آهي يعني اها سائنس جنهن ۾ جانورن جو اڀياس ڪيو وڃي. هن جي مطالعي ۾ سڀني جانورن جي نسلون، ٻنهي ناپيد ۽ موجود، جي جوڙجڪ، ايمبريولوجي، ٽيڪسونومي، عادتون ۽ تقسيم ۽ ڪيئن اهي انهن جي ماحولياتي نظام سان لهه وچڙ ڪن ٿا، شامل آهن. حيوانيات حياتيات جي بنيادي شاخن مان هڪ آهي. ھیي اصطلاح قديم يوناني لفظن &quot;ζῷον&quot;
(زائیوس: جانور) ۽ &quot;λόγος&quot; (لوگوس: علم، مطالعو) مان نڪتل آهي. اها [[حياتيات]] جي ٻن بنيادي شاخن [[نباتيات|نباتاتيات]] ۽ حيوانيات مان هڪ آهي.

جيتوڻيڪ انسان هميشه پنهنجي آس پاس جي جانورن جي قدرتي تاريخ ۾ دلچسپي ورتي آهي، ۽ هن علم کي استعمال ڪندي ڪجهه خاص نسلن کي پالڻ لاءِ استعمال ڪيو، پر حیوانیات جو باضابطه مطالعو چئي سگهجي ٿو ته ارسطو کان شروع ٿيو هو. هن جانورن کي جاندارن جي طور تي ڏٺو، انهن جي ساخت ۽ ترقي جو اڀياس ڪيو ۽ انهن جي ماحول ۽ انهن جي حصن جي ڪم کي انهن جي موافقت تي غور ڪيو. جديد حیوانیات جي شروعات ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾ ٿي، جنهن ۾ ڪارل لينيئس، انتوني وان ليوين هوڪ، رابرٽ هوڪ، چارلس ڊارون، گريگور مينڊل ۽ ٻيا ڪيترائي شامل هئا. جانورن جو مطالعو گهڻو ڪري فارم شڪلن ۽ افعال، موافقت، گروپن جي وچ ۾ لاڳاپن، رويي ۽ ماحوليات سان معاملو ڪرڻ لاء ترقي ڪئي آهي. حيوانيات کي تيزيءَ سان مختلف شعبن، جهڙوڪ ٽيڪسونامي، فزيالوجي، حياتياتي ڪيميا ۽ ارتقا ۾ ورهايو ويو آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪريڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي جي ساخت جي دريافت سان، ماليڪيولر بائيولاجي جو شعبو کوليو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ خلیي (cell) جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينيات ۾ ترقي ڪئي وئي.
==تاريخ==
[[File:Gessner Conrad 1516-1565.jpg|thumb|left|&lt;small&gt;ڪانراڊ گيسنر (1516ع-1565ع). هن جي  هسٽوريا اينيمليم (Historiae animalium) کي جديد حیوانیات جي شروعات سمجهيو وڃي ٿو.&lt;/small&gt;]]

حیوانیات جي تاريخ قديم کان جديد دور تائين جانورن جي ڪنگڊم جي مطالعي کي ڳولي ٿو. پراگيتانگ ماڻهن کي پنهنجي ماحول ۾ جانورن ۽ ٻوٽن جو مطالعو ڪرڻ جي ضرورت هئي ته جيئن انهن جي استحصال ڪري ۽ زندهه رهي. 15,000 سال پراڻي فرانس ۾ غار جي نقاشي ۽ مجسما بائيسن، گھوڙا ۽ هرن کي احتياط سان پيش ڪيل تفصيل سان ڏيکارين ٿا. دنيا جي ٻين حصن مان گهڻو ڪري جانورن جو شڪار کاڌو ۽ وحشي جانور ساڳيون تصويرون ظاهر ڪيون ويون آهن.&lt;ref name=&quot;Fellowes20202&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|title=30-Second Zoology: The 50 most fundamental categories and concepts from the study of animal life|author=Mark Fellowes|publisher=Ivy Press|year=2020|isbn=978-0-7112-5465-7|access-date=2021-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073743/https://books.google.com/books?id=gkzODwAAQBAJ|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

نیولٿڪ انقلاب، جيڪو جانورن جي پالڻ سان منسوب ڪيو ويو آهي، سڄي قديم دور ۾ جاري رهيو. جهنگلي جيوت جي قديم علم کي ويجھي اوڀر، ميسوپوٽيميا ۽ مصر ۾ جهنگلي ۽ گهريلو جانورن جي حقيقي تصويرن سان واضع ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ پالڻ جا طريقا ۽ ٽيڪنڪ، شڪار ۽ مڇي مارڻ شامل آهن. لکڻ جي ايجاد مصري ھائروگلائفڪس ۾ جانورن جي موجودگي جي زولوجي ۾ ظاهر ٿئي ٿي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|title=Egyptian Hieroglyphic Dictionary: Introduction|author=[[E. A. Wallis Budge]]|year=1920|publisher=John Murray|archive-url=https://web.archive.org/web/20210721132433/https://www.um.es/cepoat/egipcio/wp-content/uploads/egyptianhierogly.pdf|archive-date=2021-07-21|accessdate=10 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

جيتوڻيڪ حیوانیات جو تصور هڪ واحد مربوط فيلڊ جي طور تي گهڻو پوءِ پيدا ٿيو، پر زولاجيڪل سائنسز قدرتي تاريخ مان اڀري آڳاٽي گريڪو۔رومن دنيا ۾ ارسطو ۽ گيلن جي حياتياتي ڪمن تائين پهچن ٿيون. چوٿين صدي قبل مسيح ۾، ارسطو جانورن کي جاندارن جي حيثيت ۾ ڏٺو، انهن جي ساخت، ترقي ۽ اهم واقعن جو مطالعو ڪيو. هن انهن کي ٻن گروپن ۾ ورهايو: رت سان گڏ جانور، ورٽيبرٽس ۽ رت کان سواءِ جانور، انورٽيبرٽس. هن ليسبوس تي ٻه سال گذاريا ۽ جانورن ۽ ٻوٽن جو مشاهدو  بيان ڪيو، مختلف جاندارن جي موافقت ۽ انهن جي حصن جي ڪم تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|title-link=Aristotle's Lagoon|last=Leroi|first=Armand Marie|date=2015|publisher=Bloomsbury|isbn=978-1-4088-3622-4|pages=135–136|author-link=Armand Marie Leroi}}&lt;/ref&gt; چار سؤ سالن کان پوءِ رومي طبيب گيلن جانورن جي اناٽومي ۽ مختلف حصن جي ڪم جو مطالعو ڪرڻ لاءِ جانورن کي جدا ڪيو، ڇاڪاڻ ته ان وقت انساني لاشن کي ڌار ڪرڻ تي پابندي هئي. ان جي نتيجي ۾ هن جا ڪجهه نتيجا غلط ثابت ٿيا، پر ڪيترين ئي صدين تائين هن جي ڪنهن به نظريي کي چيلينج ڪرڻ غير شرعي سمجهيو ويندو هو، تنهنڪري اناتومي جي مطالعي کي روڪيو ويو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=|title=Medecine's 10 Greatest Discoveries|last1=Friedman|first1=Meyer|last2=Friedland|first2=Gerald W.|publisher=Yale University Press|year=1998|isbn=0-300-07598-7|page=2}}&lt;/ref&gt;

پوئين ڪلاسيڪل دور ۾، وچ اوڀر جي سائنس ۽ طب دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ ترقي يافته هئي، جنهن ۾ قديم يونان، روم، ميسوپوٽيميا ۽ فارس جي تصورن سان گڏوگڏ ايوورڊا جي قديم هندستاني روايت کي به شامل ڪيو ويو، جڏهن ته ڪيتريون ئي واڌايون ۽ جدتون ڪيون ويون.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Bayrakdar|first=Mehmet|year=1986|title=Al-Jahiz and the rise of biological evolution|journal=Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi|publisher=[[Ankara University]]|volume=27|issue=1|pages=307–315|doi=10.1501/Ilhfak_0000000674|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 13ھین صدي عيسويء ۾، البرٽس مئگنس ارسطو جي سڀني ڪمن جا تبصرا ۽ پيرافراس تيار ڪيا؛ هن جي ڪتابن جهڙوڪ نباتات، حيوانات ۽ معدنيات جي عنوانن تي قديم ذريعن کان معلومات شامل هئي، پر هن جي پنهنجي تحقيقات جا نتيجا پڻ شامل هئا. هن جو عام رويو حيرت انگيز طور تي جديد هو ۽ هن لکيو ته، ”ڇاڪاڻ ته قدرتي سائنس جو اهو ڪم آهي نه رڳو ان ڳالهه کي قبول ڪرڻ جيڪو اسان کي ٻڌايو وڃي پر قدرتي شين جي سببن جي جاچ ڪرڻ آهي.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/308059821ALBERTUSMAGNUSTheBookOfMinerals|title=Book of Minerals|last=Wyckoff|first=Dorothy|publisher=Clarendon Press|year=1967|location=Oxford|pages=Preface}}&lt;/ref&gt; هڪ ابتدائي علمبردار ڪانراڊ گيسنر هو، جنهن جي 4,500 صفحن تي مشتمل جانورن جو يادگار انسائيڪلوپيڊيا، هسٽوريا اينيمليم، چار جلدن ۾ 1551ع ء 1558ع درمیان شايع ٿيو.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.strangescience.net/gesner.htm|title=Conrad Gesner|last1=Scott|first1=Michon|date=26 March 2017|website=Strange Science: The rocky road to modern paleontology and biology|archive-url=https://web.archive.org/web/20210616080201/https://www.strangescience.net/gesner.htm|archive-date=2021-06-16|access-date=27 September 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

يورپ ۾، گيلن جو اناتومي تي ڪم 16ھین صدي عيسويء تائين وڏي حد تائين بي مثال ۽ غير چيلنج رهيو.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532|title=Thinking about Life: The History and Philosophy of Biology and Other Sciences|author1=Agutter, Paul S.|author2=Wheatley, Denys N.|publisher=Springer|year=2008|isbn=978-1-4020-8865-0|page=[https://archive.org/details/thinkingaboutlif00agut_532/page/n56 43]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite book|title=On Animals: A Medieval Summa Zoologica|author=Saint Albertus Magnus|publisher=Johns Hopkins University Press|year=1999|isbn=0-8018-4823-7}}&lt;/ref&gt;ريناسنس ۽ شروعاتي جديد دور ۾، يورپ ۾ تجزياتي دلچسپي ۽ ڪيترن ئي ناول جاندارن جي دريافت جي ذريعي، زولوجڪ سوچ ۾ انقلاب آيو. هن تحريڪ ۾ نمايان هئا اينڊرياس ويساليئس ۽ وليم هاروي، جن طبعيات ۾ تجربا ۽ محتاط مشاهدو ڪيو ۽ فطرت جا ماهر جيئن ته ڪارل لينيئس، جين بيپٽيسٽ لامارڪ، ۽ بوفون جن زندگيءَ جي تنوع ۽ فوسل رڪارڊ کي درجي بندي ڪرڻ شروع ڪيو، گڏوگڏ جاندارن جي ترقي ۽ رويي جو مطالعو. انتونی وان ليوين هوڪ خوردبيني ۾ اڳڀرو ڪم ڪيو ۽ سيل جي نظريي جي بنياد تي، مائڪروآرگنزم جي اڳوڻي نامعلوم دنيا کي ظاهر ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=A History of the Life Sciences, Revised and Expanded|author=Magner, Lois N.|publisher=CRC Press|year=2002|isbn=0-8247-0824-5|pages=133–144}}&lt;/ref&gt; وان ليوين هوڪ جي مشاهدي جي تصديق ڪئي وئي؛ سڀئي جاندار هڪ يا وڌيڪ سيلن مان ٺهيل هئا ۽ خود بخود پيدا نه ٿي سگهيا. رابرٽ هوڪ سيل جي نظريي زندگيءَ جي بنيادي بنيادن تي هڪ نئون نقشو پيش ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Genesis: The Evolution of Biology|author=Jan Sapp|publisher=Oxford University Press|year=2003|isbn=0-19-515619-6|chapter=Chapter 7|chapter-url=https://archive.org/details/genesisevolution00sapp}}&lt;/ref&gt;

18هين، 19هين ۽ 20هين صديءَ ۾ اڳي ئي فطرت پرستن جي دائري ۾ رهي، زولوجي هڪ وڌندڙ پروفيشنل سائنسي نظم بڻجي ويو. ايڪسپلورر-نيچرلسٽ جهڙوڪ اليگزينڊر وون همبولٽ جاندارن ۽ انهن جي ماحول جي وچ ۾ رابطي جي تحقيق ڪئي، ۽ طريقن سان اهو تعلق جغرافيائي تي منحصر آهي، جيوگرافي، ماحوليات ۽ اخلاقيات جو بنياد رکي ٿو. فطرت پرستن ضروريات کي رد ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ختم ٿيڻ جي اهميت ۽ نسلن جي تبديليءَ تي غور ڪيو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Biology in the Nineteenth Century|author=William Coleman|publisher=Cambridge University Press|year=1978|isbn=0-521-29293-X|chapter=Chapter 2}}&lt;/ref&gt;

اهي ترقيون، ۽ گڏوگڏ ايمبريولوجي ۽ پيليٽولوجي جا نتيجا، سال 1859ع ۾ چارلس ڊارون جي نظريي جي ارتقا ۾ قدرتي چونڊ جي ذريعي گڏ ڪيا ويا؛ ان ۾ ڊارون نامياتي ارتقا جي نظريي کي نئين بنياد تي رکيو، ان عمل جي وضاحت ڪندي جن جي ذريعي اهو ٿي سگهي ٿو، ۽ مشاهداتي ثبوت مهيا ڪري ٿو ته هن ائين ڪيو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17|title=Why Evolution is True|author=Coyne, Jerry A.|publisher=Oxford University Press|year=2009|isbn=978-0-19-923084-6|location=Oxford|page=[https://archive.org/details/isbn_9780199230846/page/17 17]}}&lt;/ref&gt; ڊارون جي نظريي کي سائنسي برادريءَ تيزي سان قبول ڪيو ويو ۽ جلد ئي حياتيات جي تيزيءَ سان ترقي ڪندڙ سائنس جو مرڪزي محور بڻجي ويو. جديد جينياتيات جو بنياد 1865ع ۾ مٽر تي گريگور مينڊل جي ڪم سان شروع ٿيو، جيتوڻيڪ ان وقت سندس ڪم جي اهميت جو احساس نه ڪيو ويو هو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/monkingardenlost00heni|title=The Monk in the Garden : The Lost and Found Genius of Gregor Mendel, the Father of Modern Genetics|last=Henig|first=Robin Marantz|publisher=Houghton Mifflin|year=2009|isbn=978-0-395-97765-1}}&lt;/ref&gt;

ڊارون مورفولوجي ۽ فزيالوجي کي هڪ نئين هدايت ڏني، انهن کي هڪ عام حياتياتي نظريي ۾ متحد ڪندي: نامياتي ارتقاء جو نظريو. نتيجو اهو هو ته جانورن جي درجه بندي کي نسلي بنيادن تي بحال ڪيو ويو، جانورن جي ترقي جي تازي تحقيق، ۽ انهن جي جينياتي رشتن کي طئي ڪرڻ جي شروعاتي ڪوششون. 19 صدي جي آخر ۾ خود بخود نسل جي زوال ۽ بيماري جي جراثيم جي نظريي جو عروج ڏٺو، جيتوڻيڪ وراثت جو ميڪانيزم هڪ راز رهيو. 20 صدي جي شروعات ۾، مينڊل جي ڪم جي ٻيهر دريافت جينياتيات جي تيزيء سان ترقي ڪئي.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28|title=Science and Creationism: a view from the National Academy of Sciences|publisher=The National Academy of Sciences|year=1999|isbn=-0-309-06406-6|edition=Second|location=Washington, DC|page=[https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28 28]|chapter=Appendix: Frequently Asked Questions|format=php|ref=NAS|access-date=September 24, 2009|chapter-url=http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=6024&amp;page=27#p200064869970027001}}&lt;/ref&gt;

سيل جي حياتيات ۾ تحقيق ٻين شعبن، جهڙوڪ جينيات، بايو ڪيمسٽري، طبي مائڪرو بائيولاجي، امونالوجي، ۽ سائٽو ڪيمسٽري سان ڳنڍيل آهي. سال 1953ع ۾ فرانسس ڪرڪ ۽ جيمس واٽسن پاران ڊي اين اي ماليڪيول جي ٻٽي هلڪي جوڙجڪ جي عزم سان، سالماتي حياتيات جو دائرو کوليو ويو، &lt;ref&gt;{{cite journal|vauthors=WATSON JD, CRICK FH|date=April 1953|title=Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid|url=|journal=Nature|volume=171|issue=4356|pages=737–8|doi=10.1038/171737a0|pmid=13054692}}&lt;/ref&gt; جنهن جي نتيجي ۾ سيل جي حياتيات، ترقياتي حياتيات ۽ ماليڪيولر جينياتيات ۾ ترقي ٿي. سسٽماتياتيات جو مطالعو تبديل ٿي ويو جيئن ڊي اين اي جي ترتيب مختلف جاندارن جي وچ ۾ لاڳاپي جي درجي کي واضح ڪيو.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|access-date=10 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

==دائرو==
زولوجي سائنس جي شاخ آهي جيڪا جانورن سان لاڳاپيل آهي. هڪ نوع (species) کي جاندارن جي سڀ کان وڏي گروهه طور بيان ڪري سگهجي ٿو جنهن ۾ مناسب جنس جا ٻه فرد زرخيز اولاد پيدا ڪري سگهن ٿا؛ اٽڪل 1.5 ملين جانورن جون نوعون بيان ڪيون ويون آهن ۽ اندازو لڳايو ويو آهي ته 8 ملين جانورن جون نوعون موجود هجن. ابتدائي ضرورت اها هئي ته جاندارن کي سڃاڻڻ ۽ انهن کي انهن جي خاصيتن، فرقن ۽ رشتن جي مطابق گروپ ڪيو وڃي ۽ اهو ئي ٽيڪنومسٽ جو شعبو آهي. اصل ۾ اهو سوچيو ويندو هو ته نسل بدلائي نه سگهيا آهن، پر ڊارون جي ارتقا جي نظريي جي اچڻ سان، ڪلاڊسٽڪس جو ميدان وجود ۾ آيو، جنهن ۾ مختلف گروهن يا ڪليڊس جي وچ ۾ لاڳاپن جو مطالعو ڪيو ويو. سسٽماتڪس جاندار فارمن جي تنوع جو مطالعو آهي، هڪ گروهه جي ارتقائي تاريخ کي ان جي فائيولوجني طور سڃاتو وڃي ٿو، ۽ ڪليڊس جي وچ ۾ تعلق کي ڪليڊگرام ۾ ڊرائگرام طور ڏيکاري سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪو ماڻهو جيڪو جانورن جو سائنسي مطالعو ڪيو هوندو تاريخي طور تي پاڻ کي زولوجسٽ جي طور تي بيان ڪيو هوندو، اهو اصطلاح انهن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي جيڪي، ٻين سان گڏ پاڻ کي خاص طور تي فزيالوجسٽ، ارتقائي حياتيات، ماحوليات، فارماسولوجسٽ, اينڊوڪرينولاجسٽ يا پيرا سائيٽولاجسٽ جي طور تي بيان ڪن ٿا,  انفرادي جانورن سان معاملو ڪندا آهن.

== علم حیوانیات جون شاخون ==
جيتوڻيڪ جانورن جي زندگيءَ جو مطالعو قديم آهي، پر ان جو سائنسي اوتار نسبتاً جديد آهي. اهو 19 صدي جي شروعات ۾ قدرتي تاريخ کان حياتيات ڏانهن منتقلي جو آئينو آهي. هنٽر ​​۽ ڪوويئر کان وٺي، تقابلي انسائيڪلوپيڊيا مطالعو مورفوگرافي, زولوجيڪل تحقيق جي جديد علائقن کي شڪل ڏيڻ: اناتومي، فزيالوجي، هسٽولوجي، ايمبريولوجي، ٽيراٽولوجي ۽ ايٿولوجي سان جڙيل آهي. &lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|title=zoology|encyclopedia=Encyclopedia Britannica|access-date=2017-09-13|language=en|archive-date=2017-09-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20170913185844/https://www.britannica.com/science/zoology#toc48756|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جديد علم حیوانیات پهريون ڀيرو جرمن ۽ برطانوي يونيورسٽين ۾ پيدا ٿيو. برطانيه ۾، ٿامس هينري هڪسلي هڪ ممتاز شخصيت هو. هن جا خيال جانورن جي مورفولوجي تي مرڪوز هئا. ڪيترائي کيس 19 صديءَ جي پوئين اڌ جو سڀ کان وڏو تقابلي اناتومسٽ سمجهن ٿا. هنٽر ​​وانگر، هن جا ڪورس, صرف ليڪچرن جي اڳئين شڪل جي ابتڙ, ليڪچرن, عملي ڪلاسن ۽ ليبارٽري تي مشتمل هئا.

=== درجه بندي ===
علم حیوانیات ۾ سائنسي درجه بندي، هڪ طريقو آهي جنهن جي ذريعي زولوجسٽ گروپ ۽ درجه بندي حياتياتي قسم، جهڙوڪ جينس يا نسلن جي مطابق ڪن ٿا. حياتياتي درجه بندي سائنسي درجي بندي جو هڪ روپ آهي. جديد حياتياتي درجه بندي جي جڙ [[ڪارل لينئي]] جي ڪم ۾ آهي، جنهن گڏيل جسماني خاصيتن جي مطابق نسلن کي گروپ ڪيو. انهن گروهن کي بعد ۾ نظر ثاني ڪئي وئي آهي ته جيئن ڊارونين جي اصولن جي گڏيل نسل سان مطابقت بهتر ٿي سگهي. ماليڪيولر phylogenetics، جيڪو ڊيٽا جي طور تي نيوڪليڪ ايسڊ جي ترتيب کي استعمال ڪري ٿو، ڪيترن ئي تازن ترميمن کي هلائي چڪو آهي ۽ ممڪن آهي ته اهو جاري رهندو. حياتياتي درجي بندي جو تعلق زولاجيڪل سسٽماتڪس جي سائنس سان آهي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|title=Systematics: Meaning, Branches and Its Application|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20170413073150/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/systematics-meaning-branches-and-its-application/32374|archive-date=2017-04-13|access-date=12 April 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;[[File:Linnaeus - Regnum Animale (1735).png|thumb|لينئي جو جانورن جي ڪنگڊم جو ٽيبل سسٽما نيچرائي (''[[Systema Naturae]])'' جي پهرين ايڊيشن مان (1735)]]

ڪيترائي سائنسدان هاڻي پنج ڪنگڊم واري نظام کي پراڻي سمجهن ٿا. جديد متبادل درجه بندي سسٽم عام طور تي ٽن ڊومين سسٽم سان شروع ٿئي ٿو: آرڪيا (اصل ۾ آرڪيبيڪيريا)؛ بيڪٽيريا (اصل ۾ Eubacteria)؛ يوڪريوٽا (جنهن ۾ پروٽسٽ، فنگس، ٻوٽا ۽ جانور شامل آهن).&lt;ref name=&quot;domain2&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; اهي ڊومين ظاهر ڪن ٿا ته سيلن ۾ نيوڪلي آهي يا نه، ان سان گڏوگڏ سيل جي خارجين جي ڪيميائي ساخت ۾ فرق کي ظاهر ڪن ٿا.&lt;ref name=&quot;domain3&quot;&gt;{{cite journal|vauthors=Woese C, Kandler O, Wheelis M|year=1990|title=Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=87|issue=12|pages=4576–4579|bibcode=1990PNAS...87.4576W|doi=10.1073/pnas.87.12.4576|pmc=54159|pmid=2112744|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

ان کان علاوه، هر ڪنگڊم کي بار بار ٽوڙيو ويندو آهي جيستائين هر نوع (species) کي الڳ الڳ درجه بندي نه ڪيو وڃي. ترتيب آهي: ڊومين؛ ڪنگڊم؛ فائيلم؛ ڪلاس؛  ترتيب؛ خاندان؛ نسل ۽ نوع. هڪ جاندار جو سائنسي نالو ان جي نسل ۽ نوع مان پيدا ٿئي ٿو. مثال طور، انسان کي هوموسيپيئن (Homo sapiens) جي طور تي درج ڪيو ويو آهي. هومو نسل آهي ۽ سيپئن (sapiens) جي مخصوص نوع (ائپٿٽ)، انهن ٻنهي جي گڏيل نسلن جو نالو ٺاهي ٿو. جڏهن ڪنهن جاندار جو سائنسي نالو لکجي، اهو مناسب آهي ته نسل ۾ پهرئين اکر کي ڪيپيٽلائيز ڪيو وڃي ۽ سڀني مخصوص اکر کي ننڍن اکرن ۾ رکجي. اضافي طور تي، سڄو اصطلاح  italicized يا underlined ٿي سگهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198|title=Writing for Science and Engineering: Papers, Presentation|author=Heather Silyn-Roberts|publisher=Butterworth-Heinemann|year=2000|isbn=0-7506-4636-5|location=Oxford|page=198|access-date=2020-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073723/https://books.google.com/books?id=hVUU7Gq8QskC&amp;q=species+epithet+capitalize&amp;pg=PA198#v=snippet&amp;q=species%20epithet%20capitalize&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

غالب درجه بندي جي نظام کي Linnaean taxonomy سڏيو ويندو آهي. ان ۾ رينڪ ۽ binomial nomenclature شامل آهن. زولاجيڪل آرگنزمز جي درجه بندي، taxonomy ۽ نالو جو انتظام بين ([[International Code of Zoological Nomenclature|International Code of Zoological Nomenclature)]]طرفان ڪيو ويندو آهي. هڪ ضم ڪرڻ وارو مسودو، بايو ڪوڊ، معياري نالو ڏيڻ جي هڪ ڪوشش ۾, 1997 ۾ شايع ڪيو ويو، پر اڃا تائين رسمي طور تي منظور نا ڪيو ويو آهي. &lt;ref&gt;{{cite conference|title=The BioCode: Integrated biological nomenclature for the 21st century?|book-title=Proceedings of a Mini-Symposium on Biological Nomenclature in the 21st Century|author=John McNeill|date=4 November 1996}}&lt;/ref&gt; 

===فقاري ۽ غير فقاري جانور===
فقاري جانورن جي حياتيات (Vertebrate zoology) هڪ حياتياتي نظم آهي جنهن ۾ فقاري جانورن، يعني اهي جانور, جن جي پٺ جي هڏي آهي، جهڙوڪ مڇي، ايمفيبين، ريپٽائل، پکي ۽ ممل جي مطالعي تي مشتمل آهي.

مختلف تيڪنڪ طور تي مبني شعبن يعني ميمالوجي، حياتياتي انسائيڪلوپيڊيا، هرپٽالوجي، طيوريات ۽ اچٿايولوجي انواع جي سڃاڻپ ۽ درجه بندي ڪرڻ ۽ انهن گروهن لاءِ مخصوص ساختن ۽ ميکانيزم جو مطالعو ڪرڻ چاهيندا آهن. باقي جانورن جي بادشاهت جو معاملو انورٽيبرٽ زولوجي طرفان ڪيو ويندو آهي، جانورن جو هڪ وسيع ۽ تمام متنوع گروهه جنهن ۾ اسپنجز، ايچينوڊرمس، ٽيونڪيٽس، ڪيڙا، مولسڪ، آرٿروپوڊس ۽ ٻيا ڪيترائي فيلا شامل آهن، پر هڪل سيل جاندار يا پروٽسٽ عام طور تي شامل نه هوندا آهن.&lt;ref name=&quot;Ruppert&quot; /&gt;

=== ساختي حياتيات ===
سيل جي حياتيات جو مطالعو ڪري ٿو سيلز جي ساختماني ۽ جسماني ملڪيت، بشمول انهن جي رويي، رابطي ۽ ماحول. اهو ٻنهي خوردبيني ۽ ماليڪيولر سطحن تي ڪيو ويندو آهي هڪل خليجي جاندارن لاءِ جيئن ته بيڪٽيريا ۽ گڏوگڏ ملٽي سيلولر جاندارن جهڙوڪ انسانن ۾ خاص سيلز. سيلز جي جوڙجڪ ۽ ڪم کي سمجھڻ سڀني حياتياتي سائنسن لاء بنيادي آھي. سيل جي قسمن جي وچ ۾ هڪجهڙائي ۽ فرق خاص طور تي سالماتي حياتيات سان لاڳاپيل آهن. 

اناتومي ميڪروسڪوپڪ ڍانچي جهڙوڪ عضون ۽ عضوي سسٽم جي شڪلن کي سمجهي ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|url=http://www.bartleby.com/107/1.html|title=Anatomy of the Human Body|author=Henry Gray|publisher=Lea &amp; Febiger|year=1918|access-date=2011-01-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20070316005206/http://www.bartleby.com/107/1.html|archive-date=2007-03-16|url-status=live}}&lt;/ref&gt; اهو ان ڳالهه تي ڌيان ڏئي ٿو ته ڪيئن عضون ۽ عضون جا نظام گڏجي ڪم ڪن ٿا انسانن ۽ ٻين جانورن جي جسمن ۾، ان کان علاوه اهي ڪيئن آزاديءَ سان ڪم ڪن ٿا. اناتومي ۽ سيل جي حياتيات ٻه اڀياس آهن جيڪي ويجهي سان لاڳاپيل آهن، ۽ &quot;ساخت جي&quot; مطالعي جي تحت درجه بندي ڪري سگهجي ٿو. تقابلي اناتومي مختلف گروهن جي اناتومي ۾ هڪجهڙائي ۽ اختلافن جو مطالعو آهي. اهو ارتقائي حياتيات ۽ phylogeny (ذات جي ارتقا) سان ويجهي سان لاڳاپيل آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Gaucher, E.A.|author2=Kratzer, J.T.|author3=Randall, R.N.|date=January 2010|title=Deep phylogeny—how a tree can help characterize early life on Earth|journal=Cold Spring Harbor Perspectives in Biology|volume=2|issue=1|pages=a002238|doi=10.1101/cshperspect.a002238|pmc=2827910|pmid=20182607}}&lt;/ref&gt; 

=== فزيالوجي ===
[[File:Dog anatomy anterior view.jpg|thumb|هينڊبچ ڊر اناٽامي ڊر ٽيريفرڪُنسٽلر کان جانورن جي جسماني (anatomical) نقاشي (engraving) ]]

جسمانيات (Physiology) جاندارن جي ميخانياتي، جسماني ۽ بايو ڪيميڪل عملن جو مطالعو ڪندي اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته سڀئي اڏاوتون مجموعي طور تي ڪيئن ڪم ڪن ٿيون. &quot;ڪم  ڪرن وارو ڍانچو&quot; حياتيات جو مرڪزي موضوع آهي. فزيالوجي روايتي طور تي ٻوٽن جي فزيالوجي ۽ جانورن جي فزيالوجي ۾ ورهايل آهن، پر فزيالوجي جا ڪجهه اصول آفاقي آهن، ڪنهن به خاص عضوي جو مطالعو نه ڪيو وڃي. مثال طور، خمير جي خاني جي فزيالوجي جي باري ۾ جيڪي ڄاڻايو ويو آهي اهو پڻ انساني سيلن تي لاڳو ٿي سگهي ٿو. جانورن جي فزيالوجي جو ميدان انساني فزيالوجي جي اوزارن ۽ طريقن کي غير انساني نسلن تائين وڌائي ٿو. فزيالوجي ڪيئن، اعصاب، مدافعتي، اندروني، تنفس ۽ گردش جا سسٽم ڪم ڪن ٿا جو مطالعو ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|title=What is physiology? — Faculty of Biology|date=16 February 2016|website=biology.cam.ac.uk|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20180707231044/https://www.biology.cam.ac.uk/undergrads/nst/courses/physiology-of-organisms/what-is-physiology|archive-date=2018-07-07|access-date=19 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== ترقياتي حياتيات ===
ترقياتي حياتيات عملن جو مطالعو آهي جنهن جي ذريعي جانور ۽ ٻوٽا ٻيهر پيدا ۽ وڌندا آهن. جنين جي ترقي، سيلولر فرق، ٻيهر پيدا ڪرڻ، غير جنسي ۽ جنسي پيداوار، ميٽامورفوسس ۽ بالغن جي عضو ۾ اسٽيم سيلز جي ترقي ۽ فرق هن نظم ۾ شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|title=Developmental biology|date=14 February 2020|publisher=Stanford Encyclopedia of Philosophy|archive-url=https://web.archive.org/web/20210430230644/https://plato.stanford.edu/entries/biology-developmental/|archive-date=2021-04-30|accessdate=20 June 2021|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  آرٽيڪلز ۾ ٻنهي جانورن ۽ ٻوٽن جي ترقيءَ, ارتقا، آبادي جينيات، وراثت، جينياتي تبديلي، مينڊيلين وراثت ۽ پيدائش تي وڌيڪ غور ڪيو ويو آهي.

=== ارتقائي حياتيات ===
ارتقائي حياتيات (Evolutionary Biology) حياتيات جو هڪ ذيلي ميدان آهي، جيڪو ارتقائي عملن جو مطالعو ڪري ٿو (قدرتي چونڊ، عام نسل، تخصيص) جنهن ڌرتيءَ تي زندگيءَ جي تنوع پيدا ڪئي. ارتقائي تحقيق جو تعلق نسلن جي اصليت ۽ نزول سان آهي، ان سان گڏوگڏ وقت جي حوالي سان انهن جي تبديلي، ۽ ڪيترن ئي ٽيڪنيڪي طور تي مبني شعبن جا سائنسدان شامل آهن. مثال طور، ان ۾ عام طور تي سائنسدان شامل آهن جن کي خاص جاندارن جهڙوڪ  مئمالوجي، اورنيٿولوجي، هرپيٽولوجي يا اينٽومولوجي ۾ خاص تربيت حاصل آهي، پر انهن جاندارن کي سسٽم طور استعمال ڪن ٿا ته جيئن ارتقا بابت عام سوالن جا جواب ڏين.&lt;ref&gt;Gilbert, Scott F.; Barresi, Michael J.F. (2016) &quot;Developmental Biology&quot; Sinauer Associates, inc.(11th ed.) pp. 785–810. {{ISBN|9781605354705}}&lt;/ref&gt;

ارتقائي حياتيات جزوي طور تي پيلينٽالوجي تي مبني آهي، جيڪا ارتقا جي موڊ ۽ رفتار بابت سوالن جا جواب ڏيڻ لاءِ فوسل رڪارڊ استعمال ڪري ٿي&lt;ref name=&quot;Jablonski2&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; ۽ جزوي طور تي علائقن ۾ ٿيندڙ ترقيات جهڙوڪ آبادي جي جينيات ۽ ارتقائي نظريي تي مبني آهي.&lt;ref name=&quot;Jablonski3&quot;&gt;{{cite journal|author=Jablonski D|year=1999|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–2116|doi=10.1126/science.284.5423.2114|pmid=10381868|s2cid=43388925}}&lt;/ref&gt; 20 صدي جي آخر ۾ ڊي اين اي فنگر پرنٽنگ ٽيڪنڪ جي ترقي کان پوء، زولوجي ۾ انهن ٽيڪنالاجي جي استعمال جانورن جي آبادي جي سمجھ کي وڌايو آهي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Chambers|first1=Geoffrey K.|last2=Curtis|first2=Caitlin|last3=Millar|first3=Craig D.|last4=Huynen|first4=Leon|last5=Lambert|first5=David M.|date=2014-02-03|title=DNA fingerprinting in zoology: past, present, future|journal=Investigative Genetics|volume=5|issue=1|at=3|doi=10.1186/2041-2223-5-3|issn=2041-2223|pmc=3909909|pmid=24490906|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; 1980ع جي ڏهاڪي ۾،  ترقياتي حياتيات ارتقائي حياتيات ۾ ٻيهر داخل ٿي، ان جي ابتدائي خارج ٿيڻ کان پوءِ جديد ترڪيب کان ارتقائي ترقياتي حياتيات جي مطالعي ذريعي. لاڳاپيل شعبا،  فيلوجنيٽڪس، سسٽماتڪس ۽ ٽيڪسونومي اڪثر ڪري ارتقائي حياتيات جو حصو سمجهيا وڃن ٿا.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Unifying Biology: The Evolutionary Synthesis and Evolutionary Biology|author=Vassiliki Betty Smocovitis|publisher=Princeton University Press|year=1996|isbn=978-0-691-03343-3}}&lt;/ref&gt;

=== ايٿولوجي ===
[[File:Larus Dominicanus with young.jpg|right|thumb|ڪيلپ سمنڊي بگلا ([[Kelp gull]]) ڪڪڙ ماءُ جي چونچ تي ڳاڙهي جاءِ تي پکڙجي ٿو ته جيئن ريگريٽنگ (regurgitating) ريفلڪس کي متحرڪ ڪري.]]

ايٿولوجي ([[Ethology]]) قدرتي حالتن جي تحت جانورن جي رويي جو سائنسي ۽ مقصدي مطالعو آهي، &lt;ref&gt;{{cite dictionary|title=Definition of Ethology|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology|dictionary=Merriam-Webster|access-date=30 October 2012|quote=2 : the scientific and objective study of animal behaviour especially under natural conditions|archive-date=2009-04-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20090425151624/http://www.merriam-webster.com/dictionary/ethology|url-status=live}}&lt;/ref&gt;  جيئن رويي جي مخالفت، جيڪو ليبارٽري سيٽنگ ۾ رويي جي ردعمل جي مطالعي تي ڌيان ڏئي ٿو. ايٿولوجسٽس خاص طور تي رويي جي ارتقاء ۽ قدرتي چونڊ جي نظريي جي لحاظ کان رويي جي سمجھڻ سان تعلق رکيا آهن. هڪ لحاظ کان، پهريون جديد اخلاقيات جو ماهر چارلس ڊارون هو، جنهن جي ڪتاب، انسان ۽ جانورن ۾ جذبات جو اظهار، مستقبل جي ڪيترن ئي اخلاقيات جي ماهرن کي متاثر ڪيو.&lt;ref name=&quot;black2&quot;&gt;{{Cite journal|author=Black, J.|date=Jun 2002|title=Darwin in the world of emotions|url=http://www.jrsm.org/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386|format=Free full text|journal=Journal of the Royal Society of Medicine|volume=95|issue=6|pages=311–313|doi=10.1177/014107680209500617|issn=0141-0768|pmc=1279921|pmid=12042386|archive-url=https://web.archive.org/web/20160810043441/http://jrsm.rsmjournals.com/cgi/pmidlookup?view=long&amp;pmid=12042386|archive-date=2016-08-10|access-date=2011-01-01|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 

اخلاقيات جو هڪ ذيلي فيلڊ رويي جي ماحوليات آهي، جيڪو جانورن جي رويي جي حوالي سان نيڪولاس ٽينبرگن جي چئن سوالن جو جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو: رويي جي ويجهڙائي جا سبب ڇا آهن، حياتيات جي ترقي جي تاريخ، بقا جي قيمت ۽ رويي جي فائيولوجي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=MacDougall-Shackleton|first=Scott A.|date=2011-07-27|title=The levels of analysis revisited|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|volume=366|issue=1574|pages=2076–2085|doi=10.1098/rstb.2010.0363|pmc=3130367|pmid=21690126}}&lt;/ref&gt; مطالعي جو هڪ ٻيو علائقو جانورن جي معرفت آهي، جيڪو ليبارٽري تجربن کي احتياط سان ڪنٽرول ٿيل فيلڊ مطالعي کي جانورن جي ذهانت ۽ سکيا جي تحقيق ڪرڻ لاء استعمال ڪري ٿو.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Cognition, Evolution and Behavior|author=Shettleworth, S.J.|publisher=Oxford Press|year=2010|edition=2nd|location=New York|citeseerx=10.1.1.843.596}}&lt;/ref&gt; 

=== حياتياتي جاگرافي ===
حياتياتي جاگرافي ڌرتيءَ تي جاندارن جي فضائي ورڇ جو مطالعو ڪري ٿو، &lt;ref&gt;{{cite book|title=Perspectives in Ethology|author-last=Wiley|author-first=R. Haven|publisher=Plenum|year=1981|isbn=978-1-4615-7577-1|editor1=P.P.G. Bateson|volume=4|pages=105–133|chapter=Social Structure and Individual Ontogenies: Problems of Description, Mechanism, and Evolution|doi=10.1007/978-1-4615-7575-7_5|access-date=21 December 2012|editor2=Peter H. Klopfer|chapter-url=http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20130608072253/http://www.unc.edu/home/rhwiley/pdfs/IndividualOntogenies.pdf|archive-date=2013-06-08|url-status=deviated}}&lt;/ref&gt; لڏپلاڻ، پليٽ ٽيڪٽونڪس، موسمياتي تبديلي ۽ ڪلاڊسٽڪس جهڙن موضوعن تي ڌيان ڏئي ٿو. اهو مطالعي جو هڪ مربوط ميدان آهي، ارتقائي حياتيات، ٽيڪسونومي، ماحوليات، فزيڪل جاگرافي، ارضيات، پيليونٽولوجي ۽ موسمياتيات مان تصورات ۽ معلومات کي متحد ڪري ٿو.&lt;ref name=&quot;Cox_et_al_20162&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC|title=Biogeography:An Ecological and Evolutionary Approach|last1=Cox|first1=C. Barry|last2=Moore|first2=Peter D.|last3=Ladle|first3=Richard J.|publisher=Wiley|year=2016|isbn=9781118968581|location=Chichester, UK|page=xi|access-date=22 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073719/https://books.google.com/books?id=GP5HeCwkV2IC|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt; مطالعي جي هن شعبي جي شروعات وڏي پيماني تي تصديق ٿيل آهي الفريڊ رسل والس، هڪ برطانوي بايولوجسٽ جنهن هن جو ڪجهه ڪم چارلس ڊارون سان گڏيل طور تي شايع ڪيو هو.&lt;ref name=&quot;Browne2&quot;&gt;{{cite book|title=The secular ark: studies in the history of biogeography|last=Browne|first=Janet|publisher=Yale University Press|year=1983|isbn=978-0-300-02460-9|location=New Haven}}&lt;/ref&gt;

=== ماليڪيولر حياتيات ===
[[File:Phylogenetic tree of dogs.png|thumb|upright=1.35|بگھڙن جي حوالي سان ستن ڪتن جي نسلن جو ڪليڊ نمائندگي. ]]

ماليڪيولر حياتيات ([[Molecular biology]]) جانورن ۽ ٻوٽن جي عام جينياتي ۽ ترقي واري ميڪانيزم جو مطالعو ڪري ٿو، جينياتي وراثت جي ميکانيزم ۽ جين جي جوڙجڪ بابت سوالن جا جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. 1953 ۾، جيمس واٽسن ۽ فرانسس ڪريڪ ڊي اين اي جي ساخت ۽ ماليڪيول جي اندر ٿيندڙ رابطي کي بيان ڪيو ۽ هن اشاعت جمپ-شروع ڪيو ماليڪيولر بائيولاجي ۾ تحقيق ۽ موضوع ۾ دلچسپي وڌائي.&lt;ref&gt;{{Cite encyclopedia|last1=Tabery|first1=James|last2=Piotrowska|first2=Monika|last3=Darden|first3=Lindley|title=Molecular Biology (Fall 2019 Edition)|url=https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|date=19 February 2005|editor-last=Zalta|editor-first=Edward N.|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|access-date=2020-04-19|archive-date=2024-06-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073728/https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/molecular-biology/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; جڏهن ته محقق ماليڪيولر حياتيات لاءِ مخصوص طريقن تي عمل ڪندا آهن، انهن کي جينياتي ۽ بايو ڪيمسٽري جي طريقن سان گڏ ڪرڻ عام آهي. ماليڪيولر بائلاجي جو گهڻو حصو مقداري آهي، ۽ تازو ئي ڪم جو هڪ اهم مقدار ڪمپيوٽر سائنس جي ٽيڪنالاجي استعمال ڪندي ڪيو ويو آهي جهڙوڪ بايو انفارميٽڪس ۽ ڪمپيوٽيشنل بائلاجي.

ماليڪيولر جينيات، جين جي جوڙجڪ ۽ ڪم جو مطالعو، سال 2000 جي شروعات کان وٺي ماليڪيولر بائلاجي جي سڀ کان نمايان ذيلي شعبن مان رهيو آهي. حياتيات جي ٻين شاخن کي ماليڪيول بائلاجي ذريعي ڄاڻايو ويو آهي، يا ته سڌو سنئون پنهنجي حق ۾ ماليڪيولن جي لاڳاپن جو مطالعو ڪندي جيئن ته سيل جي حياتيات ۽ ترقياتي حياتيات ۾، يا اڻ سڌي طرح، جتي ماليڪيولر ٽيڪنڪ استعمال ٿينديون آهن آباديءَ يا نسلن جي تاريخي خاصيتن جو اندازو لڳائڻ لاءِ، جيئن ته ارتقائي حياتيات ۾ شعبا جهڙوڪ آبادي جينيات ۽ فائيولوجنيٽڪس. بائيو فزڪس ۾ ”زمين کان مٿي“، يا ماليڪيولر طور بائيو ماليڪيولس جو مطالعو ڪرڻ جي به هڪ ڊگهي روايت آهي.&lt;ref name=&quot;Tian_20132&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542|title=Molecular Imaging: Fundamentals and Applications|date=2013|publisher=Springer-Verlag Berlin &amp; Heidelberg GmbH &amp; Co.|isbn=9783642343032|editor=Tian, J.|page=542|access-date=2019-07-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20240612073745/https://books.google.com/books?id=cBXIBAAAQBAJ&amp;pg=PA542#v=onepage&amp;q&amp;f=false|archive-date=2024-06-12|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== توليد (ٻيهر پيدا ڪرڻ) ===
جانور عام طور تي جنسي پيداوار جي ذريعي ٻيهر پيدا ڪندا آهن، هڪ عمل جنهن ۾ نر ۽ مادي هيپلوڊ گيمٽ جو اتحاد شامل آهي، هر گيمٽ مييوسس ذريعي ٺاهيل آهي. عام طور تي، جدا جدا فردن پاران پيدا ڪيل گيميٽس ڀاڻ جي عمل ذريعي متحد ٿي هڪ ڊبلوڊ زائگوٽ ٺاهي سگهن ٿا جيڪي پوءِ جينياتي طور تي منفرد انفرادي نسل ۾ ترقي ڪري سگهن ٿا. تنهن هوندي، ڪجهه جانور پڻ، متبادل پيدائش واري عمل جي طور تي، پارٿينوجني طور تي ٻيهر پيدا ڪرڻ لاء, قابل هوندا آهن. پارٿينوجنيسس نانگن ۽ ليزرڊز ۾ بيان ڪيو ويو آهي (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس اسڪواٽس ۾)، ايمفبيئنز ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس ان ايمفيبينز ۾) ۽ ٻين ڪيترن ئي قسمن ۾ (ڏسو وڪيپيڊيا پارٿينوجنيسس). عام طور تي، پارٿانوجينياتي طور تي نسل پرستي ڪندڙ جانورن ۾ مييوسس ساڳئي عمل سان ٿئي ٿو جيئن جنسي طور تي پيدا ٿيندڙ جانورن ۾، پر ڊپلوڊ زائگوٽ نيوڪليس مختلف فردن جي بجاءِ هڪ ئي فرد مان ٻن هيپلوڊ جينوم جي اتحاد سان پيدا ٿئي ٿو.

==پڻ ڏسو==
* جانورن جي سائنس، پالتو جانورن جي حياتيات 
* Astrobiology 
* شعوري زولوجي 
* ارتقائي حياتيات 
* زولوجسٽ جي فهرست 
* زولوجي جو خاڪو 
* Palaeontology 
* زولوجي جو ٽائيم لائن

==خارجي لنڪس==
{{Sister project links}}
* [http://www.gutenberg.org/browse/loccs/ql Books on Zoology] at [[Project Gutenberg]]
* ''[http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ Online Dictionary of Invertebrate Zoology]''

{{Zoology}}
{{Animalia}}
{{Branches of biology}}
{{Biology nav}}
{{Zoos}}
{{Portal bar|Animals|Biology|Palaeontology}}
{{Authority control}}

[[Category:Zoology| ]]
[[Category:Branches of biology]]

==حوالا==
{{حوالا}}

[[زمرو:حياتيات]]
[[زمرو:علم حياتيات جون شاخون]]
[[زمرو:حيوانيات]]</text>
      <sha1>o9k71ag6yeqo3p9173taqh82x4m41bh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>آفريڪا ۾ عالمي ورثي جي ماڳن جي فهرست</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80004</id>
    <revision>
      <id>294679</id>
      <parentid>294630</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T20:39:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294679</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53746" sha1="tnms8abe8sakk5cbj7f7ofnzfaappnb" xml:space="preserve">[[File:World_Heritage_Sites_Africa_map-2.svg|alt=A map of World Heritage Sites in Africa as of 2016. The northern, eastern, and southern parts of the continent are relatively dense with sites; in contrast the western coast is home to relatively few.|thumb|302x302 عڪسلون|سال 2016ع تائين آفريڪا ۾ عالمي ثقافتي ورثي واري ماڳن جو نقشو، ھر ھڪ ماڳ هڪ ڊاٽ (نقطي) سان ڏنل آھي.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;{{Color box|#e3e3e3|border=darkgray}}&amp;nbsp;0 سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcd0d0|border=darkgray}}&amp;nbsp;1-2&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcacac|border=darkgray}}&amp;nbsp;3-4&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc7474|border=darkgray}}&amp;nbsp;5-6&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc4444|border=darkgray}}&amp;nbsp;7-8&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc0000|border=darkgray}}&amp;nbsp;9&amp;nbsp;سائيٽون]]
[[يونيسڪو|گڏيل قومن جي تعليمي، سائنسي ۽ ثقافتي تنظيم]]، يونيسڪو [[آفريڪا]] ۾ 147 [[عالمي ورثو ماڳ|عالمي ورثو ماڳن]] کي نامزد ڪيو آهي. هي ماڳ 46 ملڪن ۾ پکڙيل آهن.
==عالمي ورثي ماڳن جي چونڊ== 
[[ايٿوپيا کي يارهن ماڳن سان برتري حاصل آهي. ان کان پوءِ [[ڏکڻ آفريڪا]] ڏهه، [[مراڪش]] ۽ [[تيونس]] ۾ نون ماڳن جو گهر آهي. پوءِ [[الجزائر]]، [[مصر]]، [[سينيگال]] ۽ [[تنزانيا]] ست نمبر تي آهن. نون ملڪن ۾ صرف ھڪڙي ھڪڙي سائيٽ آھي. ٻن ملڪن جي وچ ۾ چار سائيٽون ورهايل آهن: مالوٽي-ڊراڪنسبرگ پارڪ ([[ليسوٿو]] ۽ ڏکڻ آفريڪا)، جبل نيمبا سخت فطري ريزرو ([[آئيووري ڪوسٽ|ڪوٽ ڊي آئيور]] ۽ [[گني]])، سينيگامبيا جا پٿر جا حلقا ([[گيمبيا]] ۽ [[سينيگال]]) ۽ موسي-اوا-تونيا/ [[وڪٽوريا آبشار]] ([[زمبيا]] ۽ [[زمبابوي]]) جي وچ ۾ ورهايل آهن. ٻه سائيٽون ٽن ملڪن ۾ ورهايل آهن: سانگها ٽرائي نيشنل (وچ آفريڪا، ڪيمرون ۽ ڪانگو) ۽ ڊبليو-آرلي-پينجاري ڪمپليڪس ([[بينن]]، [[برڪينا فاسو]] ۽ [[نائيجر]] جي وچ ۾ ورهايل آهي. کنڊ کان پهرين سائيٽون 1978ع ۾ لکيا ويا، جڏهن سينيگال جي گوري ٻيٽ ۽ ايٿوپيا جي راڪ-هيون گرجا گھر ۽ سيمين نيشنل پارڪ کي فهرست جي تصور دوران چونڊيو ويو. سيپٽمبر، 2017ع تائين، [[صوماليا]] وٽ ڪوبه سرڪاري عالمي ورثو سائيٽون نه آهن ڇو ته صومالي حڪومت سال 1972ع جي عالمي ورثي واري ڪنوينشن جي پارٽي نه آهي. بهرحال، اتي گهٽ ۾ گهٽ، هڪ درجن جي لڳ ڀڳ ملڪن ۾ آثار قديمه جي ماڳن جو يقين آهي ته مستقبل جي امڪاني اميدوارن جي عالمي ورثي جي حيثيت لاء، آهي. هر سال، يونيسڪو جي عالمي ورثي واري ڪميٽي نئين سائيٽن کي لسٽ ۾ شامل ڪري سگهي ٿي يا انهن سائيٽن کي خارج ڪري سگھي ٿو جيڪي هاڻي معيار کي پورا نه ڪن. چونڊ ڏهن معيارن تي ٻڌل آهي: 
* ثقافتي ورثي لاءِ ڇهه (i-vi) ۽ 
* چار قدرتي ورثي لاءِ (vii-x)
 
ڪجهه سائيٽون، نامزد ٿيل &quot;مخلوط سائيٽون&quot;، ٻنهي ثقافتي ۽ قدرتي ورثي جي نمائندگي ڪن ٿيون. آفريڪا ۾، 91 ثقافتي، 50 قدرتي ۽ 6 مخلوط سائيٽون آھن. سائيٽن جو تعداد وڌائڻ ۽ براعظم تي موجود ماڳن جي ورثي کي بچائڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون وقف ڪيون ويون آھن.
 
==عالمي ورثي جا ماڳ==
===ليجنڊ===
هيٺ ڏنل فهرست يونيسڪو جي [[آفريڪا]] جي جيو پوليٽيڪل تعريف کي نظر انداز ڪري ٿي ۽ ان ۾  اها شامل آهن، جنهن کي يونيسڪو &quot;عرب رياستن&quot; ۾ ماڳن جي طور تي بيان ڪري ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/stat#s1|title=Number of World Heritage Properties by region|publisher=[[UNESCO]]|access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;  [[مصر]] [[اتر آفريڪا]] جو حصو آهي. فهرست ۾ ڪيترائي ماڳ پڻ شامل آھن جن لاءِ رياستي پارٽي کنڊ کان ٻاھر آھي، پر ماڳ پاڻ آفريڪا ۾ واقع آھي؛ چار اهڙيون ماڳون ڪينري ٻيٽن تي واقع آهن (جن جو تعلق [[اسپين]] سان آهي)، هڪ ميڊيرا ([[پرتگال]] سان تعلق رکندڙ) تي، هڪ ري يونين ([[فرانس]] سان تعلق رکندڙ) ۽ هڪ ٽرسٽان دا ڪنها ٻيٽ تي ([[برطانيا]] سان تعلق رکي ٿو) آهي. 

ٽيبل مناسب ڪالمن جي چوٽي تي ڪلڪ ڪري ڪالمن جي ترتيب سان ترتيب ڏنل آهي. اکر-انگ طور ماڳ، ايراضي ۽ سال ڪالمن لاءِ؛ رياستي پارٽي طرفان بعد ۾ علائقي جي جڳهه ڪالمن لاءِ؛ ۽ معيار جي قسم جي پٺيان ملڪ طرفان معيار جي ڪالمن لاءِ.  

نثري ٽڪرو وجھو

* ماڳ: ورلڊ هيريٽيج ڪميٽي جي سرڪاري نامزدگي جي نالي پٺيان رکيو ويو.  n&lt;ref name=&quot;list&quot; /&gt;

* جڳھه: ملڪ طرفان ترتيب ڏنل، علائقائي يا صوبائي سطح تي علائقي جي پٺيان. ملٽي نيشنل يا ملٽي ريجنل ماڳ جي صورت ۾، نالا ترتيب ڏنل الفابيٽ سان.
* معيار: جيئن بيان ڪيل عالمي ورثو ڪميٽي پاران.
* ايراضي: هيڪٽرن ۽ ايڪڙن ۾، ڪنهن به بفر زونن کان سواء. هڪ قدر جو &quot;-&quot; مطلب آهي ته يونيسڪو طرفان ڪا به ڊيٽا شايع نه ڪئي وئي آهي.
* سال: جنهن دوران ماڳ عالمي ورثي جي لسٽ ۾ شامل ڪيو ويو.
* وضاحت: ماڳ بابت مختصر معلومات، بشمول ورثي واري ماڳ جي طور تي قابليت جا سبب.
*
{{Legend|#FFE6BD|{{†|alt=In danger}} خطري ۾ |outline=silver}}

{{Legend|#D0E7FF|* ٻين الملڪي ماڳ|outline=silver}}

===ماڳ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| وضاحت 
|-
! scope=&quot;row&quot; | آپراواسي گھاٽ 
| [[File:Aapravasi Ghat Museum, Mauritius (41).jpg|150px|center|alt=Aapravasi Ghat Museum, Mauritius.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritius&lt;/span&gt;پورٽ لوئيس ضلعو &lt;br /&gt;{{flag|Mauritius}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-20.158611|57.503056|format=dms|name=Aapravasi Ghat}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;ڪلچرل&lt;/small&gt;: (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauritiusAap&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|0.16|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;2006&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;انگريزن پاران ماريشس ۾ غلاميءَ جي خاتمي کان پوءِ، برطانوي حڪومت طرفان آپراواسي گھاٽ کي چونڊيو ويو ته جيئن هندستاني مزدورن کي ملڪ ۾ فارمن ۽ کنڊ جي زمينن تي ڪم ڪرڻ لاءِ موڪليو وڃي. سال 1834ع ۽ 1920ع جي وچ ۾ اٽڪل پنج لک کنٽريڪٽ ٿيل مزدور انڊيا مان پورٽ لوئس مان لنگهيا، يا ته ماريشس ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ يا ٻين برطانوي نوآبادين ڏانهن منتقل ٿيڻ لاءِ.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1227 |title=Aapravasi Ghat |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ابو مينا †
| [[File:DeirAbuMinaCapital.jpg|150px|center|alt=Photograph of a large, weathered, stone capital resting on the ground, with a low-relief cross enclosed in a cartouche]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;ابوسر،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30.84098|29.663117|format=dms|name=Abu Mena}}&lt;/small&gt;  
||&lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt; (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAbu&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|182|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڳوڻي عيسائي مقدس شهر جي کنڊرن ۾ هڪ چرچ، هڪ بپتسما جي جاء، بيسيليڪا، عوامي عمارتون، گهٽيون، خانقاهون، گهر ۽ ورڪشاپون شامل آهن ۽ اليگزينڊرريا جي ميناس جي مقبري مٿان ٺهيل هئا.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/90|title=Abu Mena|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; عالمي ورثي واري ڪميٽي ابو مينا کي 2001ع ۾، ان علائقي ۾ ٻين غارن جي   ٺھڻ، علائقي جي سطح تي مٽي جيڪا &quot;وڌيڪ پاڻي&quot; سان ملڻ تي نيم مائع ٿي وڃي ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/90/threats/ |title=Abu Mena – Threats to the Site (2001) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=27 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ايير ۽ تئنئري قدرتي محفوظ علائقو 
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Arakao1.jpg|150px|center|alt=A picture of a large, depressed area of sand to the right and a mountain range in the background. Relatively small vehicles are parked alongside the massive hole.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger1&lt;/span&gt;آرلٽ ڊپارٽمينٽ &lt;br /&gt;{{flag|Niger}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18|9|format=dms|name=Air and Ténéré Natural Reserves}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;قدرتي:&lt;/small&gt;
vii، ix x&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger، ir&lt;/span&gt; 
|| {{convert|7736000|ha|abbr=values|sortable=on}} || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1991&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;آفريڪا جو سڀ کان وڏو محفوظ علائقو، جيڪو صحارا ريگستان ۾ تينيري ۾ واقع آهي، ايير جي آتش فشاني پٿر جي ماس تي مشتمل آهي ۽ منفرد نباتات ۽ جانورن سان گڏ هڪ ننڍڙو الڳ ٿيل ساحيلي خطو آهي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/573|title=Air and Ténéré Natural Reserves|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; قدرتي رزرو کي سال 1992ع ۾، فوجي تڪرار ۾ اضافي ۽ فيبروري ۾ ڇهه ريزرو عملي جي يرغمال ٿيڻ سبب،  يونيسڪو جي عالمي ورثي جي  خطري واري فهرست ۾ شامل ڪيو ويو. هن فهرست مان هٽائڻ تي غور ڪيو ويو 1999ع ۾، پر 2011ع تائين، ان جي پوزيشن ۾ ڪا تبديلي نه رهي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/573/threats/ |title=Air and Ténéré Natural Reserves – Threats to the Site (1992) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1770 |title=Decision 33COM 7A.10 – Air and Ténéré Natural Reserves (Niger) (N 573) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | اڪسوم
| [[File:Axum northern stelea park.jpg|150px|center|alt=A large site containing several very high tombs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;ٽگري ريجن&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.130190|38.718605|format=dms|name=Aksum}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth،s&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (iv)  
|| - 
||&lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڪسوم شهر جا کنڊر، پهرين کان 13هين صدي عيسويءَ تائين، قديم ايٿوپيائي تهذيب جي مرڪز جي نشاندهي ڪن ٿا. ان ۾ مونو ليٿڪ اوبليسڪ، وڏي اسٽيلائي، شاهي مقبرا ۽ اڳوڻي قلعن جا کنڊر شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/15 |title=Aksum |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[قلعات بني حماد]]
| [[File:Kalaa des Beni Hammad.5.jpg|150px|center|alt=A picture of a deteriorating stone wall spanning the frame, with a blue sky in the background.]] 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[مادد]]،&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.818440|4.786840|format=dms|name=Al Qal'a of Beni Hammad}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgAlq&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) 
||&lt;small&gt;{{convert|150|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;fortified first capital of the Hammadi[[Hammadid|H]]  Emirs built in 1007 and demolished in 1152. It features an 8-bay, 13-aisle mosque, which is one of the largest in Algeria.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/102 |title=Al Qal'a of Beni Hammad |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | الدبرا اتول
| [[File:Aldabra Tortoise Image 002.jpg|150px|center|alt=Photograph of the head and forequarters of a giant tortoise]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sey&lt;/span&gt;الدبرا گروپ،&lt;br /&gt;{{flag|Seychelles}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-9.416681|46.41665|format=dms|name=Aldabra Atoll}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;فطري:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SeyAld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii)، (ix) ۽ (x)&lt;/small&gt; 
||
 {{convert|35000|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| &lt;small&gt;1982&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Aldabra Atoll consists of four large coral islands and a lagoon, surrounded by a coral reef. The islands are home to the world's largest population of [[giant tortoise]]s&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/185 |title=Aldabra Atoll |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ال جيم جو ايمڦي ٿيٽر
| [[File:Eljem2.jpg|150px|center|alt=A picture of a large stone building, with several framed openings meant to resemble windows.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;ايل جيم،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.296390|10.706940|format=dms|name=Amphitheatre of El Jem}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunEld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iv)، (vi)  
||{{convert|1.37|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The Amphitheatre of El Jem, built during the 3rd century, is North Africa's largest amphitheatre, and the largest one built outside of Italy, with a capacity of 35,000 spectators, and &quot;illustrates the grandeur and extent of Imperial Rome&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/38 |title=Amphitheatre of El Jem |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|}
===ماڳ 2===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[برڪينا فاسو|&lt;small&gt;برڪينا فاسو ۾ لوهه جي ڌات ڪاري جو قديم ماڳ&lt;/small&gt;]]
| align=center |  || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;&lt;small&gt;Burkina Faso&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;small&gt;دورولا، تيوئگا، ياماني، ڪنديبو ۽ بئڪوئي،&lt;br /&gt;{{flag|Burkina Faso}}&lt;br /&gt;{{coord|12.5877583|-3.3289861|format=dms|name=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso}}&lt;/small&gt;
||&lt;small&gt;ٿقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;BurAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (vi)&lt;/small&gt; 
||  &lt;small&gt;{{convert|122.3|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;2019&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;A series of five archaeological locations spread across the country, recognized for their historical significance in the development and practice of iron smelting technology in Africa. Each site contains remains of furnaces and other features associated with the iron production process, showcasing the technological innovation and skill of the people in this region.&lt;/sub&gt; &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1602 |title=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا جا قديم ڪسور (محل)
| align=center | [[File:Chinguetti old town.jpg|150px|center|alt=A picture of a tall stone and medieval looking tower, surrounded by buildings constructed with the same material.]] || align=&quot;center&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا،&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.928890|-11.623610|format=dms|name=Ancient Ksour of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (v)
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1996
||
&lt;small&gt;&lt;sub&gt;&quot;Founded in the 11th and 12th centuries to serve the caravans crossing the Sahara, these trading and religious centres became focal points of Islamic culture. [...] Typically, houses with patios crowd along narrow streets around a mosque with a square minaret. They illustrate a traditional way of life centred on the nomadic culture of the people of the western Sahara.&quot;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/750 |title=Ancient ''Ksour'' of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | قديم ٿيبيس، گورستان سان گڏ 
| [[File:Egypt.LuxorTemple.06.jpg|150px|center|alt=A picture of a ruined temple; outer buildings to the left remain erected, but the wall in the foreground and other stone beams have crumbled.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;لڪسور،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|25.733330|32.600000|format=dms|name=Ancient Thebes with its Necropolis}}&lt;/small&gt;
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i) (iii) (vi)
||  {{convert|7390|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The former capital of Egypt and city of the Egyptian god [[Amun]] contains relics from the height of [[Ancient Egypt]]. The temples, palaces, and the [[necropolis]]es of the Valley of the Kings and the Valley of the Queens bear &quot;a striking testimony to Egyptian civilization&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/87 |title=Ancient Thebes with its Necropolis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ڪارٿيج جو قديم آثار وارو ماڳ 
| [[File:Ruines de Carthage.jpg|150px|center|alt=A picture of several deteriorating stone structures, with two thin cylindrical towers of varying heights standing to the left of the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;تيونس شهر،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.852780|10.323330|format=dms|name=Archaeological Site of Carthage}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii) (iii) (vi) 
||{{convert|498|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Founded in the 9th century BCE, Carthage was developed into a trading empire spanning the [[Mediterranean]] and was, according to UNESCO, &quot;home to a brilliant civilization&quot;. The city was destroyed in 146 BCE in the [[Punic Wars]] at the hands of the Romans, but was later rebuilt by these.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/37 |title=Archaeological Site of Carthage |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سائيرئني جو قديم آثار وارو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Cyrene8.jpg|150px|center|alt=A picture of a demolished city, located on a cliff looking out to the right. A relatively larger building's beams in the middle of the city continue to stand without a roof.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;جبل الاخضر،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.825000|21.858330|format=dms|name=Archaeological Site of Cyrene}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)،(iii) ۽ (vi)
||   {{convert|132|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The formerly Greek colony was [[Ancient Rome|Romanized]] and transformed into a capital, until it was destroyed by the [[365 Crete earthquake]]. The thousand-year-old ruins have remained renowned since the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/190 |title=Archaeological Site of Cyrene |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Cyrene, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ليپتس مئگنا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| align=center | [[File:Leptis Magna Arch of Septimus Severus.jpg|150px|center|alt=A picture of a large and square-shaped stone monument with a visible entrance on every side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;خمس،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.638330|14.293060|format=dms|name=Archaeological Site of Leptis Magna}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (ii) ۽ (iii)
|| {{convert|387|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1982 
||
 The Roman city of Leptis Magna was enlarged by Emperor [[Septimius Severus]], who was born there. Public monuments, a harbour, a marketplace, storehouses, shops, and homes were among the reasons for its induction into the list.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/183 |title=Archaeological Site of Leptis Magna |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Leptis Magna, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سبراٿا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Theatre, Sabratha.JPG|150px|center|alt=A side view of a large building to the right, with stone, cylindrical pillars running along its front.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;سبراٿا،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.805280|12.485000|format=dms|name=Archaeological Site of Sabratha}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;ٿقافتي:&lt;br /&gt;(iii)
|| {{convert|91|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982
||
 &quot;A Phoenician trading-post that served as an outlet for the products of the African hinterland, Sabratha was part of the short-lived Numidian Kingdom of Massinissa before being Romanized and rebuilt in the 2nd and 3rd centuries.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/184 |title=Archaeological Site of Sabratha |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Sabratha, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|}

===ماڳ 3===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Volubilis|Archaeological Site of Volubilis]]
| [[File:Volubilis-basilica.jpg|150px|center|alt=A picture of a rectangular building whose back side has been demolished. A green mountain range fills the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mor&lt;/span&gt;[[Meknes]],&lt;br /&gt;{{flag|Morocco}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34.073890|-5.556940|format=dms|name=Archaeological Site of Volubilis}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MorArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (vi) 
||
{{convert|42|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 
|| The important Roman outpost of Volubilis was founded in the 3rd century BCE to become the capital of [[Mauretania]]. It contained many buildings, the remains of which have survived extensively to this day.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/836 |title=Archaeological Site of Volubilis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Meroë|Archaeological Sites of the Island of Meroe]]
| [[File:Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG|150px|center|alt=An aerial view of a dozen pyramids in relatively bad shape in the foreground, and a deserted view in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.933333|33.716667|format=dms|name=Archaeological Sites of the Island of Meroe}}&lt;/small&gt;
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SudArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (v)
||  {{convert|2357|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 
|| The site was the centre of the [[Kingdom of Kush]], a major force active from the 8th century BCE to the 4th century CE. It is home to pyramids, temples, and domestic buildings, among other vestiges.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1336 |title=Archaeological Sites of the Island of Meroe |publisher=[[UNESCO]] |access-date=17 August 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asante Traditional Buildings]]
| align=&quot;center&quot; | || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Kumasi]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|6.401111|-1.625833|format=dms|name=Asante Traditional Buildings}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaAsa&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v) 
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1980 
|| The site, north-east of [[Kumasi]], hosts the final intact remains of the [[Ashanti Empire]], which peaked in the 18th century. The dwellings, which are made of earth, wood, and straw, are susceptible to the damages caused by the &quot;onslaught of time and weather&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/35 |title=Asante Traditional Buildings |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asmara|Asmara: A Modernist African City]]{{efn|Asmara: A Modernist African City was originally inscribed as ''Asmara: A Modernist City in Africa''. The World Heritage Committee adopted the changed name in 2018.}}
|| align=&quot;center&quot;  [[File:Asmara2.jpg|150px|center|alt=City of Asmara]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eri&lt;/span&gt;[[Maekel]],&lt;br /&gt;{{flag|Eritrea}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|15.335277777777778|38.935833333333335|format=dms|name=Asmara}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EriAsm&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)(iv) 
||
{{convert|481|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2017 
|| Located at over 2000 metres above sea level, the capital of Eritrea developed from the 1890s onwards as a military outpost for the Italian colonial power. After 1935, Asmara underwent a large scale programme of construction applying the Italian rationalist idiom of the time to governmental edifices, residential and commercial buildings, churches, mosques, synagogues, cinemas, hotels, etc.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1550 |title=Asmara: a Modernist African City |publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Makhonjwa Mountains|Barberton Makhonjwa Mountains]]
| [[File:2013-02-25 13-30-08 South Africa - Barberton Barberton 7h.JPG|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Mpumalanga]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-25.973889|31.013889|format=dms|name=Barberton Makhonjwa}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouBar&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(viii) 
|| {{convert|113137|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2018 
|| The mountains contain the world's oldest geological structures and are known to have preserved volcanic and sedimentary rocks estimated to be between 3.6 and 3.25&amp;nbsp;billion years old.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1575 |title=Barberton Makhonjwa Mountains |publisher=[[UNESCO]] |access-date=1 August 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Banc d'Arguin National Park]]
| [[File:PNBA 43.JPG|150px|center|alt=A front view of four small ships, without their sails, overlooking the Atlantic Ocean in the background. Three narrow shoals fill the foreground.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritania&lt;/span&gt;Azefal&lt;br /&gt;and [[Nouadhibou]],&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.234720|-16.108890|format=dms|name=Banc d'Arguin National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauBan&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1200000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1989 
|| The park consists of [[sand dune]]s, coastal swamps, small islands, and shallow bodies of water, all bordering the coast of the Atlantic Ocean. Birds are often found to migrate in the area, accompanied by various species of sea turtles and dolphins, whose presence fishermen often use to attract fish.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/506 |title=Banc d'Arguin National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bassari Country]]: [[Bassari]], [[Fula people|Fula]] and [[Bedik]] Cultural Landscapes
| [[File:BedikVillage.jpg|150px|center|alt=A Bedik village with a traditional house and two women working.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.593333|-12.845833|format=dms|name=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenBas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (v), (vi) 
|| {{convert|50309|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2012 
|| This area stands out for its cultural diversity and the preservation of traditional lifestyles, deeply intertwined with the natural environment. The communities maintain unique cultural identities, practices, and structures, reflecting their adaptation to the landscape. Their traditional practices, including agriculture, architecture, and religious ceremonies.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1407 |title=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes |publisher=[[UNESCO]] |access-date=4 August 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bwindi Impenetrable National Park]]
| [[File:Bwindi.JPG|150px|center|alt=A view inside of a dense forest with a gorilla roaming a few metres away on its hind legs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Uganda&lt;/span&gt;[[Kabale District]],&lt;br /&gt;[[Kisoro District]],&lt;br /&gt;and [[Rukungiri District]],&lt;br /&gt;{{flag|Uganda}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-1.080556|29.661389|format=dms|name=Bwindi Impenetrable National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;UgandaBwi&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||  {{convert|32092|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1994 
|| Located on the border of plains and mountain forests, the park in south-western Uganda is home to over 160 species of trees, over a hundred species of [[fern]]s, and various species of birds and butterflies. Many endangered species are within its boundaries as well, including the [[mountain gorilla]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/682 |title=Bwindi Impenetrable National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cape Floristic Region|Cape Floral Region Protected Areas]]
| [[File:Fynbos.jpg|150px|center|alt=A view of a forest in the foreground, with a mountain range in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Eastern Cape]]&lt;br /&gt;and [[Western Cape]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-34.361111|18.475000|format=dms|name=Cape Floral Region Protected Areas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouCap&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1094742|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2004 {{efn|Extended in 2015 but retained the same name.}} 
|| The site consists of eight protected areas that are among the richest in plant life worldwide, containing nearly 20% of Africa's total flora. Its scientific value is demonstrated by the presence of fire and radiation adaptivity in plants and seed dispersal by insects.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1007 |title=Cape Floral Region Protected Areas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|}
===ماڳ 4===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Chongoni Rock-Art Area]]
| [[File:Chongoni rock art.jpg|150px|center|alt=A picture of various red markings on a stone wall.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Malawi&lt;/span&gt;[[Dedza District]],&lt;br /&gt;{{flag|Malawi}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-14.293333|34.279167|format=dms|name=Chongoni Rock-Art Area}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MalawiCho&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vi) 
||  {{convert|12640|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2006
 || The 127-site area contains the richest concentration of [[rock art]] in Central Africa, ranging from [[Stone Age]] paintings to contemporary work from farmers. The symbols depicted in the rock art are strongly centred around women and retain a cultural significance for the [[Chewa people|Chewa]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/476 |title=Chongoni Rock-Art Area |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cidade Velha]], Historic Centre of Ribeira Grande
| align=center | [[File:1996.12.00.cv.st.CidadeVelhaPelourinho.jpg|150px|center|alt=A picture of a small monument in front of a large, crooked tree, with a row of small houses in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cape&lt;/span&gt;[[Ribeira Grande, Cape Verde|Ribeira Grande]],&lt;br /&gt;{{flag|Cape Verde}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.915139|-23.605194|format=dms|name=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CapeCid&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (vi)
 || {{convert|209|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2009
 || The town, in the south of the island of Santiago, was the first European colonial outpost in the tropics, with remains dating back to the 16th century. Two churches, a royal fortress, and Pillary Square help comprise the tropical town's original street layout.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1310 |title=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cliff of Bandiagara]] (Land of the Dogons)
| [[File:Bandiagara Escarpment Mali.jpg|150px|center|alt=A view of a small, grassy field in front of a row of trees. A large ledge made of rock fills the background while a small waterfall emerges from the centre-left of its top.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mali&lt;/span&gt;[[Bandiagara Cercle]],&lt;br /&gt;{{flag|Mali}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.333330|-3.416670|format=dms|name=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons)}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MaliCli&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v), (vii) 
|| {{convert|327390|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1989 
|| The sandy plateau and cliffs of Bandiagara outline the site, featuring houses, granaries, altars, sanctuaries, and Togu-Na meeting-places. Age-old social traditions such as masks, feasts, rituals, and ancestral worship also add to its cultural significance.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/516 |title=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Comoé National Park]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:Comoe bushbuck.jpg|150px|center|alt=A bushbuck stands in a calm river browsing on the thick vegetation along the shore.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cote&lt;/span&gt;[[Zanzan District|Zanzan]],&lt;br /&gt;{{flag|Côte d'Ivoire}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|9|-4|format=dms|name=Comoé National Park}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CotCom&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1150000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1983 
|| Among the largest protected sites of West Africa, the park features the Comoé River and the unique flora which accompanies it.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/227 |title=Comoé National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2003, due to unrest in Côte d'Ivoire, and various other factors such as [[poaching]], wildfires, lack of proper management of the site, and [[overgrazing]].&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/693 |title=Decision – 27 COM 8B.1 – New Incriptions on the List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=30 August 2010}}&lt;/ref&gt; It was later removed from the list in 2017 following successful efforts to fight poaching, leading to increases in populations of fauna such as elephants and chimpanzees.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1682/ |title=The World Heritage site of Comoé National Park in Côte d'Ivoire no longer in danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=31 October 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dja Faunal Reserve]]
| [[File:Dja River and pirogue.JPG|150px|center|alt=A long but narrow boat floats on a wide river, with a dense forest bordering the side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Came&lt;/span&gt;[[Dja-et-Lobo]]&lt;br /&gt;and [[Haut-Nyong]],&lt;br /&gt;{{flag|Cameroon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|3|13|format=dms|name=Dja Faunal Reserve}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CameDja&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x)
 || {{convert|526000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1987 || Among Africa's largest and best-protected rain forests, the Cameroonian reserve is almost completely surrounded by the [[Dja River]] and contains 107 mammal species, of which five are threatened.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/407 |title=Dja Faunal Reserve |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djémila]]
| [[File:Djemila18.jpg|alt=|150px]]|| align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[Sétif]],&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.320560|5.736670|format=dms|name=Djémila}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgDje&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv) 
|| {{convert|30|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1982 || The ruins of a Roman town in a mountainous location, including a [[forum (Roman)|forum]], [[Roman temple|temples]], [[basilica]]s, [[triumphal arch]]es, and houses, each adapted to a location {{convert|900|m|abbr=on}} above sea level.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/191 |title=Djémila |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djoudj National Bird Sanctuary]]
| [[File:Djoudj ile pelican.jpg|150px|center|alt=A very small grassy island cramped with white, long-beaked pelicans.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;[[Saint-Louis Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.500000|-16.166670|format=dms|name=Djoudj National Bird Sanctuary}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenDjo&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
|| {{convert|16000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1981 || The [[Senegal River]] delta wetland area consists of streams, lakes, ponds, and backwaters. It is the home to 1.5&amp;nbsp;million birds, including the [[great white pelican]], the [[purple heron]], the [[African spoonbill]], the [[great egret]], and [[cormorant]]s. The sanctuary also features crocodiles, [[African manatee]]s, and other typical [[Sahel]]ian species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/25 |title=Djoudj National Bird Sanctuary |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was previously on the danger list from 1984 to 1988 due to potential impact from a dam&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |title=Decision – CONF 004 X.26-27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/3676 |title=Decision – CONF 001 XIV.C – Removal from the List of World Heritage in Danger: Djoudj National Park (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt; and again from 2000 to 2006 due to invasive species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/2375 |title=Decision – CONF 204 VIII.22 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1059 |title=Decision – 30 COM 7A.11 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) (N 25) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dougga]] / Thugga
| [[File:Dougga theatre.jpg|150px|center|alt=A set of stone seats laid out in a semi-circle to the left overlook a restored stage made up of similar materials to the right. A view of grassy plains precede a wide, mountainous range.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunBe&lt;/span&gt;[[Béja Governorate]],&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.423610|9.220280|format=dms|name=Dougga/Thugga}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunDou&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{convert|75|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 || The site features the ruins of Dougga, a former capital of a [[Libya]]n–[[Punic]] state, which flourished under [[Ancient Rome]] and the [[Byzantine Empire]], but declined in the [[Islamic Golden Age|Islamic period]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/794 |title=Dougga / Thugga |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Lopé National Park|Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda]]
| [[File:Lopé National Park river crop.jpg|150px|center|alt=A view of a wide river in the foreground, with a single dirt mountain surrounded by trees in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gab&lt;/span&gt;[[Ogooué-Ivindo]]&lt;br /&gt;and [[Ogooué-Lolo]],&lt;br /&gt;{{flag|Gabon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|0.5|11.5|format=dms|name=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GabLop&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv),&lt;br /&gt;(ix), (x) 
|| {{convert|491291|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2007 || The park features well-preserved tropical rain forests and savanna, resulting in a diverse ecosystem consisting of endangered, large mammals.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1147 |title=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Ennedi Plateau|Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape]]
| [[File:24 Kamele ziehen zur Wasserstelle im Ennedi-Gebirge im Tschad.jpg|150px]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Chad&lt;/span&gt;{{flag|Chad}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|17|02|30|N|21|51|46|E 
|| 
: Natural and Cultural
 &lt;/small&gt;  Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;ChaEnn&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vii), (ix)
 || {{convert|2441200|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 2016 || &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1475 |title=Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape
publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 August 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fasil Ghebbi]], Gondar Region
| [[File:Fasilides Palace 02.jpg|150px|center|alt=A picture of a four-storey stone castle surrounded by a grassy lawn and four cylindrical towers.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;[[Amhara Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.606920|37.466170|format=dms|name=Fasil Ghebbi, Gondar Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EthFas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{Sort|0|—}}
 || 1979 || The fortress was the residence of the Ethiopian emperors during the 16th and 17th century. The city remains, which feature buildings with [[Hindu architecture|Hindu]] and [[Arab architecture|Arab]] influences, were later remodelled with [[Baroque architecture|Baroque]]-style architecture by [[Jesuit]] missionaries.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/19 |title=Fasil Ghebbi, Gondar Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fort Jesus]], Mombasa
| [[File:Fort JesusMombasa.jpg|150px|center|alt=A fortified, but badly-faded yellow-coloured wall looks off into distant sea to the left.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Ken&lt;/span&gt;[[Mombasa]],&lt;br /&gt;{{flag|Kenya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-4.062778|39.679444|format=dms|name=Fort Jesus, Mombasa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;KenLak&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iv) 
|| {{convert|2.36|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 || Fort Jesus is a [[Portugal|Portuguese]] fort built from 1593 to 1596 on [[Mombasa Island]] to guard the old port of Mombasa, Kenya. The site's layout follows the [[Renaissance]] ideal that the human body is perfectly proportionate.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1295 |title=Fort Jesus, Mombasa |publisher=[[UNESCO]] |
access-date=11 July 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions]]
| [[File:Cape coast castle II.JPG|150px|center|alt=A picture taken in foggy weather depicting a white, contemporary building several storeys high.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Central Region, Ghana|Central Region]],&lt;br /&gt;[[Greater Accra]],&lt;br /&gt;[[Volta Region]],&lt;br /&gt;and [[Western Region, Ghana|Western Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|5.247398|-0.785167|format=dms|name=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions}}&lt;/small&gt;&lt;!-- The coordinates given on the UNESCO page for this site lie at sea, clearly misleading. The coordinates used here lie approximately at the halfway point along the coastal segment between the extreme towns of Keta and Beyin as stated on the UNESCO page. --&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaFor&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vi)
 || {{Sort|0|—}} ||1979 || The site features the remains of fortified trading posts, built along the Ghanaian coast between 1482 and 1786.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/34 |title=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cradle of Humankind|Fossil Hominid Sites of South Africa]]
| [[File:WonderCaves Stalagmites.JPG|150px|center|alt=A picture of dozens of pointed limestone formations hanging from a ceiling inside a cave.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;South&lt;/span&gt;[[Gauteng]],&lt;br /&gt;[[Limpopo]],&lt;br /&gt;and [[North West (South African province)|North West]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-24.158610|29.176940|format=dms|name=Fossil Hominid Sites of South Africa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br /&gt;(iii), (vi)
|| {{Sort|0|—}} 
||1999{{efn|Extended in 2005 to include Makapan Valley and Taung Skull Fossil Site. The name of the site was later changed accordingly from ''Fossil Hominid Sites of Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai, and Environs'' at the time of inscription to the present name in 2013.}}
|| The various fossil sites contain traces of human occupation and evolution dating 3.3&amp;nbsp;million years.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/915 |title=Fossil Hominid Sites of South Africa |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[French Austral Lands and Seas]]
| align=center | [[File:Kerguelen.jpg|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;France&lt;/span&gt;[[Crozet Islands]],&lt;br /&gt;[[Kerguelen Islands]],&lt;br /&gt;[[Île Saint-Paul]],&lt;br /&gt;[[Île Amsterdam]]&lt;br /&gt;{{flag|France}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-49.3803611|69.3528056|format=dms|name=French Austral Lands and Seas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix), (x) 
||{{convert|67296900|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2019 
|| &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1603/ |title=French Austral Lands and Seas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Garajonay National Park]]
| [[File:Gomera.jpg|150px|center|alt=A foggy picture of a rain forest riddled with weeds and various plant life.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Spa&lt;/span&gt;[[La Gomera]],&lt;br /&gt;{{flag|Spain}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|28.126250|-17.237222|format=dms|name=Garajonay National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix) 
||{{convert|3984|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1986 
|| Most of the park, in the middle of the island of La Gomera of the [[Canary Islands]], is covered with a lush [[laurel forest]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/380 |title=Garajonay National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | [[Garamba National Park]]&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Garamba National Park overhead.jpg|150px|center|alt=An overhead and cloudy view of a wide, swampy river with grassy plains on both sides.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Dem&lt;/span&gt;[[Orientale (province)|Orientale]],&lt;br /&gt;{{flag|Democratic Republic of the Congo}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|4|29.25|format=dms|name=Garamba National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||
{{convert|500000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1980 
|| The park has vast savannas, grasslands, and woodlands, featuring elephants, giraffes, hippopotamuses, and the [[white rhinoceros]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/136 |title=Garamba National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; Garamba was deemed to be endangered following the diminution of the white rhinoceros population in the area,&lt;ref name=&quot;Garambaexp&quot;&gt;{{Cite web |title=Decision – 08COM X.26–27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; but it was removed from the list in 1991.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Decision – 16COM X.E – Removed from the World Heritage List in Danger: Garamba National Park (Zaire) |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1249 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; However, it later regained the status in 1996, when three rangers were killed and the population of white rhinoceros fell once again.&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Eighth Ordinary Session |url=https://whc.unesco.org/archive/1984/sc-84-conf004-9e.pdf  |date=29 October – 2 November 1994 |publisher=[[UNESCO]] |location=Buenos Aires |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Twentieth Session |url=https://whc.unesco.org/archive/repcom96.htm#garamba |section=VII.37 Garamba National Park (Zaire) |date=2–7 December 1996 |access-date=10 September 2011 |publisher=[[UNESCO]] |location=Merida, Mexico}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region]]
| [[File:Gebel Barkal.jpg|150px|center|alt=A large, square-shaped mound made up of dirt and rock in the middle of a deserted area.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18.533333|31.816667|format=dms|name=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br/&gt;(i),(ii),&lt;br/&gt;(iii),(iv),(vi) 
||
{{convert|183|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2003 
|| The five sites in the [[Nile Valley]] feature temples that are testimonial to the [[Napata]]n and [[Meroë|Meroitic]] cultures.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1073 |title=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/
ref&gt;
|}

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:آفريڪا]]
[[زمرو:تاريخي ماڳ]]</text>
      <sha1>tnms8abe8sakk5cbj7f7ofnzfaappnb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294684</id>
      <parentid>294679</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:32:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294684</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53287" sha1="qdjm4vitef9zutncnbn1spxpnvfk3x0" xml:space="preserve">[[File:World_Heritage_Sites_Africa_map-2.svg|alt=A map of World Heritage Sites in Africa as of 2016. The northern, eastern, and southern parts of the continent are relatively dense with sites; in contrast the western coast is home to relatively few.|thumb|302x302 عڪسلون|سال 2016ع تائين آفريڪا ۾ عالمي ثقافتي ورثي واري ماڳن جو نقشو، ھر ھڪ ماڳ هڪ ڊاٽ (نقطي) سان ڏنل آھي.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;{{Color box|#e3e3e3|border=darkgray}}&amp;nbsp;0 سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcd0d0|border=darkgray}}&amp;nbsp;1-2&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcacac|border=darkgray}}&amp;nbsp;3-4&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc7474|border=darkgray}}&amp;nbsp;5-6&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc4444|border=darkgray}}&amp;nbsp;7-8&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc0000|border=darkgray}}&amp;nbsp;9&amp;nbsp;سائيٽون]]
[[يونيسڪو|گڏيل قومن جي تعليمي، سائنسي ۽ ثقافتي تنظيم]]، يونيسڪو [[آفريڪا]] ۾ 147 [[عالمي ورثو ماڳ|عالمي ورثو ماڳن]] کي نامزد ڪيو آهي. هي ماڳ 46 ملڪن ۾ پکڙيل آهن.
==عالمي ورثي ماڳن جي چونڊ== 
[[ايٿوپيا کي يارهن ماڳن سان برتري حاصل آهي. ان کان پوءِ [[ڏکڻ آفريڪا]] ڏهه، [[مراڪش]] ۽ [[تيونس]] ۾ نون ماڳن جو گهر آهي. پوءِ [[الجزائر]]، [[مصر]]، [[سينيگال]] ۽ [[تنزانيا]] ست نمبر تي آهن. نون ملڪن ۾ صرف ھڪڙي ھڪڙي سائيٽ آھي. ٻن ملڪن جي وچ ۾ چار سائيٽون ورهايل آهن: مالوٽي-ڊراڪنسبرگ پارڪ ([[ليسوٿو]] ۽ ڏکڻ آفريڪا)، جبل نيمبا سخت فطري ريزرو ([[آئيووري ڪوسٽ|ڪوٽ ڊي آئيور]] ۽ [[گني]])، سينيگامبيا جا پٿر جا حلقا ([[گيمبيا]] ۽ [[سينيگال]]) ۽ موسي-اوا-تونيا/ [[وڪٽوريا آبشار]] ([[زمبيا]] ۽ [[زمبابوي]]) جي وچ ۾ ورهايل آهن. ٻه سائيٽون ٽن ملڪن ۾ ورهايل آهن: سانگها ٽرائي نيشنل (وچ آفريڪا، ڪيمرون ۽ ڪانگو) ۽ ڊبليو-آرلي-پينجاري ڪمپليڪس ([[بينن]]، [[برڪينا فاسو]] ۽ [[نائيجر]] جي وچ ۾ ورهايل آهي. کنڊ کان پهرين سائيٽون 1978ع ۾ لکيا ويا، جڏهن سينيگال جي گوري ٻيٽ ۽ ايٿوپيا جي راڪ-هيون گرجا گھر ۽ سيمين نيشنل پارڪ کي فهرست جي تصور دوران چونڊيو ويو. سيپٽمبر، 2017ع تائين، [[صوماليا]] وٽ ڪوبه سرڪاري عالمي ورثو سائيٽون نه آهن ڇو ته صومالي حڪومت سال 1972ع جي عالمي ورثي واري ڪنوينشن جي پارٽي نه آهي. بهرحال، اتي گهٽ ۾ گهٽ، هڪ درجن جي لڳ ڀڳ ملڪن ۾ آثار قديمه جي ماڳن جو يقين آهي ته مستقبل جي امڪاني اميدوارن جي عالمي ورثي جي حيثيت لاء، آهي. هر سال، يونيسڪو جي عالمي ورثي واري ڪميٽي نئين سائيٽن کي لسٽ ۾ شامل ڪري سگهي ٿي يا انهن سائيٽن کي خارج ڪري سگھي ٿو جيڪي هاڻي معيار کي پورا نه ڪن. چونڊ ڏهن معيارن تي ٻڌل آهي: 
* ثقافتي ورثي لاءِ ڇهه (i-vi) ۽ 
* چار قدرتي ورثي لاءِ (vii-x)
 
ڪجهه سائيٽون، نامزد ٿيل &quot;مخلوط سائيٽون&quot;، ٻنهي ثقافتي ۽ قدرتي ورثي جي نمائندگي ڪن ٿيون. آفريڪا ۾، 91 ثقافتي، 50 قدرتي ۽ 6 مخلوط سائيٽون آھن. سائيٽن جو تعداد وڌائڻ ۽ براعظم تي موجود ماڳن جي ورثي کي بچائڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون وقف ڪيون ويون آھن.
 
==عالمي ورثي جا ماڳ==
===ليجنڊ===
هيٺ ڏنل فهرست يونيسڪو جي [[آفريڪا]] جي جيو پوليٽيڪل تعريف کي نظر انداز ڪري ٿي ۽ ان ۾  اها شامل آهن، جنهن کي يونيسڪو &quot;عرب رياستن&quot; ۾ ماڳن جي طور تي بيان ڪري ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/stat#s1|title=Number of World Heritage Properties by region|publisher=[[UNESCO]]|access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;  [[مصر]] [[اتر آفريڪا]] جو حصو آهي. فهرست ۾ ڪيترائي ماڳ پڻ شامل آھن جن لاءِ رياستي پارٽي کنڊ کان ٻاھر آھي، پر ماڳ پاڻ آفريڪا ۾ واقع آھي؛ چار اهڙيون ماڳون ڪينري ٻيٽن تي واقع آهن (جن جو تعلق [[اسپين]] سان آهي)، هڪ ميڊيرا ([[پرتگال]] سان تعلق رکندڙ) تي، هڪ ري يونين ([[فرانس]] سان تعلق رکندڙ) ۽ هڪ ٽرسٽان دا ڪنها ٻيٽ تي ([[برطانيا]] سان تعلق رکي ٿو) آهي. 

ٽيبل مناسب ڪالمن جي چوٽي تي ڪلڪ ڪري ڪالمن جي ترتيب سان ترتيب ڏنل آهي. اکر-انگ طور ماڳ، ايراضي ۽ سال ڪالمن لاءِ؛ رياستي پارٽي طرفان بعد ۾ علائقي جي جڳهه ڪالمن لاءِ؛ ۽ معيار جي قسم جي پٺيان ملڪ طرفان معيار جي ڪالمن لاءِ.  

نثري ٽڪرو وجھو

* ماڳ: ورلڊ هيريٽيج ڪميٽي جي سرڪاري نامزدگي جي نالي پٺيان رکيو ويو.  n&lt;ref name=&quot;list&quot; /&gt;

* جڳھه: ملڪ طرفان ترتيب ڏنل، علائقائي يا صوبائي سطح تي علائقي جي پٺيان. ملٽي نيشنل يا ملٽي ريجنل ماڳ جي صورت ۾، نالا ترتيب ڏنل الفابيٽ سان.
* معيار: جيئن بيان ڪيل عالمي ورثو ڪميٽي پاران.
* ايراضي: هيڪٽرن ۽ ايڪڙن ۾، ڪنهن به بفر زونن کان سواء. هڪ قدر جو &quot;-&quot; مطلب آهي ته يونيسڪو طرفان ڪا به ڊيٽا شايع نه ڪئي وئي آهي.
* سال: جنهن دوران ماڳ عالمي ورثي جي لسٽ ۾ شامل ڪيو ويو.
* وضاحت: ماڳ بابت مختصر معلومات، بشمول ورثي واري ماڳ جي طور تي قابليت جا سبب.
*
{{Legend|#FFE6BD|{{†|alt=In danger}} خطري ۾ |outline=silver}}

{{Legend|#D0E7FF|* ٻين الملڪي ماڳ|outline=silver}}

===ماڳ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| وضاحت 
|-
! scope=&quot;row&quot; | آپراواسي گھاٽ 
| [[File:Aapravasi Ghat Museum, Mauritius (41).jpg|150px|center|alt=Aapravasi Ghat Museum, Mauritius.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritius&lt;/span&gt;پورٽ لوئيس ضلعو &lt;br /&gt;{{flag|Mauritius}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-20.158611|57.503056|format=dms|name=Aapravasi Ghat}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;ڪلچرل&lt;/small&gt;: (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauritiusAap&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|0.16|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;2006&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;انگريزن پاران ماريشس ۾ غلاميءَ جي خاتمي کان پوءِ، برطانوي حڪومت طرفان آپراواسي گھاٽ کي چونڊيو ويو ته جيئن هندستاني مزدورن کي ملڪ ۾ فارمن ۽ کنڊ جي زمينن تي ڪم ڪرڻ لاءِ موڪليو وڃي. سال 1834ع ۽ 1920ع جي وچ ۾ اٽڪل پنج لک کنٽريڪٽ ٿيل مزدور انڊيا مان پورٽ لوئس مان لنگهيا، يا ته ماريشس ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ يا ٻين برطانوي نوآبادين ڏانهن منتقل ٿيڻ لاءِ.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1227 |title=Aapravasi Ghat |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ابو مينا †
| [[File:DeirAbuMinaCapital.jpg|150px|center|alt=Photograph of a large, weathered, stone capital resting on the ground, with a low-relief cross enclosed in a cartouche]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;ابوسر،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30.84098|29.663117|format=dms|name=Abu Mena}}&lt;/small&gt;  
||&lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt; (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAbu&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|182|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڳوڻي عيسائي مقدس شهر جي کنڊرن ۾ هڪ چرچ، هڪ بپتسما جي جاء، بيسيليڪا، عوامي عمارتون، گهٽيون، خانقاهون، گهر ۽ ورڪشاپون شامل آهن ۽ اليگزينڊرريا جي ميناس جي مقبري مٿان ٺهيل هئا.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/90|title=Abu Mena|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; عالمي ورثي واري ڪميٽي ابو مينا کي 2001ع ۾، ان علائقي ۾ ٻين غارن جي   ٺھڻ، علائقي جي سطح تي مٽي جيڪا &quot;وڌيڪ پاڻي&quot; سان ملڻ تي نيم مائع ٿي وڃي ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/90/threats/ |title=Abu Mena – Threats to the Site (2001) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=27 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ايير ۽ تئنئري قدرتي محفوظ علائقو 
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Arakao1.jpg|150px|center|alt=A picture of a large, depressed area of sand to the right and a mountain range in the background. Relatively small vehicles are parked alongside the massive hole.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger1&lt;/span&gt;آرلٽ ڊپارٽمينٽ &lt;br /&gt;{{flag|Niger}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18|9|format=dms|name=Air and Ténéré Natural Reserves}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;قدرتي:&lt;/small&gt;
vii، ix x&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger، ir&lt;/span&gt; 
|| {{convert|7736000|ha|abbr=values|sortable=on}} || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1991&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;آفريڪا جو سڀ کان وڏو محفوظ علائقو، جيڪو صحارا ريگستان ۾ تينيري ۾ واقع آهي، ايير جي آتش فشاني پٿر جي ماس تي مشتمل آهي ۽ منفرد نباتات ۽ جانورن سان گڏ هڪ ننڍڙو الڳ ٿيل ساحيلي خطو آهي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/573|title=Air and Ténéré Natural Reserves|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; قدرتي رزرو کي سال 1992ع ۾، فوجي تڪرار ۾ اضافي ۽ فيبروري ۾ ڇهه ريزرو عملي جي يرغمال ٿيڻ سبب،  يونيسڪو جي عالمي ورثي جي  خطري واري فهرست ۾ شامل ڪيو ويو. هن فهرست مان هٽائڻ تي غور ڪيو ويو 1999ع ۾، پر 2011ع تائين، ان جي پوزيشن ۾ ڪا تبديلي نه رهي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/573/threats/ |title=Air and Ténéré Natural Reserves – Threats to the Site (1992) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1770 |title=Decision 33COM 7A.10 – Air and Ténéré Natural Reserves (Niger) (N 573) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | اڪسوم
| [[File:Axum northern stelea park.jpg|150px|center|alt=A large site containing several very high tombs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;ٽگري ريجن&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.130190|38.718605|format=dms|name=Aksum}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth،s&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (iv)  
|| - 
||&lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڪسوم شهر جا کنڊر، پهرين کان 13هين صدي عيسويءَ تائين، قديم ايٿوپيائي تهذيب جي مرڪز جي نشاندهي ڪن ٿا. ان ۾ مونو ليٿڪ اوبليسڪ، وڏي اسٽيلائي، شاهي مقبرا ۽ اڳوڻي قلعن جا کنڊر شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/15 |title=Aksum |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[قلعات بني حماد]]
| [[File:Kalaa des Beni Hammad.5.jpg|150px|center|alt=A picture of a deteriorating stone wall spanning the frame, with a blue sky in the background.]] 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[مادد]]،&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.818440|4.786840|format=dms|name=Al Qal'a of Beni Hammad}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgAlq&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) 
||&lt;small&gt;{{convert|150|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;fortified first capital of the Hammadi[[Hammadid|H]]  Emirs built in 1007 and demolished in 1152. It features an 8-bay, 13-aisle mosque, which is one of the largest in Algeria.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/102 |title=Al Qal'a of Beni Hammad |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | الدبرا اتول
| [[File:Aldabra Tortoise Image 002.jpg|150px|center|alt=Photograph of the head and forequarters of a giant tortoise]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sey&lt;/span&gt;الدبرا گروپ،&lt;br /&gt;{{flag|Seychelles}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-9.416681|46.41665|format=dms|name=Aldabra Atoll}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;فطري:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SeyAld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii)، (ix) ۽ (x)&lt;/small&gt; 
||
 {{convert|35000|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| &lt;small&gt;1982&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Aldabra Atoll consists of four large coral islands and a lagoon, surrounded by a coral reef. The islands are home to the world's largest population of [[giant tortoise]]s&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/185 |title=Aldabra Atoll |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ال جيم جو ايمڦي ٿيٽر
| [[File:Eljem2.jpg|150px|center|alt=A picture of a large stone building, with several framed openings meant to resemble windows.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;ايل جيم،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.296390|10.706940|format=dms|name=Amphitheatre of El Jem}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunEld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iv)، (vi)  
||{{convert|1.37|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The Amphitheatre of El Jem, built during the 3rd century, is North Africa's largest amphitheatre, and the largest one built outside of Italy, with a capacity of 35,000 spectators, and &quot;illustrates the grandeur and extent of Imperial Rome&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/38 |title=Amphitheatre of El Jem |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|}

|-
! scope=&quot;row&quot; | [[برڪينا فاسو|&lt;small&gt;برڪينا فاسو ۾ لوهه جي ڌات ڪاري جو قديم ماڳ&lt;/small&gt;]]
| align=center |  || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;&lt;small&gt;Burkina Faso&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;small&gt;دورولا، تيوئگا، ياماني، ڪنديبو ۽ بئڪوئي،&lt;br /&gt;{{flag|Burkina Faso}}&lt;br /&gt;{{coord|12.5877583|-3.3289861|format=dms|name=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso}}&lt;/small&gt;
||&lt;small&gt;ٿقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;BurAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (vi)&lt;/small&gt; 
||  &lt;small&gt;{{convert|122.3|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;2019&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;A series of five archaeological locations spread across the country, recognized for their historical significance in the development and practice of iron smelting technology in Africa. Each site contains remains of furnaces and other features associated with the iron production process, showcasing the technological innovation and skill of the people in this region.&lt;/sub&gt; &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1602 |title=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا جا قديم ڪسور (محل)
| align=center | [[File:Chinguetti old town.jpg|150px|center|alt=A picture of a tall stone and medieval looking tower, surrounded by buildings constructed with the same material.]] || align=&quot;center&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا،&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.928890|-11.623610|format=dms|name=Ancient Ksour of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (v)
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1996
||
&lt;small&gt;&lt;sub&gt;&quot;Founded in the 11th and 12th centuries to serve the caravans crossing the Sahara, these trading and religious centres became focal points of Islamic culture. [...] Typically, houses with patios crowd along narrow streets around a mosque with a square minaret. They illustrate a traditional way of life centred on the nomadic culture of the people of the western Sahara.&quot;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/750 |title=Ancient ''Ksour'' of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | قديم ٿيبيس، گورستان سان گڏ 
| [[File:Egypt.LuxorTemple.06.jpg|150px|center|alt=A picture of a ruined temple; outer buildings to the left remain erected, but the wall in the foreground and other stone beams have crumbled.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;لڪسور،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|25.733330|32.600000|format=dms|name=Ancient Thebes with its Necropolis}}&lt;/small&gt;
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i) (iii) (vi)
||  {{convert|7390|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The former capital of Egypt and city of the Egyptian god [[Amun]] contains relics from the height of [[Ancient Egypt]]. The temples, palaces, and the [[necropolis]]es of the Valley of the Kings and the Valley of the Queens bear &quot;a striking testimony to Egyptian civilization&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/87 |title=Ancient Thebes with its Necropolis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ڪارٿيج جو قديم آثار وارو ماڳ 
| [[File:Ruines de Carthage.jpg|150px|center|alt=A picture of several deteriorating stone structures, with two thin cylindrical towers of varying heights standing to the left of the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;تيونس شهر،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.852780|10.323330|format=dms|name=Archaeological Site of Carthage}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii) (iii) (vi) 
||{{convert|498|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Founded in the 9th century BCE, Carthage was developed into a trading empire spanning the [[Mediterranean]] and was, according to UNESCO, &quot;home to a brilliant civilization&quot;. The city was destroyed in 146 BCE in the [[Punic Wars]] at the hands of the Romans, but was later rebuilt by these.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/37 |title=Archaeological Site of Carthage |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سائيرئني جو قديم آثار وارو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Cyrene8.jpg|150px|center|alt=A picture of a demolished city, located on a cliff looking out to the right. A relatively larger building's beams in the middle of the city continue to stand without a roof.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;جبل الاخضر،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.825000|21.858330|format=dms|name=Archaeological Site of Cyrene}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)،(iii) ۽ (vi)
||   {{convert|132|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The formerly Greek colony was [[Ancient Rome|Romanized]] and transformed into a capital, until it was destroyed by the [[365 Crete earthquake]]. The thousand-year-old ruins have remained renowned since the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/190 |title=Archaeological Site of Cyrene |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Cyrene, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ليپتس مئگنا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| align=center | [[File:Leptis Magna Arch of Septimus Severus.jpg|150px|center|alt=A picture of a large and square-shaped stone monument with a visible entrance on every side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;خمس،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.638330|14.293060|format=dms|name=Archaeological Site of Leptis Magna}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (ii) ۽ (iii)
|| {{convert|387|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1982 
||
 The Roman city of Leptis Magna was enlarged by Emperor [[Septimius Severus]], who was born there. Public monuments, a harbour, a marketplace, storehouses, shops, and homes were among the reasons for its induction into the list.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/183 |title=Archaeological Site of Leptis Magna |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Leptis Magna, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سبراٿا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Theatre, Sabratha.JPG|150px|center|alt=A side view of a large building to the right, with stone, cylindrical pillars running along its front.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;سبراٿا،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.805280|12.485000|format=dms|name=Archaeological Site of Sabratha}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;ٿقافتي:&lt;br /&gt;(iii)
|| {{convert|91|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982
||
 &quot;A Phoenician trading-post that served as an outlet for the products of the African hinterland, Sabratha was part of the short-lived Numidian Kingdom of Massinissa before being Romanized and rebuilt in the 2nd and 3rd centuries.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/184 |title=Archaeological Site of Sabratha |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Sabratha, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|}

===ماڳ 3===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Volubilis|Archaeological Site of Volubilis]]
| [[File:Volubilis-basilica.jpg|150px|center|alt=A picture of a rectangular building whose back side has been demolished. A green mountain range fills the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mor&lt;/span&gt;[[Meknes]],&lt;br /&gt;{{flag|Morocco}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34.073890|-5.556940|format=dms|name=Archaeological Site of Volubilis}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MorArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (vi) 
||
{{convert|42|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 
|| The important Roman outpost of Volubilis was founded in the 3rd century BCE to become the capital of [[Mauretania]]. It contained many buildings, the remains of which have survived extensively to this day.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/836 |title=Archaeological Site of Volubilis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Meroë|Archaeological Sites of the Island of Meroe]]
| [[File:Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG|150px|center|alt=An aerial view of a dozen pyramids in relatively bad shape in the foreground, and a deserted view in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.933333|33.716667|format=dms|name=Archaeological Sites of the Island of Meroe}}&lt;/small&gt;
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SudArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (v)
||  {{convert|2357|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 
|| The site was the centre of the [[Kingdom of Kush]], a major force active from the 8th century BCE to the 4th century CE. It is home to pyramids, temples, and domestic buildings, among other vestiges.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1336 |title=Archaeological Sites of the Island of Meroe |publisher=[[UNESCO]] |access-date=17 August 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asante Traditional Buildings]]
| align=&quot;center&quot; | || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Kumasi]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|6.401111|-1.625833|format=dms|name=Asante Traditional Buildings}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaAsa&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v) 
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1980 
|| The site, north-east of [[Kumasi]], hosts the final intact remains of the [[Ashanti Empire]], which peaked in the 18th century. The dwellings, which are made of earth, wood, and straw, are susceptible to the damages caused by the &quot;onslaught of time and weather&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/35 |title=Asante Traditional Buildings |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asmara|Asmara: A Modernist African City]]{{efn|Asmara: A Modernist African City was originally inscribed as ''Asmara: A Modernist City in Africa''. The World Heritage Committee adopted the changed name in 2018.}}
|| align=&quot;center&quot;  [[File:Asmara2.jpg|150px|center|alt=City of Asmara]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eri&lt;/span&gt;[[Maekel]],&lt;br /&gt;{{flag|Eritrea}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|15.335277777777778|38.935833333333335|format=dms|name=Asmara}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EriAsm&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)(iv) 
||
{{convert|481|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2017 
|| Located at over 2000 metres above sea level, the capital of Eritrea developed from the 1890s onwards as a military outpost for the Italian colonial power. After 1935, Asmara underwent a large scale programme of construction applying the Italian rationalist idiom of the time to governmental edifices, residential and commercial buildings, churches, mosques, synagogues, cinemas, hotels, etc.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1550 |title=Asmara: a Modernist African City |publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Makhonjwa Mountains|Barberton Makhonjwa Mountains]]
| [[File:2013-02-25 13-30-08 South Africa - Barberton Barberton 7h.JPG|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Mpumalanga]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-25.973889|31.013889|format=dms|name=Barberton Makhonjwa}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouBar&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(viii) 
|| {{convert|113137|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2018 
|| The mountains contain the world's oldest geological structures and are known to have preserved volcanic and sedimentary rocks estimated to be between 3.6 and 3.25&amp;nbsp;billion years old.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1575 |title=Barberton Makhonjwa Mountains |publisher=[[UNESCO]] |access-date=1 August 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Banc d'Arguin National Park]]
| [[File:PNBA 43.JPG|150px|center|alt=A front view of four small ships, without their sails, overlooking the Atlantic Ocean in the background. Three narrow shoals fill the foreground.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritania&lt;/span&gt;Azefal&lt;br /&gt;and [[Nouadhibou]],&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.234720|-16.108890|format=dms|name=Banc d'Arguin National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauBan&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1200000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1989 
|| The park consists of [[sand dune]]s, coastal swamps, small islands, and shallow bodies of water, all bordering the coast of the Atlantic Ocean. Birds are often found to migrate in the area, accompanied by various species of sea turtles and dolphins, whose presence fishermen often use to attract fish.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/506 |title=Banc d'Arguin National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bassari Country]]: [[Bassari]], [[Fula people|Fula]] and [[Bedik]] Cultural Landscapes
| [[File:BedikVillage.jpg|150px|center|alt=A Bedik village with a traditional house and two women working.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.593333|-12.845833|format=dms|name=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenBas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (v), (vi) 
|| {{convert|50309|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2012 
|| This area stands out for its cultural diversity and the preservation of traditional lifestyles, deeply intertwined with the natural environment. The communities maintain unique cultural identities, practices, and structures, reflecting their adaptation to the landscape. Their traditional practices, including agriculture, architecture, and religious ceremonies.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1407 |title=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes |publisher=[[UNESCO]] |access-date=4 August 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bwindi Impenetrable National Park]]
| [[File:Bwindi.JPG|150px|center|alt=A view inside of a dense forest with a gorilla roaming a few metres away on its hind legs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Uganda&lt;/span&gt;[[Kabale District]],&lt;br /&gt;[[Kisoro District]],&lt;br /&gt;and [[Rukungiri District]],&lt;br /&gt;{{flag|Uganda}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-1.080556|29.661389|format=dms|name=Bwindi Impenetrable National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;UgandaBwi&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||  {{convert|32092|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1994 
|| Located on the border of plains and mountain forests, the park in south-western Uganda is home to over 160 species of trees, over a hundred species of [[fern]]s, and various species of birds and butterflies. Many endangered species are within its boundaries as well, including the [[mountain gorilla]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/682 |title=Bwindi Impenetrable National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cape Floristic Region|Cape Floral Region Protected Areas]]
| [[File:Fynbos.jpg|150px|center|alt=A view of a forest in the foreground, with a mountain range in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Eastern Cape]]&lt;br /&gt;and [[Western Cape]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-34.361111|18.475000|format=dms|name=Cape Floral Region Protected Areas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouCap&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1094742|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2004 {{efn|Extended in 2015 but retained the same name.}} 
|| The site consists of eight protected areas that are among the richest in plant life worldwide, containing nearly 20% of Africa's total flora. Its scientific value is demonstrated by the presence of fire and radiation adaptivity in plants and seed dispersal by insects.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1007 |title=Cape Floral Region Protected Areas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|}
===ماڳ 4===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Chongoni Rock-Art Area]]
| [[File:Chongoni rock art.jpg|150px|center|alt=A picture of various red markings on a stone wall.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Malawi&lt;/span&gt;[[Dedza District]],&lt;br /&gt;{{flag|Malawi}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-14.293333|34.279167|format=dms|name=Chongoni Rock-Art Area}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MalawiCho&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vi) 
||  {{convert|12640|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2006
 || The 127-site area contains the richest concentration of [[rock art]] in Central Africa, ranging from [[Stone Age]] paintings to contemporary work from farmers. The symbols depicted in the rock art are strongly centred around women and retain a cultural significance for the [[Chewa people|Chewa]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/476 |title=Chongoni Rock-Art Area |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cidade Velha]], Historic Centre of Ribeira Grande
| align=center | [[File:1996.12.00.cv.st.CidadeVelhaPelourinho.jpg|150px|center|alt=A picture of a small monument in front of a large, crooked tree, with a row of small houses in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cape&lt;/span&gt;[[Ribeira Grande, Cape Verde|Ribeira Grande]],&lt;br /&gt;{{flag|Cape Verde}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.915139|-23.605194|format=dms|name=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CapeCid&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (vi)
 || {{convert|209|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2009
 || The town, in the south of the island of Santiago, was the first European colonial outpost in the tropics, with remains dating back to the 16th century. Two churches, a royal fortress, and Pillary Square help comprise the tropical town's original street layout.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1310 |title=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cliff of Bandiagara]] (Land of the Dogons)
| [[File:Bandiagara Escarpment Mali.jpg|150px|center|alt=A view of a small, grassy field in front of a row of trees. A large ledge made of rock fills the background while a small waterfall emerges from the centre-left of its top.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mali&lt;/span&gt;[[Bandiagara Cercle]],&lt;br /&gt;{{flag|Mali}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.333330|-3.416670|format=dms|name=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons)}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MaliCli&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v), (vii) 
|| {{convert|327390|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1989 
|| The sandy plateau and cliffs of Bandiagara outline the site, featuring houses, granaries, altars, sanctuaries, and Togu-Na meeting-places. Age-old social traditions such as masks, feasts, rituals, and ancestral worship also add to its cultural significance.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/516 |title=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Comoé National Park]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:Comoe bushbuck.jpg|150px|center|alt=A bushbuck stands in a calm river browsing on the thick vegetation along the shore.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cote&lt;/span&gt;[[Zanzan District|Zanzan]],&lt;br /&gt;{{flag|Côte d'Ivoire}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|9|-4|format=dms|name=Comoé National Park}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CotCom&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1150000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1983 
|| Among the largest protected sites of West Africa, the park features the Comoé River and the unique flora which accompanies it.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/227 |title=Comoé National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2003, due to unrest in Côte d'Ivoire, and various other factors such as [[poaching]], wildfires, lack of proper management of the site, and [[overgrazing]].&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/693 |title=Decision – 27 COM 8B.1 – New Incriptions on the List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=30 August 2010}}&lt;/ref&gt; It was later removed from the list in 2017 following successful efforts to fight poaching, leading to increases in populations of fauna such as elephants and chimpanzees.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1682/ |title=The World Heritage site of Comoé National Park in Côte d'Ivoire no longer in danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=31 October 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dja Faunal Reserve]]
| [[File:Dja River and pirogue.JPG|150px|center|alt=A long but narrow boat floats on a wide river, with a dense forest bordering the side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Came&lt;/span&gt;[[Dja-et-Lobo]]&lt;br /&gt;and [[Haut-Nyong]],&lt;br /&gt;{{flag|Cameroon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|3|13|format=dms|name=Dja Faunal Reserve}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CameDja&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x)
 || {{convert|526000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1987 || Among Africa's largest and best-protected rain forests, the Cameroonian reserve is almost completely surrounded by the [[Dja River]] and contains 107 mammal species, of which five are threatened.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/407 |title=Dja Faunal Reserve |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djémila]]
| [[File:Djemila18.jpg|alt=|150px]]|| align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[Sétif]],&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.320560|5.736670|format=dms|name=Djémila}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgDje&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv) 
|| {{convert|30|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1982 || The ruins of a Roman town in a mountainous location, including a [[forum (Roman)|forum]], [[Roman temple|temples]], [[basilica]]s, [[triumphal arch]]es, and houses, each adapted to a location {{convert|900|m|abbr=on}} above sea level.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/191 |title=Djémila |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djoudj National Bird Sanctuary]]
| [[File:Djoudj ile pelican.jpg|150px|center|alt=A very small grassy island cramped with white, long-beaked pelicans.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;[[Saint-Louis Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.500000|-16.166670|format=dms|name=Djoudj National Bird Sanctuary}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenDjo&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
|| {{convert|16000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1981 || The [[Senegal River]] delta wetland area consists of streams, lakes, ponds, and backwaters. It is the home to 1.5&amp;nbsp;million birds, including the [[great white pelican]], the [[purple heron]], the [[African spoonbill]], the [[great egret]], and [[cormorant]]s. The sanctuary also features crocodiles, [[African manatee]]s, and other typical [[Sahel]]ian species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/25 |title=Djoudj National Bird Sanctuary |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was previously on the danger list from 1984 to 1988 due to potential impact from a dam&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |title=Decision – CONF 004 X.26-27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/3676 |title=Decision – CONF 001 XIV.C – Removal from the List of World Heritage in Danger: Djoudj National Park (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt; and again from 2000 to 2006 due to invasive species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/2375 |title=Decision – CONF 204 VIII.22 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1059 |title=Decision – 30 COM 7A.11 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) (N 25) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dougga]] / Thugga
| [[File:Dougga theatre.jpg|150px|center|alt=A set of stone seats laid out in a semi-circle to the left overlook a restored stage made up of similar materials to the right. A view of grassy plains precede a wide, mountainous range.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunBe&lt;/span&gt;[[Béja Governorate]],&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.423610|9.220280|format=dms|name=Dougga/Thugga}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunDou&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{convert|75|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 || The site features the ruins of Dougga, a former capital of a [[Libya]]n–[[Punic]] state, which flourished under [[Ancient Rome]] and the [[Byzantine Empire]], but declined in the [[Islamic Golden Age|Islamic period]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/794 |title=Dougga / Thugga |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Lopé National Park|Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda]]
| [[File:Lopé National Park river crop.jpg|150px|center|alt=A view of a wide river in the foreground, with a single dirt mountain surrounded by trees in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gab&lt;/span&gt;[[Ogooué-Ivindo]]&lt;br /&gt;and [[Ogooué-Lolo]],&lt;br /&gt;{{flag|Gabon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|0.5|11.5|format=dms|name=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GabLop&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv),&lt;br /&gt;(ix), (x) 
|| {{convert|491291|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2007 || The park features well-preserved tropical rain forests and savanna, resulting in a diverse ecosystem consisting of endangered, large mammals.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1147 |title=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Ennedi Plateau|Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape]]
| [[File:24 Kamele ziehen zur Wasserstelle im Ennedi-Gebirge im Tschad.jpg|150px]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Chad&lt;/span&gt;{{flag|Chad}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|17|02|30|N|21|51|46|E 
|| 
: Natural and Cultural
 &lt;/small&gt;  Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;ChaEnn&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vii), (ix)
 || {{convert|2441200|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 2016 || &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1475 |title=Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape
publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 August 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fasil Ghebbi]], Gondar Region
| [[File:Fasilides Palace 02.jpg|150px|center|alt=A picture of a four-storey stone castle surrounded by a grassy lawn and four cylindrical towers.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;[[Amhara Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.606920|37.466170|format=dms|name=Fasil Ghebbi, Gondar Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EthFas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{Sort|0|—}}
 || 1979 || The fortress was the residence of the Ethiopian emperors during the 16th and 17th century. The city remains, which feature buildings with [[Hindu architecture|Hindu]] and [[Arab architecture|Arab]] influences, were later remodelled with [[Baroque architecture|Baroque]]-style architecture by [[Jesuit]] missionaries.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/19 |title=Fasil Ghebbi, Gondar Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fort Jesus]], Mombasa
| [[File:Fort JesusMombasa.jpg|150px|center|alt=A fortified, but badly-faded yellow-coloured wall looks off into distant sea to the left.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Ken&lt;/span&gt;[[Mombasa]],&lt;br /&gt;{{flag|Kenya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-4.062778|39.679444|format=dms|name=Fort Jesus, Mombasa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;KenLak&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iv) 
|| {{convert|2.36|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 || Fort Jesus is a [[Portugal|Portuguese]] fort built from 1593 to 1596 on [[Mombasa Island]] to guard the old port of Mombasa, Kenya. The site's layout follows the [[Renaissance]] ideal that the human body is perfectly proportionate.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1295 |title=Fort Jesus, Mombasa |publisher=[[UNESCO]] |
access-date=11 July 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions]]
| [[File:Cape coast castle II.JPG|150px|center|alt=A picture taken in foggy weather depicting a white, contemporary building several storeys high.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Central Region, Ghana|Central Region]],&lt;br /&gt;[[Greater Accra]],&lt;br /&gt;[[Volta Region]],&lt;br /&gt;and [[Western Region, Ghana|Western Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|5.247398|-0.785167|format=dms|name=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions}}&lt;/small&gt;&lt;!-- The coordinates given on the UNESCO page for this site lie at sea, clearly misleading. The coordinates used here lie approximately at the halfway point along the coastal segment between the extreme towns of Keta and Beyin as stated on the UNESCO page. --&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaFor&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vi)
 || {{Sort|0|—}} ||1979 || The site features the remains of fortified trading posts, built along the Ghanaian coast between 1482 and 1786.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/34 |title=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cradle of Humankind|Fossil Hominid Sites of South Africa]]
| [[File:WonderCaves Stalagmites.JPG|150px|center|alt=A picture of dozens of pointed limestone formations hanging from a ceiling inside a cave.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;South&lt;/span&gt;[[Gauteng]],&lt;br /&gt;[[Limpopo]],&lt;br /&gt;and [[North West (South African province)|North West]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-24.158610|29.176940|format=dms|name=Fossil Hominid Sites of South Africa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br /&gt;(iii), (vi)
|| {{Sort|0|—}} 
||1999{{efn|Extended in 2005 to include Makapan Valley and Taung Skull Fossil Site. The name of the site was later changed accordingly from ''Fossil Hominid Sites of Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai, and Environs'' at the time of inscription to the present name in 2013.}}
|| The various fossil sites contain traces of human occupation and evolution dating 3.3&amp;nbsp;million years.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/915 |title=Fossil Hominid Sites of South Africa |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[French Austral Lands and Seas]]
| align=center | [[File:Kerguelen.jpg|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;France&lt;/span&gt;[[Crozet Islands]],&lt;br /&gt;[[Kerguelen Islands]],&lt;br /&gt;[[Île Saint-Paul]],&lt;br /&gt;[[Île Amsterdam]]&lt;br /&gt;{{flag|France}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-49.3803611|69.3528056|format=dms|name=French Austral Lands and Seas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix), (x) 
||{{convert|67296900|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2019 
|| &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1603/ |title=French Austral Lands and Seas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Garajonay National Park]]
| [[File:Gomera.jpg|150px|center|alt=A foggy picture of a rain forest riddled with weeds and various plant life.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Spa&lt;/span&gt;[[La Gomera]],&lt;br /&gt;{{flag|Spain}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|28.126250|-17.237222|format=dms|name=Garajonay National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix) 
||{{convert|3984|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1986 
|| Most of the park, in the middle of the island of La Gomera of the [[Canary Islands]], is covered with a lush [[laurel forest]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/380 |title=Garajonay National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | [[Garamba National Park]]&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Garamba National Park overhead.jpg|150px|center|alt=An overhead and cloudy view of a wide, swampy river with grassy plains on both sides.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Dem&lt;/span&gt;[[Orientale (province)|Orientale]],&lt;br /&gt;{{flag|Democratic Republic of the Congo}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|4|29.25|format=dms|name=Garamba National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||
{{convert|500000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1980 
|| The park has vast savannas, grasslands, and woodlands, featuring elephants, giraffes, hippopotamuses, and the [[white rhinoceros]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/136 |title=Garamba National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; Garamba was deemed to be endangered following the diminution of the white rhinoceros population in the area,&lt;ref name=&quot;Garambaexp&quot;&gt;{{Cite web |title=Decision – 08COM X.26–27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; but it was removed from the list in 1991.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Decision – 16COM X.E – Removed from the World Heritage List in Danger: Garamba National Park (Zaire) |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1249 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; However, it later regained the status in 1996, when three rangers were killed and the population of white rhinoceros fell once again.&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Eighth Ordinary Session |url=https://whc.unesco.org/archive/1984/sc-84-conf004-9e.pdf  |date=29 October – 2 November 1994 |publisher=[[UNESCO]] |location=Buenos Aires |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Twentieth Session |url=https://whc.unesco.org/archive/repcom96.htm#garamba |section=VII.37 Garamba National Park (Zaire) |date=2–7 December 1996 |access-date=10 September 2011 |publisher=[[UNESCO]] |location=Merida, Mexico}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region]]
| [[File:Gebel Barkal.jpg|150px|center|alt=A large, square-shaped mound made up of dirt and rock in the middle of a deserted area.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18.533333|31.816667|format=dms|name=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br/&gt;(i),(ii),&lt;br/&gt;(iii),(iv),(vi) 
||
{{convert|183|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2003 
|| The five sites in the [[Nile Valley]] feature temples that are testimonial to the [[Napata]]n and [[Meroë|Meroitic]] cultures.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1073 |title=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/
ref&gt;
|}

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:آفريڪا]]
[[زمرو:تاريخي ماڳ]]</text>
      <sha1>qdjm4vitef9zutncnbn1spxpnvfk3x0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294685</id>
      <parentid>294684</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:33:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ماڳ */</comment>
      <origin>294685</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53283" sha1="sv8y9xsn57f2a4l2tp81jzqno2c9trx" xml:space="preserve">[[File:World_Heritage_Sites_Africa_map-2.svg|alt=A map of World Heritage Sites in Africa as of 2016. The northern, eastern, and southern parts of the continent are relatively dense with sites; in contrast the western coast is home to relatively few.|thumb|302x302 عڪسلون|سال 2016ع تائين آفريڪا ۾ عالمي ثقافتي ورثي واري ماڳن جو نقشو، ھر ھڪ ماڳ هڪ ڊاٽ (نقطي) سان ڏنل آھي.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;{{Color box|#e3e3e3|border=darkgray}}&amp;nbsp;0 سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcd0d0|border=darkgray}}&amp;nbsp;1-2&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcacac|border=darkgray}}&amp;nbsp;3-4&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc7474|border=darkgray}}&amp;nbsp;5-6&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc4444|border=darkgray}}&amp;nbsp;7-8&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc0000|border=darkgray}}&amp;nbsp;9&amp;nbsp;سائيٽون]]
[[يونيسڪو|گڏيل قومن جي تعليمي، سائنسي ۽ ثقافتي تنظيم]]، يونيسڪو [[آفريڪا]] ۾ 147 [[عالمي ورثو ماڳ|عالمي ورثو ماڳن]] کي نامزد ڪيو آهي. هي ماڳ 46 ملڪن ۾ پکڙيل آهن.
==عالمي ورثي ماڳن جي چونڊ== 
[[ايٿوپيا کي يارهن ماڳن سان برتري حاصل آهي. ان کان پوءِ [[ڏکڻ آفريڪا]] ڏهه، [[مراڪش]] ۽ [[تيونس]] ۾ نون ماڳن جو گهر آهي. پوءِ [[الجزائر]]، [[مصر]]، [[سينيگال]] ۽ [[تنزانيا]] ست نمبر تي آهن. نون ملڪن ۾ صرف ھڪڙي ھڪڙي سائيٽ آھي. ٻن ملڪن جي وچ ۾ چار سائيٽون ورهايل آهن: مالوٽي-ڊراڪنسبرگ پارڪ ([[ليسوٿو]] ۽ ڏکڻ آفريڪا)، جبل نيمبا سخت فطري ريزرو ([[آئيووري ڪوسٽ|ڪوٽ ڊي آئيور]] ۽ [[گني]])، سينيگامبيا جا پٿر جا حلقا ([[گيمبيا]] ۽ [[سينيگال]]) ۽ موسي-اوا-تونيا/ [[وڪٽوريا آبشار]] ([[زمبيا]] ۽ [[زمبابوي]]) جي وچ ۾ ورهايل آهن. ٻه سائيٽون ٽن ملڪن ۾ ورهايل آهن: سانگها ٽرائي نيشنل (وچ آفريڪا، ڪيمرون ۽ ڪانگو) ۽ ڊبليو-آرلي-پينجاري ڪمپليڪس ([[بينن]]، [[برڪينا فاسو]] ۽ [[نائيجر]] جي وچ ۾ ورهايل آهي. کنڊ کان پهرين سائيٽون 1978ع ۾ لکيا ويا، جڏهن سينيگال جي گوري ٻيٽ ۽ ايٿوپيا جي راڪ-هيون گرجا گھر ۽ سيمين نيشنل پارڪ کي فهرست جي تصور دوران چونڊيو ويو. سيپٽمبر، 2017ع تائين، [[صوماليا]] وٽ ڪوبه سرڪاري عالمي ورثو سائيٽون نه آهن ڇو ته صومالي حڪومت سال 1972ع جي عالمي ورثي واري ڪنوينشن جي پارٽي نه آهي. بهرحال، اتي گهٽ ۾ گهٽ، هڪ درجن جي لڳ ڀڳ ملڪن ۾ آثار قديمه جي ماڳن جو يقين آهي ته مستقبل جي امڪاني اميدوارن جي عالمي ورثي جي حيثيت لاء، آهي. هر سال، يونيسڪو جي عالمي ورثي واري ڪميٽي نئين سائيٽن کي لسٽ ۾ شامل ڪري سگهي ٿي يا انهن سائيٽن کي خارج ڪري سگھي ٿو جيڪي هاڻي معيار کي پورا نه ڪن. چونڊ ڏهن معيارن تي ٻڌل آهي: 
* ثقافتي ورثي لاءِ ڇهه (i-vi) ۽ 
* چار قدرتي ورثي لاءِ (vii-x)
 
ڪجهه سائيٽون، نامزد ٿيل &quot;مخلوط سائيٽون&quot;، ٻنهي ثقافتي ۽ قدرتي ورثي جي نمائندگي ڪن ٿيون. آفريڪا ۾، 91 ثقافتي، 50 قدرتي ۽ 6 مخلوط سائيٽون آھن. سائيٽن جو تعداد وڌائڻ ۽ براعظم تي موجود ماڳن جي ورثي کي بچائڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون وقف ڪيون ويون آھن.
 
==عالمي ورثي جا ماڳ==
===ليجنڊ===
هيٺ ڏنل فهرست يونيسڪو جي [[آفريڪا]] جي جيو پوليٽيڪل تعريف کي نظر انداز ڪري ٿي ۽ ان ۾  اها شامل آهن، جنهن کي يونيسڪو &quot;عرب رياستن&quot; ۾ ماڳن جي طور تي بيان ڪري ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/stat#s1|title=Number of World Heritage Properties by region|publisher=[[UNESCO]]|access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;  [[مصر]] [[اتر آفريڪا]] جو حصو آهي. فهرست ۾ ڪيترائي ماڳ پڻ شامل آھن جن لاءِ رياستي پارٽي کنڊ کان ٻاھر آھي، پر ماڳ پاڻ آفريڪا ۾ واقع آھي؛ چار اهڙيون ماڳون ڪينري ٻيٽن تي واقع آهن (جن جو تعلق [[اسپين]] سان آهي)، هڪ ميڊيرا ([[پرتگال]] سان تعلق رکندڙ) تي، هڪ ري يونين ([[فرانس]] سان تعلق رکندڙ) ۽ هڪ ٽرسٽان دا ڪنها ٻيٽ تي ([[برطانيا]] سان تعلق رکي ٿو) آهي. 

ٽيبل مناسب ڪالمن جي چوٽي تي ڪلڪ ڪري ڪالمن جي ترتيب سان ترتيب ڏنل آهي. اکر-انگ طور ماڳ، ايراضي ۽ سال ڪالمن لاءِ؛ رياستي پارٽي طرفان بعد ۾ علائقي جي جڳهه ڪالمن لاءِ؛ ۽ معيار جي قسم جي پٺيان ملڪ طرفان معيار جي ڪالمن لاءِ.  

نثري ٽڪرو وجھو

* ماڳ: ورلڊ هيريٽيج ڪميٽي جي سرڪاري نامزدگي جي نالي پٺيان رکيو ويو.  n&lt;ref name=&quot;list&quot; /&gt;

* جڳھه: ملڪ طرفان ترتيب ڏنل، علائقائي يا صوبائي سطح تي علائقي جي پٺيان. ملٽي نيشنل يا ملٽي ريجنل ماڳ جي صورت ۾، نالا ترتيب ڏنل الفابيٽ سان.
* معيار: جيئن بيان ڪيل عالمي ورثو ڪميٽي پاران.
* ايراضي: هيڪٽرن ۽ ايڪڙن ۾، ڪنهن به بفر زونن کان سواء. هڪ قدر جو &quot;-&quot; مطلب آهي ته يونيسڪو طرفان ڪا به ڊيٽا شايع نه ڪئي وئي آهي.
* سال: جنهن دوران ماڳ عالمي ورثي جي لسٽ ۾ شامل ڪيو ويو.
* وضاحت: ماڳ بابت مختصر معلومات، بشمول ورثي واري ماڳ جي طور تي قابليت جا سبب.
*
{{Legend|#FFE6BD|{{†|alt=In danger}} خطري ۾ |outline=silver}}

{{Legend|#D0E7FF|* ٻين الملڪي ماڳ|outline=silver}}

===ماڳ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| وضاحت 
|-
! scope=&quot;row&quot; | آپراواسي گھاٽ 
| [[File:Aapravasi Ghat Museum, Mauritius (41).jpg|150px|center|alt=Aapravasi Ghat Museum, Mauritius.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritius&lt;/span&gt;پورٽ لوئيس ضلعو &lt;br /&gt;{{flag|Mauritius}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-20.158611|57.503056|format=dms|name=Aapravasi Ghat}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;ڪلچرل&lt;/small&gt;: (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauritiusAap&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|0.16|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;2006&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;انگريزن پاران ماريشس ۾ غلاميءَ جي خاتمي کان پوءِ، برطانوي حڪومت طرفان آپراواسي گھاٽ کي چونڊيو ويو ته جيئن هندستاني مزدورن کي ملڪ ۾ فارمن ۽ کنڊ جي زمينن تي ڪم ڪرڻ لاءِ موڪليو وڃي. سال 1834ع ۽ 1920ع جي وچ ۾ اٽڪل پنج لک کنٽريڪٽ ٿيل مزدور انڊيا مان پورٽ لوئس مان لنگهيا، يا ته ماريشس ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ يا ٻين برطانوي نوآبادين ڏانهن منتقل ٿيڻ لاءِ.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1227 |title=Aapravasi Ghat |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ابو مينا †
| [[File:DeirAbuMinaCapital.jpg|150px|center|alt=Photograph of a large, weathered, stone capital resting on the ground, with a low-relief cross enclosed in a cartouche]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;ابوسر،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30.84098|29.663117|format=dms|name=Abu Mena}}&lt;/small&gt;  
||&lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt; (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAbu&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|182|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڳوڻي عيسائي مقدس شهر جي کنڊرن ۾ هڪ چرچ، هڪ بپتسما جي جاء، بيسيليڪا، عوامي عمارتون، گهٽيون، خانقاهون، گهر ۽ ورڪشاپون شامل آهن ۽ اليگزينڊرريا جي ميناس جي مقبري مٿان ٺهيل هئا.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/90|title=Abu Mena|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; عالمي ورثي واري ڪميٽي ابو مينا کي 2001ع ۾، ان علائقي ۾ ٻين غارن جي   ٺھڻ، علائقي جي سطح تي مٽي جيڪا &quot;وڌيڪ پاڻي&quot; سان ملڻ تي نيم مائع ٿي وڃي ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/90/threats/ |title=Abu Mena – Threats to the Site (2001) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=27 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ايير ۽ تئنئري قدرتي محفوظ علائقو 
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Arakao1.jpg|150px|center|alt=A picture of a large, depressed area of sand to the right and a mountain range in the background. Relatively small vehicles are parked alongside the massive hole.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger1&lt;/span&gt;آرلٽ ڊپارٽمينٽ &lt;br /&gt;{{flag|Niger}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18|9|format=dms|name=Air and Ténéré Natural Reserves}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;قدرتي:&lt;/small&gt;
vii، ix x&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger، ir&lt;/span&gt; 
|| {{convert|7736000|ha|abbr=values|sortable=on}} || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1991&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;آفريڪا جو سڀ کان وڏو محفوظ علائقو، جيڪو صحارا ريگستان ۾ تينيري ۾ واقع آهي، ايير جي آتش فشاني پٿر جي ماس تي مشتمل آهي ۽ منفرد نباتات ۽ جانورن سان گڏ هڪ ننڍڙو الڳ ٿيل ساحيلي خطو آهي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/573|title=Air and Ténéré Natural Reserves|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; قدرتي رزرو کي سال 1992ع ۾، فوجي تڪرار ۾ اضافي ۽ فيبروري ۾ ڇهه ريزرو عملي جي يرغمال ٿيڻ سبب،  يونيسڪو جي عالمي ورثي جي  خطري واري فهرست ۾ شامل ڪيو ويو. هن فهرست مان هٽائڻ تي غور ڪيو ويو 1999ع ۾، پر 2011ع تائين، ان جي پوزيشن ۾ ڪا تبديلي نه رهي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/573/threats/ |title=Air and Ténéré Natural Reserves – Threats to the Site (1992) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1770 |title=Decision 33COM 7A.10 – Air and Ténéré Natural Reserves (Niger) (N 573) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | اڪسوم
| [[File:Axum northern stelea park.jpg|150px|center|alt=A large site containing several very high tombs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;ٽگري ريجن&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.130190|38.718605|format=dms|name=Aksum}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth،s&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (iv)  
|| - 
||&lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڪسوم شهر جا کنڊر، پهرين کان 13هين صدي عيسويءَ تائين، قديم ايٿوپيائي تهذيب جي مرڪز جي نشاندهي ڪن ٿا. ان ۾ مونو ليٿڪ اوبليسڪ، وڏي اسٽيلائي، شاهي مقبرا ۽ اڳوڻي قلعن جا کنڊر شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/15 |title=Aksum |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[قلعات بني حماد]]
| [[File:Kalaa des Beni Hammad.5.jpg|150px|center|alt=A picture of a deteriorating stone wall spanning the frame, with a blue sky in the background.]] 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[مادد]]،&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.818440|4.786840|format=dms|name=Al Qal'a of Beni Hammad}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgAlq&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) 
||&lt;small&gt;{{convert|150|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;fortified first capital of the Hammadi[[Hammadid|H]]  Emirs built in 1007 and demolished in 1152. It features an 8-bay, 13-aisle mosque, which is one of the largest in Algeria.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/102 |title=Al Qal'a of Beni Hammad |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | الدبرا اتول
| [[File:Aldabra Tortoise Image 002.jpg|150px|center|alt=Photograph of the head and forequarters of a giant tortoise]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sey&lt;/span&gt;الدبرا گروپ،&lt;br /&gt;{{flag|Seychelles}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-9.416681|46.41665|format=dms|name=Aldabra Atoll}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;فطري:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SeyAld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii)، (ix) ۽ (x)&lt;/small&gt; 
||
 {{convert|35000|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| &lt;small&gt;1982&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Aldabra Atoll consists of four large coral islands and a lagoon, surrounded by a coral reef. The islands are home to the world's largest population of [[giant tortoise]]s&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/185 |title=Aldabra Atoll |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ال جيم جو ايمڦي ٿيٽر
| [[File:Eljem2.jpg|150px|center|alt=A picture of a large stone building, with several framed openings meant to resemble windows.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;ايل جيم،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.296390|10.706940|format=dms|name=Amphitheatre of El Jem}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunEld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iv)، (vi)  
||{{convert|1.37|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The Amphitheatre of El Jem, built during the 3rd century, is North Africa's largest amphitheatre, and the largest one built outside of Italy, with a capacity of 35,000 spectators, and &quot;illustrates the grandeur and extent of Imperial Rome&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/38 |title=Amphitheatre of El Jem |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[برڪينا فاسو|&lt;small&gt;برڪينا فاسو ۾ لوهه جي ڌات ڪاري جو قديم ماڳ&lt;/small&gt;]]
| align=center |  || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;&lt;small&gt;Burkina Faso&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;small&gt;دورولا، تيوئگا، ياماني، ڪنديبو ۽ بئڪوئي،&lt;br /&gt;{{flag|Burkina Faso}}&lt;br /&gt;{{coord|12.5877583|-3.3289861|format=dms|name=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso}}&lt;/small&gt;
||&lt;small&gt;ٿقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;BurAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (vi)&lt;/small&gt; 
||  &lt;small&gt;{{convert|122.3|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;2019&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;A series of five archaeological locations spread across the country, recognized for their historical significance in the development and practice of iron smelting technology in Africa. Each site contains remains of furnaces and other features associated with the iron production process, showcasing the technological innovation and skill of the people in this region.&lt;/sub&gt; &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1602 |title=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا جا قديم ڪسور (محل)
| align=center | [[File:Chinguetti old town.jpg|150px|center|alt=A picture of a tall stone and medieval looking tower, surrounded by buildings constructed with the same material.]] || align=&quot;center&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا،&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.928890|-11.623610|format=dms|name=Ancient Ksour of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (v)
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1996
||
&lt;small&gt;&lt;sub&gt;&quot;Founded in the 11th and 12th centuries to serve the caravans crossing the Sahara, these trading and religious centres became focal points of Islamic culture. [...] Typically, houses with patios crowd along narrow streets around a mosque with a square minaret. They illustrate a traditional way of life centred on the nomadic culture of the people of the western Sahara.&quot;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/750 |title=Ancient ''Ksour'' of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | قديم ٿيبيس، گورستان سان گڏ 
| [[File:Egypt.LuxorTemple.06.jpg|150px|center|alt=A picture of a ruined temple; outer buildings to the left remain erected, but the wall in the foreground and other stone beams have crumbled.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;لڪسور،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|25.733330|32.600000|format=dms|name=Ancient Thebes with its Necropolis}}&lt;/small&gt;
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i) (iii) (vi)
||  {{convert|7390|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The former capital of Egypt and city of the Egyptian god [[Amun]] contains relics from the height of [[Ancient Egypt]]. The temples, palaces, and the [[necropolis]]es of the Valley of the Kings and the Valley of the Queens bear &quot;a striking testimony to Egyptian civilization&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/87 |title=Ancient Thebes with its Necropolis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ڪارٿيج جو قديم آثار وارو ماڳ 
| [[File:Ruines de Carthage.jpg|150px|center|alt=A picture of several deteriorating stone structures, with two thin cylindrical towers of varying heights standing to the left of the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;تيونس شهر،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.852780|10.323330|format=dms|name=Archaeological Site of Carthage}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii) (iii) (vi) 
||{{convert|498|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Founded in the 9th century BCE, Carthage was developed into a trading empire spanning the [[Mediterranean]] and was, according to UNESCO, &quot;home to a brilliant civilization&quot;. The city was destroyed in 146 BCE in the [[Punic Wars]] at the hands of the Romans, but was later rebuilt by these.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/37 |title=Archaeological Site of Carthage |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سائيرئني جو قديم آثار وارو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Cyrene8.jpg|150px|center|alt=A picture of a demolished city, located on a cliff looking out to the right. A relatively larger building's beams in the middle of the city continue to stand without a roof.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;جبل الاخضر،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.825000|21.858330|format=dms|name=Archaeological Site of Cyrene}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)،(iii) ۽ (vi)
||   {{convert|132|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The formerly Greek colony was [[Ancient Rome|Romanized]] and transformed into a capital, until it was destroyed by the [[365 Crete earthquake]]. The thousand-year-old ruins have remained renowned since the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/190 |title=Archaeological Site of Cyrene |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Cyrene, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ليپتس مئگنا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| align=center | [[File:Leptis Magna Arch of Septimus Severus.jpg|150px|center|alt=A picture of a large and square-shaped stone monument with a visible entrance on every side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;خمس،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.638330|14.293060|format=dms|name=Archaeological Site of Leptis Magna}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (ii) ۽ (iii)
|| {{convert|387|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1982 
||
 The Roman city of Leptis Magna was enlarged by Emperor [[Septimius Severus]], who was born there. Public monuments, a harbour, a marketplace, storehouses, shops, and homes were among the reasons for its induction into the list.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/183 |title=Archaeological Site of Leptis Magna |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Leptis Magna, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سبراٿا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Theatre, Sabratha.JPG|150px|center|alt=A side view of a large building to the right, with stone, cylindrical pillars running along its front.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;سبراٿا،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.805280|12.485000|format=dms|name=Archaeological Site of Sabratha}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;ٿقافتي:&lt;br /&gt;(iii)
|| {{convert|91|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982
||
 &quot;A Phoenician trading-post that served as an outlet for the products of the African hinterland, Sabratha was part of the short-lived Numidian Kingdom of Massinissa before being Romanized and rebuilt in the 2nd and 3rd centuries.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/184 |title=Archaeological Site of Sabratha |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Sabratha, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|}

===ماڳ 3===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Volubilis|Archaeological Site of Volubilis]]
| [[File:Volubilis-basilica.jpg|150px|center|alt=A picture of a rectangular building whose back side has been demolished. A green mountain range fills the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mor&lt;/span&gt;[[Meknes]],&lt;br /&gt;{{flag|Morocco}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34.073890|-5.556940|format=dms|name=Archaeological Site of Volubilis}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MorArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (vi) 
||
{{convert|42|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 
|| The important Roman outpost of Volubilis was founded in the 3rd century BCE to become the capital of [[Mauretania]]. It contained many buildings, the remains of which have survived extensively to this day.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/836 |title=Archaeological Site of Volubilis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Meroë|Archaeological Sites of the Island of Meroe]]
| [[File:Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG|150px|center|alt=An aerial view of a dozen pyramids in relatively bad shape in the foreground, and a deserted view in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.933333|33.716667|format=dms|name=Archaeological Sites of the Island of Meroe}}&lt;/small&gt;
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SudArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (v)
||  {{convert|2357|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 
|| The site was the centre of the [[Kingdom of Kush]], a major force active from the 8th century BCE to the 4th century CE. It is home to pyramids, temples, and domestic buildings, among other vestiges.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1336 |title=Archaeological Sites of the Island of Meroe |publisher=[[UNESCO]] |access-date=17 August 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asante Traditional Buildings]]
| align=&quot;center&quot; | || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Kumasi]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|6.401111|-1.625833|format=dms|name=Asante Traditional Buildings}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaAsa&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v) 
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1980 
|| The site, north-east of [[Kumasi]], hosts the final intact remains of the [[Ashanti Empire]], which peaked in the 18th century. The dwellings, which are made of earth, wood, and straw, are susceptible to the damages caused by the &quot;onslaught of time and weather&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/35 |title=Asante Traditional Buildings |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asmara|Asmara: A Modernist African City]]{{efn|Asmara: A Modernist African City was originally inscribed as ''Asmara: A Modernist City in Africa''. The World Heritage Committee adopted the changed name in 2018.}}
|| align=&quot;center&quot;  [[File:Asmara2.jpg|150px|center|alt=City of Asmara]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eri&lt;/span&gt;[[Maekel]],&lt;br /&gt;{{flag|Eritrea}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|15.335277777777778|38.935833333333335|format=dms|name=Asmara}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EriAsm&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)(iv) 
||
{{convert|481|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2017 
|| Located at over 2000 metres above sea level, the capital of Eritrea developed from the 1890s onwards as a military outpost for the Italian colonial power. After 1935, Asmara underwent a large scale programme of construction applying the Italian rationalist idiom of the time to governmental edifices, residential and commercial buildings, churches, mosques, synagogues, cinemas, hotels, etc.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1550 |title=Asmara: a Modernist African City |publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Makhonjwa Mountains|Barberton Makhonjwa Mountains]]
| [[File:2013-02-25 13-30-08 South Africa - Barberton Barberton 7h.JPG|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Mpumalanga]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-25.973889|31.013889|format=dms|name=Barberton Makhonjwa}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouBar&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(viii) 
|| {{convert|113137|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2018 
|| The mountains contain the world's oldest geological structures and are known to have preserved volcanic and sedimentary rocks estimated to be between 3.6 and 3.25&amp;nbsp;billion years old.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1575 |title=Barberton Makhonjwa Mountains |publisher=[[UNESCO]] |access-date=1 August 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Banc d'Arguin National Park]]
| [[File:PNBA 43.JPG|150px|center|alt=A front view of four small ships, without their sails, overlooking the Atlantic Ocean in the background. Three narrow shoals fill the foreground.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritania&lt;/span&gt;Azefal&lt;br /&gt;and [[Nouadhibou]],&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.234720|-16.108890|format=dms|name=Banc d'Arguin National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauBan&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1200000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1989 
|| The park consists of [[sand dune]]s, coastal swamps, small islands, and shallow bodies of water, all bordering the coast of the Atlantic Ocean. Birds are often found to migrate in the area, accompanied by various species of sea turtles and dolphins, whose presence fishermen often use to attract fish.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/506 |title=Banc d'Arguin National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bassari Country]]: [[Bassari]], [[Fula people|Fula]] and [[Bedik]] Cultural Landscapes
| [[File:BedikVillage.jpg|150px|center|alt=A Bedik village with a traditional house and two women working.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.593333|-12.845833|format=dms|name=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenBas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (v), (vi) 
|| {{convert|50309|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2012 
|| This area stands out for its cultural diversity and the preservation of traditional lifestyles, deeply intertwined with the natural environment. The communities maintain unique cultural identities, practices, and structures, reflecting their adaptation to the landscape. Their traditional practices, including agriculture, architecture, and religious ceremonies.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1407 |title=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes |publisher=[[UNESCO]] |access-date=4 August 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bwindi Impenetrable National Park]]
| [[File:Bwindi.JPG|150px|center|alt=A view inside of a dense forest with a gorilla roaming a few metres away on its hind legs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Uganda&lt;/span&gt;[[Kabale District]],&lt;br /&gt;[[Kisoro District]],&lt;br /&gt;and [[Rukungiri District]],&lt;br /&gt;{{flag|Uganda}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-1.080556|29.661389|format=dms|name=Bwindi Impenetrable National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;UgandaBwi&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||  {{convert|32092|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1994 
|| Located on the border of plains and mountain forests, the park in south-western Uganda is home to over 160 species of trees, over a hundred species of [[fern]]s, and various species of birds and butterflies. Many endangered species are within its boundaries as well, including the [[mountain gorilla]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/682 |title=Bwindi Impenetrable National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cape Floristic Region|Cape Floral Region Protected Areas]]
| [[File:Fynbos.jpg|150px|center|alt=A view of a forest in the foreground, with a mountain range in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Eastern Cape]]&lt;br /&gt;and [[Western Cape]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-34.361111|18.475000|format=dms|name=Cape Floral Region Protected Areas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouCap&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1094742|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2004 {{efn|Extended in 2015 but retained the same name.}} 
|| The site consists of eight protected areas that are among the richest in plant life worldwide, containing nearly 20% of Africa's total flora. Its scientific value is demonstrated by the presence of fire and radiation adaptivity in plants and seed dispersal by insects.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1007 |title=Cape Floral Region Protected Areas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|}
===ماڳ 4===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Chongoni Rock-Art Area]]
| [[File:Chongoni rock art.jpg|150px|center|alt=A picture of various red markings on a stone wall.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Malawi&lt;/span&gt;[[Dedza District]],&lt;br /&gt;{{flag|Malawi}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-14.293333|34.279167|format=dms|name=Chongoni Rock-Art Area}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MalawiCho&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vi) 
||  {{convert|12640|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2006
 || The 127-site area contains the richest concentration of [[rock art]] in Central Africa, ranging from [[Stone Age]] paintings to contemporary work from farmers. The symbols depicted in the rock art are strongly centred around women and retain a cultural significance for the [[Chewa people|Chewa]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/476 |title=Chongoni Rock-Art Area |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cidade Velha]], Historic Centre of Ribeira Grande
| align=center | [[File:1996.12.00.cv.st.CidadeVelhaPelourinho.jpg|150px|center|alt=A picture of a small monument in front of a large, crooked tree, with a row of small houses in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cape&lt;/span&gt;[[Ribeira Grande, Cape Verde|Ribeira Grande]],&lt;br /&gt;{{flag|Cape Verde}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.915139|-23.605194|format=dms|name=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CapeCid&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (vi)
 || {{convert|209|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2009
 || The town, in the south of the island of Santiago, was the first European colonial outpost in the tropics, with remains dating back to the 16th century. Two churches, a royal fortress, and Pillary Square help comprise the tropical town's original street layout.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1310 |title=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cliff of Bandiagara]] (Land of the Dogons)
| [[File:Bandiagara Escarpment Mali.jpg|150px|center|alt=A view of a small, grassy field in front of a row of trees. A large ledge made of rock fills the background while a small waterfall emerges from the centre-left of its top.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mali&lt;/span&gt;[[Bandiagara Cercle]],&lt;br /&gt;{{flag|Mali}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.333330|-3.416670|format=dms|name=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons)}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MaliCli&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v), (vii) 
|| {{convert|327390|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1989 
|| The sandy plateau and cliffs of Bandiagara outline the site, featuring houses, granaries, altars, sanctuaries, and Togu-Na meeting-places. Age-old social traditions such as masks, feasts, rituals, and ancestral worship also add to its cultural significance.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/516 |title=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Comoé National Park]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:Comoe bushbuck.jpg|150px|center|alt=A bushbuck stands in a calm river browsing on the thick vegetation along the shore.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cote&lt;/span&gt;[[Zanzan District|Zanzan]],&lt;br /&gt;{{flag|Côte d'Ivoire}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|9|-4|format=dms|name=Comoé National Park}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CotCom&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1150000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1983 
|| Among the largest protected sites of West Africa, the park features the Comoé River and the unique flora which accompanies it.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/227 |title=Comoé National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2003, due to unrest in Côte d'Ivoire, and various other factors such as [[poaching]], wildfires, lack of proper management of the site, and [[overgrazing]].&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/693 |title=Decision – 27 COM 8B.1 – New Incriptions on the List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=30 August 2010}}&lt;/ref&gt; It was later removed from the list in 2017 following successful efforts to fight poaching, leading to increases in populations of fauna such as elephants and chimpanzees.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1682/ |title=The World Heritage site of Comoé National Park in Côte d'Ivoire no longer in danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=31 October 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dja Faunal Reserve]]
| [[File:Dja River and pirogue.JPG|150px|center|alt=A long but narrow boat floats on a wide river, with a dense forest bordering the side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Came&lt;/span&gt;[[Dja-et-Lobo]]&lt;br /&gt;and [[Haut-Nyong]],&lt;br /&gt;{{flag|Cameroon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|3|13|format=dms|name=Dja Faunal Reserve}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CameDja&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x)
 || {{convert|526000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1987 || Among Africa's largest and best-protected rain forests, the Cameroonian reserve is almost completely surrounded by the [[Dja River]] and contains 107 mammal species, of which five are threatened.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/407 |title=Dja Faunal Reserve |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djémila]]
| [[File:Djemila18.jpg|alt=|150px]]|| align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[Sétif]],&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.320560|5.736670|format=dms|name=Djémila}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgDje&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv) 
|| {{convert|30|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1982 || The ruins of a Roman town in a mountainous location, including a [[forum (Roman)|forum]], [[Roman temple|temples]], [[basilica]]s, [[triumphal arch]]es, and houses, each adapted to a location {{convert|900|m|abbr=on}} above sea level.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/191 |title=Djémila |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djoudj National Bird Sanctuary]]
| [[File:Djoudj ile pelican.jpg|150px|center|alt=A very small grassy island cramped with white, long-beaked pelicans.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;[[Saint-Louis Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.500000|-16.166670|format=dms|name=Djoudj National Bird Sanctuary}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenDjo&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
|| {{convert|16000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1981 || The [[Senegal River]] delta wetland area consists of streams, lakes, ponds, and backwaters. It is the home to 1.5&amp;nbsp;million birds, including the [[great white pelican]], the [[purple heron]], the [[African spoonbill]], the [[great egret]], and [[cormorant]]s. The sanctuary also features crocodiles, [[African manatee]]s, and other typical [[Sahel]]ian species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/25 |title=Djoudj National Bird Sanctuary |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was previously on the danger list from 1984 to 1988 due to potential impact from a dam&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |title=Decision – CONF 004 X.26-27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/3676 |title=Decision – CONF 001 XIV.C – Removal from the List of World Heritage in Danger: Djoudj National Park (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt; and again from 2000 to 2006 due to invasive species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/2375 |title=Decision – CONF 204 VIII.22 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1059 |title=Decision – 30 COM 7A.11 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) (N 25) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dougga]] / Thugga
| [[File:Dougga theatre.jpg|150px|center|alt=A set of stone seats laid out in a semi-circle to the left overlook a restored stage made up of similar materials to the right. A view of grassy plains precede a wide, mountainous range.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunBe&lt;/span&gt;[[Béja Governorate]],&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.423610|9.220280|format=dms|name=Dougga/Thugga}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunDou&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{convert|75|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 || The site features the ruins of Dougga, a former capital of a [[Libya]]n–[[Punic]] state, which flourished under [[Ancient Rome]] and the [[Byzantine Empire]], but declined in the [[Islamic Golden Age|Islamic period]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/794 |title=Dougga / Thugga |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Lopé National Park|Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda]]
| [[File:Lopé National Park river crop.jpg|150px|center|alt=A view of a wide river in the foreground, with a single dirt mountain surrounded by trees in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gab&lt;/span&gt;[[Ogooué-Ivindo]]&lt;br /&gt;and [[Ogooué-Lolo]],&lt;br /&gt;{{flag|Gabon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|0.5|11.5|format=dms|name=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GabLop&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv),&lt;br /&gt;(ix), (x) 
|| {{convert|491291|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2007 || The park features well-preserved tropical rain forests and savanna, resulting in a diverse ecosystem consisting of endangered, large mammals.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1147 |title=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Ennedi Plateau|Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape]]
| [[File:24 Kamele ziehen zur Wasserstelle im Ennedi-Gebirge im Tschad.jpg|150px]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Chad&lt;/span&gt;{{flag|Chad}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|17|02|30|N|21|51|46|E 
|| 
: Natural and Cultural
 &lt;/small&gt;  Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;ChaEnn&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vii), (ix)
 || {{convert|2441200|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 2016 || &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1475 |title=Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape
publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 August 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fasil Ghebbi]], Gondar Region
| [[File:Fasilides Palace 02.jpg|150px|center|alt=A picture of a four-storey stone castle surrounded by a grassy lawn and four cylindrical towers.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;[[Amhara Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.606920|37.466170|format=dms|name=Fasil Ghebbi, Gondar Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EthFas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{Sort|0|—}}
 || 1979 || The fortress was the residence of the Ethiopian emperors during the 16th and 17th century. The city remains, which feature buildings with [[Hindu architecture|Hindu]] and [[Arab architecture|Arab]] influences, were later remodelled with [[Baroque architecture|Baroque]]-style architecture by [[Jesuit]] missionaries.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/19 |title=Fasil Ghebbi, Gondar Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fort Jesus]], Mombasa
| [[File:Fort JesusMombasa.jpg|150px|center|alt=A fortified, but badly-faded yellow-coloured wall looks off into distant sea to the left.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Ken&lt;/span&gt;[[Mombasa]],&lt;br /&gt;{{flag|Kenya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-4.062778|39.679444|format=dms|name=Fort Jesus, Mombasa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;KenLak&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iv) 
|| {{convert|2.36|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 || Fort Jesus is a [[Portugal|Portuguese]] fort built from 1593 to 1596 on [[Mombasa Island]] to guard the old port of Mombasa, Kenya. The site's layout follows the [[Renaissance]] ideal that the human body is perfectly proportionate.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1295 |title=Fort Jesus, Mombasa |publisher=[[UNESCO]] |
access-date=11 July 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions]]
| [[File:Cape coast castle II.JPG|150px|center|alt=A picture taken in foggy weather depicting a white, contemporary building several storeys high.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Central Region, Ghana|Central Region]],&lt;br /&gt;[[Greater Accra]],&lt;br /&gt;[[Volta Region]],&lt;br /&gt;and [[Western Region, Ghana|Western Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|5.247398|-0.785167|format=dms|name=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions}}&lt;/small&gt;&lt;!-- The coordinates given on the UNESCO page for this site lie at sea, clearly misleading. The coordinates used here lie approximately at the halfway point along the coastal segment between the extreme towns of Keta and Beyin as stated on the UNESCO page. --&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaFor&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vi)
 || {{Sort|0|—}} ||1979 || The site features the remains of fortified trading posts, built along the Ghanaian coast between 1482 and 1786.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/34 |title=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cradle of Humankind|Fossil Hominid Sites of South Africa]]
| [[File:WonderCaves Stalagmites.JPG|150px|center|alt=A picture of dozens of pointed limestone formations hanging from a ceiling inside a cave.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;South&lt;/span&gt;[[Gauteng]],&lt;br /&gt;[[Limpopo]],&lt;br /&gt;and [[North West (South African province)|North West]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-24.158610|29.176940|format=dms|name=Fossil Hominid Sites of South Africa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br /&gt;(iii), (vi)
|| {{Sort|0|—}} 
||1999{{efn|Extended in 2005 to include Makapan Valley and Taung Skull Fossil Site. The name of the site was later changed accordingly from ''Fossil Hominid Sites of Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai, and Environs'' at the time of inscription to the present name in 2013.}}
|| The various fossil sites contain traces of human occupation and evolution dating 3.3&amp;nbsp;million years.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/915 |title=Fossil Hominid Sites of South Africa |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[French Austral Lands and Seas]]
| align=center | [[File:Kerguelen.jpg|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;France&lt;/span&gt;[[Crozet Islands]],&lt;br /&gt;[[Kerguelen Islands]],&lt;br /&gt;[[Île Saint-Paul]],&lt;br /&gt;[[Île Amsterdam]]&lt;br /&gt;{{flag|France}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-49.3803611|69.3528056|format=dms|name=French Austral Lands and Seas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix), (x) 
||{{convert|67296900|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2019 
|| &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1603/ |title=French Austral Lands and Seas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Garajonay National Park]]
| [[File:Gomera.jpg|150px|center|alt=A foggy picture of a rain forest riddled with weeds and various plant life.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Spa&lt;/span&gt;[[La Gomera]],&lt;br /&gt;{{flag|Spain}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|28.126250|-17.237222|format=dms|name=Garajonay National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix) 
||{{convert|3984|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1986 
|| Most of the park, in the middle of the island of La Gomera of the [[Canary Islands]], is covered with a lush [[laurel forest]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/380 |title=Garajonay National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | [[Garamba National Park]]&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Garamba National Park overhead.jpg|150px|center|alt=An overhead and cloudy view of a wide, swampy river with grassy plains on both sides.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Dem&lt;/span&gt;[[Orientale (province)|Orientale]],&lt;br /&gt;{{flag|Democratic Republic of the Congo}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|4|29.25|format=dms|name=Garamba National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||
{{convert|500000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1980 
|| The park has vast savannas, grasslands, and woodlands, featuring elephants, giraffes, hippopotamuses, and the [[white rhinoceros]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/136 |title=Garamba National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; Garamba was deemed to be endangered following the diminution of the white rhinoceros population in the area,&lt;ref name=&quot;Garambaexp&quot;&gt;{{Cite web |title=Decision – 08COM X.26–27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; but it was removed from the list in 1991.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Decision – 16COM X.E – Removed from the World Heritage List in Danger: Garamba National Park (Zaire) |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1249 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; However, it later regained the status in 1996, when three rangers were killed and the population of white rhinoceros fell once again.&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Eighth Ordinary Session |url=https://whc.unesco.org/archive/1984/sc-84-conf004-9e.pdf  |date=29 October – 2 November 1994 |publisher=[[UNESCO]] |location=Buenos Aires |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Twentieth Session |url=https://whc.unesco.org/archive/repcom96.htm#garamba |section=VII.37 Garamba National Park (Zaire) |date=2–7 December 1996 |access-date=10 September 2011 |publisher=[[UNESCO]] |location=Merida, Mexico}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region]]
| [[File:Gebel Barkal.jpg|150px|center|alt=A large, square-shaped mound made up of dirt and rock in the middle of a deserted area.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18.533333|31.816667|format=dms|name=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br/&gt;(i),(ii),&lt;br/&gt;(iii),(iv),(vi) 
||
{{convert|183|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2003 
|| The five sites in the [[Nile Valley]] feature temples that are testimonial to the [[Napata]]n and [[Meroë|Meroitic]] cultures.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1073 |title=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/
ref&gt;
|}

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:آفريڪا]]
[[زمرو:تاريخي ماڳ]]</text>
      <sha1>sv8y9xsn57f2a4l2tp81jzqno2c9trx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294686</id>
      <parentid>294685</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:35:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294686</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52825" sha1="t8gse1w2n718msmcygqiayunoitxp5f" xml:space="preserve">[[File:World_Heritage_Sites_Africa_map-2.svg|alt=A map of World Heritage Sites in Africa as of 2016. The northern, eastern, and southern parts of the continent are relatively dense with sites; in contrast the western coast is home to relatively few.|thumb|302x302 عڪسلون|سال 2016ع تائين آفريڪا ۾ عالمي ثقافتي ورثي واري ماڳن جو نقشو، ھر ھڪ ماڳ هڪ ڊاٽ (نقطي) سان ڏنل آھي.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;{{Color box|#e3e3e3|border=darkgray}}&amp;nbsp;0 سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcd0d0|border=darkgray}}&amp;nbsp;1-2&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcacac|border=darkgray}}&amp;nbsp;3-4&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc7474|border=darkgray}}&amp;nbsp;5-6&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc4444|border=darkgray}}&amp;nbsp;7-8&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc0000|border=darkgray}}&amp;nbsp;9&amp;nbsp;سائيٽون]]
[[يونيسڪو|گڏيل قومن جي تعليمي، سائنسي ۽ ثقافتي تنظيم]]، يونيسڪو [[آفريڪا]] ۾ 147 [[عالمي ورثو ماڳ|عالمي ورثو ماڳن]] کي نامزد ڪيو آهي. هي ماڳ 46 ملڪن ۾ پکڙيل آهن.
==عالمي ورثي ماڳن جي چونڊ== 
[[ايٿوپيا کي يارهن ماڳن سان برتري حاصل آهي. ان کان پوءِ [[ڏکڻ آفريڪا]] ڏهه، [[مراڪش]] ۽ [[تيونس]] ۾ نون ماڳن جو گهر آهي. پوءِ [[الجزائر]]، [[مصر]]، [[سينيگال]] ۽ [[تنزانيا]] ست نمبر تي آهن. نون ملڪن ۾ صرف ھڪڙي ھڪڙي سائيٽ آھي. ٻن ملڪن جي وچ ۾ چار سائيٽون ورهايل آهن: مالوٽي-ڊراڪنسبرگ پارڪ ([[ليسوٿو]] ۽ ڏکڻ آفريڪا)، جبل نيمبا سخت فطري ريزرو ([[آئيووري ڪوسٽ|ڪوٽ ڊي آئيور]] ۽ [[گني]])، سينيگامبيا جا پٿر جا حلقا ([[گيمبيا]] ۽ [[سينيگال]]) ۽ موسي-اوا-تونيا/ [[وڪٽوريا آبشار]] ([[زمبيا]] ۽ [[زمبابوي]]) جي وچ ۾ ورهايل آهن. ٻه سائيٽون ٽن ملڪن ۾ ورهايل آهن: سانگها ٽرائي نيشنل (وچ آفريڪا، ڪيمرون ۽ ڪانگو) ۽ ڊبليو-آرلي-پينجاري ڪمپليڪس ([[بينن]]، [[برڪينا فاسو]] ۽ [[نائيجر]] جي وچ ۾ ورهايل آهي. کنڊ کان پهرين سائيٽون 1978ع ۾ لکيا ويا، جڏهن سينيگال جي گوري ٻيٽ ۽ ايٿوپيا جي راڪ-هيون گرجا گھر ۽ سيمين نيشنل پارڪ کي فهرست جي تصور دوران چونڊيو ويو. سيپٽمبر، 2017ع تائين، [[صوماليا]] وٽ ڪوبه سرڪاري عالمي ورثو سائيٽون نه آهن ڇو ته صومالي حڪومت سال 1972ع جي عالمي ورثي واري ڪنوينشن جي پارٽي نه آهي. بهرحال، اتي گهٽ ۾ گهٽ، هڪ درجن جي لڳ ڀڳ ملڪن ۾ آثار قديمه جي ماڳن جو يقين آهي ته مستقبل جي امڪاني اميدوارن جي عالمي ورثي جي حيثيت لاء، آهي. هر سال، يونيسڪو جي عالمي ورثي واري ڪميٽي نئين سائيٽن کي لسٽ ۾ شامل ڪري سگهي ٿي يا انهن سائيٽن کي خارج ڪري سگھي ٿو جيڪي هاڻي معيار کي پورا نه ڪن. چونڊ ڏهن معيارن تي ٻڌل آهي: 
* ثقافتي ورثي لاءِ ڇهه (i-vi) ۽ 
* چار قدرتي ورثي لاءِ (vii-x)
 
ڪجهه سائيٽون، نامزد ٿيل &quot;مخلوط سائيٽون&quot;، ٻنهي ثقافتي ۽ قدرتي ورثي جي نمائندگي ڪن ٿيون. آفريڪا ۾، 91 ثقافتي، 50 قدرتي ۽ 6 مخلوط سائيٽون آھن. سائيٽن جو تعداد وڌائڻ ۽ براعظم تي موجود ماڳن جي ورثي کي بچائڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون وقف ڪيون ويون آھن.
 
==عالمي ورثي جا ماڳ==
===ليجنڊ===
هيٺ ڏنل فهرست يونيسڪو جي [[آفريڪا]] جي جيو پوليٽيڪل تعريف کي نظر انداز ڪري ٿي ۽ ان ۾  اها شامل آهن، جنهن کي يونيسڪو &quot;عرب رياستن&quot; ۾ ماڳن جي طور تي بيان ڪري ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/stat#s1|title=Number of World Heritage Properties by region|publisher=[[UNESCO]]|access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;  [[مصر]] [[اتر آفريڪا]] جو حصو آهي. فهرست ۾ ڪيترائي ماڳ پڻ شامل آھن جن لاءِ رياستي پارٽي کنڊ کان ٻاھر آھي، پر ماڳ پاڻ آفريڪا ۾ واقع آھي؛ چار اهڙيون ماڳون ڪينري ٻيٽن تي واقع آهن (جن جو تعلق [[اسپين]] سان آهي)، هڪ ميڊيرا ([[پرتگال]] سان تعلق رکندڙ) تي، هڪ ري يونين ([[فرانس]] سان تعلق رکندڙ) ۽ هڪ ٽرسٽان دا ڪنها ٻيٽ تي ([[برطانيا]] سان تعلق رکي ٿو) آهي. 

ٽيبل مناسب ڪالمن جي چوٽي تي ڪلڪ ڪري ڪالمن جي ترتيب سان ترتيب ڏنل آهي. اکر-انگ طور ماڳ، ايراضي ۽ سال ڪالمن لاءِ؛ رياستي پارٽي طرفان بعد ۾ علائقي جي جڳهه ڪالمن لاءِ؛ ۽ معيار جي قسم جي پٺيان ملڪ طرفان معيار جي ڪالمن لاءِ.  

نثري ٽڪرو وجھو

* ماڳ: ورلڊ هيريٽيج ڪميٽي جي سرڪاري نامزدگي جي نالي پٺيان رکيو ويو.  n&lt;ref name=&quot;list&quot; /&gt;

* جڳھه: ملڪ طرفان ترتيب ڏنل، علائقائي يا صوبائي سطح تي علائقي جي پٺيان. ملٽي نيشنل يا ملٽي ريجنل ماڳ جي صورت ۾، نالا ترتيب ڏنل الفابيٽ سان.
* معيار: جيئن بيان ڪيل عالمي ورثو ڪميٽي پاران.
* ايراضي: هيڪٽرن ۽ ايڪڙن ۾، ڪنهن به بفر زونن کان سواء. هڪ قدر جو &quot;-&quot; مطلب آهي ته يونيسڪو طرفان ڪا به ڊيٽا شايع نه ڪئي وئي آهي.
* سال: جنهن دوران ماڳ عالمي ورثي جي لسٽ ۾ شامل ڪيو ويو.
* وضاحت: ماڳ بابت مختصر معلومات، بشمول ورثي واري ماڳ جي طور تي قابليت جا سبب.
*
{{Legend|#FFE6BD|{{†|alt=In danger}} خطري ۾ |outline=silver}}

{{Legend|#D0E7FF|* ٻين الملڪي ماڳ|outline=silver}}

===ماڳ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| وضاحت 
|-
! scope=&quot;row&quot; | آپراواسي گھاٽ 
| [[File:Aapravasi Ghat Museum, Mauritius (41).jpg|150px|center|alt=Aapravasi Ghat Museum, Mauritius.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritius&lt;/span&gt;پورٽ لوئيس ضلعو &lt;br /&gt;{{flag|Mauritius}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-20.158611|57.503056|format=dms|name=Aapravasi Ghat}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;ڪلچرل&lt;/small&gt;: (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauritiusAap&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|0.16|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;2006&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;انگريزن پاران ماريشس ۾ غلاميءَ جي خاتمي کان پوءِ، برطانوي حڪومت طرفان آپراواسي گھاٽ کي چونڊيو ويو ته جيئن هندستاني مزدورن کي ملڪ ۾ فارمن ۽ کنڊ جي زمينن تي ڪم ڪرڻ لاءِ موڪليو وڃي. سال 1834ع ۽ 1920ع جي وچ ۾ اٽڪل پنج لک کنٽريڪٽ ٿيل مزدور انڊيا مان پورٽ لوئس مان لنگهيا، يا ته ماريشس ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ يا ٻين برطانوي نوآبادين ڏانهن منتقل ٿيڻ لاءِ.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1227 |title=Aapravasi Ghat |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ابو مينا †
| [[File:DeirAbuMinaCapital.jpg|150px|center|alt=Photograph of a large, weathered, stone capital resting on the ground, with a low-relief cross enclosed in a cartouche]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;ابوسر،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30.84098|29.663117|format=dms|name=Abu Mena}}&lt;/small&gt;  
||&lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt; (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAbu&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|182|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڳوڻي عيسائي مقدس شهر جي کنڊرن ۾ هڪ چرچ، هڪ بپتسما جي جاء، بيسيليڪا، عوامي عمارتون، گهٽيون، خانقاهون، گهر ۽ ورڪشاپون شامل آهن ۽ اليگزينڊرريا جي ميناس جي مقبري مٿان ٺهيل هئا.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/90|title=Abu Mena|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; عالمي ورثي واري ڪميٽي ابو مينا کي 2001ع ۾، ان علائقي ۾ ٻين غارن جي   ٺھڻ، علائقي جي سطح تي مٽي جيڪا &quot;وڌيڪ پاڻي&quot; سان ملڻ تي نيم مائع ٿي وڃي ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/90/threats/ |title=Abu Mena – Threats to the Site (2001) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=27 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ايير ۽ تئنئري قدرتي محفوظ علائقو 
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Arakao1.jpg|150px|center|alt=A picture of a large, depressed area of sand to the right and a mountain range in the background. Relatively small vehicles are parked alongside the massive hole.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger1&lt;/span&gt;آرلٽ ڊپارٽمينٽ &lt;br /&gt;{{flag|Niger}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18|9|format=dms|name=Air and Ténéré Natural Reserves}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;قدرتي:&lt;/small&gt;
vii، ix x&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger، ir&lt;/span&gt; 
|| {{convert|7736000|ha|abbr=values|sortable=on}} || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1991&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;آفريڪا جو سڀ کان وڏو محفوظ علائقو، جيڪو صحارا ريگستان ۾ تينيري ۾ واقع آهي، ايير جي آتش فشاني پٿر جي ماس تي مشتمل آهي ۽ منفرد نباتات ۽ جانورن سان گڏ هڪ ننڍڙو الڳ ٿيل ساحيلي خطو آهي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/573|title=Air and Ténéré Natural Reserves|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; قدرتي رزرو کي سال 1992ع ۾، فوجي تڪرار ۾ اضافي ۽ فيبروري ۾ ڇهه ريزرو عملي جي يرغمال ٿيڻ سبب،  يونيسڪو جي عالمي ورثي جي  خطري واري فهرست ۾ شامل ڪيو ويو. هن فهرست مان هٽائڻ تي غور ڪيو ويو 1999ع ۾، پر 2011ع تائين، ان جي پوزيشن ۾ ڪا تبديلي نه رهي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/573/threats/ |title=Air and Ténéré Natural Reserves – Threats to the Site (1992) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1770 |title=Decision 33COM 7A.10 – Air and Ténéré Natural Reserves (Niger) (N 573) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | اڪسوم
| [[File:Axum northern stelea park.jpg|150px|center|alt=A large site containing several very high tombs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;ٽگري ريجن&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.130190|38.718605|format=dms|name=Aksum}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth،s&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (iv)  
|| - 
||&lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڪسوم شهر جا کنڊر، پهرين کان 13هين صدي عيسويءَ تائين، قديم ايٿوپيائي تهذيب جي مرڪز جي نشاندهي ڪن ٿا. ان ۾ مونو ليٿڪ اوبليسڪ، وڏي اسٽيلائي، شاهي مقبرا ۽ اڳوڻي قلعن جا کنڊر شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/15 |title=Aksum |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[قلعات بني حماد]]
| [[File:Kalaa des Beni Hammad.5.jpg|150px|center|alt=A picture of a deteriorating stone wall spanning the frame, with a blue sky in the background.]] 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[مادد]]،&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.818440|4.786840|format=dms|name=Al Qal'a of Beni Hammad}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgAlq&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) 
||&lt;small&gt;{{convert|150|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;fortified first capital of the Hammadi[[Hammadid|H]]  Emirs built in 1007 and demolished in 1152. It features an 8-bay, 13-aisle mosque, which is one of the largest in Algeria.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/102 |title=Al Qal'a of Beni Hammad |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | الدبرا اتول
| [[File:Aldabra Tortoise Image 002.jpg|150px|center|alt=Photograph of the head and forequarters of a giant tortoise]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sey&lt;/span&gt;الدبرا گروپ،&lt;br /&gt;{{flag|Seychelles}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-9.416681|46.41665|format=dms|name=Aldabra Atoll}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;فطري:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SeyAld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii)، (ix) ۽ (x)&lt;/small&gt; 
||
 {{convert|35000|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| &lt;small&gt;1982&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Aldabra Atoll consists of four large coral islands and a lagoon, surrounded by a coral reef. The islands are home to the world's largest population of [[giant tortoise]]s&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/185 |title=Aldabra Atoll |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ال جيم جو ايمڦي ٿيٽر
| [[File:Eljem2.jpg|150px|center|alt=A picture of a large stone building, with several framed openings meant to resemble windows.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;ايل جيم،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.296390|10.706940|format=dms|name=Amphitheatre of El Jem}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunEld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iv)، (vi)  
||{{convert|1.37|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The Amphitheatre of El Jem, built during the 3rd century, is North Africa's largest amphitheatre, and the largest one built outside of Italy, with a capacity of 35,000 spectators, and &quot;illustrates the grandeur and extent of Imperial Rome&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/38 |title=Amphitheatre of El Jem |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[برڪينا فاسو|&lt;small&gt;برڪينا فاسو ۾ لوهه جي ڌات ڪاري جو قديم ماڳ&lt;/small&gt;]]
| align=center |  || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;&lt;small&gt;Burkina Faso&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;small&gt;دورولا، تيوئگا، ياماني، ڪنديبو ۽ بئڪوئي،&lt;br /&gt;{{flag|Burkina Faso}}&lt;br /&gt;{{coord|12.5877583|-3.3289861|format=dms|name=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso}}&lt;/small&gt;
||&lt;small&gt;ٿقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;BurAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (vi)&lt;/small&gt; 
||  &lt;small&gt;{{convert|122.3|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;2019&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;A series of five archaeological locations spread across the country, recognized for their historical significance in the development and practice of iron smelting technology in Africa. Each site contains remains of furnaces and other features associated with the iron production process, showcasing the technological innovation and skill of the people in this region.&lt;/sub&gt; &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1602 |title=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا جا قديم ڪسور (محل)
| align=center | [[File:Chinguetti old town.jpg|150px|center|alt=A picture of a tall stone and medieval looking tower, surrounded by buildings constructed with the same material.]] || align=&quot;center&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا،&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.928890|-11.623610|format=dms|name=Ancient Ksour of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (v)
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1996
||
&lt;small&gt;&lt;sub&gt;&quot;Founded in the 11th and 12th centuries to serve the caravans crossing the Sahara, these trading and religious centres became focal points of Islamic culture. [...] Typically, houses with patios crowd along narrow streets around a mosque with a square minaret. They illustrate a traditional way of life centred on the nomadic culture of the people of the western Sahara.&quot;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/750 |title=Ancient ''Ksour'' of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | قديم ٿيبيس، گورستان سان گڏ 
| [[File:Egypt.LuxorTemple.06.jpg|150px|center|alt=A picture of a ruined temple; outer buildings to the left remain erected, but the wall in the foreground and other stone beams have crumbled.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;لڪسور،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|25.733330|32.600000|format=dms|name=Ancient Thebes with its Necropolis}}&lt;/small&gt;
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i) (iii) (vi)
||  {{convert|7390|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The former capital of Egypt and city of the Egyptian god [[Amun]] contains relics from the height of [[Ancient Egypt]]. The temples, palaces, and the [[necropolis]]es of the Valley of the Kings and the Valley of the Queens bear &quot;a striking testimony to Egyptian civilization&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/87 |title=Ancient Thebes with its Necropolis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ڪارٿيج جو قديم آثار وارو ماڳ 
| [[File:Ruines de Carthage.jpg|150px|center|alt=A picture of several deteriorating stone structures, with two thin cylindrical towers of varying heights standing to the left of the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;تيونس شهر،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.852780|10.323330|format=dms|name=Archaeological Site of Carthage}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii) (iii) (vi) 
||{{convert|498|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Founded in the 9th century BCE, Carthage was developed into a trading empire spanning the [[Mediterranean]] and was, according to UNESCO, &quot;home to a brilliant civilization&quot;. The city was destroyed in 146 BCE in the [[Punic Wars]] at the hands of the Romans, but was later rebuilt by these.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/37 |title=Archaeological Site of Carthage |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سائيرئني جو قديم آثار وارو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Cyrene8.jpg|150px|center|alt=A picture of a demolished city, located on a cliff looking out to the right. A relatively larger building's beams in the middle of the city continue to stand without a roof.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;جبل الاخضر،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.825000|21.858330|format=dms|name=Archaeological Site of Cyrene}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)،(iii) ۽ (vi)
||   {{convert|132|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The formerly Greek colony was [[Ancient Rome|Romanized]] and transformed into a capital, until it was destroyed by the [[365 Crete earthquake]]. The thousand-year-old ruins have remained renowned since the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/190 |title=Archaeological Site of Cyrene |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Cyrene, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ليپتس مئگنا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| align=center | [[File:Leptis Magna Arch of Septimus Severus.jpg|150px|center|alt=A picture of a large and square-shaped stone monument with a visible entrance on every side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;خمس،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.638330|14.293060|format=dms|name=Archaeological Site of Leptis Magna}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (ii) ۽ (iii)
|| {{convert|387|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1982 
||
 The Roman city of Leptis Magna was enlarged by Emperor [[Septimius Severus]], who was born there. Public monuments, a harbour, a marketplace, storehouses, shops, and homes were among the reasons for its induction into the list.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/183 |title=Archaeological Site of Leptis Magna |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Leptis Magna, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سبراٿا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Theatre, Sabratha.JPG|150px|center|alt=A side view of a large building to the right, with stone, cylindrical pillars running along its front.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;سبراٿا،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.805280|12.485000|format=dms|name=Archaeological Site of Sabratha}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;ٿقافتي:&lt;br /&gt;(iii)
|| {{convert|91|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982
||
 &quot;A Phoenician trading-post that served as an outlet for the products of the African hinterland, Sabratha was part of the short-lived Numidian Kingdom of Massinissa before being Romanized and rebuilt in the 2nd and 3rd centuries.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/184 |title=Archaeological Site of Sabratha |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Sabratha, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|}


|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Volubilis|Archaeological Site of Volubilis]]
| [[File:Volubilis-basilica.jpg|150px|center|alt=A picture of a rectangular building whose back side has been demolished. A green mountain range fills the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mor&lt;/span&gt;[[Meknes]],&lt;br /&gt;{{flag|Morocco}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34.073890|-5.556940|format=dms|name=Archaeological Site of Volubilis}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MorArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (vi) 
||
{{convert|42|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 
|| The important Roman outpost of Volubilis was founded in the 3rd century BCE to become the capital of [[Mauretania]]. It contained many buildings, the remains of which have survived extensively to this day.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/836 |title=Archaeological Site of Volubilis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Meroë|Archaeological Sites of the Island of Meroe]]
| [[File:Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG|150px|center|alt=An aerial view of a dozen pyramids in relatively bad shape in the foreground, and a deserted view in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.933333|33.716667|format=dms|name=Archaeological Sites of the Island of Meroe}}&lt;/small&gt;
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SudArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (v)
||  {{convert|2357|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 
|| The site was the centre of the [[Kingdom of Kush]], a major force active from the 8th century BCE to the 4th century CE. It is home to pyramids, temples, and domestic buildings, among other vestiges.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1336 |title=Archaeological Sites of the Island of Meroe |publisher=[[UNESCO]] |access-date=17 August 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asante Traditional Buildings]]
| align=&quot;center&quot; | || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Kumasi]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|6.401111|-1.625833|format=dms|name=Asante Traditional Buildings}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaAsa&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v) 
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1980 
|| The site, north-east of [[Kumasi]], hosts the final intact remains of the [[Ashanti Empire]], which peaked in the 18th century. The dwellings, which are made of earth, wood, and straw, are susceptible to the damages caused by the &quot;onslaught of time and weather&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/35 |title=Asante Traditional Buildings |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asmara|Asmara: A Modernist African City]]{{efn|Asmara: A Modernist African City was originally inscribed as ''Asmara: A Modernist City in Africa''. The World Heritage Committee adopted the changed name in 2018.}}
|| align=&quot;center&quot;  [[File:Asmara2.jpg|150px|center|alt=City of Asmara]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eri&lt;/span&gt;[[Maekel]],&lt;br /&gt;{{flag|Eritrea}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|15.335277777777778|38.935833333333335|format=dms|name=Asmara}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EriAsm&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)(iv) 
||
{{convert|481|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2017 
|| Located at over 2000 metres above sea level, the capital of Eritrea developed from the 1890s onwards as a military outpost for the Italian colonial power. After 1935, Asmara underwent a large scale programme of construction applying the Italian rationalist idiom of the time to governmental edifices, residential and commercial buildings, churches, mosques, synagogues, cinemas, hotels, etc.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1550 |title=Asmara: a Modernist African City |publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Makhonjwa Mountains|Barberton Makhonjwa Mountains]]
| [[File:2013-02-25 13-30-08 South Africa - Barberton Barberton 7h.JPG|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Mpumalanga]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-25.973889|31.013889|format=dms|name=Barberton Makhonjwa}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouBar&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(viii) 
|| {{convert|113137|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2018 
|| The mountains contain the world's oldest geological structures and are known to have preserved volcanic and sedimentary rocks estimated to be between 3.6 and 3.25&amp;nbsp;billion years old.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1575 |title=Barberton Makhonjwa Mountains |publisher=[[UNESCO]] |access-date=1 August 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Banc d'Arguin National Park]]
| [[File:PNBA 43.JPG|150px|center|alt=A front view of four small ships, without their sails, overlooking the Atlantic Ocean in the background. Three narrow shoals fill the foreground.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritania&lt;/span&gt;Azefal&lt;br /&gt;and [[Nouadhibou]],&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.234720|-16.108890|format=dms|name=Banc d'Arguin National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauBan&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1200000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1989 
|| The park consists of [[sand dune]]s, coastal swamps, small islands, and shallow bodies of water, all bordering the coast of the Atlantic Ocean. Birds are often found to migrate in the area, accompanied by various species of sea turtles and dolphins, whose presence fishermen often use to attract fish.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/506 |title=Banc d'Arguin National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bassari Country]]: [[Bassari]], [[Fula people|Fula]] and [[Bedik]] Cultural Landscapes
| [[File:BedikVillage.jpg|150px|center|alt=A Bedik village with a traditional house and two women working.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.593333|-12.845833|format=dms|name=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenBas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (v), (vi) 
|| {{convert|50309|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2012 
|| This area stands out for its cultural diversity and the preservation of traditional lifestyles, deeply intertwined with the natural environment. The communities maintain unique cultural identities, practices, and structures, reflecting their adaptation to the landscape. Their traditional practices, including agriculture, architecture, and religious ceremonies.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1407 |title=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes |publisher=[[UNESCO]] |access-date=4 August 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bwindi Impenetrable National Park]]
| [[File:Bwindi.JPG|150px|center|alt=A view inside of a dense forest with a gorilla roaming a few metres away on its hind legs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Uganda&lt;/span&gt;[[Kabale District]],&lt;br /&gt;[[Kisoro District]],&lt;br /&gt;and [[Rukungiri District]],&lt;br /&gt;{{flag|Uganda}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-1.080556|29.661389|format=dms|name=Bwindi Impenetrable National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;UgandaBwi&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||  {{convert|32092|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1994 
|| Located on the border of plains and mountain forests, the park in south-western Uganda is home to over 160 species of trees, over a hundred species of [[fern]]s, and various species of birds and butterflies. Many endangered species are within its boundaries as well, including the [[mountain gorilla]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/682 |title=Bwindi Impenetrable National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cape Floristic Region|Cape Floral Region Protected Areas]]
| [[File:Fynbos.jpg|150px|center|alt=A view of a forest in the foreground, with a mountain range in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Eastern Cape]]&lt;br /&gt;and [[Western Cape]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-34.361111|18.475000|format=dms|name=Cape Floral Region Protected Areas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouCap&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1094742|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2004 {{efn|Extended in 2015 but retained the same name.}} 
|| The site consists of eight protected areas that are among the richest in plant life worldwide, containing nearly 20% of Africa's total flora. Its scientific value is demonstrated by the presence of fire and radiation adaptivity in plants and seed dispersal by insects.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1007 |title=Cape Floral Region Protected Areas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|}

===ماڳ 4===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Chongoni Rock-Art Area]]
| [[File:Chongoni rock art.jpg|150px|center|alt=A picture of various red markings on a stone wall.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Malawi&lt;/span&gt;[[Dedza District]],&lt;br /&gt;{{flag|Malawi}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-14.293333|34.279167|format=dms|name=Chongoni Rock-Art Area}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MalawiCho&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vi) 
||  {{convert|12640|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2006
 || The 127-site area contains the richest concentration of [[rock art]] in Central Africa, ranging from [[Stone Age]] paintings to contemporary work from farmers. The symbols depicted in the rock art are strongly centred around women and retain a cultural significance for the [[Chewa people|Chewa]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/476 |title=Chongoni Rock-Art Area |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cidade Velha]], Historic Centre of Ribeira Grande
| align=center | [[File:1996.12.00.cv.st.CidadeVelhaPelourinho.jpg|150px|center|alt=A picture of a small monument in front of a large, crooked tree, with a row of small houses in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cape&lt;/span&gt;[[Ribeira Grande, Cape Verde|Ribeira Grande]],&lt;br /&gt;{{flag|Cape Verde}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.915139|-23.605194|format=dms|name=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CapeCid&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (vi)
 || {{convert|209|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2009
 || The town, in the south of the island of Santiago, was the first European colonial outpost in the tropics, with remains dating back to the 16th century. Two churches, a royal fortress, and Pillary Square help comprise the tropical town's original street layout.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1310 |title=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cliff of Bandiagara]] (Land of the Dogons)
| [[File:Bandiagara Escarpment Mali.jpg|150px|center|alt=A view of a small, grassy field in front of a row of trees. A large ledge made of rock fills the background while a small waterfall emerges from the centre-left of its top.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mali&lt;/span&gt;[[Bandiagara Cercle]],&lt;br /&gt;{{flag|Mali}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.333330|-3.416670|format=dms|name=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons)}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MaliCli&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v), (vii) 
|| {{convert|327390|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1989 
|| The sandy plateau and cliffs of Bandiagara outline the site, featuring houses, granaries, altars, sanctuaries, and Togu-Na meeting-places. Age-old social traditions such as masks, feasts, rituals, and ancestral worship also add to its cultural significance.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/516 |title=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Comoé National Park]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:Comoe bushbuck.jpg|150px|center|alt=A bushbuck stands in a calm river browsing on the thick vegetation along the shore.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cote&lt;/span&gt;[[Zanzan District|Zanzan]],&lt;br /&gt;{{flag|Côte d'Ivoire}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|9|-4|format=dms|name=Comoé National Park}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CotCom&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1150000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1983 
|| Among the largest protected sites of West Africa, the park features the Comoé River and the unique flora which accompanies it.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/227 |title=Comoé National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2003, due to unrest in Côte d'Ivoire, and various other factors such as [[poaching]], wildfires, lack of proper management of the site, and [[overgrazing]].&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/693 |title=Decision – 27 COM 8B.1 – New Incriptions on the List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=30 August 2010}}&lt;/ref&gt; It was later removed from the list in 2017 following successful efforts to fight poaching, leading to increases in populations of fauna such as elephants and chimpanzees.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1682/ |title=The World Heritage site of Comoé National Park in Côte d'Ivoire no longer in danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=31 October 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dja Faunal Reserve]]
| [[File:Dja River and pirogue.JPG|150px|center|alt=A long but narrow boat floats on a wide river, with a dense forest bordering the side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Came&lt;/span&gt;[[Dja-et-Lobo]]&lt;br /&gt;and [[Haut-Nyong]],&lt;br /&gt;{{flag|Cameroon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|3|13|format=dms|name=Dja Faunal Reserve}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CameDja&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x)
 || {{convert|526000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1987 || Among Africa's largest and best-protected rain forests, the Cameroonian reserve is almost completely surrounded by the [[Dja River]] and contains 107 mammal species, of which five are threatened.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/407 |title=Dja Faunal Reserve |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djémila]]
| [[File:Djemila18.jpg|alt=|150px]]|| align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[Sétif]],&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.320560|5.736670|format=dms|name=Djémila}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgDje&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv) 
|| {{convert|30|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1982 || The ruins of a Roman town in a mountainous location, including a [[forum (Roman)|forum]], [[Roman temple|temples]], [[basilica]]s, [[triumphal arch]]es, and houses, each adapted to a location {{convert|900|m|abbr=on}} above sea level.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/191 |title=Djémila |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djoudj National Bird Sanctuary]]
| [[File:Djoudj ile pelican.jpg|150px|center|alt=A very small grassy island cramped with white, long-beaked pelicans.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;[[Saint-Louis Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.500000|-16.166670|format=dms|name=Djoudj National Bird Sanctuary}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenDjo&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
|| {{convert|16000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1981 || The [[Senegal River]] delta wetland area consists of streams, lakes, ponds, and backwaters. It is the home to 1.5&amp;nbsp;million birds, including the [[great white pelican]], the [[purple heron]], the [[African spoonbill]], the [[great egret]], and [[cormorant]]s. The sanctuary also features crocodiles, [[African manatee]]s, and other typical [[Sahel]]ian species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/25 |title=Djoudj National Bird Sanctuary |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was previously on the danger list from 1984 to 1988 due to potential impact from a dam&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |title=Decision – CONF 004 X.26-27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/3676 |title=Decision – CONF 001 XIV.C – Removal from the List of World Heritage in Danger: Djoudj National Park (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt; and again from 2000 to 2006 due to invasive species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/2375 |title=Decision – CONF 204 VIII.22 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1059 |title=Decision – 30 COM 7A.11 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) (N 25) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dougga]] / Thugga
| [[File:Dougga theatre.jpg|150px|center|alt=A set of stone seats laid out in a semi-circle to the left overlook a restored stage made up of similar materials to the right. A view of grassy plains precede a wide, mountainous range.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunBe&lt;/span&gt;[[Béja Governorate]],&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.423610|9.220280|format=dms|name=Dougga/Thugga}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunDou&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{convert|75|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 || The site features the ruins of Dougga, a former capital of a [[Libya]]n–[[Punic]] state, which flourished under [[Ancient Rome]] and the [[Byzantine Empire]], but declined in the [[Islamic Golden Age|Islamic period]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/794 |title=Dougga / Thugga |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Lopé National Park|Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda]]
| [[File:Lopé National Park river crop.jpg|150px|center|alt=A view of a wide river in the foreground, with a single dirt mountain surrounded by trees in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gab&lt;/span&gt;[[Ogooué-Ivindo]]&lt;br /&gt;and [[Ogooué-Lolo]],&lt;br /&gt;{{flag|Gabon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|0.5|11.5|format=dms|name=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GabLop&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv),&lt;br /&gt;(ix), (x) 
|| {{convert|491291|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2007 || The park features well-preserved tropical rain forests and savanna, resulting in a diverse ecosystem consisting of endangered, large mammals.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1147 |title=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Ennedi Plateau|Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape]]
| [[File:24 Kamele ziehen zur Wasserstelle im Ennedi-Gebirge im Tschad.jpg|150px]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Chad&lt;/span&gt;{{flag|Chad}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|17|02|30|N|21|51|46|E 
|| 
: Natural and Cultural
 &lt;/small&gt;  Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;ChaEnn&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vii), (ix)
 || {{convert|2441200|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 2016 || &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1475 |title=Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape
publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 August 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fasil Ghebbi]], Gondar Region
| [[File:Fasilides Palace 02.jpg|150px|center|alt=A picture of a four-storey stone castle surrounded by a grassy lawn and four cylindrical towers.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;[[Amhara Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.606920|37.466170|format=dms|name=Fasil Ghebbi, Gondar Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EthFas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{Sort|0|—}}
 || 1979 || The fortress was the residence of the Ethiopian emperors during the 16th and 17th century. The city remains, which feature buildings with [[Hindu architecture|Hindu]] and [[Arab architecture|Arab]] influences, were later remodelled with [[Baroque architecture|Baroque]]-style architecture by [[Jesuit]] missionaries.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/19 |title=Fasil Ghebbi, Gondar Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fort Jesus]], Mombasa
| [[File:Fort JesusMombasa.jpg|150px|center|alt=A fortified, but badly-faded yellow-coloured wall looks off into distant sea to the left.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Ken&lt;/span&gt;[[Mombasa]],&lt;br /&gt;{{flag|Kenya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-4.062778|39.679444|format=dms|name=Fort Jesus, Mombasa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;KenLak&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iv) 
|| {{convert|2.36|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 || Fort Jesus is a [[Portugal|Portuguese]] fort built from 1593 to 1596 on [[Mombasa Island]] to guard the old port of Mombasa, Kenya. The site's layout follows the [[Renaissance]] ideal that the human body is perfectly proportionate.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1295 |title=Fort Jesus, Mombasa |publisher=[[UNESCO]] |
access-date=11 July 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions]]
| [[File:Cape coast castle II.JPG|150px|center|alt=A picture taken in foggy weather depicting a white, contemporary building several storeys high.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Central Region, Ghana|Central Region]],&lt;br /&gt;[[Greater Accra]],&lt;br /&gt;[[Volta Region]],&lt;br /&gt;and [[Western Region, Ghana|Western Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|5.247398|-0.785167|format=dms|name=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions}}&lt;/small&gt;&lt;!-- The coordinates given on the UNESCO page for this site lie at sea, clearly misleading. The coordinates used here lie approximately at the halfway point along the coastal segment between the extreme towns of Keta and Beyin as stated on the UNESCO page. --&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaFor&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vi)
 || {{Sort|0|—}} ||1979 || The site features the remains of fortified trading posts, built along the Ghanaian coast between 1482 and 1786.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/34 |title=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cradle of Humankind|Fossil Hominid Sites of South Africa]]
| [[File:WonderCaves Stalagmites.JPG|150px|center|alt=A picture of dozens of pointed limestone formations hanging from a ceiling inside a cave.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;South&lt;/span&gt;[[Gauteng]],&lt;br /&gt;[[Limpopo]],&lt;br /&gt;and [[North West (South African province)|North West]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-24.158610|29.176940|format=dms|name=Fossil Hominid Sites of South Africa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br /&gt;(iii), (vi)
|| {{Sort|0|—}} 
||1999{{efn|Extended in 2005 to include Makapan Valley and Taung Skull Fossil Site. The name of the site was later changed accordingly from ''Fossil Hominid Sites of Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai, and Environs'' at the time of inscription to the present name in 2013.}}
|| The various fossil sites contain traces of human occupation and evolution dating 3.3&amp;nbsp;million years.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/915 |title=Fossil Hominid Sites of South Africa |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[French Austral Lands and Seas]]
| align=center | [[File:Kerguelen.jpg|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;France&lt;/span&gt;[[Crozet Islands]],&lt;br /&gt;[[Kerguelen Islands]],&lt;br /&gt;[[Île Saint-Paul]],&lt;br /&gt;[[Île Amsterdam]]&lt;br /&gt;{{flag|France}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-49.3803611|69.3528056|format=dms|name=French Austral Lands and Seas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix), (x) 
||{{convert|67296900|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2019 
|| &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1603/ |title=French Austral Lands and Seas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Garajonay National Park]]
| [[File:Gomera.jpg|150px|center|alt=A foggy picture of a rain forest riddled with weeds and various plant life.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Spa&lt;/span&gt;[[La Gomera]],&lt;br /&gt;{{flag|Spain}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|28.126250|-17.237222|format=dms|name=Garajonay National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix) 
||{{convert|3984|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1986 
|| Most of the park, in the middle of the island of La Gomera of the [[Canary Islands]], is covered with a lush [[laurel forest]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/380 |title=Garajonay National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | [[Garamba National Park]]&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Garamba National Park overhead.jpg|150px|center|alt=An overhead and cloudy view of a wide, swampy river with grassy plains on both sides.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Dem&lt;/span&gt;[[Orientale (province)|Orientale]],&lt;br /&gt;{{flag|Democratic Republic of the Congo}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|4|29.25|format=dms|name=Garamba National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||
{{convert|500000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1980 
|| The park has vast savannas, grasslands, and woodlands, featuring elephants, giraffes, hippopotamuses, and the [[white rhinoceros]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/136 |title=Garamba National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; Garamba was deemed to be endangered following the diminution of the white rhinoceros population in the area,&lt;ref name=&quot;Garambaexp&quot;&gt;{{Cite web |title=Decision – 08COM X.26–27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; but it was removed from the list in 1991.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Decision – 16COM X.E – Removed from the World Heritage List in Danger: Garamba National Park (Zaire) |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1249 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; However, it later regained the status in 1996, when three rangers were killed and the population of white rhinoceros fell once again.&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Eighth Ordinary Session |url=https://whc.unesco.org/archive/1984/sc-84-conf004-9e.pdf  |date=29 October – 2 November 1994 |publisher=[[UNESCO]] |location=Buenos Aires |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Twentieth Session |url=https://whc.unesco.org/archive/repcom96.htm#garamba |section=VII.37 Garamba National Park (Zaire) |date=2–7 December 1996 |access-date=10 September 2011 |publisher=[[UNESCO]] |location=Merida, Mexico}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region]]
| [[File:Gebel Barkal.jpg|150px|center|alt=A large, square-shaped mound made up of dirt and rock in the middle of a deserted area.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18.533333|31.816667|format=dms|name=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br/&gt;(i),(ii),&lt;br/&gt;(iii),(iv),(vi) 
||
{{convert|183|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2003 
|| The five sites in the [[Nile Valley]] feature temples that are testimonial to the [[Napata]]n and [[Meroë|Meroitic]] cultures.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1073 |title=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/
ref&gt;
|}

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:آفريڪا]]
[[زمرو:تاريخي ماڳ]]</text>
      <sha1>t8gse1w2n718msmcygqiayunoitxp5f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294687</id>
      <parentid>294686</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:37:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* ماڳ */</comment>
      <origin>294687</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52820" sha1="89xvb3npa02hoz27bn6js9bm1rg36ov" xml:space="preserve">[[File:World_Heritage_Sites_Africa_map-2.svg|alt=A map of World Heritage Sites in Africa as of 2016. The northern, eastern, and southern parts of the continent are relatively dense with sites; in contrast the western coast is home to relatively few.|thumb|302x302 عڪسلون|سال 2016ع تائين آفريڪا ۾ عالمي ثقافتي ورثي واري ماڳن جو نقشو، ھر ھڪ ماڳ هڪ ڊاٽ (نقطي) سان ڏنل آھي.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;{{Color box|#e3e3e3|border=darkgray}}&amp;nbsp;0 سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcd0d0|border=darkgray}}&amp;nbsp;1-2&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fcacac|border=darkgray}}&amp;nbsp;3-4&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc7474|border=darkgray}}&amp;nbsp;5-6&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc4444|border=darkgray}}&amp;nbsp;7-8&amp;nbsp;سائيٽون&lt;br /&gt;{{Color box|#fc0000|border=darkgray}}&amp;nbsp;9&amp;nbsp;سائيٽون]]
[[يونيسڪو|گڏيل قومن جي تعليمي، سائنسي ۽ ثقافتي تنظيم]]، يونيسڪو [[آفريڪا]] ۾ 147 [[عالمي ورثو ماڳ|عالمي ورثو ماڳن]] کي نامزد ڪيو آهي. هي ماڳ 46 ملڪن ۾ پکڙيل آهن.
==عالمي ورثي ماڳن جي چونڊ== 
[[ايٿوپيا کي يارهن ماڳن سان برتري حاصل آهي. ان کان پوءِ [[ڏکڻ آفريڪا]] ڏهه، [[مراڪش]] ۽ [[تيونس]] ۾ نون ماڳن جو گهر آهي. پوءِ [[الجزائر]]، [[مصر]]، [[سينيگال]] ۽ [[تنزانيا]] ست نمبر تي آهن. نون ملڪن ۾ صرف ھڪڙي ھڪڙي سائيٽ آھي. ٻن ملڪن جي وچ ۾ چار سائيٽون ورهايل آهن: مالوٽي-ڊراڪنسبرگ پارڪ ([[ليسوٿو]] ۽ ڏکڻ آفريڪا)، جبل نيمبا سخت فطري ريزرو ([[آئيووري ڪوسٽ|ڪوٽ ڊي آئيور]] ۽ [[گني]])، سينيگامبيا جا پٿر جا حلقا ([[گيمبيا]] ۽ [[سينيگال]]) ۽ موسي-اوا-تونيا/ [[وڪٽوريا آبشار]] ([[زمبيا]] ۽ [[زمبابوي]]) جي وچ ۾ ورهايل آهن. ٻه سائيٽون ٽن ملڪن ۾ ورهايل آهن: سانگها ٽرائي نيشنل (وچ آفريڪا، ڪيمرون ۽ ڪانگو) ۽ ڊبليو-آرلي-پينجاري ڪمپليڪس ([[بينن]]، [[برڪينا فاسو]] ۽ [[نائيجر]] جي وچ ۾ ورهايل آهي. کنڊ کان پهرين سائيٽون 1978ع ۾ لکيا ويا، جڏهن سينيگال جي گوري ٻيٽ ۽ ايٿوپيا جي راڪ-هيون گرجا گھر ۽ سيمين نيشنل پارڪ کي فهرست جي تصور دوران چونڊيو ويو. سيپٽمبر، 2017ع تائين، [[صوماليا]] وٽ ڪوبه سرڪاري عالمي ورثو سائيٽون نه آهن ڇو ته صومالي حڪومت سال 1972ع جي عالمي ورثي واري ڪنوينشن جي پارٽي نه آهي. بهرحال، اتي گهٽ ۾ گهٽ، هڪ درجن جي لڳ ڀڳ ملڪن ۾ آثار قديمه جي ماڳن جو يقين آهي ته مستقبل جي امڪاني اميدوارن جي عالمي ورثي جي حيثيت لاء، آهي. هر سال، يونيسڪو جي عالمي ورثي واري ڪميٽي نئين سائيٽن کي لسٽ ۾ شامل ڪري سگهي ٿي يا انهن سائيٽن کي خارج ڪري سگھي ٿو جيڪي هاڻي معيار کي پورا نه ڪن. چونڊ ڏهن معيارن تي ٻڌل آهي: 
* ثقافتي ورثي لاءِ ڇهه (i-vi) ۽ 
* چار قدرتي ورثي لاءِ (vii-x)
 
ڪجهه سائيٽون، نامزد ٿيل &quot;مخلوط سائيٽون&quot;، ٻنهي ثقافتي ۽ قدرتي ورثي جي نمائندگي ڪن ٿيون. آفريڪا ۾، 91 ثقافتي، 50 قدرتي ۽ 6 مخلوط سائيٽون آھن. سائيٽن جو تعداد وڌائڻ ۽ براعظم تي موجود ماڳن جي ورثي کي بچائڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون وقف ڪيون ويون آھن.
 
==عالمي ورثي جا ماڳ==
===ليجنڊ===
هيٺ ڏنل فهرست يونيسڪو جي [[آفريڪا]] جي جيو پوليٽيڪل تعريف کي نظر انداز ڪري ٿي ۽ ان ۾  اها شامل آهن، جنهن کي يونيسڪو &quot;عرب رياستن&quot; ۾ ماڳن جي طور تي بيان ڪري ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/stat#s1|title=Number of World Heritage Properties by region|publisher=[[UNESCO]]|access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;  [[مصر]] [[اتر آفريڪا]] جو حصو آهي. فهرست ۾ ڪيترائي ماڳ پڻ شامل آھن جن لاءِ رياستي پارٽي کنڊ کان ٻاھر آھي، پر ماڳ پاڻ آفريڪا ۾ واقع آھي؛ چار اهڙيون ماڳون ڪينري ٻيٽن تي واقع آهن (جن جو تعلق [[اسپين]] سان آهي)، هڪ ميڊيرا ([[پرتگال]] سان تعلق رکندڙ) تي، هڪ ري يونين ([[فرانس]] سان تعلق رکندڙ) ۽ هڪ ٽرسٽان دا ڪنها ٻيٽ تي ([[برطانيا]] سان تعلق رکي ٿو) آهي. 

ٽيبل مناسب ڪالمن جي چوٽي تي ڪلڪ ڪري ڪالمن جي ترتيب سان ترتيب ڏنل آهي. اکر-انگ طور ماڳ، ايراضي ۽ سال ڪالمن لاءِ؛ رياستي پارٽي طرفان بعد ۾ علائقي جي جڳهه ڪالمن لاءِ؛ ۽ معيار جي قسم جي پٺيان ملڪ طرفان معيار جي ڪالمن لاءِ.  

نثري ٽڪرو وجھو

* ماڳ: ورلڊ هيريٽيج ڪميٽي جي سرڪاري نامزدگي جي نالي پٺيان رکيو ويو.  n&lt;ref name=&quot;list&quot; /&gt;

* جڳھه: ملڪ طرفان ترتيب ڏنل، علائقائي يا صوبائي سطح تي علائقي جي پٺيان. ملٽي نيشنل يا ملٽي ريجنل ماڳ جي صورت ۾، نالا ترتيب ڏنل الفابيٽ سان.
* معيار: جيئن بيان ڪيل عالمي ورثو ڪميٽي پاران.
* ايراضي: هيڪٽرن ۽ ايڪڙن ۾، ڪنهن به بفر زونن کان سواء. هڪ قدر جو &quot;-&quot; مطلب آهي ته يونيسڪو طرفان ڪا به ڊيٽا شايع نه ڪئي وئي آهي.
* سال: جنهن دوران ماڳ عالمي ورثي جي لسٽ ۾ شامل ڪيو ويو.
* وضاحت: ماڳ بابت مختصر معلومات، بشمول ورثي واري ماڳ جي طور تي قابليت جا سبب.
*
{{Legend|#FFE6BD|{{†|alt=In danger}} خطري ۾ |outline=silver}}

{{Legend|#D0E7FF|* ٻين الملڪي ماڳ|outline=silver}}

===ماڳ===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| وضاحت 
|-
! scope=&quot;row&quot; | آپراواسي گھاٽ 
| [[File:Aapravasi Ghat Museum, Mauritius (41).jpg|150px|center|alt=Aapravasi Ghat Museum, Mauritius.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritius&lt;/span&gt;پورٽ لوئيس ضلعو &lt;br /&gt;{{flag|Mauritius}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-20.158611|57.503056|format=dms|name=Aapravasi Ghat}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;ڪلچرل&lt;/small&gt;: (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauritiusAap&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|0.16|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;2006&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;انگريزن پاران ماريشس ۾ غلاميءَ جي خاتمي کان پوءِ، برطانوي حڪومت طرفان آپراواسي گھاٽ کي چونڊيو ويو ته جيئن هندستاني مزدورن کي ملڪ ۾ فارمن ۽ کنڊ جي زمينن تي ڪم ڪرڻ لاءِ موڪليو وڃي. سال 1834ع ۽ 1920ع جي وچ ۾ اٽڪل پنج لک کنٽريڪٽ ٿيل مزدور انڊيا مان پورٽ لوئس مان لنگهيا، يا ته ماريشس ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ يا ٻين برطانوي نوآبادين ڏانهن منتقل ٿيڻ لاءِ.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1227 |title=Aapravasi Ghat |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ابو مينا †
| [[File:DeirAbuMinaCapital.jpg|150px|center|alt=Photograph of a large, weathered, stone capital resting on the ground, with a low-relief cross enclosed in a cartouche]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;ابوسر،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|30.84098|29.663117|format=dms|name=Abu Mena}}&lt;/small&gt;  
||&lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt; (iv)&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAbu&lt;/span&gt; || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;{{convert|182|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;|| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڳوڻي عيسائي مقدس شهر جي کنڊرن ۾ هڪ چرچ، هڪ بپتسما جي جاء، بيسيليڪا، عوامي عمارتون، گهٽيون، خانقاهون، گهر ۽ ورڪشاپون شامل آهن ۽ اليگزينڊرريا جي ميناس جي مقبري مٿان ٺهيل هئا.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/90|title=Abu Mena|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; عالمي ورثي واري ڪميٽي ابو مينا کي 2001ع ۾، ان علائقي ۾ ٻين غارن جي   ٺھڻ، علائقي جي سطح تي مٽي جيڪا &quot;وڌيڪ پاڻي&quot; سان ملڻ تي نيم مائع ٿي وڃي ٿي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/90/threats/ |title=Abu Mena – Threats to the Site (2001) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=27 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ايير ۽ تئنئري قدرتي محفوظ علائقو 
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Arakao1.jpg|150px|center|alt=A picture of a large, depressed area of sand to the right and a mountain range in the background. Relatively small vehicles are parked alongside the massive hole.]] 
||&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger1&lt;/span&gt;آرلٽ ڊپارٽمينٽ &lt;br /&gt;{{flag|Niger}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18|9|format=dms|name=Air and Ténéré Natural Reserves}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;قدرتي:&lt;/small&gt;
vii، ix x&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Niger، ir&lt;/span&gt; 
|| {{convert|7736000|ha|abbr=values|sortable=on}} || align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;1991&lt;/small&gt;|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;آفريڪا جو سڀ کان وڏو محفوظ علائقو، جيڪو صحارا ريگستان ۾ تينيري ۾ واقع آهي، ايير جي آتش فشاني پٿر جي ماس تي مشتمل آهي ۽ منفرد نباتات ۽ جانورن سان گڏ هڪ ننڍڙو الڳ ٿيل ساحيلي خطو آهي.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/573|title=Air and Ténéré Natural Reserves|publisher=[[UNESCO]]|access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; قدرتي رزرو کي سال 1992ع ۾، فوجي تڪرار ۾ اضافي ۽ فيبروري ۾ ڇهه ريزرو عملي جي يرغمال ٿيڻ سبب،  يونيسڪو جي عالمي ورثي جي  خطري واري فهرست ۾ شامل ڪيو ويو. هن فهرست مان هٽائڻ تي غور ڪيو ويو 1999ع ۾، پر 2011ع تائين، ان جي پوزيشن ۾ ڪا تبديلي نه رهي.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/573/threats/ |title=Air and Ténéré Natural Reserves – Threats to the Site (1992) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1770 |title=Decision 33COM 7A.10 – Air and Ténéré Natural Reserves (Niger) (N 573) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | اڪسوم
| [[File:Axum northern stelea park.jpg|150px|center|alt=A large site containing several very high tombs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;ٽگري ريجن&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.130190|38.718605|format=dms|name=Aksum}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth،s&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (iv)  
|| - 
||&lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;اڪسوم شهر جا کنڊر، پهرين کان 13هين صدي عيسويءَ تائين، قديم ايٿوپيائي تهذيب جي مرڪز جي نشاندهي ڪن ٿا. ان ۾ مونو ليٿڪ اوبليسڪ، وڏي اسٽيلائي، شاهي مقبرا ۽ اڳوڻي قلعن جا کنڊر شامل آهن.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/15 |title=Aksum |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[قلعات بني حماد]]
| [[File:Kalaa des Beni Hammad.5.jpg|150px|center|alt=A picture of a deteriorating stone wall spanning the frame, with a blue sky in the background.]] 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[مادد]]،&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.818440|4.786840|format=dms|name=Al Qal'a of Beni Hammad}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;ثقافتي:&lt;/small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgAlq&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) 
||&lt;small&gt;{{convert|150|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;1980&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;fortified first capital of the Hammadi[[Hammadid|H]]  Emirs built in 1007 and demolished in 1152. It features an 8-bay, 13-aisle mosque, which is one of the largest in Algeria.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/102 |title=Al Qal'a of Beni Hammad |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | الدبرا اتول
| [[File:Aldabra Tortoise Image 002.jpg|150px|center|alt=Photograph of the head and forequarters of a giant tortoise]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sey&lt;/span&gt;الدبرا گروپ،&lt;br /&gt;{{flag|Seychelles}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-9.416681|46.41665|format=dms|name=Aldabra Atoll}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;small&gt;فطري:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SeyAld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii)، (ix) ۽ (x)&lt;/small&gt; 
||
 {{convert|35000|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| &lt;small&gt;1982&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt; &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Aldabra Atoll consists of four large coral islands and a lagoon, surrounded by a coral reef. The islands are home to the world's largest population of [[giant tortoise]]s&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/185 |title=Aldabra Atoll |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ال جيم جو ايمڦي ٿيٽر
| [[File:Eljem2.jpg|150px|center|alt=A picture of a large stone building, with several framed openings meant to resemble windows.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;ايل جيم،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|35.296390|10.706940|format=dms|name=Amphitheatre of El Jem}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunEld&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iv)، (vi)  
||{{convert|1.37|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| &lt;small&gt;1979&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The Amphitheatre of El Jem, built during the 3rd century, is North Africa's largest amphitheatre, and the largest one built outside of Italy, with a capacity of 35,000 spectators, and &quot;illustrates the grandeur and extent of Imperial Rome&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/38 |title=Amphitheatre of El Jem |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[برڪينا فاسو|&lt;small&gt;برڪينا فاسو ۾ لوهه جي ڌات ڪاري جو قديم ماڳ&lt;/small&gt;]]
| align=center |  || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;&lt;small&gt;Burkina Faso&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;&lt;small&gt;دورولا، تيوئگا، ياماني، ڪنديبو ۽ بئڪوئي،&lt;br /&gt;{{flag|Burkina Faso}}&lt;br /&gt;{{coord|12.5877583|-3.3289861|format=dms|name=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso}}&lt;/small&gt;
||&lt;small&gt;ٿقافتي:&lt;/small&gt;
&lt;small&gt;&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;BurAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (vi)&lt;/small&gt; 
||  &lt;small&gt;{{convert|122.3|ha|abbr=values|sortable=on}}&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;2019&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;A series of five archaeological locations spread across the country, recognized for their historical significance in the development and practice of iron smelting technology in Africa. Each site contains remains of furnaces and other features associated with the iron production process, showcasing the technological innovation and skill of the people in this region.&lt;/sub&gt; &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1602 |title=Ancient Ferrous Metallurgy Sites of Burkina Faso |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا جا قديم ڪسور (محل)
| align=center | [[File:Chinguetti old town.jpg|150px|center|alt=A picture of a tall stone and medieval looking tower, surrounded by buildings constructed with the same material.]] || align=&quot;center&quot; | عواداني، چنگويٽي، ٽيچٽ ۽ عوالاتا،&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.928890|-11.623610|format=dms|name=Ancient Ksour of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii) (iv) (v)
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1996
||
&lt;small&gt;&lt;sub&gt;&quot;Founded in the 11th and 12th centuries to serve the caravans crossing the Sahara, these trading and religious centres became focal points of Islamic culture. [...] Typically, houses with patios crowd along narrow streets around a mosque with a square minaret. They illustrate a traditional way of life centred on the nomadic culture of the people of the western Sahara.&quot;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/750 |title=Ancient ''Ksour'' of Ouadane, Chinguetti, Tichitt and Oualata |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | قديم ٿيبيس، گورستان سان گڏ 
| [[File:Egypt.LuxorTemple.06.jpg|150px|center|alt=A picture of a ruined temple; outer buildings to the left remain erected, but the wall in the foreground and other stone beams have crumbled.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Egy&lt;/span&gt;لڪسور،&lt;br /&gt;{{flag|Egypt}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|25.733330|32.600000|format=dms|name=Ancient Thebes with its Necropolis}}&lt;/small&gt;
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EgyAnc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i) (iii) (vi)
||  {{convert|7390|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The former capital of Egypt and city of the Egyptian god [[Amun]] contains relics from the height of [[Ancient Egypt]]. The temples, palaces, and the [[necropolis]]es of the Valley of the Kings and the Valley of the Queens bear &quot;a striking testimony to Egyptian civilization&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/87 |title=Ancient Thebes with its Necropolis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | ڪارٿيج جو قديم آثار وارو ماڳ 
| [[File:Ruines de Carthage.jpg|150px|center|alt=A picture of several deteriorating stone structures, with two thin cylindrical towers of varying heights standing to the left of the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Tun&lt;/span&gt;تيونس شهر،&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.852780|10.323330|format=dms|name=Archaeological Site of Carthage}}&lt;/small&gt; 
|| ثقافتي:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii) (iii) (vi) 
||{{convert|498|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1979 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;Founded in the 9th century BCE, Carthage was developed into a trading empire spanning the [[Mediterranean]] and was, according to UNESCO, &quot;home to a brilliant civilization&quot;. The city was destroyed in 146 BCE in the [[Punic Wars]] at the hands of the Romans, but was later rebuilt by these.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/37 |title=Archaeological Site of Carthage |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سائيرئني جو قديم آثار وارو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Cyrene8.jpg|150px|center|alt=A picture of a demolished city, located on a cliff looking out to the right. A relatively larger building's beams in the middle of the city continue to stand without a roof.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;جبل الاخضر،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.825000|21.858330|format=dms|name=Archaeological Site of Cyrene}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)،(iii) ۽ (vi)
||   {{convert|132|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982 
|| &lt;small&gt;&lt;sub&gt;The formerly Greek colony was [[Ancient Rome|Romanized]] and transformed into a capital, until it was destroyed by the [[365 Crete earthquake]]. The thousand-year-old ruins have remained renowned since the 18th century.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/190 |title=Archaeological Site of Cyrene |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Cyrene, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;/sub&gt;&lt;/small&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | ليپتس مئگنا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| align=center | [[File:Leptis Magna Arch of Septimus Severus.jpg|150px|center|alt=A picture of a large and square-shaped stone monument with a visible entrance on every side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;خمس،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.638330|14.293060|format=dms|name=Archaeological Site of Leptis Magna}}&lt;/small&gt; 
|| ٿقافتي:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(i)، (ii) ۽ (iii)
|| {{convert|387|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1982 
||
 The Roman city of Leptis Magna was enlarged by Emperor [[Septimius Severus]], who was born there. Public monuments, a harbour, a marketplace, storehouses, shops, and homes were among the reasons for its induction into the list.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/183 |title=Archaeological Site of Leptis Magna |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Leptis Magna, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | سبراٿا جو قديم آثار جو ماڳ
&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Theatre, Sabratha.JPG|150px|center|alt=A side view of a large building to the right, with stone, cylindrical pillars running along its front.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Lib&lt;/span&gt;سبراٿا،&lt;br /&gt;{{flag|Libya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|32.805280|12.485000|format=dms|name=Archaeological Site of Sabratha}}&lt;/small&gt; 
|| &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;LibArc&lt;/span&gt;ٿقافتي:&lt;br /&gt;(iii)
|| {{convert|91|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 1982
||
 &quot;A Phoenician trading-post that served as an outlet for the products of the African hinterland, Sabratha was part of the short-lived Numidian Kingdom of Massinissa before being Romanized and rebuilt in the 2nd and 3rd centuries.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/184 |title=Archaeological Site of Sabratha |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; All five sites in Libya, including Sabratha, were placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2016, due to ongoing conflict in the country.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1523/ |title=Libya's five World Heritage sites put on List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=7 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Volubilis|Archaeological Site of Volubilis]]
| [[File:Volubilis-basilica.jpg|150px|center|alt=A picture of a rectangular building whose back side has been demolished. A green mountain range fills the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mor&lt;/span&gt;[[Meknes]],&lt;br /&gt;{{flag|Morocco}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|34.073890|-5.556940|format=dms|name=Archaeological Site of Volubilis}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MorArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (vi) 
||
{{convert|42|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 
|| The important Roman outpost of Volubilis was founded in the 3rd century BCE to become the capital of [[Mauretania]]. It contained many buildings, the remains of which have survived extensively to this day.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/836 |title=Archaeological Site of Volubilis |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Meroë|Archaeological Sites of the Island of Meroe]]
| [[File:Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG|150px|center|alt=An aerial view of a dozen pyramids in relatively bad shape in the foreground, and a deserted view in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.933333|33.716667|format=dms|name=Archaeological Sites of the Island of Meroe}}&lt;/small&gt;
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SudArc&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (iv), (v)
||  {{convert|2357|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 
|| The site was the centre of the [[Kingdom of Kush]], a major force active from the 8th century BCE to the 4th century CE. It is home to pyramids, temples, and domestic buildings, among other vestiges.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1336 |title=Archaeological Sites of the Island of Meroe |publisher=[[UNESCO]] |access-date=17 August 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asante Traditional Buildings]]
| align=&quot;center&quot; | || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Kumasi]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|6.401111|-1.625833|format=dms|name=Asante Traditional Buildings}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaAsa&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v) 
|| {{Sort|0|—}} 
|| 1980 
|| The site, north-east of [[Kumasi]], hosts the final intact remains of the [[Ashanti Empire]], which peaked in the 18th century. The dwellings, which are made of earth, wood, and straw, are susceptible to the damages caused by the &quot;onslaught of time and weather&quot;.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/35 |title=Asante Traditional Buildings |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Asmara|Asmara: A Modernist African City]]{{efn|Asmara: A Modernist African City was originally inscribed as ''Asmara: A Modernist City in Africa''. The World Heritage Committee adopted the changed name in 2018.}}
|| align=&quot;center&quot;  [[File:Asmara2.jpg|150px|center|alt=City of Asmara]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eri&lt;/span&gt;[[Maekel]],&lt;br /&gt;{{flag|Eritrea}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|15.335277777777778|38.935833333333335|format=dms|name=Asmara}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EriAsm&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii)(iv) 
||
{{convert|481|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2017 
|| Located at over 2000 metres above sea level, the capital of Eritrea developed from the 1890s onwards as a military outpost for the Italian colonial power. After 1935, Asmara underwent a large scale programme of construction applying the Italian rationalist idiom of the time to governmental edifices, residential and commercial buildings, churches, mosques, synagogues, cinemas, hotels, etc.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1550 |title=Asmara: a Modernist African City |publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Makhonjwa Mountains|Barberton Makhonjwa Mountains]]
| [[File:2013-02-25 13-30-08 South Africa - Barberton Barberton 7h.JPG|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Mpumalanga]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-25.973889|31.013889|format=dms|name=Barberton Makhonjwa}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouBar&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(viii) 
|| {{convert|113137|ha|abbr=values|sortable=on}}
|| 2018 
|| The mountains contain the world's oldest geological structures and are known to have preserved volcanic and sedimentary rocks estimated to be between 3.6 and 3.25&amp;nbsp;billion years old.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1575 |title=Barberton Makhonjwa Mountains |publisher=[[UNESCO]] |access-date=1 August 2018}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Banc d'Arguin National Park]]
| [[File:PNBA 43.JPG|150px|center|alt=A front view of four small ships, without their sails, overlooking the Atlantic Ocean in the background. Three narrow shoals fill the foreground.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mauritania&lt;/span&gt;Azefal&lt;br /&gt;and [[Nouadhibou]],&lt;br /&gt;{{flag|Mauritania}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|20.234720|-16.108890|format=dms|name=Banc d'Arguin National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MauBan&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1200000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1989 
|| The park consists of [[sand dune]]s, coastal swamps, small islands, and shallow bodies of water, all bordering the coast of the Atlantic Ocean. Birds are often found to migrate in the area, accompanied by various species of sea turtles and dolphins, whose presence fishermen often use to attract fish.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/506 |title=Banc d'Arguin National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bassari Country]]: [[Bassari]], [[Fula people|Fula]] and [[Bedik]] Cultural Landscapes
| [[File:BedikVillage.jpg|150px|center|alt=A Bedik village with a traditional house and two women working.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.593333|-12.845833|format=dms|name=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenBas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (v), (vi) 
|| {{convert|50309|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2012 
|| This area stands out for its cultural diversity and the preservation of traditional lifestyles, deeply intertwined with the natural environment. The communities maintain unique cultural identities, practices, and structures, reflecting their adaptation to the landscape. Their traditional practices, including agriculture, architecture, and religious ceremonies.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1407 |title=Bassari Country: Bassari, Fula and Bedik Cultural Landscapes |publisher=[[UNESCO]] |access-date=4 August 2013}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Bwindi Impenetrable National Park]]
| [[File:Bwindi.JPG|150px|center|alt=A view inside of a dense forest with a gorilla roaming a few metres away on its hind legs.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Uganda&lt;/span&gt;[[Kabale District]],&lt;br /&gt;[[Kisoro District]],&lt;br /&gt;and [[Rukungiri District]],&lt;br /&gt;{{flag|Uganda}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-1.080556|29.661389|format=dms|name=Bwindi Impenetrable National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;UgandaBwi&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||  {{convert|32092|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1994 
|| Located on the border of plains and mountain forests, the park in south-western Uganda is home to over 160 species of trees, over a hundred species of [[fern]]s, and various species of birds and butterflies. Many endangered species are within its boundaries as well, including the [[mountain gorilla]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/682 |title=Bwindi Impenetrable National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cape Floristic Region|Cape Floral Region Protected Areas]]
| [[File:Fynbos.jpg|150px|center|alt=A view of a forest in the foreground, with a mountain range in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sou&lt;/span&gt;[[Eastern Cape]]&lt;br /&gt;and [[Western Cape]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-34.361111|18.475000|format=dms|name=Cape Floral Region Protected Areas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SouCap&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1094742|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2004 {{efn|Extended in 2015 but retained the same name.}} 
|| The site consists of eight protected areas that are among the richest in plant life worldwide, containing nearly 20% of Africa's total flora. Its scientific value is demonstrated by the presence of fire and radiation adaptivity in plants and seed dispersal by insects.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1007 |title=Cape Floral Region Protected Areas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|}

===ماڳ 4===
{| class=&quot;wikitable sortable plainrowheaders&quot;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:15%;&quot; | ماڳ
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:150px;&quot; | تصوير 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:12.5%;&quot; | جاء 
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | معيار
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | ايراضي
&lt;small&gt;&lt;sup&gt;هيڪٽر (ايڪڙ ۾)&lt;/sup&gt;&lt;/small&gt;
! scope=&quot;col&quot; style=&quot;width:5%;&quot; | سال
! scope=&quot;col&quot; class=&quot;unsortable&quot;| &lt;small&gt;وضاحت&lt;/small&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Chongoni Rock-Art Area]]
| [[File:Chongoni rock art.jpg|150px|center|alt=A picture of various red markings on a stone wall.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Malawi&lt;/span&gt;[[Dedza District]],&lt;br /&gt;{{flag|Malawi}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-14.293333|34.279167|format=dms|name=Chongoni Rock-Art Area}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MalawiCho&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vi) 
||  {{convert|12640|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2006
 || The 127-site area contains the richest concentration of [[rock art]] in Central Africa, ranging from [[Stone Age]] paintings to contemporary work from farmers. The symbols depicted in the rock art are strongly centred around women and retain a cultural significance for the [[Chewa people|Chewa]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/476 |title=Chongoni Rock-Art Area |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cidade Velha]], Historic Centre of Ribeira Grande
| align=center | [[File:1996.12.00.cv.st.CidadeVelhaPelourinho.jpg|150px|center|alt=A picture of a small monument in front of a large, crooked tree, with a row of small houses in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cape&lt;/span&gt;[[Ribeira Grande, Cape Verde|Ribeira Grande]],&lt;br /&gt;{{flag|Cape Verde}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.915139|-23.605194|format=dms|name=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CapeCid&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii), (vi)
 || {{convert|209|ha|abbr=values|sortable=on}} 
||  2009
 || The town, in the south of the island of Santiago, was the first European colonial outpost in the tropics, with remains dating back to the 16th century. Two churches, a royal fortress, and Pillary Square help comprise the tropical town's original street layout.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1310 |title=Cidade Velha, Historic Centre of Ribeira Grande |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cliff of Bandiagara]] (Land of the Dogons)
| [[File:Bandiagara Escarpment Mali.jpg|150px|center|alt=A view of a small, grassy field in front of a row of trees. A large ledge made of rock fills the background while a small waterfall emerges from the centre-left of its top.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Mali&lt;/span&gt;[[Bandiagara Cercle]],&lt;br /&gt;{{flag|Mali}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|14.333330|-3.416670|format=dms|name=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons)}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;MaliCli&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(v), (vii) 
|| {{convert|327390|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1989 
|| The sandy plateau and cliffs of Bandiagara outline the site, featuring houses, granaries, altars, sanctuaries, and Togu-Na meeting-places. Age-old social traditions such as masks, feasts, rituals, and ancestral worship also add to its cultural significance.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/516 |title=Cliff of Bandiagara (Land of the Dogons) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Comoé National Park]]
| align=&quot;center&quot; | [[File:Comoe bushbuck.jpg|150px|center|alt=A bushbuck stands in a calm river browsing on the thick vegetation along the shore.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Cote&lt;/span&gt;[[Zanzan District|Zanzan]],&lt;br /&gt;{{flag|Côte d'Ivoire}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|9|-4|format=dms|name=Comoé National Park}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CotCom&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x) 
||  {{convert|1150000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1983 
|| Among the largest protected sites of West Africa, the park features the Comoé River and the unique flora which accompanies it.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/227 |title=Comoé National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was placed on UNESCO's List of World Heritage in Danger in 2003, due to unrest in Côte d'Ivoire, and various other factors such as [[poaching]], wildfires, lack of proper management of the site, and [[overgrazing]].&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/693 |title=Decision – 27 COM 8B.1 – New Incriptions on the List of World Heritage in Danger|publisher=[[UNESCO]] |access-date=30 August 2010}}&lt;/ref&gt; It was later removed from the list in 2017 following successful efforts to fight poaching, leading to increases in populations of fauna such as elephants and chimpanzees.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://whc.unesco.org/en/news/1682/ |title=The World Heritage site of Comoé National Park in Côte d'Ivoire no longer in danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=31 October 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dja Faunal Reserve]]
| [[File:Dja River and pirogue.JPG|150px|center|alt=A long but narrow boat floats on a wide river, with a dense forest bordering the side.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Came&lt;/span&gt;[[Dja-et-Lobo]]&lt;br /&gt;and [[Haut-Nyong]],&lt;br /&gt;{{flag|Cameroon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|3|13|format=dms|name=Dja Faunal Reserve}}&lt;/small&gt;
 || Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;CameDja&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ix), (x)
 || {{convert|526000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1987 || Among Africa's largest and best-protected rain forests, the Cameroonian reserve is almost completely surrounded by the [[Dja River]] and contains 107 mammal species, of which five are threatened.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/407 |title=Dja Faunal Reserve |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djémila]]
| [[File:Djemila18.jpg|alt=|150px]]|| align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Alg&lt;/span&gt;[[Sétif]],&lt;br /&gt;{{flag|Algeria}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.320560|5.736670|format=dms|name=Djémila}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;AlgDje&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv) 
|| {{convert|30|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1982 || The ruins of a Roman town in a mountainous location, including a [[forum (Roman)|forum]], [[Roman temple|temples]], [[basilica]]s, [[triumphal arch]]es, and houses, each adapted to a location {{convert|900|m|abbr=on}} above sea level.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/191 |title=Djémila |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Djoudj National Bird Sanctuary]]
| [[File:Djoudj ile pelican.jpg|150px|center|alt=A very small grassy island cramped with white, long-beaked pelicans.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sen&lt;/span&gt;[[Saint-Louis Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Senegal}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|16.500000|-16.166670|format=dms|name=Djoudj National Bird Sanctuary}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;SenDjo&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vii), (x) 
|| {{convert|16000|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 1981 || The [[Senegal River]] delta wetland area consists of streams, lakes, ponds, and backwaters. It is the home to 1.5&amp;nbsp;million birds, including the [[great white pelican]], the [[purple heron]], the [[African spoonbill]], the [[great egret]], and [[cormorant]]s. The sanctuary also features crocodiles, [[African manatee]]s, and other typical [[Sahel]]ian species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/25 |title=Djoudj National Bird Sanctuary |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; The site was previously on the danger list from 1984 to 1988 due to potential impact from a dam&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |title=Decision – CONF 004 X.26-27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/3676 |title=Decision – CONF 001 XIV.C – Removal from the List of World Heritage in Danger: Djoudj National Park (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt; and again from 2000 to 2006 due to invasive species.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/2375 |title=Decision – CONF 204 VIII.22 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://whc.unesco.org/en/decisions/1059 |title=Decision – 30 COM 7A.11 – Djoudj National Bird Sanctuary (Senegal) (N 25) |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Dougga]] / Thugga
| [[File:Dougga theatre.jpg|150px|center|alt=A set of stone seats laid out in a semi-circle to the left overlook a restored stage made up of similar materials to the right. A view of grassy plains precede a wide, mountainous range.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunBe&lt;/span&gt;[[Béja Governorate]],&lt;br /&gt;{{flag|Tunisia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|36.423610|9.220280|format=dms|name=Dougga/Thugga}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;TunDou&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{convert|75|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1997 || The site features the ruins of Dougga, a former capital of a [[Libya]]n–[[Punic]] state, which flourished under [[Ancient Rome]] and the [[Byzantine Empire]], but declined in the [[Islamic Golden Age|Islamic period]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/794 |title=Dougga / Thugga |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Lopé National Park|Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda]]
| [[File:Lopé National Park river crop.jpg|150px|center|alt=A view of a wide river in the foreground, with a single dirt mountain surrounded by trees in the background.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gab&lt;/span&gt;[[Ogooué-Ivindo]]&lt;br /&gt;and [[Ogooué-Lolo]],&lt;br /&gt;{{flag|Gabon}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|0.5|11.5|format=dms|name=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda}}&lt;/small&gt; 
|| Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GabLop&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (iv),&lt;br /&gt;(ix), (x) 
|| {{convert|491291|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2007 || The park features well-preserved tropical rain forests and savanna, resulting in a diverse ecosystem consisting of endangered, large mammals.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1147 |title=Ecosystem and Relict Cultural Landscape of Lopé-Okanda |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Ennedi Plateau|Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape]]
| [[File:24 Kamele ziehen zur Wasserstelle im Ennedi-Gebirge im Tschad.jpg|150px]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Chad&lt;/span&gt;{{flag|Chad}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|17|02|30|N|21|51|46|E 
|| 
: Natural and Cultural
 &lt;/small&gt;  Mixed:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;ChaEnn&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(iii), (vii), (ix)
 || {{convert|2441200|ha|abbr=values|sortable=on}}
 || 2016 || &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1475 |title=Ennedi Massif: Natural and Cultural Landscape
publisher=[[UNESCO]] |access-date=6 August 2016}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fasil Ghebbi]], Gondar Region
| [[File:Fasilides Palace 02.jpg|150px|center|alt=A picture of a four-storey stone castle surrounded by a grassy lawn and four cylindrical towers.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Eth&lt;/span&gt;[[Amhara Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ethiopia}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|12.606920|37.466170|format=dms|name=Fasil Ghebbi, Gondar Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;EthFas&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iii)
 || {{Sort|0|—}}
 || 1979 || The fortress was the residence of the Ethiopian emperors during the 16th and 17th century. The city remains, which feature buildings with [[Hindu architecture|Hindu]] and [[Arab architecture|Arab]] influences, were later remodelled with [[Baroque architecture|Baroque]]-style architecture by [[Jesuit]] missionaries.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/19 |title=Fasil Ghebbi, Gondar Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Fort Jesus]], Mombasa
| [[File:Fort JesusMombasa.jpg|150px|center|alt=A fortified, but badly-faded yellow-coloured wall looks off into distant sea to the left.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Ken&lt;/span&gt;[[Mombasa]],&lt;br /&gt;{{flag|Kenya}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-4.062778|39.679444|format=dms|name=Fort Jesus, Mombasa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;KenLak&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(ii), (iv) 
|| {{convert|2.36|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2011 || Fort Jesus is a [[Portugal|Portuguese]] fort built from 1593 to 1596 on [[Mombasa Island]] to guard the old port of Mombasa, Kenya. The site's layout follows the [[Renaissance]] ideal that the human body is perfectly proportionate.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1295 |title=Fort Jesus, Mombasa |publisher=[[UNESCO]] |
access-date=11 July 2011}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions]]
| [[File:Cape coast castle II.JPG|150px|center|alt=A picture taken in foggy weather depicting a white, contemporary building several storeys high.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Gha&lt;/span&gt;[[Central Region, Ghana|Central Region]],&lt;br /&gt;[[Greater Accra]],&lt;br /&gt;[[Volta Region]],&lt;br /&gt;and [[Western Region, Ghana|Western Region]],&lt;br /&gt;{{flag|Ghana}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|5.247398|-0.785167|format=dms|name=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions}}&lt;/small&gt;&lt;!-- The coordinates given on the UNESCO page for this site lie at sea, clearly misleading. The coordinates used here lie approximately at the halfway point along the coastal segment between the extreme towns of Keta and Beyin as stated on the UNESCO page. --&gt; 
|| Cultural:&lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;GhaFor&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;(vi)
 || {{Sort|0|—}} ||1979 || The site features the remains of fortified trading posts, built along the Ghanaian coast between 1482 and 1786.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/34 |title=Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Cradle of Humankind|Fossil Hominid Sites of South Africa]]
| [[File:WonderCaves Stalagmites.JPG|150px|center|alt=A picture of dozens of pointed limestone formations hanging from a ceiling inside a cave.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;South&lt;/span&gt;[[Gauteng]],&lt;br /&gt;[[Limpopo]],&lt;br /&gt;and [[North West (South African province)|North West]],&lt;br /&gt;{{flag|South Africa}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-24.158610|29.176940|format=dms|name=Fossil Hominid Sites of South Africa}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br /&gt;(iii), (vi)
|| {{Sort|0|—}} 
||1999{{efn|Extended in 2005 to include Makapan Valley and Taung Skull Fossil Site. The name of the site was later changed accordingly from ''Fossil Hominid Sites of Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai, and Environs'' at the time of inscription to the present name in 2013.}}
|| The various fossil sites contain traces of human occupation and evolution dating 3.3&amp;nbsp;million years.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/915 |title=Fossil Hominid Sites of South Africa |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 November 2021}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[French Austral Lands and Seas]]
| align=center | [[File:Kerguelen.jpg|150px|center|alt=]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;France&lt;/span&gt;[[Crozet Islands]],&lt;br /&gt;[[Kerguelen Islands]],&lt;br /&gt;[[Île Saint-Paul]],&lt;br /&gt;[[Île Amsterdam]]&lt;br /&gt;{{flag|France}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|-49.3803611|69.3528056|format=dms|name=French Austral Lands and Seas}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix), (x) 
||{{convert|67296900|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2019 
|| &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1603/ |title=French Austral Lands and Seas |publisher=[[UNESCO]] |access-date=9 July 2019}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Garajonay National Park]]
| [[File:Gomera.jpg|150px|center|alt=A foggy picture of a rain forest riddled with weeds and various plant life.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Spa&lt;/span&gt;[[La Gomera]],&lt;br /&gt;{{flag|Spain}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|28.126250|-17.237222|format=dms|name=Garajonay National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (ix) 
||{{convert|3984|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1986 
|| Most of the park, in the middle of the island of La Gomera of the [[Canary Islands]], is covered with a lush [[laurel forest]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/380 |title=Garajonay National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt;
|- style=&quot;background:#FFE6BD&quot;
! scope=&quot;row&quot; | [[Garamba National Park]]&lt;sup&gt;{{†|alt=In danger}}&lt;/sup&gt;
| [[File:Garamba National Park overhead.jpg|150px|center|alt=An overhead and cloudy view of a wide, swampy river with grassy plains on both sides.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Dem&lt;/span&gt;[[Orientale (province)|Orientale]],&lt;br /&gt;{{flag|Democratic Republic of the Congo}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|4|29.25|format=dms|name=Garamba National Park}}&lt;/small&gt; 
|| Natural:
&lt;br /&gt;(vii), (x) 
||
{{convert|500000|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 1980 
|| The park has vast savannas, grasslands, and woodlands, featuring elephants, giraffes, hippopotamuses, and the [[white rhinoceros]].&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/136 |title=Garamba National Park |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/ref&gt; Garamba was deemed to be endangered following the diminution of the white rhinoceros population in the area,&lt;ref name=&quot;Garambaexp&quot;&gt;{{Cite web |title=Decision – 08COM X.26–27 – Inscriptions on the List of World Heritage in Danger |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1229 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; but it was removed from the list in 1991.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Decision – 16COM X.E – Removed from the World Heritage List in Danger: Garamba National Park (Zaire) |url=https://whc.unesco.org/en/decisions/1249 |publisher=[[UNESCO]] |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; However, it later regained the status in 1996, when three rangers were killed and the population of white rhinoceros fell once again.&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Eighth Ordinary Session |url=https://whc.unesco.org/archive/1984/sc-84-conf004-9e.pdf  |date=29 October – 2 November 1994 |publisher=[[UNESCO]] |location=Buenos Aires |access-date=10 September 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite report |title=Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Twentieth Session |url=https://whc.unesco.org/archive/repcom96.htm#garamba |section=VII.37 Garamba National Park (Zaire) |date=2–7 December 1996 |access-date=10 September 2011 |publisher=[[UNESCO]] |location=Merida, Mexico}}&lt;/ref&gt;
|-
! scope=&quot;row&quot; | [[Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region]]
| [[File:Gebel Barkal.jpg|150px|center|alt=A large, square-shaped mound made up of dirt and rock in the middle of a deserted area.]] || align=&quot;center&quot; | &lt;span style=&quot;display:none;&quot;&gt;Sud&lt;/span&gt;[[Meroë]],&lt;br /&gt;{{flag|Sudan}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{coord|18.533333|31.816667|format=dms|name=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region}}&lt;/small&gt; 
|| Cultural:
&lt;br/&gt;(i),(ii),&lt;br/&gt;(iii),(iv),(vi) 
||
{{convert|183|ha|abbr=values|sortable=on}} 
|| 2003 
|| The five sites in the [[Nile Valley]] feature temples that are testimonial to the [[Napata]]n and [[Meroë|Meroitic]] cultures.&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://whc.unesco.org/en/list/1073 |title=Gebel Barkal and the Sites of the Napatan Region |publisher=[[UNESCO]] |access-date=28 May 2010}}&lt;/
ref&gt;
|}

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:آفريڪا]]
[[زمرو:تاريخي ماڳ]]</text>
      <sha1>89xvb3npa02hoz27bn6js9bm1rg36ov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2024</title>
    <ns>4</ns>
    <id>80134</id>
    <revision>
      <id>294638</id>
      <parentid>293356</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:30:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JogiAsad</username>
        <id>4693</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>JogiAsad صفحي [[وڪيپيڊيا:Wikipedia Asian Month/2024]] کي [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2024]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>293356</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15221" sha1="qonrp11nc2g7gec97d7a4d5mq17jq48" xml:space="preserve">{{Wikipedia Asian Month}}
__NOTOC__
{{WAM
|header = &lt;div style=&quot;margin-right:1em; float:left;&quot;&gt;[[File:Asian Month logo sd.png|300px|center|link=]]&lt;/div&gt;
|subheader = '''[[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو|وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو]]''' هڪ آنلائن ايڊٽ ٿان يعني ترميمي چٽاڀيٽي جي ڊوڙ آهي جنهن جو مقصد ايشيا جي وڪيپيڊيا برادرين جي وچ ۾ وڇوٽيءَ کي گھٽائڻ ۽ انهن کي هڪٻئي جي ويجهو آڻڻ آهي.
 
'''اهڙو [[وڪيپيڊيا]] [[وڪيپيڊيا برادري|ڀاڱيدار]] جيڪو سمورين وڪيپيڊيائن منجهان سڀ کان وڌيڪ [[وڪيپيڊيا:مضمون ڇا آهي؟|مضمون]] سرجيندو (تخليق ڪندو يا ڪندي) تنهن کي ”وڪيپيڊيا ايشيائي سَفير“ جي ايوارڊ يا سرٽيفڪيٽ سان نوازيو ويندو.'''

وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو وڪيپيڊيا جي ھڪ سالياڻي ڇٽاڀيٽي (مقابلو) آهي جنهن ۾ مخصوص ٻولين جي وڪيپيڊيا ۾ ايشيائي مواد کي فروغ ڏيڻ تي ڌيان ڏنو ويندو آھي. هر حصو وٺندڙ برادري (ڪميونٽي) پنھنجي وڪيپيڊيا تي هر نومبر ۾ هڪ مهيني لاءِ آن لائن توڙي آف لائن ترميمي ڊوڙ (ايڊٽ ٿان) ڪندي آھي تہ جيئن پنھنجي ملڪ کان الڳ ٻئي ڪنھن ايشيائي ملڪ جي موضوع بابت نوَن مضمونن جي رچنا (تخليق) ڪري سگھي يا اڳ کان موجود مضمونن کي سنواري بھتر بڻائي. ان ترميمي ڊوڙ ۾ ڀاڱيدار (حصو وٺندڙ) واپرائيندڙ رُڳو ايشيائي برادرين تائين محدود ناھين. 

هن مقابلي جو پهريون ورجاءُ 2015 ۾ شروع ڪيو ويو ۽ هر سال مضمونن جو تعداد وڌيو آهي ۽ شرڪت ڪندڙن جي انيڪتا ۽ تعداد پڻ وڌيا آھن. گذريل پنجن سالن ۾، 2,900 کان وڌيڪ وڪيپيڊيا ايڊٽرن طرفان 60 کان وڌيڪ مخصوص وڪيپيڊيائن ۾ 37,500 کان مٿي اعليٰ معيار وارا مضمون شامل ڪيا ويا آهن.

وڪيپيڊيا ايشيائي برادري (ڪميونٽي) جي دوستي ۽ ثقافتي مٽاسٽا جي ھڪ ڀاڱي طور، شرڪت ڪندڙ جيڪي گهٽ ۾ گهٽ چار مضمون (آرٽيڪل) ٺاھي وٺندا آهن سي هڪ ٻئي شرڪت ڪندڙ ڪميونٽي کان خاص وڪيپيڊيا پوسٽ ڪارڊ ماڻيندا آھن.

اچرج ٿيڻ لاءِ تيار ٿي وڃو! توهانکي ڪڏهن بہ پَروڙ ناهي تہ ڪھڙي وڪي برادري (Wiki ڪميونٽي) توهان کي پوسٽ ڪارڊ موڪلڻ واري آھي! [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊين يوزر|وڪيپيڊئن]] ([[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊين يوزر|وڪيپيڊيا واپرائيندڙ]]) جيڪي هر وڪيپيڊيا تي سڀ کان وڌيڪ مضمون آڻيندا آهن انهن کي &quot;وڪيپيڊيا ايشيائي سفير&quot; طور عزت (ايوارڊ/اعزاز) ڏنو ويندو آھي.
[[File:Asia (orthographic projection).svg|center|200px]]
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|ھينئر ئي شامل ٿيو!|url={{fullurl:{{FULLPAGENAME}}/ڀاڱيدار}} |class=mw-ui-progressive}}
{{Clickable button 2|پنھنجي ڀاڱيداريون ھتي داخل ڪريو|url=https://outreachdashboard.wmflabs.org/courses/Sindhi_Wikipedia/Wikipedia_Asian_Month_2024/article_finder|class=mw-ui-progressive}}
&lt;/div&gt;
 
|body =
 
== اصول ==
''' مختصر لفظن ۾:''' [[ايشيا ۾ خودمختيار رياستن ۽ تابع علائقن جي فھرست|ايشيائي]] موضوعن  تي اهڙا نوان مضمون جيڪي گهٽ ۾ گهٽ 3000 بائيٽس ۽ 300 لفظن تي ٻَڌل هُجن ۽ [[1 نومبر|نومبر 1]] 2024 کان [[30 نومبر|نومبر 30]] 2024 رات 12 وڳي تائين لکيا ويا هُجن.
 
'''ڄاڻايل قائدن جي تفصيل''':
 
* توهان پاران مضمون نئون/تازو جڙيل/لکيل هُجن (اڻپورو (ڪچو مضمون) کي وڌائڻ، سنوارڻ شامل ناهي) يعني جيڪي 1 نومبر 2024 0:00 بجي کان 30 نومبر 2024 23:59 ([[برابر عالمي وقت+05:00|يوٽي سي]]) جي وچ ۾ لکيا ويا هجن. 
* مضمون گهٽ ۾ گهٽ 3،000 بائيٽ ۽ لڳ ڀڳ پورا 300 لفظن تي ٻَڌل هُجن. &lt;small&gt;(انفو باڪس، ٽيمپليٽس وغيرہ مقدار ۾ نه ڳڻيا ويندا)&lt;/small&gt;
* مضمون (آرٽيڪل) [[وڪيپيڊيا:معروفيت|وڪيپيڊيا معروفيت واري اهليت جي معيار]] تي پورا لهندا هجن.  
* مضمون قابل ذڪر [[ايشيا ۾ خودمختيار رياستن ۽ تابع علائقن جي فھرست|ايشيائي ملڪن]] جي موضوعن تي هُجن ۽ وڪيپيڊيا جي معيار مطابق هجن.
* مضمون جي مواد يا متن  ۾ مناسب  [[وڪيپيڊيا:حوالا ڏيڻ|معتبر حوالا (ريفرنسز)]] سميت هُجن ۽ مشڪوڪ تڪراري مواد کان هٽي ڪري لکيا ويا هجن ۽ قابل تصديق ڄاڻ يعني معلومات پٽاندڙ لکيل هُجن. مضمون ۾ مشڪوڪ يا تڪراري مواد جي توثيق لاڳاپيل مضمون جي درج حوالا تان هجڻ گهرجي. &lt;small&gt;'''[[مدد:سيکڙاٽن لاءِ حوالا داخل ڪرڻ سکيا|حوالا ڪيئن داخل ڪرڻ لاءِ ڏسو]]'''&lt;/small&gt;
* مضمون مڪمل طور تي مشيني ترجمو ٿيل نه هجن، مشيني ترجمو ٿيل مضمون قابل قبول نه هوندا ۽ مناسب ڍنگ ۾ لکيل هجن. جيڪي مضمون مشيني ترجمو وسلي ٺاهيو ته انهن کي مناسبت ڪاپي ايڊٽ ڪريو.  
* مضمون ۾ ڪي به وڏا مسئلا (جهڙوڪ ڪاپي رائٽ جي ڀڃڪڙي،ٽيگ يا اهليت جا سوال وغيره) نہ ٿيل هجي.
** ايڊيٽرز جيڪي ڪاپي رائٽ جي ڀڃڪڙي (خلاف ورزين) جا انيڪ واقعا پيش ڪندا، انهن کي سفير جو خطاب کَٽَڻ کان نااهل قرار ڏيئي سگهجي ٿو.
* مضمون فهرست جي شڪل ۾ نه هجن.
** نيارپ:اهڙيون فهرستون قابل قبول آهن جيڪي سهولت جي نيت سان بڻايون ويون هجن &lt;small&gt;(هي اختيار رُڳو انهن وڪيپيڊيا تي لاڳو ٿئي ٿو جيڪي [[وڪيپيڊيا:چونڊ_فهرستون|چونڊ فهرستن]] لاءِ هونديون آهن).&lt;/small&gt;
* آرگنائيزر (ناظم) پاران لکيل مضمونن کي ٻين آرگنائيزرز (مقامي توڙي عالمي) پاران چڪاسيا ويندا.
* هر ٻوليءَ جي وڪيپيڊيا وٽان جج (جيوري ميمبر) اهو اندازو لڳائيندا ته ڇا سندن ٻوليءَ جي وڪيپيڊيا واري رٿا (مقابلي) لاءِ ڪهڙو مضمون قبول آهي يا ناهي.
* مضمون معلوماتي هُجن.
* مضمون رُڳو [[ايشيا ۾ خودمختيار رياستون ۽ تابع علائقن جي فهرست|ايشيائي مُلڪن ۽ علائقن]] جي لاڳاپيل موضوعن بابت لکيل هُجن (مضمون لکندڙ واپرائيندڙ ڀاڱيدار پنهنجي مُلڪ سان لاڳاپيل موضوعن تي مضمون نه ٿا لکي سگهن، مثال پاڪستاني واپرائيندڙ پاڪستان بابت مضمون نٿا لکي سگهن ان جي اجازت ناهي، پر پاڪستان کانسواءِ ٻئي ڪنهن به ايشيائي ملڪ يا علائقي بابت مضمون لکي سگهجن ٿا)
* جڏهن توهان 4 مضمون (آرٽيڪل) ٺاهيندا جيڪي مٿين قاعدن تي پورا لهندا، ته پوءِ توهان کي ايشيائي برادرين مان ڪنهن هڪ برادري پاران وام پوسٽ ڪارڊ ملندو، جيڪو توهان کي ٽپال يا اي ميل وسيلي ڊجيٽل سرٽيفڪيٽ موڪليو ويندو.
* وڪيپيڊيا ايشيائي سفيرن کي لاڳاپيل ايشيائي برادرين پاران هڪ دستخط ٿيل سند (سرٽيفڪيٽ) ۽ هڪ اضافي پوسٽ ڪارڊ ملندو. وڌيڪ ڄاڻ لاءِ '''[[m:Wikipedia Asian Month/QA|اڪثر پڇيا ويندڙ سوال ۽ جواب]]''' ڏسو.

ڌيان ۾ رکو:
* پڇاڙيءَ ۾، مقامي جيوري رڪن اها پڪ ڪندو ته مضمون قبول آهي يا نه.
* جڏهن توهان اهليت کي پورو ڪندڙ 4 مضمون لکيا هوندا، ته توهان کي ايشيائي برادري پاران وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو پوسٽ ڪارڊ ملندو.
* وڪيپيڊيا ايشيائي سفير کي ايشيائي ايفليئيٽ پاران سائن ٿيل سرٽيفڪيٽ، ۽ هڪ واڌارو پوسٽ ڪارڊ ملندو.  ڏسو [[m:Wikipedia Asian Month/QA|س&amp;ج]] وڌيڪ ڄاڻ لاءِ.

== انتظاميا ==
* وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو بابت آرگنائزرز ڏانهن انگريزي ۾ وڌيڪ تفصيلن لاءِ '''[[m:Wikipedia Asian Month 2024/Organiser Guidelines|آرگنائزرز لاءِ هدايتون]]''' ڏسو.

* [[واپرائيندڙ:JogiAsad|جوڳي اسد راڄپر]]
* [[‏واپرائيندڙ:مومن_خان_ڏاهري|مومن خان ڏاهري]]
== درجيڪاري ==
  
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
&lt;!-- Please edit the &quot;URL&quot; accordingly, especially the &quot;section&quot; number; thanks --&gt;
{{Clickable button 2|هينئر شامل ٿيو|url={{fullurl:{{FULLPAGENAME}}/ڀاڱيدار}} |class=mw-ui-progressive}}
&lt;/div&gt;
{{Hidden|ڀاڱيدارن جي فهرست|
{{/ڀاڱيدار}}
}}


== پنهنجي مضمونن جي داخلا ڪيئن ڪريو==
جيڪڏهن توهان پهرين نومبر 2024 کان 30 نومبر 2024 جي وچ ۾ ڪوبه مضمون سنڌي وڪيپيڊيا تي لکي ڇاپيو آهي، جيڪو [[ايشيا|ايشيا کنڊ]] سان لاڳاپيل ڪنهن به موضوع تي لکيل آهي، ان جو مقدار (وزن) 3000 بائيٽ آهي ۽ 300 لفظ آهي ۽ ان ۾ حوالا ۽ ڄاڻخانو (انفوباڪس) کانسواءِ 300 لفظ (گهٽ ۾ گهٽ حد) ته توهان {{Clickable button 2|هتي ٺِڙڪ يا ڪلڪ|url=Fountain}} ڪريو ۽ سبمٽ (جمع) submit تي ٺِڙڪ يا ڪلڪ ڪري پنهنجو مضمون (جنهن واپرائيندڙ مضمون شروع ڪيو، صرف اهو ئي داخلا ڪري سگهي ٿو ٻئي ڪنهن جو مضمون توهان جي نالي سان، يا توهان جو مضمون ڪنهن ٻئي واپرائيندڙ جي نالي سان هتي درج نه ٿي سگهندو) جو نالو لکو ۽ اڳيون يا نيڪسٽ تي ڪلڪ ڪريو، جيڪڏهن توهان جو مضمون ڄاڻايل شرطن ۽ اصولن تي پورو لهندو، تڏهن ئي نيڪسٽ تي ڪلڪ ڪري سگهندا. اهڙي ريت توهان جي مضمون جي داخلا ٿي ويندي.


&lt;!--== سمجهاڻي== 
--&gt;

== مضمونن جي داخلا ڪريو==
ڇا توهان ايشيائي مهيني لاءِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀاڱيدار طور شامل ٿيا آهيو؟ مضمونن جي بحث صفحن ۾ &lt;nowiki&gt;{{WAM talk 2024}}&lt;/nowiki&gt; شامل ڪريو، ۽ پنھنجون ڀاڱيداريون يا مضمون فائونٽين ٽول ذريعي جمع ڪرايو.

&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
{{Clickable button 2|Submit contributions|url=https://Fountain}}
&lt;/div&gt;
 
جيڪڏهن توهان کي فائونٽين ڏانهن مضمون جمع ڪرائڻ ۾ مسئلو ٿي رهيو آهي، ته مهرباني ڪري پنهنجي مسئلي جي [[وڪيپيڊيا بحث:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2024|تقريب جي ڳالهين واري صفحي تي]]  رپورٽ ڪريو ۽ پوءِ ٻيهر ڪوشش ڪريو. جيڪڏهن توهان کي اڃا تائين مسئلا ٿي رهيا هجن، ته توهان پنهنجي ڀاڱيدارين جي رپورٽ  يا مضمونن کي جمع ڪرائڻ لاءِ [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا_ايشيائي_مهينو/سبمٽ|هتي]] ڪري سگهو ٿا.

&lt;!--
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;
مهرباني ڪري جيڪي مضمون باضابطا طور تي منظور ٿيل آهن صرف انهن جي ئي داخلا ڪريو
وام 2024ء ۾ گُهربل  شرطن تي پورو لهندڙ مضمون&lt;/div&gt;
{{Hidden|مضمونن جي فهرست بلحاظ واپرائيندڙ|
{{/ڀاڱيداريون}}
}}
--&gt;

==گذريل ڇاپا(ايڊيشنز)==
* [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2015|پهريون مقابلو 2015]] 
* [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مھينو/ڀاڱيدار/2016ع|ٻيون مقابلو 2016]] 
* [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مھينو/2017|ٽيون مقابلو 2017]] 
* [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2018|چوٿون مقابلو 2018]] 
* [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مھينو/2019|پنجون مقابلو 2019]]
* [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا_ايشيائي_مهينو/2020|ڇهون مقابلو 2020]]
* [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا_ايشيائي_مهينو/2024|ڇهون مقابلو 2024]]

 
|footer =
 
== لاڀائتا ڳنڍڻا ==
{{flatlist|
* [[m:Wikipedia Asian Month|ميٽاوڪي رٿائي صفحو]]
* [[m:Wikipedia Asian Month 2022/Events|ميٽاوڪي تي هلندڙ ترميمي ڊوڙ]]
* [[m:Wikipedia Asian Month/QA|سوال ۽ جواب]]
* [[وڪيپيڊيا:درخواست ڪيل مضمون/سوانح نگاري/بلحاظ قوميت]]
* [[باب:ايشيا]]
}}


== پڻ ڏسو ==
[[File:Wikimedia-logo black.svg|40px|left|alt=|link=]]
{{flatlist|
* [[:m:Wikimedia User Group China|چيني وڪيميڊيا جي واپرائيندڙن جو گروھ]]
* [[:m:Wikimedia Philippines|وڪيميڊيا فلپائن]]
* [[:m:Wikimedia Taiwan|وڪيميڊيا تائيوان]]
* [[:m:Wikimedians in Kansai|ڪانسائي ۾ وڪيميڊيا جي واپرائيندڙن جو گروھ]]
* [[:m:Wikimedia Hong Kong|وڪيميڊيا ھانگ ڪانگ]]
* [[:m:Wikimedia Bangladesh|وڪيميڊيا بنگلاديش]]
* [[:m:Punjabi Wikimedians User Group|پنجابي وڪيميڊيا جي واپرائيندڙن جو گروھ]]
* [[:m:Wikimedians of Korea User Group|ڪوريائي وڪيميڊيا جي واپرائيندڙن جو گروھ]]
}}
{{clear}}
}}

[[زمرو:وڪيپيڊيا جون ترميمي-ڊوڙون]]
[[زمرو:وڪي منصوبو ايشيا]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو]]
[[زمرو:وڪيپيڊيا ايشيائي مھينو]]
[[زمرو:2022 ۾ سنڌي وڪيپيڊيا]]
[[زمرو:2024 ۾ سنڌي وڪيپيڊيا]]</text>
      <sha1>qonrp11nc2g7gec97d7a4d5mq17jq48</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>غير ڪرنگھيدار جانور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80273</id>
    <revision>
      <id>294674</id>
      <parentid>294618</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:23:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294674</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4836" sha1="f1emi20ynfrem8sq98gshg5r4ltqwzn" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement 
| name = Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = '''Left to right''': ''[[Chrysaora fuscescens]]'' ([[Cnidaria]]), ''[[Fromia indica]]'' ([[Echinodermata]]), [[Caribbean reef squid]] ([[Mollusca]]), ''[[Drosophila melanogaster]]'' ([[Arthropoda]]), ''[[Aplysina|Aplysina lacunosa]]'' ([[Porifera]]), ''[[Pseudobiceros hancockanus]]'' ([[Platyhelminthes]]), ''[[Hirudo medicinalis]]'' ([[Annelida]]), ''[[Polycarpa aurata]]'' ([[Tunicata]]), ''[[Milnesium tardigradum]]'' ([[Tardigrada]]).
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ورٽيبرل ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

'''Invertebrates''' is an [[umbrella term]] describing [[animal]]s that neither develop nor retain a [[vertebral column]] (commonly known as a ''spine'' or ''backbone''), which evolved from the [[notochord]]. It is a [[paraphyletic]] grouping including all animals excluding the [[chordata|chordate]] [[subphylum]] [[Vertebrata]], i.e. [[vertebrate]]s. Well-known [[Phylum|phyla]] of invertebrates include [[arthropod]]s, [[mollusk]]s, [[annelid]]s, [[echinoderm]]s, [[flatworm]]s, [[cnidarian]]s, and [[sponge]]s.

The majority of animal species are invertebrates; one estimate puts the figure at 97%.&lt;ref&gt;{{cite journal|first=Robert M.|last=May|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|jstor=1702670|pmid=17790039|doi=10.1126/science.241.4872.1441|bibcode=1988Sci...241.1441M|s2cid=34992724|access-date=17 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;  Many invertebrate [[taxon|taxa]] have a greater number and diversity of species than the entire subphylum of Vertebrata.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-5&quot;&gt;{{cite book |author1=Richards, O. W. |author2=Davies, R.G. |title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology |publisher=Springer |location=Berlin |year=1977 |isbn=978-0-412-61390-6 }}&lt;/ref&gt; Invertebrates vary widely in size, from 10&amp;nbsp;[[Micrometre|μm]] (0.0004&amp;nbsp;in)&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Canning |first1=Elizabeth U. |last2=Okamura |first2=Beth |chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa |date=2003-01-01 |title=Advances in Parasitology |volume=56 |pages=43–131 |publisher=Academic Press |language=en |doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X |pmid=14710996 |isbn=978-0-12-031756-1}}&lt;/ref&gt; [[Myxozoa]]ns to the 9–10 m (30–33&amp;nbsp;ft) [[colossal squid]].&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm |date=29 January 2019 }}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt;

Some so-called invertebrates, such as the [[Tunicata]] and [[Cephalochordata]], are actually sister chordate subphyla to Vertebrata, being more closely related to vertebrates than to other invertebrates. This makes the term &quot;invertebrates&quot; rather [[polyphyletic]], so the term has little meaning in [[taxonomy (biology)|taxonomy]].

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>f1emi20ynfrem8sq98gshg5r4ltqwzn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294690</id>
      <parentid>294674</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T08:30:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294690</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6598" sha1="8azoxv2xmx5vlc5ctzo20r5hohsqba3" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = '''Left to right''': ''[[Chrysaora fuscescens]]'' ([[Cnidaria]]), ''[[Fromia indica]]'' ([[Echinodermata]]), [[Caribbean reef squid]] ([[Mollusca]]), ''[[Drosophila melanogaster]]'' ([[Arthropoda]]), ''[[Aplysina|Aplysina lacunosa]]'' ([[Porifera]]), ''[[Pseudobiceros hancockanus]]'' ([[Platyhelminthes]]), ''[[Hirudo medicinalis]]'' ([[Annelida]]), ''[[Polycarpa aurata]]'' ([[Tunicata]]), ''[[Milnesium tardigradum]]'' ([[Tardigrada]]).
جيلي. تارو مڇي. اسپنج عام مکيون. جنڪ ڪلام جھنگو ڪڪروچ کاٻي کان ساڄي: ڪيريبين ريف اسڪوئڊ پلاٽيڊيڪورا
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ورٽيبرل ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

ھڪ امبرلا اصطلاح آھي جنھن ۾ جانورن کي بيان ڪيو ويندو آھي جيڪي نڪي ترقي ڪن ٿا ۽ نڪي برقرار رکندا آھن vertebral column (عام طور تي spine يا backbone طور سڃاتو وڃي ٿو)، جيڪو Notochord مان نڪرندو آھي. اهو هڪ پيرا فيليٽڪ گروهه آهي جنهن ۾ سڀ جانور شامل آهن سواءِ chordate subphylum Vertebrata، يعني vertebrates. invertebrates جي ڄاتل سڃاتل phyla ۾ آرٿروپاڊس، مولسڪس، اينيليڊس، ايچينوڊرمس، فليٽ ورم، ڪنيڊرين ۽ اسپنج شامل آهن. جانورن جي اڪثريت invertebrates آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر 97 سيڪڙو آهي. ڪيترن ئي invertebrate taxa ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي Vertebrata جي ذيلي فيلم کان وڌيڪ آهي. 10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ) Myxozoans کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ) وڏي اسڪواڊ تائين، Invertebrates وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. ڪجهه نام نهاد invertebrates، جهڙوڪ Tunicata ۽ Cephalochordata، اصل ۾ Sister chordate subphyla to Vertebrata آهن، جيڪي ٻين invertebrates جي ڀيٽ ۾ فقرن سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا. اهو اصطلاح &quot;invertebrates&quot; کي بنائي ٿو بلڪه polyphyletic، تنهن ڪري اصطلاح کي ٽيڪسونامي ۾ ٿورو مطلب آهي.

'''Invertebrates''' is an [[umbrella term]] describing [[animal]]s that neither develop nor retain a [[vertebral column]] (commonly known as a ''spine'' or ''backbone''), which evolved from the [[notochord]]. It is a [[paraphyletic]] grouping including all animals excluding the [[chordata|chordate]] [[subphylum]] [[Vertebrata]], i.e. [[vertebrate]]s. Well-known [[Phylum|phyla]] of invertebrates include [[arthropod]]s, [[mollusk]]s, [[annelid]]s, [[echinoderm]]s, [[flatworm]]s, [[cnidarian]]s, and [[sponge]]s.

The majority of animal species are invertebrates; one estimate puts the figure at 97%.&lt;ref&gt;{{cite journal|first=Robert M.|last=May|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|jstor=1702670|pmid=17790039|doi=10.1126/science.241.4872.1441|bibcode=1988Sci...241.1441M|s2cid=34992724|access-date=17 June 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;  Many invertebrate [[taxon|taxa]] have a greater number and diversity of species than the entire subphylum of Vertebrata.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-5&quot;&gt;{{cite book |author1=Richards, O. W. |author2=Davies, R.G. |title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology |publisher=Springer |location=Berlin |year=1977 |isbn=978-0-412-61390-6 }}&lt;/ref&gt; Invertebrates vary widely in size, from 10&amp;nbsp;[[Micrometre|μm]] (0.0004&amp;nbsp;in)&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Canning |first1=Elizabeth U. |last2=Okamura |first2=Beth |chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa |date=2003-01-01 |title=Advances in Parasitology |volume=56 |pages=43–131 |publisher=Academic Press |language=en |doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X |pmid=14710996 |isbn=978-0-12-031756-1}}&lt;/ref&gt; [[Myxozoa]]ns to the 9–10 m (30–33&amp;nbsp;ft) [[colossal squid]].&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm |date=29 January 2019 }}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt;

Some so-called invertebrates, such as the [[Tunicata]] and [[Cephalochordata]], are actually sister chordate subphyla to Vertebrata, being more closely related to vertebrates than to other invertebrates. This makes the term &quot;invertebrates&quot; rather [[polyphyletic]], so the term has little meaning in [[taxonomy (biology)|taxonomy]].

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>8azoxv2xmx5vlc5ctzo20r5hohsqba3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294692</id>
      <parentid>294690</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T09:39:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4868" sha1="te7tw4nyfpugnigj13vpdld5xwjmhvf" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = '''Left to right''': ''[[Chrysaora fuscescens]]'' ([[Cnidaria]]), ''[[Fromia indica]]'' ([[Echinodermata]]), [[Caribbean reef squid]] ([[Mollusca]]), ''[[Drosophila melanogaster]]'' ([[Arthropoda]]), ''[[Aplysina|Aplysina lacunosa]]'' ([[Porifera]]), ''[[Pseudobiceros hancockanus]]'' ([[Platyhelminthes]]), ''[[Hirudo medicinalis]]'' ([[Annelida]]), ''[[Polycarpa aurata]]'' ([[Tunicata]]), ''[[Milnesium tardigradum]]'' ([[Tardigrada]]).
جيلي. تارو مڇي. اسپنج عام مکيون. جنڪ ڪلام جھنگو ڪڪروچ کاٻي کان ساڄي: ڪيريبين ريف اسڪوئڊ پلاٽيڊيڪورا
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ريٺ جي ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، جيت، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

جانورن جي اڪثريت غير ڪرنگھيدار آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر %97 آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=May|first=Robert M.|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|jstor=1702670|pmid=17790039|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|access-date=17 June 2014|s2cid=34992724|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ڪيترن ئي غير ڪرنگھيدار ٽيڪسا ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا کان وڌيڪ آهي.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-52&quot;&gt;{{cite book|title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology|author1=Richards, O. W.|author2=Davies, R.G.|publisher=Springer|year=1977|isbn=978-0-412-61390-6|location=Berlin}}&lt;/ref&gt; اها ماپ ۾  10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ)، ميگزوآنز،&lt;ref&gt;{{cite book|title=Advances in Parasitology|last1=Canning|first1=Elizabeth U.|last2=Okamura|first2=Beth|date=2003-01-01|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-031756-1|volume=56|pages=43–131|language=en|chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa|doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X|pmid=14710996}}&lt;/ref&gt; کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ)، وڏي اسڪوئڊ،&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm|date=29 January 2019}}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt; تائين وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. 

ڪجهه غير ڪرنگھيدار فائلم؛ ٽونيڪاٽا ۽ سيڦالوڪورڊئٽا، اصل ۾ ڪرنگھيدار جانورن جي ذيلي فائلم ورٽيبرئٽا جا ڀينرن فائلم آهن، جيڪي ٻين غير ڪرنگھيدار جي ڀيٽ ۾ ڪرنگھيدار سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا ۽ اهو اصطلاح، غيرڪرنگھيدار کي پولي فائليٽڪ  بنائي ٿو، تنهن ڪري اصطلاح ٽيڪسانومي ۾ ٿورو مطلب رکي ٿي.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>te7tw4nyfpugnigj13vpdld5xwjmhvf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294693</id>
      <parentid>294692</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T09:40:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* خارجي لنڪس */</comment>
      <origin>294693</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5656" sha1="ldx02vihdbso1vyamcfyyu07qzdjntm" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = '''Left to right''': ''[[Chrysaora fuscescens]]'' ([[Cnidaria]]), ''[[Fromia indica]]'' ([[Echinodermata]]), [[Caribbean reef squid]] ([[Mollusca]]), ''[[Drosophila melanogaster]]'' ([[Arthropoda]]), ''[[Aplysina|Aplysina lacunosa]]'' ([[Porifera]]), ''[[Pseudobiceros hancockanus]]'' ([[Platyhelminthes]]), ''[[Hirudo medicinalis]]'' ([[Annelida]]), ''[[Polycarpa aurata]]'' ([[Tunicata]]), ''[[Milnesium tardigradum]]'' ([[Tardigrada]]).
جيلي. تارو مڇي. اسپنج عام مکيون. جنڪ ڪلام جھنگو ڪڪروچ کاٻي کان ساڄي: ڪيريبين ريف اسڪوئڊ پلاٽيڊيڪورا
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ريٺ جي ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، جيت، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

جانورن جي اڪثريت غير ڪرنگھيدار آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر %97 آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=May|first=Robert M.|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|jstor=1702670|pmid=17790039|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|access-date=17 June 2014|s2cid=34992724|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ڪيترن ئي غير ڪرنگھيدار ٽيڪسا ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا کان وڌيڪ آهي.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-52&quot;&gt;{{cite book|title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology|author1=Richards, O. W.|author2=Davies, R.G.|publisher=Springer|year=1977|isbn=978-0-412-61390-6|location=Berlin}}&lt;/ref&gt; اها ماپ ۾  10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ)، ميگزوآنز،&lt;ref&gt;{{cite book|title=Advances in Parasitology|last1=Canning|first1=Elizabeth U.|last2=Okamura|first2=Beth|date=2003-01-01|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-031756-1|volume=56|pages=43–131|language=en|chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa|doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X|pmid=14710996}}&lt;/ref&gt; کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ)، وڏي اسڪوئڊ،&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm|date=29 January 2019}}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt; تائين وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. 

ڪجهه غير ڪرنگھيدار فائلم؛ ٽونيڪاٽا ۽ سيڦالوڪورڊئٽا، اصل ۾ ڪرنگھيدار جانورن جي ذيلي فائلم ورٽيبرئٽا جا ڀينرن فائلم آهن، جيڪي ٻين غير ڪرنگھيدار جي ڀيٽ ۾ ڪرنگھيدار سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا ۽ اهو اصطلاح، غيرڪرنگھيدار کي پولي فائليٽڪ  بنائي ٿو، تنهن ڪري اصطلاح ٽيڪسانومي ۾ ٿورو مطلب رکي ٿي.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
* {{cite book |author1=A. R. Maggenti |author2=S. Gardner |url=http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ |title=Online Dictionary of Invertebrate Zoology |year=2005 |access-date=7 September 2005 |archive-date=26 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226124609/http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/%20 |url-status=live }}
* [https://web.archive.org/web/20160305154711/https://www.buglife.org.uk/News/Endangeredspeciessculpture.htm  Buglife (UK)]
* [https://web.archive.org/web/20080820143549/http://www.africaninvertebrates.org.za/ ''African Invertebrates'']

{{Authority control}}
{{Use dmy dates|date=April 2017}}

[[Category:Invertebrates| 01]]
[[Category:Zoology]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
[[Category:Obsolete animal taxa]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>ldx02vihdbso1vyamcfyyu07qzdjntm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294694</id>
      <parentid>294693</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T09:41:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294694</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5621" sha1="695m6ugbidfwe831rj30ug3shx6zaiu" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = '''Left to right''': ''[[Chrysaora fuscescens]]'' ([[Cnidaria]]), ''[[Fromia indica]]'' ([[Echinodermata]]), [[Caribbean reef squid]] ([[Mollusca]]), ''[[Drosophila melanogaster]]'' ([[Arthropoda]]), ''[[Aplysina|Aplysina lacunosa]]'' ([[Porifera]]), ''[[Pseudobiceros hancockanus]]'' ([[Platyhelminthes]]), ''[[Hirudo medicinalis]]'' ([[Annelida]]), ''[[Polycarpa aurata]]'' ([[Tunicata]]), ''[[Milnesium tardigradum]]'' ([[Tardigrada]]).
جيلي. تارو مڇي. اسپنج عام مکيون. جنڪ ڪلام جھنگو ڪڪروچ کاٻي کان ساڄي: ڪيريبين ريف اسڪوئڊ پلاٽيڊيڪورا
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ريٺ جي ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، جيت، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

جانورن جي اڪثريت غير ڪرنگھيدار آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر %97 آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=May|first=Robert M.|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|jstor=1702670|pmid=17790039|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|access-date=17 June 2014|s2cid=34992724|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ڪيترن ئي غير ڪرنگھيدار ٽيڪسا ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا کان وڌيڪ آهي.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-52&quot;&gt;{{cite book|title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology|author1=Richards, O. W.|author2=Davies, R.G.|publisher=Springer|year=1977|isbn=978-0-412-61390-6|location=Berlin}}&lt;/ref&gt; اها ماپ ۾  10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ)، ميگزوآنز،&lt;ref&gt;{{cite book|title=Advances in Parasitology|last1=Canning|first1=Elizabeth U.|last2=Okamura|first2=Beth|date=2003-01-01|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-031756-1|volume=56|pages=43–131|language=en|chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa|doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X|pmid=14710996}}&lt;/ref&gt; کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ)، وڏي اسڪوئڊ،&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm|date=29 January 2019}}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt; تائين وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. 

ڪجهه غير ڪرنگھيدار فائلم؛ ٽونيڪاٽا ۽ سيڦالوڪورڊئٽا، اصل ۾ ڪرنگھيدار جانورن جي ذيلي فائلم ورٽيبرئٽا جا ڀينرن فائلم آهن، جيڪي ٻين غير ڪرنگھيدار جي ڀيٽ ۾ ڪرنگھيدار سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا ۽ اهو اصطلاح، غيرڪرنگھيدار کي پولي فائليٽڪ  بنائي ٿو، تنهن ڪري اصطلاح ٽيڪسانومي ۾ ٿورو مطلب رکي ٿي.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
* {{cite book |author1=A. R. Maggenti |author2=S. Gardner |url=http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ |title=Online Dictionary of Invertebrate Zoology |year=2005 |access-date=7 September 2005 |archive-date=26 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226124609/http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/%20 |url-status=live }}
* [https://web.archive.org/web/20160305154711/https://www.buglife.org.uk/News/Endangeredspeciessculpture.htm  Buglife (UK)]
* [https://web.archive.org/web/20080820143549/http://www.africaninvertebrates.org.za/ ''African Invertebrates'']

{{Authority control}}
[[Category:Invertebrates| 01]]
[[Category:Zoology]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
[[Category:Obsolete animal taxa]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>695m6ugbidfwe831rj30ug3shx6zaiu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294695</id>
      <parentid>294694</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T10:07:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294695</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5628" sha1="80zp2ha1xd8t4e8ei4xaxtlr3hnxvjh" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = کاٻي کان ساڄي: جيلي فش &quot;ڪرائيسورافسيسينس&quot; ([[نائيڊرين|نائيڊريا]])، ''اسٽار فش&quot; ([[ايڪينوڊرمز]])، &quot;ڪيريبين مرجان جو اسڪوئڊ&quot; ([[مولسڪا]])، ''عام مکي&quot; ([[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊا]])، ''اپليسينا ماڪڙ&quot; ([[پوريفيرا]])، &quot;سيڊوبيسيرس هانڪوڪانس&quot; ([[پلاٿيلمنٿس]])، &quot;هيرودو ميڊيسينالس&quot;  ([[اينيليڊز| اينيليڊا]])، &quot;پولي ڪارپا ايورتا&quot; ([[ٽونيڪاٽا]])، &quot;ملنيسيئم تارديگرادم&quot; ([[تارديگرادا]]).
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ريٺ جي ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، جيت، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

جانورن جي اڪثريت غير ڪرنگھيدار آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر %97 آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=May|first=Robert M.|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|jstor=1702670|pmid=17790039|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|access-date=17 June 2014|s2cid=34992724|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ڪيترن ئي غير ڪرنگھيدار ٽيڪسا ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا کان وڌيڪ آهي.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-52&quot;&gt;{{cite book|title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology|author1=Richards, O. W.|author2=Davies, R.G.|publisher=Springer|year=1977|isbn=978-0-412-61390-6|location=Berlin}}&lt;/ref&gt; اها ماپ ۾  10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ)، ميگزوآنز،&lt;ref&gt;{{cite book|title=Advances in Parasitology|last1=Canning|first1=Elizabeth U.|last2=Okamura|first2=Beth|date=2003-01-01|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-031756-1|volume=56|pages=43–131|language=en|chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa|doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X|pmid=14710996}}&lt;/ref&gt; کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ)، وڏي اسڪوئڊ،&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm|date=29 January 2019}}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt; تائين وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. 

ڪجهه غير ڪرنگھيدار فائلم؛ ٽونيڪاٽا ۽ سيڦالوڪورڊئٽا، اصل ۾ ڪرنگھيدار جانورن جي ذيلي فائلم ورٽيبرئٽا جا ڀينرن فائلم آهن، جيڪي ٻين غير ڪرنگھيدار جي ڀيٽ ۾ ڪرنگھيدار سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا ۽ اهو اصطلاح، غيرڪرنگھيدار کي پولي فائليٽڪ  بنائي ٿو، تنهن ڪري اصطلاح ٽيڪسانومي ۾ ٿورو مطلب رکي ٿي.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
* {{cite book |author1=A. R. Maggenti |author2=S. Gardner |url=http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ |title=Online Dictionary of Invertebrate Zoology |year=2005 |access-date=7 September 2005 |archive-date=26 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226124609/http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/%20 |url-status=live }}
* [https://web.archive.org/web/20160305154711/https://www.buglife.org.uk/News/Endangeredspeciessculpture.htm  Buglife (UK)]
* [https://web.archive.org/web/20080820143549/http://www.africaninvertebrates.org.za/ ''African Invertebrates'']

{{Authority control}}
[[Category:Invertebrates| 01]]
[[Category:Zoology]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
[[Category:Obsolete animal taxa]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>80zp2ha1xd8t4e8ei4xaxtlr3hnxvjh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294696</id>
      <parentid>294695</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T10:10:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294696</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5597" sha1="eclnq0a5l4rql7b97iu9du2czehqsib" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = کاٻي کان ساڄي: &quot;جيلي فش&quot; ([[نائيڊرين|نائيڊريا]])، ''اسٽار فش&quot; ([[ايڪينوڊرمز]])، &quot;ڪيريبين مرجان جو اسڪوئڊ&quot; ([[مولسڪا]])، ''عام مکي&quot; ([[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊا]])، ''اپليسينا اسفنج&quot; ([[پوريفيرا]])، &quot;سيڊوبيسيرس هانڪوڪانس&quot; ([[پلاٿيلمنٿس]])، &quot;هيرودو ميڊيسينالس&quot;  ([[اينيليڊز| اينيليڊا]])، &quot;پولي ڪارپا ايورتا&quot; ([[ٽونيڪاٽا]])، &quot;ملنيسيئم تارديگرادم&quot; ([[تارديگرادا]]).
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ريٺ جي ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، جيت، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

جانورن جي اڪثريت غير ڪرنگھيدار آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر %97 آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=May|first=Robert M.|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|jstor=1702670|pmid=17790039|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|access-date=17 June 2014|s2cid=34992724|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ڪيترن ئي غير ڪرنگھيدار ٽيڪسا ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا کان وڌيڪ آهي.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-52&quot;&gt;{{cite book|title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology|author1=Richards, O. W.|author2=Davies, R.G.|publisher=Springer|year=1977|isbn=978-0-412-61390-6|location=Berlin}}&lt;/ref&gt; اها ماپ ۾  10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ)، ميگزوآنز،&lt;ref&gt;{{cite book|title=Advances in Parasitology|last1=Canning|first1=Elizabeth U.|last2=Okamura|first2=Beth|date=2003-01-01|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-031756-1|volume=56|pages=43–131|language=en|chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa|doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X|pmid=14710996}}&lt;/ref&gt; کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ)، وڏي اسڪوئڊ،&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm|date=29 January 2019}}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt; تائين وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. 

ڪجهه غير ڪرنگھيدار فائلم؛ ٽونيڪاٽا ۽ سيڦالوڪورڊئٽا، اصل ۾ ڪرنگھيدار جانورن جي ذيلي فائلم ورٽيبرئٽا جا ڀينرن فائلم آهن، جيڪي ٻين غير ڪرنگھيدار جي ڀيٽ ۾ ڪرنگھيدار سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا ۽ اهو اصطلاح، غيرڪرنگھيدار کي پولي فائليٽڪ  بنائي ٿو، تنهن ڪري اصطلاح ٽيڪسانومي ۾ ٿورو مطلب رکي ٿي.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
* {{cite book |author1=A. R. Maggenti |author2=S. Gardner |url=http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ |title=Online Dictionary of Invertebrate Zoology |year=2005 |access-date=7 September 2005 |archive-date=26 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226124609/http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/%20 |url-status=live }}
* [https://web.archive.org/web/20160305154711/https://www.buglife.org.uk/News/Endangeredspeciessculpture.htm  Buglife (UK)]
* [https://web.archive.org/web/20080820143549/http://www.africaninvertebrates.org.za/ ''African Invertebrates'']

{{Authority control}}
[[Category:Invertebrates| 01]]
[[Category:Zoology]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
[[Category:Obsolete animal taxa]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>eclnq0a5l4rql7b97iu9du2czehqsib</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294697</id>
      <parentid>294696</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T10:37:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294697</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8089" sha1="cusmdym51iy7kaqsgye66dz7tjhb1hc" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = کاٻي کان ساڄي: &quot;جيلي فش&quot; ([[نائيڊرين|نائيڊريا]])، ''اسٽار فش&quot; ([[ايڪينوڊرمز]])، &quot;ڪيريبين مرجان جو اسڪوئڊ&quot; ([[مولسڪا]])، ''عام مکي&quot; ([[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊا]])، ''اپليسينا اسفنج&quot; ([[پوريفيرا]])، &quot;سيڊوبيسيرس هانڪوڪانس&quot; ([[پلاٿيلمنٿس]])، &quot;هيرودو ميڊيسينالس&quot;  ([[اينيليڊز| اينيليڊا]])، &quot;پولي ڪارپا ايورتا&quot; ([[ٽونيڪاٽا]])، &quot;ملنيسيئم تارديگرادم&quot; ([[تارديگرادا]]).
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ريٺ جي ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪا|مولسڪس]]، [[اينيليڊا|اينيليڊز]]، جيت، [[ايڪينوڊرمز]]، [[فليٽ وورمز]] ۽ [[نائڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

جانورن جي اڪثريت غير ڪرنگھيدار آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر %97 آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=May|first=Robert M.|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|jstor=1702670|pmid=17790039|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|access-date=17 June 2014|s2cid=34992724|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ڪيترن ئي غير ڪرنگھيدار ٽيڪسا ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا کان وڌيڪ آهي.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-52&quot;&gt;{{cite book|title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology|author1=Richards, O. W.|author2=Davies, R.G.|publisher=Springer|year=1977|isbn=978-0-412-61390-6|location=Berlin}}&lt;/ref&gt; اها ماپ ۾  10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ)، ميگزوآنز،&lt;ref&gt;{{cite book|title=Advances in Parasitology|last1=Canning|first1=Elizabeth U.|last2=Okamura|first2=Beth|date=2003-01-01|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-031756-1|volume=56|pages=43–131|language=en|chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa|doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X|pmid=14710996}}&lt;/ref&gt; کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ)، وڏي اسڪوئڊ،&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm|date=29 January 2019}}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt; تائين وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. 

ڪجهه غير ڪرنگھيدار فائلم؛ ٽونيڪاٽا ۽ سيڦالوڪورڊئٽا، اصل ۾ ڪرنگھيدار جانورن جي ذيلي فائلم ورٽيبرئٽا جا ڀينرن فائلم آهن، جيڪي ٻين غير ڪرنگھيدار جي ڀيٽ ۾ ڪرنگھيدار سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا ۽ اهو اصطلاح، غيرڪرنگھيدار کي پولي فائليٽڪ  بنائي ٿو، تنهن ڪري اصطلاح ٽيڪسانومي ۾ ٿورو مطلب رکي ٿي.

ايٽمولوجي: لفظ &quot;invertebrate&quot; لاطيني لفظ vertebra مان ورتل آهي، جنهن جو مطلب آهي عام طور تي گڏيل، ۽ ڪڏهن ڪڏهن خاص طور تي هڪ vertebrate جي اسپينل ڪالمن مان هڪ گڏيل. vertebra جو گڏيل پاسو موڙ جي تصور مان نڪتل آهي، جيڪو روٽ verto يا vorto ۾ ظاهر ڪيو ويو آهي، ڦرڻ لاء. اڳياڙيءَ جو مطلب آهي ”نه“ يا ”بغير“. ٽيڪنيڪي اهميت: موجود نسلن جو تعداد: خاصيتون: غير مقوي جانورن جي درجه بندي: تاريخ: تحقيق ۾: ڪيترين ئي صدين تائين، بيوولوجسٽ طرفان، وڏي فقرا جي حق ۾ ۽ &quot;مفيد&quot; يا ڪرشماتي نسلن جي لحاظ کان، invertebrates کي نظرانداز ڪيو ويو. 18 صدي عيسويء ۾ Linnaeus ۽ Lamarck جي ڪم تائين Invertebrate حياتيات مطالعي جو هڪ وڏو ميدان نه هو. 20 صدي دوران، invertebrate zoology طبي، جينياتي، palaeontology ۽ ماحوليات جي شعبن ۾ نمايان دريافتن سان، قدرتي سائنس جي اهم شعبن مان هڪ بڻجي ويو. invertebrates جي مطالعي قانون لاڳو ڪندڙ ادارن کي پڻ فائدو ڏنو آهي، جيئن آرٿروپوڊس، ۽ خاص طور تي حشرات، فارنزڪ تحقيق ڪندڙن لاءِ معلومات جو هڪ ذريعو ڳوليا ويا. اڄڪلهه ٻه سڀ کان وڌيڪ عام طور تي اڀياس ڪيل ماڊل جاندار آهن invertebrates: فروٽ فلائي Drosophila melanogaster ۽ nematode Caenorhabditis elegans. اهي ڊگهي عرصي کان سڀ کان وڌيڪ شدت سان اڀياس ڪيل ماڊل آرگنزم آهن، ۽ جينياتي طور تي ترتيب ڏنل زندگي جي پهرين شڪلن مان هئا. اهو انهن جي جينوم جي سختي سان گهٽجي وڃڻ واري حالت سان سهولت فراهم ڪيو ويو، پر ڪيترائي جين، اندريون، ۽ ڳنڍيون گم ٿي ويون آهن. اسٽارليٽ سمنڊ جي اينمون جينوم جي تجزيي ۾ اسپنجز، پلاڪوزوئن ۽ چوانو فلاجليٽس جي اهميت تي زور ڏنو ويو آهي، انهن کي پڻ ترتيب ڏنو پيو وڃي، جانورن لاءِ منفرد 1500 آبائي جين جي آمد جي وضاحت ۾.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
* {{cite book |author1=A. R. Maggenti |author2=S. Gardner |url=http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ |title=Online Dictionary of Invertebrate Zoology |year=2005 |access-date=7 September 2005 |archive-date=26 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226124609/http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/%20 |url-status=live }}
* [https://web.archive.org/web/20160305154711/https://www.buglife.org.uk/News/Endangeredspeciessculpture.htm  Buglife (UK)]
* [https://web.archive.org/web/20080820143549/http://www.africaninvertebrates.org.za/ ''African Invertebrates'']

{{Authority control}}
[[Category:Invertebrates| 01]]
[[Category:Zoology]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
[[Category:Obsolete animal taxa]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>cusmdym51iy7kaqsgye66dz7tjhb1hc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294700</id>
      <parentid>294697</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T11:18:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294700</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8325" sha1="fzta2bc7quxz25xf3gjkcc2zuz4wv53" xml:space="preserve">{{Short description|Animals without a vertebral column}}
{{Infobox settlement
| name = غير ڪرنگھيدار جانور&lt;br&gt;Invertebrates
| fossil_range = [[Cryogenian]] to [[Holocene|Present]], {{Long fossil range|665|0}}
| image = Invertebrate montage (2022).jpg
| image_upright = 1.2
| image_alt = Diversity of various invertebrates from different phyla (including a invertebrate of the phylum Chordata)
| image_caption = کاٻي کان ساڄي: &quot;جيلي فش&quot; ([[نائيڊرين|نائيڊريا]])، ''اسٽار فش&quot; ([[ايڪينوڊرمز]])، &quot;ڪيريبين مرجان جو اسڪوئڊ&quot; ([[مولسڪا]])، ''عام مکي&quot; ([[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊا]])، ''اپليسينا اسفنج&quot; ([[پوريفيرا]])، &quot;سيڊوبيسيرس هانڪوڪانس&quot; ([[پلاٿيلمنٿس]])، &quot;هيرودو ميڊيسينالس&quot;  ([[اينيليڊز| اينيليڊا]])، &quot;پولي ڪارپا ايورتا&quot; ([[ٽونيڪاٽا]])، &quot;ملنيسيئم تارديگرادم&quot; ([[تارديگرادا]]).
| auto = yes
| parent = Animalia
| includes = *All animal groups not in subphylum [[Vertebrata]]
}}
'''غير ڪرنگھيدار جانور''' (Invertebrates) هڪ وسيع اصطلاح آهي جيڪو اهڙي جانورن کي بيان ڪري ٿو جيڪا هڪ ريٺ جي ڪالم، جيڪا عام طور تي ريٺ جي هڏي (Spine) طور سڃاتي وڃي ٿي، نه رکندا آهن. اهو هڪ پيرافائيليٽڪ گروهه آهي، جنهن ۾ ڪورڊئٽ جي ذيلي [[فائلم]] ورٽيبرئٽا، جيڪا ڪرنگھيدار جانورن جو فائلم آهي، جي سواء سڀ جانور شامل آهن. غير ڪرنگھيدار جانورن جي سڃاتل فائلمن ۾ [[آرٿروپوڊ|آرٿروپوڊز]]، [[اسپنج]]، [[مولسڪ|مولسڪس]]، [[انيليڊا|اينيليڊز]]، [[اڪينوڊرمز]]، [[فليٽ ورمز]] ۽ [[نڊيريا|نائيڊرين]] شامل آهن.

جانورن جي اڪثريت غير ڪرنگھيدار آهن. هڪ اندازي مطابق انگ اکر %97 آهي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=May|first=Robert M.|date=16 September 1988|title=How Many Species Are There on Earth?|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|journal=Science|volume=241|issue=4872|pages=1441–9|bibcode=1988Sci...241.1441M|doi=10.1126/science.241.4872.1441|jstor=1702670|pmid=17790039|archive-url=https://web.archive.org/web/20161115011411/http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|archive-date=15 November 2016|access-date=17 June 2014|s2cid=34992724|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; ڪيترن ئي غير ڪرنگھيدار ٽيڪسا ۾ وڏي تعداد ۾ ۽ نسلن جو تنوع سڄي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا کان وڌيڪ آهي.&lt;ref name=&quot;isbn0-412-61390-52&quot;&gt;{{cite book|title=Imms' General Textbook of Entomology: Volume 1: Structure, Physiology and Development Volume 2: Classification and Biology|author1=Richards, O. W.|author2=Davies, R.G.|publisher=Springer|year=1977|isbn=978-0-412-61390-6|location=Berlin}}&lt;/ref&gt; اها ماپ ۾  10 مائڪرو ميٽر (0.0004 انچ)، ميگزوآنز،&lt;ref&gt;{{cite book|title=Advances in Parasitology|last1=Canning|first1=Elizabeth U.|last2=Okamura|first2=Beth|date=2003-01-01|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-031756-1|volume=56|pages=43–131|language=en|chapter=Biodiversity and Evolution of the Myxozoa|doi=10.1016/S0065-308X(03)56002-X|pmid=14710996}}&lt;/ref&gt; کان وٺي 9 کان 10 ميٽر (30 کان 33 فوٽ)، وڏي اسڪوئڊ،&lt;ref&gt;Roper, C.F.E. &amp; P. Jereb (2010). Family Cranchiidae. In: P. Jereb &amp; C.F.E. Roper (eds.) ''[http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm Cephalopods of the world. An annotated and illustrated catalogue of species known to date. Volume 2. Myopsid and Oegopsid Squids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190129054613/http://www.fao.org/docrep/014/i1920e/i1920e00.htm|date=29 January 2019}}''. FAO Species Catalogue for Fishery Purposes No. 4, Vol. 2. FAO, Rome. pp.&amp;nbsp;148–178.&lt;/ref&gt; تائين وڏي پيماني تي مختلف ٿين ٿا. 

ڪجهه غير ڪرنگھيدار فائلم؛ ٽونيڪاٽا ۽ سيڦالوڪورڊئٽا، اصل ۾ ڪرنگھيدار جانورن جي ذيلي فائلم، ورٽيبرئٽا جا ڀينرن فائلم آهن، جيڪي ٻين غير ڪرنگھيدار جي ڀيٽ ۾ ڪرنگھيدار سان وڌيڪ ويجھا تعلق رکن ٿا ۽ اهو اصطلاح، غيرڪرنگھيدار کي پولي فائليٽڪ  بنائي ٿو، تنهن ڪري اصطلاح ٽيڪسانومي ۾ ٿورو مطلب رکي ٿي.

==اصطلاح==
غير ڪرنگھيدار لاء انگريزي لفظ، انورٽيبرئٽ لاطيني لفظ &quot;ورٽيبرا&quot; مان ورتل آهي، جنهن جو مطلب عام طور تي جوڙ آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن خاص طور تي هڪ ڪرنگھيدار جي ريٺ جي هڏي مان هڪ جوڙ. ورٽيبرا جو جوڙ وارو مطلب موڙ جي تصور مان نڪتل آهي، جيڪو ڦرڻ لاء روٽ، ورٽو (verto) ۾ ظاهر ڪيو ويو آهي. اڳياڙيءَ &quot;ان&quot; (-in) جو مطلب ”نه“ يا ”بغير“ آهي. 
==ٽيڪنيڪي اهميت==
==موجود نوعن جي تعداد==
==خاصيتون==
==غير ڪرنگھيدار جانورن جي درجه بندي== 
==تاريخ== 
==تحقيق ۾== 
ڪيترين ئي صدين تائين، بايولوجسٽ طرفان، وڏي ڪرنگھيدار جانورن جي حق ۾ ۽ &quot;مفيد&quot; يا ڪرشماتي نسلن جي لحاظ کان، غير ڪرنگھيدار جانورن کي نظرانداز ڪيو ويو. 18هين صدي عيسويء ۾ لينئي (Linnaeus) ۽ لئمئرڪ (Lamarck) جي ڪم تائين غير ڪرنگھيدار حياتيات مطالعي جو هڪ وڏو ميدان نه هو. 20هين صدي دوران، غير ڪرنگھيدارن جي زولوجي طب، جينيات، پيليونٽولوجي ۽ ماحوليات جي شعبن ۾ نمايان دريافتن سان، قدرتي سائنس جي اهم شعبن مان هڪ بڻجي ويو. غير ڪرنگھيدار جي مطالعي قانون لاڳو ڪندڙ ادارن کي پڻ فائدو ڏنو آهي، جيئن آرٿروپوڊس ۽ خاص طور تي جيت، فارنزڪ تحقيق ڪندڙن لاءِ معلومات جو هڪ ذريعو ڳوليا ويا. اڄڪلهه ٻه سڀ کان وڌيڪ عام طور تي اڀياس ڪيل ماڊل جاندار آهن invertebrates: فروٽ فلائي Drosophila melanogaster ۽ nematode Caenorhabditis elegans. اهي ڊگهي عرصي کان سڀ کان وڌيڪ شدت سان اڀياس ڪيل ماڊل آرگنزم آهن، ۽ جينياتي طور تي ترتيب ڏنل زندگي جي پهرين شڪلن مان هئا. اهو انهن جي جينوم جي سختي سان گهٽجي وڃڻ واري حالت سان سهولت فراهم ڪيو ويو، پر ڪيترائي جين، اندريون، ۽ ڳنڍيون گم ٿي ويون آهن. اسٽارليٽ سمنڊ جي اينمون جينوم جي تجزيي ۾ اسپنجز، پلاڪوزوئن ۽ چوانو فلاجليٽس جي اهميت تي زور ڏنو ويو آهي، انهن کي پڻ ترتيب ڏنو پيو وڃي، جانورن لاءِ منفرد 1500 آبائي جين جي آمد جي وضاحت ۾.

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
* {{cite book |author1=A. R. Maggenti |author2=S. Gardner |url=http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/ |title=Online Dictionary of Invertebrate Zoology |year=2005 |access-date=7 September 2005 |archive-date=26 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226124609/http://digitalcommons.unl.edu/onlinedictinvertzoology/%20 |url-status=live }}
* [https://web.archive.org/web/20160305154711/https://www.buglife.org.uk/News/Endangeredspeciessculpture.htm  Buglife (UK)]
* [https://web.archive.org/web/20080820143549/http://www.africaninvertebrates.org.za/ ''African Invertebrates'']

{{Authority control}}
[[Category:Invertebrates| 01]]
[[Category:Zoology]]
[[Category:Paraphyletic groups]]
[[Category:Obsolete animal taxa]]

==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانيات]]
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:جانور]]
[[زمرو:غير ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>fzta2bc7quxz25xf3gjkcc2zuz4wv53</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وڪيپيڊيا:Wikipedia Asian Month/2024</title>
    <ns>4</ns>
    <id>80306</id>
    <redirect title="وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2024" />
    <revision>
      <id>294639</id>
      <timestamp>2024-11-01T15:30:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JogiAsad</username>
        <id>4693</id>
      </contributor>
      <comment>JogiAsad صفحي [[وڪيپيڊيا:Wikipedia Asian Month/2024]] کي [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2024]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>294639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="80" sha1="e1guxzazt6ue0a765yusxq2fhb9eg1d" xml:space="preserve">#چوريو [[وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2024]]</text>
      <sha1>e1guxzazt6ue0a765yusxq2fhb9eg1d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وڪيپيڊيا:وڪيپيڊيا ايشيائي مهينو/2024/ڀاڱيدار</title>
    <ns>4</ns>
    <id>80307</id>
    <revision>
      <id>294640</id>
      <timestamp>2024-11-01T15:37:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JogiAsad</username>
        <id>4693</id>
      </contributor>
      <comment>ھن پني تي توھان شامل ٿي سگھو ٿا</comment>
      <origin>294640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="287" sha1="7x4m6o11dt8v0h69wne23t8rqbrl2sw" xml:space="preserve">
#[[يوزر: JogiAsad|&lt;span style=&quot;color:Maroon;font:italic bold 1em Candara;text-shadow:#AAF 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt;جوڳي اسد راڄپر &lt;/span&gt;]]&amp;nbsp;[[User talk:JogiAsad|&lt;sup style=&quot;font-family:Candara; color:Skyblue;&quot;&gt;ڳالھ&lt;/sup&gt;]]  15:37, 1 نومبر 2024 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>7x4m6o11dt8v0h69wne23t8rqbrl2sw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294641</id>
      <parentid>294640</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:41:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JogiAsad</username>
        <id>4693</id>
      </contributor>
      <comment>==ڀاڱيدار== &lt;!-- Use this format to sign up at each section # {{WAM user 2020|Example 3}} --&gt; #   جيڪي وڪيپيڊيا واپرائيندڙ ھن مضمون لکڻ جي ترميمي ڊوڙ ۾ ڀاڱيدار ٿيڻ چاھين سي نئين سي سِٽَ تي پنھنجو واپرائيندڙ نالو ھن ريت درج ڪن # کانپوءِ چار ڀيرا ~ (مثال:&lt;nowiki&gt;#~~~~&lt;/nowiki&gt;) نشاني لکي.  * نالا ڪُل ڀاڱيدار/حصو وٺندڙ</comment>
      <origin>294641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="763" sha1="1fk67b4qfvpky8rooea4b522v3x4ee9" xml:space="preserve">==ڀاڱيدار==
&lt;!-- Use this format to sign up at each section # {{WAM user 2020|Example 3}} --&gt;
# 

جيڪي وڪيپيڊيا واپرائيندڙ ھن مضمون لکڻ جي ترميمي ڊوڙ ۾ ڀاڱيدار ٿيڻ چاھين سي نئين سي سِٽَ تي پنھنجو واپرائيندڙ نالو ھن ريت درج ڪن # کانپوءِ چار ڀيرا ~ (مثال:&lt;nowiki&gt;#~~~~&lt;/nowiki&gt;) نشاني لکي.

* نالا ڪُل ڀاڱيدار/حصو وٺندڙ

#[[يوزر: JogiAsad|&lt;span style=&quot;color:Maroon;font:italic bold 1em Candara;text-shadow:#AAF 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt;جوڳي اسد راڄپر &lt;/span&gt;]]&amp;nbsp;[[User talk:JogiAsad|&lt;sup style=&quot;font-family:Candara; color:Skyblue;&quot;&gt;ڳالھ&lt;/sup&gt;]]  15:37, 1 نومبر 2024 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>1fk67b4qfvpky8rooea4b522v3x4ee9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294642</id>
      <parentid>294641</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T15:46:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JogiAsad</username>
        <id>4693</id>
      </contributor>
      <comment>/* ڀاڱيدار */</comment>
      <origin>294642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="811" sha1="gro28zgtw82cqbva6zq38q4571ni09v" xml:space="preserve">==ڀاڱيدار==
&lt;!-- Use this format to sign up at each section # {{WAM user 2020|Example 3}} --&gt;
# 

جيڪي وڪيپيڊيا واپرائيندڙ ھن مضمون لکڻ جي ترميمي ڊوڙ ۾ ڀاڱيدار ٿيڻ چاھين سي نئين سِٽَ تي پنھنجو واپرائيندڙ نالو ھن ريت درج ڪن، يعني ڏاڪڻ نشان # کانپوءِ چار ڀيرا ٽلٽ نشان~  ھڻن. (مثال:&lt;nowiki&gt;#~~~~&lt;/nowiki&gt;) نشاني لکي.

* نالا ڪُل ڀاڱيدار/حصو وٺندڙ

#[[يوزر: JogiAsad|&lt;span style=&quot;color:Maroon;font:italic bold 1em Candara;text-shadow:#AAF 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt;جوڳي اسد راڄپر &lt;/span&gt;]]&amp;nbsp;[[User talk:JogiAsad|&lt;sup style=&quot;font-family:Candara; color:Skyblue;&quot;&gt;ڳالھ&lt;/sup&gt;]]  15:37, 1 نومبر 2024 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>gro28zgtw82cqbva6zq38q4571ni09v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ٿڻ وارو جانور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80308</id>
    <redirect title="مماليا" />
    <revision>
      <id>294645</id>
      <timestamp>2024-11-01T15:48:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>Ibne maryam صفحي [[ٿڻ وارو جانور]] کي [[مماليا]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>294645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28" sha1="kugorkomiv1jf0ij34q5pq28d6a5gj0" xml:space="preserve">#چوريو [[مماليا]]</text>
      <sha1>kugorkomiv1jf0ij34q5pq28d6a5gj0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ريڙهيون پائيندڙ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80309</id>
    <redirect title="ريپٽائل" />
    <revision>
      <id>294653</id>
      <timestamp>2024-11-01T17:16:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>Ibne maryam صفحي [[ريڙهيون پائيندڙ]] کي [[ريپٽائل]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>294653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" sha1="dlnozhuh9keamywnzaca0stri8ujtc5" xml:space="preserve">#چوريو [[ريپٽائل]]</text>
      <sha1>dlnozhuh9keamywnzaca0stri8ujtc5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>واپرائيندڙ بحث:Feyan Li</title>
    <ns>3</ns>
    <id>80310</id>
    <revision>
      <id>294656</id>
      <timestamp>2024-11-01T18:01:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <comment>ڀليڪار!</comment>
      <origin>294656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4351" sha1="ejiq40jr1p7zeqtrmst4uqv3gj2paul" xml:space="preserve">
{{سانچو:سماجي ڳنڍڻن تي سنڌي وڪيپيڊيا}}
&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;center style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخاني جي صفحي تي پنھنجون سفارشون ڏيو]] &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#ADDFAD&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:MB Lateefi;float:left&quot;&gt;'''[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخانو]]'''&lt;/span&gt;
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
[[عڪس:Wikipedia laurier wp.png|left|200px]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''بزمِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀلي ڪري آيا''' ''{{PAGENAME}}'''&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;''

'''السلام عليڪم! اسان اميد ڪريون ٿا تہ توھان سنڌي وڪيپيڊيا جي لاء بھترين اضافو ثابت ٿيندئو'''.&lt;br&gt;
* وڪيپيڊيا ھڪ کليل ڄاڻ چيڪلو آھي جنھن کي اسان سڀ ملي ڪري لکندا ۽ سنواريندا آھيون. وڪيپيڊيا منصوبي جي شروعات جنوري 2001ع ۾ ٿي، جڏھن تہ سنڌي وڪيپيڊيا فيبروري 2006ع  ۾  عمل آئي. في الحال ھن وڪيپيڊيا ۾ '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضمون]] موجود آھن.&lt;br /&gt;
* ھن چيڪلي (انسائيڪلوپيڊيا) ۾ توھان مضمون نويسي، سنوار ۽ تصحيح کان پھريان ھيٺين صفحن تي ضرور نظر وجھو.'''
* صفحن جي ظاھريت جي تبديلي ۽ طریقيڪار جي لاءِ ڏسو '''[[خاص:ترجيحات|ترجيحون]]'''.

&lt;Font - size=4&gt; '''اصول ۽ قاعدا''' &lt;/Font - size&gt;

&lt;Font - size=3&gt;  '''توھان جو واپرائيندڙ ۽ بحث صفحو''' &lt;/Font - size&gt;&lt;br&gt;
ھتي توھانجو [[خاص:Mypage|'''مخصوص واپرائيندڙ صفحو بہ ھوندو''']] جتي توھان [[:زمرو:يوزر سانچا|پنھنجو تعارف لکي سگھو ٿا]]، ۽ توهانجي [[خاص:Mytalk|واپرائيندڙ بحث]] تي ٻيا رڪنَ توھان سان رابطو ڪري سگھن ٿا ۽ توھان ڏي پيغام موڪلي سگھن ٿا.
* '''ڪنھن ٻئي رڪن کي پيغام موڪلڻ وقت ھنن امرن جو خاص خيال رکو''':
** '''جيڪڏھن ضرورت هجي تہ پيغام کي عنوان ضرور ڏيو'''.
** '''پيغام جي آخر ۾ پنهنجي صحيح ضرور وجھو، ان جي لاءِ هي علامت درج ڪريو'''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' يا ھن ([[عڪس:Insert-signature.png|link=]]) بٽڻ تي ٽڙڪ ڪريو'''.
** '''[[Wikipedia:اصول بحث|اظھار بحث جي آدابن]] جو خصوصي خيال رکو'''.

&lt;Font - size=3&gt; '''تعاون''' &lt;/Font - size&gt;

* '''وڪيپيڊيا جي ڪنھن بہ صفحي جي سڄي پاسي ڳوليو جو خانو نظر ايندو آھي. جنھن موضوع تي مضمون ٺاھڻ چاھيو تہ ڳوليو جي خاني ۾ لکو، ۽ ڳوليو تي ٽڙڪ ڪريو'''.
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
* '''توھان جي موضوع سان ملندڙ جلندڙ صفحا نظر ايندا. اھو اطمينان ڪرڻ کان پوء تہ توھان جي گهربل موضوع تي پھريان کان مضمون موجود ناھي، توھان نئون صفحو ٺاھي سگھو ٿا  واضع هجي تہ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ مضمون ٺاھڻ جي اجازت ناھي. توھان ھيٺ ڏنل خانو بہ استعمال ڪري سگھو ٿا'''.
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  '''لکڻ کان پهرئين ھن ڳالھ جو يقين ڪريو تہ جنھن عنوان تي توھان لکي رھيا آھيو ان تي يا ان سان ملندڙ عنوانن تي وڪي ۾ ڪوئي مضمون نہ ھجي. ان جي لاء توھان ڳوليو جي خاني ۾ عنوان ۽ ان جا هم معنيٰ لفظ (اهڙا لفظ جن جي معني هڪ هجي) لکي ڳولا ڪريو'''.&lt;/center&gt;
|} -- توھان جي مدد جي لاء ھر وقت حاضر، اوهان جو خادم --[[واپرائيندڙ:KaleemBot|KaleemBot]] ([[واپرائيندڙ بحث:KaleemBot|ڳالھ]]) 18:01, 1 نومبر 2024 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>ejiq40jr1p7zeqtrmst4uqv3gj2paul</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>جل ٿل واسي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80311</id>
    <redirect title="جل ٿيليا" />
    <revision>
      <id>294666</id>
      <timestamp>2024-11-01T18:57:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>Ibne maryam صفحي [[جل ٿل واسي]] کي [[جل ٿيليا]] ڏانھن چوريو</comment>
      <origin>294666</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31" sha1="9jb1s36qyrm69ookj6j2omqjgx644t9" xml:space="preserve">#چوريو [[جل ٿيليا]]</text>
      <sha1>9jb1s36qyrm69ookj6j2omqjgx644t9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سيٽئشي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>80312</id>
    <revision>
      <id>294675</id>
      <timestamp>2024-11-01T19:30:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: '''سيٽئشي''' (Cetacea) [[لاطيني]] &quot;cetus&quot; (سيٽس، يعني وهيل) يا [[يوناني ٻولي|قديم يوناني]] &quot;κῆτος&quot; (ڪيٽوس، يعني وڏي مڇي يا سامونڊي بلا)، مان ورتل آهي. [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]]، آرٽيوڊئڪٽائلا (Artiodactyla) سان واسطو رکندڙ آبي [[مماليا|ممالين]] جو هڪ انفرا آرڊر آهي جنهن ۾ وهيل، ڊولفن ۽ پور...</comment>
      <origin>294675</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1021" sha1="koiavbg0y868tukltkv6zwd5tqtyyjk" xml:space="preserve">'''سيٽئشي''' (Cetacea) [[لاطيني]] &quot;cetus&quot; (سيٽس، يعني وهيل) يا [[يوناني ٻولي|قديم يوناني]] &quot;κῆτος&quot; (ڪيٽوس، يعني وڏي مڇي يا سامونڊي بلا)، مان ورتل آهي. [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]]، آرٽيوڊئڪٽائلا (Artiodactyla) سان واسطو رکندڙ آبي [[مماليا|ممالين]] جو هڪ انفرا آرڊر آهي جنهن ۾ وهيل، ڊولفن ۽ پورپوئس شامل آهن. انھن جي مڪمل طور تي آبي طرز زندگي، منظم جسم جي شڪل، اڪثر وڏي سائز ۽ خاص طور تي گوشت خور غذا، انهن جي اھم خاصيتون آهن. اها پنهنجي دم جي طاقتور مٿان ۽ هيٺ واري حرڪت سان پاڻ کي پاڻيءَ ذريعي اڳتي وڌائين ٿا، جيڪا انهن جي فليپر جي شڪل واري اڳئين پيرن کي استعمال ڪرڻ لاءِ، پيڊل جهڙي فلڪ ۾ ختم ٿئي ٿي.</text>
      <sha1>koiavbg0y868tukltkv6zwd5tqtyyjk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294676</id>
      <parentid>294675</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:33:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294676</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1201" sha1="qpwkzlhho53v2t9v17uf2t8d17zt170" xml:space="preserve">'''سيٽئشي''' (Cetacea) [[لاطيني]] &quot;cetus&quot; (سيٽس، يعني وهيل) يا [[يوناني ٻولي|قديم يوناني]] &quot;κῆτος&quot; (ڪيٽوس، يعني وڏي مڇي يا سامونڊي بلا)، مان ورتل آهي. [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]]، آرٽيوڊئڪٽائلا (Artiodactyla) سان واسطو رکندڙ آبي [[مماليا|ممالين]] جو هڪ انفرا آرڊر آهي جنهن ۾ وهيل، ڊولفن ۽ پورپوئس شامل آهن. انھن جي مڪمل طور تي آبي طرز زندگي، منظم جسم جي شڪل، اڪثر وڏي سائز ۽ خاص طور تي گوشت خور غذا، انهن جي اھم خاصيتون آهن. اها پنهنجي دم جي طاقتور مٿان ۽ هيٺ واري حرڪت سان پاڻ کي پاڻيءَ ذريعي اڳتي وڌائين ٿا، جيڪا انهن جي فليپر جي شڪل واري اڳئين پيرن کي استعمال ڪرڻ لاءِ، پيڊل جهڙي فلڪ ۾ ختم ٿئي ٿي.
==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:سامونڊي جانور]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>qpwkzlhho53v2t9v17uf2t8d17zt170</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294677</id>
      <parentid>294676</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:37:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294677</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9985" sha1="hkcpkgjwqyr0f5nzpudntxy2965ifn2" xml:space="preserve">{{Short description|Infraorder of mammals}}
{{Infobox settlement 
| fossil_range      = {{geological range|53.5|0|earliest=|latest=|PS=}}Early [[Eocene]] – Present
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2/2
| total_width       = 275
| caption_align = center
| image1            =  Mother and baby sperm whale.jpg
| caption1          = [[Sperm whale]]
| image2            = Humpback stellwagen edit.jpg
| caption2          = [[Humpback whale]]
| image3            = Killerwhales jumping.jpg
| caption3          = [[Orca]]
| image4            = Eubalaena glacialis with calf.jpg
| caption4          = [[North Atlantic right whale]]
| image5            = Amazonas-Flussdelfin Orinoko3.jpg
| caption5          = [[Amazon river dolphin]] 
| image6            = Marsvin (Phocoena phocoena) light.jpg
| caption6          = [[Harbor porpoise]]
| border            = infobox
}}
| taxon             = Cetacea
| authority         = [[Mathurin Jacques Brisson|Brisson]], 1762
| subdivision_ranks = Subgroups
| subdivision       =
*†[[Pakicetidae]]
*†[[Ambulocetidae]]
*†[[Remingtonocetidae]]
*†[[Protocetidae]] ([[paraphyletic]])
*'''Pelagiceti''' &lt;small&gt;Uhen, 2008&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Uhen, M.D. |year=2008 |title=New protocetid whales from Alabama and Mississippi, and a new Cetacean clade, Pelagiceti |journal=[[Journal of Vertebrate Paleontology]] |volume=28 |issue=3 |pages=589–593 |doi=10.1671/0272-4634(2008)28[589:NPWFAA]2.0.CO;2 |jstor=20490986 |s2cid=86326007}}&lt;/ref&gt;
**†[[Basilosauridae]] (paraphyletic)
**†[[Kekenodontidae]]
**'''Neoceti''' &lt;small&gt;Fordyce &amp; de Muizon, 2001&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite conference |author1=Fordyce, E. |author2=de Muizon, C. |year=2001 |title=Evolutionary history of the cetaceans: a review |editor1=Mazin, J.-M. |editor2=de Buffrénil, V. |book-title=Secondary Adaptations of Tetrapods to Life in the Water: Proceedings of the international meeting, Poitiers, 1996 |publisher=[[:de:Verlag Dr. Friedrich Pfeil|Verlag Dr. Friedrich Pfeil]] |place=München, Germany |pages=169–233 |isbn=3-931516-88-1 |lccn=2002550356 |oclc=52121251 |ol=20591860M}}&lt;/ref&gt;
***[[Mysticeti]]
***[[Odontoceti]]
''([[#Classification|see text]] for families)''
| diversity        = Around 94 species
| diversity_link   = List of cetaceans
}}
'''سيٽئشي''' (Cetacea) [[لاطيني]] &quot;cetus&quot; (سيٽس، يعني وهيل) يا [[يوناني ٻولي|قديم يوناني]] &quot;κῆτος&quot; (ڪيٽوس، يعني وڏي مڇي يا سامونڊي بلا)، مان ورتل آهي. [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]]، آرٽيوڊئڪٽائلا(Artiodactyla) سان واسطو رکندڙ آبي [[مماليا|ممالين]] جو هڪ انفرا آرڊر آهي، جنهن ۾ وهيل، ڊولفن ۽ پورپوئس شامل آهن. انھن جي مڪمل طور تي آبي طرز زندگي، منظم جسم جي شڪل، اڪثر وڏي سائز ۽ خاص طور تي گوشت خور غذا، انهن جي اھم خاصيتون آهن. اها پنهنجي دم جي طاقتور مٿان ۽ هيٺ واري حرڪت سان پاڻ کي پاڻيءَ ذريعي اڳتي وڌائين ٿا، جيڪا انهن جي فليپر جي شڪل واري اڳئين پيرن کي استعمال ڪرڻ لاءِ، پيڊل جهڙي فلڪ ۾ ختم ٿئي ٿي.

'''Cetacea''' ({{IPAc-en|s|ɪ|ˈ|t|eɪ|ʃ|ə}}; {{etymology|la|cetus|[[whale]]}}, {{etymology|grc|''κῆτος'' ({{grc-transl|[[Cetus (mythology)|κῆτος]]}})|[[list of largest fish|huge fish]], [[sea monster]]}})&lt;ref&gt;{{cite journal |url=http://aquaticmammalsjournal.org/share/AquaticMammalsIssueArchives/2001/AquaticMammals_27-02/27-02_Ranneft.PDF |archive-url=https://web.archive.org/web/20160327235028/http://www.aquaticmammalsjournal.org/share/AquaticMammalsIssueArchives/2001/AquaticMammals_27-02/27-02_Ranneft.PDF |archive-date=2016-03-27 |url-status=live |first1=D.|last1=M. Raneft |first2=H.|last2=Eaker |first3=R.|last3=W. Davis |year=2001 |title=A guide to the pronunciation and meaning of cetacean taxonomic names |journal=Aquatic Mammals |volume=27 |issue=2 |page=185}}&lt;/ref&gt; is an [[infraorder]] of [[aquatic mammal]]s belonging to the order [[Artiodactyla]] that includes [[whale]]s, [[dolphin]]s and [[porpoises]]. Key characteristics are their fully aquatic lifestyle, [[streamlined]] body shape, often large size and exclusively [[carnivorous]] diet. They propel themselves through the water with powerful up-and-down movement of their tail which ends in a paddle-like fluke, using their flipper-shaped forelimbs to maneuver.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=E. Fish|first=Frank|year=2002|title=Balancing Requirements for Stability and Maneuverability in Cetaceans|journal=Integrative and Comparative Biology|volume=42|issue=1|pages=85–93|doi=10.1093/icb/42.1.85|pmid=21708697|s2cid=25036870|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

While the majority of cetaceans live in marine environments, a small number reside solely in [[brackish water]] or [[fresh water]]. Having a [[cosmopolitan distribution]], they can be found in some rivers and all of Earth's oceans, and many species inhabit vast ranges where they migrate with the changing of the seasons.

Cetaceans are famous for [[cetacean intelligence|their high intelligence]], complex social behaviour, and the enormous size of some of the group's members. For example, the [[blue whale]] reaches a maximum confirmed length of {{convert|29.9|m|ft|abbr=off|sp=us}} and a weight of 173 tonnes (190 short tons), making it the largest animal ever known to have existed.&lt;ref name=&quot;Wood&quot;&gt;Wood, Gerald ''The Guinness Book of Animal Facts and Feats'' (1983) {{ISBN|978-0-85112-235-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Davies|first1=Ella|date=2016-04-20|title=The longest animal alive may be one you never thought of|url=http://www.bbc.com/earth/story/20160420-the-longest-animal-alive-may-not-be-the-blue-whale|access-date=2018-02-14|website=BBC Earth|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Largest mammal|url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-mammal|website=Guinness World Records}}&lt;/ref&gt;

There are approximately 89&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Perrin|first=W.F.|date=2020|title=World Cetacea Database|url=http://www.marinespecies.org/cetacea|access-date=2020-12-12|website=marinespecies.org}}&lt;/ref&gt; living species split into two [[parvorder]]s: [[Odontoceti]] or toothed whales (containing [[porpoise]]s, [[dolphin]]s, other predatory whales like the  [[beluga whale|beluga]] and the [[sperm whale]], and the poorly understood [[beaked whale]]s) and the filter feeding [[Mysticeti]] or [[baleen]] whales (which includes species like the [[blue whale]], the [[humpback whale]] and the [[bowhead whale]]). Despite their highly modified bodies and carnivorous lifestyle, genetic and fossil evidence places cetaceans as nested within [[even-toed ungulate]]s, most closely related to [[Hippopotamidae|hippopotamus]] within the clade [[Whippomorpha]].

Cetaceans have been extensively [[whaling|hunted]] for their meat, [[blubber]] and [[Whale oil|oil]] by commercial operations. Although the [[International Whaling Commission]] has agreed on putting a halt to commercial whaling, whale hunting is still going on, either under IWC quotas to assist the subsistence of Arctic native people or in the name of scientific research, although a large spectrum of non-lethal methods are now available to study marine mammals in the wild.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Notarbartolo di Sciara |first1=G. |last2=Briand |first2=F. |date=2004 |title=Investigating the Roles of Cetaceans in Marine Ecosystems - An overview |journal=CIESM Workshop Monographs |volume=25 |pages=1–15}}[https://www.researchgate.net/publication/289532221]&lt;/ref&gt; Cetaceans also face severe environmental hazards from underwater [[Noise pollution#Wildlife|noise pollution]], entanglement in abandoned ropes and nets, collisions with ships, plastic and heavy metals build-up, to accelerating [[climate change]],&lt;ref name=&quot;wdcs2&quot;&gt;{{cite book|author=Cara E. Miller|url=http://uk.whales.org/sites/default/files/whales-and-dolphins-in-the-pacific-islands.pdf|title=Current State of Knowledge of Cetacean Threats, Diversity, and Habitats in the Pacific Islands Region|publisher=Whale and Dolphin Conservation Society|year=2007|isbn=978-0-646-47224-9|access-date=5 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150908003502/http://uk.whales.org/sites/default/files/whales-and-dolphins-in-the-pacific-islands.pdf|archive-date=8 September 2015|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nowacek2&quot;&gt;{{cite journal|last1=Nowacek|first1=Douglas|last2=Donovan|first2=Greg|last3=Gailey|first3=Glenn|last4=Racca|first4=Roberto|last5=Reeves|first5=Randall|last6=Vedenev|first6=Alexander|last7=Weller|first7=David|last8=Southall|first8=Brandon|date=2013|title=Responsible Practices for Minimizing and Monitoring Environmental Impacts of Marine Seismic Surveys with an Emphasis on Marine Mammal|journal=Aquatic Mammals|volume=39|issue=4|pages=356–377|doi=10.1578/am.39.4.2013.356}}&lt;!--|access-date=April 2, 2016--&gt;&lt;/ref&gt; but how much they are affected varies widely from species to species, from minimally in the case of the [[southern bottlenose whale]] to the [[baiji]] (Chinese river dolphin) which is considered to be functionally extinct due to human activity.&lt;ref name=&quot;baiji&quot;&gt;{{cite news|last=Lovgren|first=Stefan|date=December 14, 2006|title=China's Rare River Dolphin Now Extinct, Experts Announce|work=National Geographic News|publisher=[[National Geographic Society]]|location=Washington, D.C.|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2006/12/061214-dolphin-extinct.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20061218185108/http://news.nationalgeographic.com/news/2006/12/061214-dolphin-extinct.html|url-status=dead|archive-date=December 18, 2006|access-date=2015-10-18}}&lt;/ref&gt;

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:سامونڊي جانور]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>hkcpkgjwqyr0f5nzpudntxy2965ifn2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294678</id>
      <parentid>294677</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:48:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ibne maryam</username>
        <id>17680</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>294678</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9351" sha1="7ill33f5uhchympqkdbt5ws57porh6p" xml:space="preserve">{{Short description|Infraorder of mammals}}
{{Infobox settlement 
| fossil_range      = {{geological range|53.5|0|earliest=|latest=|PS=}}Early [[Eocene]] – Present
| image = {{Multiple image
| perrow            = 2/2/2
| total_width       = 275
| caption_align = center
| image1            =  Mother and baby sperm whale.jpg
| caption1          = [[Sperm whale]]
| image2            = Humpback stellwagen edit.jpg
| caption2          = [[Humpback whale]]
| image3            = Killerwhales jumping.jpg
| caption3          = [[Orca]]
| image4            = Eubalaena glacialis with calf.jpg
| caption4          = [[North Atlantic right whale]]
| image5            = Amazonas-Flussdelfin Orinoko3.jpg
| caption5          = [[Amazon river dolphin]] 
| image6            = Marsvin (Phocoena phocoena) light.jpg
| caption6          = [[Harbor porpoise]]
| border            = infobox
}}
| taxon             = Cetacea
| authority         = [[Mathurin Jacques Brisson|Brisson]], 1762
| subdivision_ranks = Subgroups
| subdivision       =
*†[[Pakicetidae]]
*†[[Ambulocetidae]]
*†[[Remingtonocetidae]]
*†[[Protocetidae]] ([[paraphyletic]])
*'''Pelagiceti''' &lt;small&gt;Uhen, 2008&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Uhen, M.D. |year=2008 |title=New protocetid whales from Alabama and Mississippi, and a new Cetacean clade, Pelagiceti |journal=[[Journal of Vertebrate Paleontology]] |volume=28 |issue=3 |pages=589–593 |doi=10.1671/0272-4634(2008)28[589:NPWFAA]2.0.CO;2 |jstor=20490986 |s2cid=86326007}}&lt;/ref&gt;
**†[[Basilosauridae]] (paraphyletic)
**†[[Kekenodontidae]]
**'''Neoceti''' &lt;small&gt;Fordyce &amp; de Muizon, 2001&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;{{cite conference |author1=Fordyce, E. |author2=de Muizon, C. |year=2001 |title=Evolutionary history of the cetaceans: a review |editor1=Mazin, J.-M. |editor2=de Buffrénil, V. |book-title=Secondary Adaptations of Tetrapods to Life in the Water: Proceedings of the international meeting, Poitiers, 1996 |publisher=[[:de:Verlag Dr. Friedrich Pfeil|Verlag Dr. Friedrich Pfeil]] |place=München, Germany |pages=169–233 |isbn=3-931516-88-1 |lccn=2002550356 |oclc=52121251 |ol=20591860M}}&lt;/ref&gt;
***[[Mysticeti]]
***[[Odontoceti]]
''([[#Classification|see text]] for families)''
| diversity        = Around 94 species
| diversity_link   = List of cetaceans
}}
'''سيٽئشي''' (Cetacea) [[لاطيني]] &quot;cetus&quot; (سيٽس، يعني وهيل) يا [[يوناني ٻولي|قديم يوناني]] &quot;κῆτος&quot; (ڪيٽوس، يعني وڏي مڇي يا سامونڊي بلا)، مان ورتل آهي، آرٽيوڊئڪٽائلا &lt;small&gt;(Artiodactyla)&lt;/small&gt; [[ترتيب (حياتيات)|آرڊر]] سان واسطو رکندڙ آبي [[مماليا|ممالين]] جو هڪ انفرا آرڊر آهي، جنهن ۾ وهيل، ڊولفن ۽ پورپوئس شامل آهن. &lt;ref&gt;{{cite journal|last1=M. Raneft|first1=D.|last2=Eaker|first2=H.|last3=W. Davis|first3=R.|year=2001|title=A guide to the pronunciation and meaning of cetacean taxonomic names|url=http://aquaticmammalsjournal.org/share/AquaticMammalsIssueArchives/2001/AquaticMammals_27-02/27-02_Ranneft.PDF|journal=Aquatic Mammals|volume=27|issue=2|page=185|archive-url=https://web.archive.org/web/20160327235028/http://www.aquaticmammalsjournal.org/share/AquaticMammalsIssueArchives/2001/AquaticMammals_27-02/27-02_Ranneft.PDF|archive-date=2016-03-27|url-status=live}}&lt;/ref&gt; انھن جي مڪمل طور تي آبي طرز زندگي، منظم جسم جي شڪل، اڪثر وڏي سائز ۽ خاص طور تي گوشت خور غذا، انهن جي اھم خاصيتون آهن. اها پنهنجي دم جي طاقتور مٿان ۽ هيٺ واري حرڪت سان پاڻ کي پاڻيءَ ذريعي اڳتي وڌائين ٿا، پيڊل جهڙي فلڪ ۾ ختم ٿئي ٿي. انهن جا فليپر جي شڪل وارا اڳئين پيرن کي مختلف حرڪتن مثلا موڙڻ، اڇلڻ لاء استعمال ڪندا آهن.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=E. Fish|first=Frank|year=2002|title=Balancing Requirements for Stability and Maneuverability in Cetaceans|journal=Integrative and Comparative Biology|volume=42|issue=1|pages=85–93|doi=10.1093/icb/42.1.85|pmid=21708697|doi-access=free|s2cid=25036870}}&lt;/ref&gt;

While the majority of cetaceans live in marine environments, a small number reside solely in [[brackish water]] or [[fresh water]]. Having a [[cosmopolitan distribution]], they can be found in some rivers and all of Earth's oceans, and many species inhabit vast ranges where they migrate with the changing of the seasons.

Cetaceans are famous for [[cetacean intelligence|their high intelligence]], complex social behaviour, and the enormous size of some of the group's members. For example, the [[blue whale]] reaches a maximum confirmed length of {{convert|29.9|m|ft|abbr=off|sp=us}} and a weight of 173 tonnes (190 short tons), making it the largest animal ever known to have existed.&lt;ref name=&quot;Wood&quot;&gt;Wood, Gerald ''The Guinness Book of Animal Facts and Feats'' (1983) {{ISBN|978-0-85112-235-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|last1=Davies|first1=Ella|date=2016-04-20|title=The longest animal alive may be one you never thought of|url=http://www.bbc.com/earth/story/20160420-the-longest-animal-alive-may-not-be-the-blue-whale|access-date=2018-02-14|website=BBC Earth|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Largest mammal|url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-mammal|website=Guinness World Records}}&lt;/ref&gt;

There are approximately 89&lt;ref&gt;{{Cite web|last=Perrin|first=W.F.|date=2020|title=World Cetacea Database|url=http://www.marinespecies.org/cetacea|access-date=2020-12-12|website=marinespecies.org}}&lt;/ref&gt; living species split into two [[parvorder]]s: [[Odontoceti]] or toothed whales (containing [[porpoise]]s, [[dolphin]]s, other predatory whales like the  [[beluga whale|beluga]] and the [[sperm whale]], and the poorly understood [[beaked whale]]s) and the filter feeding [[Mysticeti]] or [[baleen]] whales (which includes species like the [[blue whale]], the [[humpback whale]] and the [[bowhead whale]]). Despite their highly modified bodies and carnivorous lifestyle, genetic and fossil evidence places cetaceans as nested within [[even-toed ungulate]]s, most closely related to [[Hippopotamidae|hippopotamus]] within the clade [[Whippomorpha]].

Cetaceans have been extensively [[whaling|hunted]] for their meat, [[blubber]] and [[Whale oil|oil]] by commercial operations. Although the [[International Whaling Commission]] has agreed on putting a halt to commercial whaling, whale hunting is still going on, either under IWC quotas to assist the subsistence of Arctic native people or in the name of scientific research, although a large spectrum of non-lethal methods are now available to study marine mammals in the wild.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Notarbartolo di Sciara|first1=G.|last2=Briand|first2=F.|date=2004|title=Investigating the Roles of Cetaceans in Marine Ecosystems - An overview|journal=CIESM Workshop Monographs|volume=25|pages=1–15}}[https://www.researchgate.net/publication/289532221]&lt;/ref&gt; Cetaceans also face severe environmental hazards from underwater [[Noise pollution#Wildlife|noise pollution]], entanglement in abandoned ropes and nets, collisions with ships, plastic and heavy metals build-up, to accelerating [[climate change]],&lt;ref name=&quot;wdcs2&quot;&gt;{{cite book|author=Cara E. Miller|url=http://uk.whales.org/sites/default/files/whales-and-dolphins-in-the-pacific-islands.pdf|title=Current State of Knowledge of Cetacean Threats, Diversity, and Habitats in the Pacific Islands Region|publisher=Whale and Dolphin Conservation Society|year=2007|isbn=978-0-646-47224-9|access-date=5 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150908003502/http://uk.whales.org/sites/default/files/whales-and-dolphins-in-the-pacific-islands.pdf|archive-date=8 September 2015|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nowacek2&quot;&gt;{{cite journal|last1=Nowacek|first1=Douglas|last2=Donovan|first2=Greg|last3=Gailey|first3=Glenn|last4=Racca|first4=Roberto|last5=Reeves|first5=Randall|last6=Vedenev|first6=Alexander|last7=Weller|first7=David|last8=Southall|first8=Brandon|date=2013|title=Responsible Practices for Minimizing and Monitoring Environmental Impacts of Marine Seismic Surveys with an Emphasis on Marine Mammal|journal=Aquatic Mammals|volume=39|issue=4|pages=356–377|doi=10.1578/am.39.4.2013.356}}&lt;!--|access-date=April 2, 2016--&gt;&lt;/ref&gt; but how much they are affected varies widely from species to species, from minimally in the case of the [[southern bottlenose whale]] to the [[baiji]] (Chinese river dolphin) which is considered to be functionally extinct due to human activity.&lt;ref name=&quot;baiji&quot;&gt;{{cite news|last=Lovgren|first=Stefan|date=December 14, 2006|title=China's Rare River Dolphin Now Extinct, Experts Announce|work=National Geographic News|publisher=[[National Geographic Society]]|location=Washington, D.C.|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2006/12/061214-dolphin-extinct.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20061218185108/http://news.nationalgeographic.com/news/2006/12/061214-dolphin-extinct.html|url-status=dead|archive-date=December 18, 2006|access-date=2015-10-18}}&lt;/ref&gt;

==پڻ ڏسو==
==خارجي لنڪس==
==حوالا==
{{حوالا}}
[[زمرو:حيوانات]]
[[زمرو:سامونڊي جانور]]
[[زمرو:ڪرنگھيدار جانور]]</text>
      <sha1>7ill33f5uhchympqkdbt5ws57porh6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>واپرائيندڙ بحث:Kurnkerner</title>
    <ns>3</ns>
    <id>80313</id>
    <revision>
      <id>294689</id>
      <timestamp>2024-11-02T07:47:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <comment>ڀليڪار!</comment>
      <origin>294689</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4351" sha1="nh4z5z2z1qp263arubrfceskhejjgxm" xml:space="preserve">
{{سانچو:سماجي ڳنڍڻن تي سنڌي وڪيپيڊيا}}
&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;center style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخاني جي صفحي تي پنھنجون سفارشون ڏيو]] &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#ADDFAD&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:MB Lateefi;float:left&quot;&gt;'''[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخانو]]'''&lt;/span&gt;
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
[[عڪس:Wikipedia laurier wp.png|left|200px]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''بزمِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀلي ڪري آيا''' ''{{PAGENAME}}'''&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;''

'''السلام عليڪم! اسان اميد ڪريون ٿا تہ توھان سنڌي وڪيپيڊيا جي لاء بھترين اضافو ثابت ٿيندئو'''.&lt;br&gt;
* وڪيپيڊيا ھڪ کليل ڄاڻ چيڪلو آھي جنھن کي اسان سڀ ملي ڪري لکندا ۽ سنواريندا آھيون. وڪيپيڊيا منصوبي جي شروعات جنوري 2001ع ۾ ٿي، جڏھن تہ سنڌي وڪيپيڊيا فيبروري 2006ع  ۾  عمل آئي. في الحال ھن وڪيپيڊيا ۾ '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضمون]] موجود آھن.&lt;br /&gt;
* ھن چيڪلي (انسائيڪلوپيڊيا) ۾ توھان مضمون نويسي، سنوار ۽ تصحيح کان پھريان ھيٺين صفحن تي ضرور نظر وجھو.'''
* صفحن جي ظاھريت جي تبديلي ۽ طریقيڪار جي لاءِ ڏسو '''[[خاص:ترجيحات|ترجيحون]]'''.

&lt;Font - size=4&gt; '''اصول ۽ قاعدا''' &lt;/Font - size&gt;

&lt;Font - size=3&gt;  '''توھان جو واپرائيندڙ ۽ بحث صفحو''' &lt;/Font - size&gt;&lt;br&gt;
ھتي توھانجو [[خاص:Mypage|'''مخصوص واپرائيندڙ صفحو بہ ھوندو''']] جتي توھان [[:زمرو:يوزر سانچا|پنھنجو تعارف لکي سگھو ٿا]]، ۽ توهانجي [[خاص:Mytalk|واپرائيندڙ بحث]] تي ٻيا رڪنَ توھان سان رابطو ڪري سگھن ٿا ۽ توھان ڏي پيغام موڪلي سگھن ٿا.
* '''ڪنھن ٻئي رڪن کي پيغام موڪلڻ وقت ھنن امرن جو خاص خيال رکو''':
** '''جيڪڏھن ضرورت هجي تہ پيغام کي عنوان ضرور ڏيو'''.
** '''پيغام جي آخر ۾ پنهنجي صحيح ضرور وجھو، ان جي لاءِ هي علامت درج ڪريو'''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' يا ھن ([[عڪس:Insert-signature.png|link=]]) بٽڻ تي ٽڙڪ ڪريو'''.
** '''[[Wikipedia:اصول بحث|اظھار بحث جي آدابن]] جو خصوصي خيال رکو'''.

&lt;Font - size=3&gt; '''تعاون''' &lt;/Font - size&gt;

* '''وڪيپيڊيا جي ڪنھن بہ صفحي جي سڄي پاسي ڳوليو جو خانو نظر ايندو آھي. جنھن موضوع تي مضمون ٺاھڻ چاھيو تہ ڳوليو جي خاني ۾ لکو، ۽ ڳوليو تي ٽڙڪ ڪريو'''.
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
* '''توھان جي موضوع سان ملندڙ جلندڙ صفحا نظر ايندا. اھو اطمينان ڪرڻ کان پوء تہ توھان جي گهربل موضوع تي پھريان کان مضمون موجود ناھي، توھان نئون صفحو ٺاھي سگھو ٿا  واضع هجي تہ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ مضمون ٺاھڻ جي اجازت ناھي. توھان ھيٺ ڏنل خانو بہ استعمال ڪري سگھو ٿا'''.
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  '''لکڻ کان پهرئين ھن ڳالھ جو يقين ڪريو تہ جنھن عنوان تي توھان لکي رھيا آھيو ان تي يا ان سان ملندڙ عنوانن تي وڪي ۾ ڪوئي مضمون نہ ھجي. ان جي لاء توھان ڳوليو جي خاني ۾ عنوان ۽ ان جا هم معنيٰ لفظ (اهڙا لفظ جن جي معني هڪ هجي) لکي ڳولا ڪريو'''.&lt;/center&gt;
|} -- توھان جي مدد جي لاء ھر وقت حاضر، اوهان جو خادم --[[واپرائيندڙ:KaleemBot|KaleemBot]] ([[واپرائيندڙ بحث:KaleemBot|ڳالھ]]) 07:47, 2 نومبر 2024 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>nh4z5z2z1qp263arubrfceskhejjgxm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>واپرائيندڙ بحث:Jonoikobangali</title>
    <ns>3</ns>
    <id>80314</id>
    <revision>
      <id>294691</id>
      <timestamp>2024-11-02T08:47:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>KaleemBot</username>
        <id>10779</id>
      </contributor>
      <comment>ڀليڪار!</comment>
      <origin>294691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4351" sha1="952g74wb5frvwn453v53v4t94f4mhze" xml:space="preserve">
{{سانچو:سماجي ڳنڍڻن تي سنڌي وڪيپيڊيا}}
&lt;div style=&quot;padding:5px;font-size:medium&quot;&gt;&lt;center style=&quot;word-spacing:1ex&quot;&gt;[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخاني جي صفحي تي پنھنجون سفارشون ڏيو]] &lt;/center&gt;&lt;/div&gt;
{| bgcolor=&quot;#ADDFAD&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border-top:2px dashed #3eb2c9;border-bottom:2px dashed #3eb2c9;padding: 5px 20px 25px;&quot;
|&lt;span style=&quot;font-family:MB Lateefi;float:left&quot;&gt;'''[[Wikipedia:سفارتخانو|سفارتخانو]]'''&lt;/span&gt;
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
[[عڪس:Wikipedia laurier wp.png|left|200px]]
&lt;center&gt;&lt;big&gt;'''بزمِ سنڌي وڪيپيڊيا ۾ ڀلي ڪري آيا''' ''{{PAGENAME}}'''&lt;/big&gt;&lt;/center&gt;''

'''السلام عليڪم! اسان اميد ڪريون ٿا تہ توھان سنڌي وڪيپيڊيا جي لاء بھترين اضافو ثابت ٿيندئو'''.&lt;br&gt;
* وڪيپيڊيا ھڪ کليل ڄاڻ چيڪلو آھي جنھن کي اسان سڀ ملي ڪري لکندا ۽ سنواريندا آھيون. وڪيپيڊيا منصوبي جي شروعات جنوري 2001ع ۾ ٿي، جڏھن تہ سنڌي وڪيپيڊيا فيبروري 2006ع  ۾  عمل آئي. في الحال ھن وڪيپيڊيا ۾ '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' [[Special:Allpages|مضمون]] موجود آھن.&lt;br /&gt;
* ھن چيڪلي (انسائيڪلوپيڊيا) ۾ توھان مضمون نويسي، سنوار ۽ تصحيح کان پھريان ھيٺين صفحن تي ضرور نظر وجھو.'''
* صفحن جي ظاھريت جي تبديلي ۽ طریقيڪار جي لاءِ ڏسو '''[[خاص:ترجيحات|ترجيحون]]'''.

&lt;Font - size=4&gt; '''اصول ۽ قاعدا''' &lt;/Font - size&gt;

&lt;Font - size=3&gt;  '''توھان جو واپرائيندڙ ۽ بحث صفحو''' &lt;/Font - size&gt;&lt;br&gt;
ھتي توھانجو [[خاص:Mypage|'''مخصوص واپرائيندڙ صفحو بہ ھوندو''']] جتي توھان [[:زمرو:يوزر سانچا|پنھنجو تعارف لکي سگھو ٿا]]، ۽ توهانجي [[خاص:Mytalk|واپرائيندڙ بحث]] تي ٻيا رڪنَ توھان سان رابطو ڪري سگھن ٿا ۽ توھان ڏي پيغام موڪلي سگھن ٿا.
* '''ڪنھن ٻئي رڪن کي پيغام موڪلڻ وقت ھنن امرن جو خاص خيال رکو''':
** '''جيڪڏھن ضرورت هجي تہ پيغام کي عنوان ضرور ڏيو'''.
** '''پيغام جي آخر ۾ پنهنجي صحيح ضرور وجھو، ان جي لاءِ هي علامت درج ڪريو'''--&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;&amp;#126;''' يا ھن ([[عڪس:Insert-signature.png|link=]]) بٽڻ تي ٽڙڪ ڪريو'''.
** '''[[Wikipedia:اصول بحث|اظھار بحث جي آدابن]] جو خصوصي خيال رکو'''.

&lt;Font - size=3&gt; '''تعاون''' &lt;/Font - size&gt;

* '''وڪيپيڊيا جي ڪنھن بہ صفحي جي سڄي پاسي ڳوليو جو خانو نظر ايندو آھي. جنھن موضوع تي مضمون ٺاھڻ چاھيو تہ ڳوليو جي خاني ۾ لکو، ۽ ڳوليو تي ٽڙڪ ڪريو'''.
&lt;inputbox&gt;type=search&lt;/inputbox&gt;
* '''توھان جي موضوع سان ملندڙ جلندڙ صفحا نظر ايندا. اھو اطمينان ڪرڻ کان پوء تہ توھان جي گهربل موضوع تي پھريان کان مضمون موجود ناھي، توھان نئون صفحو ٺاھي سگھو ٿا  واضع هجي تہ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ مضمون ٺاھڻ جي اجازت ناھي. توھان ھيٺ ڏنل خانو بہ استعمال ڪري سگھو ٿا'''.
&lt;inputbox&gt;type=create&lt;/inputbox&gt;
*  '''لکڻ کان پهرئين ھن ڳالھ جو يقين ڪريو تہ جنھن عنوان تي توھان لکي رھيا آھيو ان تي يا ان سان ملندڙ عنوانن تي وڪي ۾ ڪوئي مضمون نہ ھجي. ان جي لاء توھان ڳوليو جي خاني ۾ عنوان ۽ ان جا هم معنيٰ لفظ (اهڙا لفظ جن جي معني هڪ هجي) لکي ڳولا ڪريو'''.&lt;/center&gt;
|} -- توھان جي مدد جي لاء ھر وقت حاضر، اوهان جو خادم --[[واپرائيندڙ:KaleemBot|KaleemBot]] ([[واپرائيندڙ بحث:KaleemBot|ڳالھ]]) 08:47, 2 نومبر 2024 ( يو.ٽي.سي)</text>
      <sha1>952g74wb5frvwn453v53v4t94f4mhze</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وڪيپيڊيا:چونڊ مضمون/2024/مهينو نومبر</title>
    <ns>4</ns>
    <id>80315</id>
    <revision>
      <id>294698</id>
      <timestamp>2024-11-02T11:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arslanali</username>
        <id>6260</id>
      </contributor>
      <comment>نئون صفحو: [[فائل:Shahnwaz_kunbhar.jpg|200px|frameless|کاٻو]] '''[[شاهنواز ڪنڀر جو قتل|ڊاڪٽر شاهنواز ڪنڀر]]''' کي 18 سيپٽمبر 2024ع تي [[ميرپور خاص]] جي [[سنڌڙي|سنڌڙي ٿاڻي]] جي حد ۾ توهين الزام هيٺ ماورائي عدالت پوليس مقابلي ۾ قتل ڪيو ويو. 17 سيپٽمبر تي شاهنواز ڪنڀر مٿان بنا تصديق جي [[فيس بڪ|فيسبڪ پوسٽن]] ذ...</comment>
      <origin>294698</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1872" sha1="ejfo1ww8zn0p3rspog98oqk40dvne5t" xml:space="preserve">[[فائل:Shahnwaz_kunbhar.jpg|200px|frameless|کاٻو]]
'''[[شاهنواز ڪنڀر جو قتل|ڊاڪٽر شاهنواز ڪنڀر]]''' کي 18 سيپٽمبر 2024ع تي [[ميرپور خاص]] جي [[سنڌڙي|سنڌڙي ٿاڻي]] جي حد ۾ توهين الزام هيٺ ماورائي عدالت پوليس مقابلي ۾ قتل ڪيو ويو. 17 سيپٽمبر تي شاهنواز ڪنڀر مٿان بنا تصديق جي [[فيس بڪ|فيسبڪ پوسٽن]] ذريعي [[توهين مذهب|توھين رسالت]] جو الزام لڳايو ويو. جنهن سبب مقامي امام، صابر سومرو پاران هڪ آيف آئي آر داخل ڪرائي وئي. ايف آئي آر کان پوءِ شاهنواز کي [[عمرڪوٽ|عمرڪوٽ جي سول اسپتال]] ۾ سندس عهدي تان معطل ڪيو ويو. پوليس تي تنقيد تڏهن شروع ٿي، جڏهن ال خدمت فائونڊيشن پاران شاهنواز جي قتل ٿيڻ کانپوءِ عمرڪوٽ ۾ مذهبي جماعتن ۽ وڳوڙين سان گڏ پوليس آفيسرن، ڊي آءِ جي جاويد جسڪاڻي، ايس ايس پي چوڌري اسد، ۽ پيپلزپارٽي جي ايم اين اي پير امير بخش جيلاني تي 5 مڻ کان وڌيڪ گل نڇاور ڪيا ويا. ان کان علاوه، ايس ايس پي آفيس ۾ ريڊ ڪارپيٽ وڇائي، انهن مٿان گل وڇايا ويا ۽ گلن جا هار پارايا ويا.
&lt;div align=&quot;right&quot; class=&quot;noprint&quot;&gt;[[شاهنواز ڪنڀر جو قتل|مڪمل مضمون پڙهو...]]&lt;/div &gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;text-align: left; padding-left:10%&quot;&gt;&lt;small&gt;[[image:Symbol star gold.svg|15px|alt=|link=]]&amp;nbsp;'''[[وڪيپيڊيا:چونڊ مضمون|وڌيڪ چونڊ مضمون]]'''&lt;/small&gt;&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[زمرو:مک صفحو سانچا]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ejfo1ww8zn0p3rspog98oqk40dvne5t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>294699</id>
      <parentid>294698</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T11:17:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Arslanali</username>
        <id>6260</id>
      </contributor>
      <origin>294699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1872" sha1="iv8lzdd7p48u9pexo7oeo4zlcevxnlp" xml:space="preserve">[[فائل:Shahnwaz_kunbhar.jpg|130px|frameless|کاٻو]]
'''[[شاهنواز ڪنڀر جو قتل|ڊاڪٽر شاهنواز ڪنڀر]]''' کي 18 سيپٽمبر 2024ع تي [[ميرپور خاص]] جي [[سنڌڙي|سنڌڙي ٿاڻي]] جي حد ۾ توهين الزام هيٺ ماورائي عدالت پوليس مقابلي ۾ قتل ڪيو ويو. 17 سيپٽمبر تي شاهنواز ڪنڀر مٿان بنا تصديق جي [[فيس بڪ|فيسبڪ پوسٽن]] ذريعي [[توهين مذهب|توھين رسالت]] جو الزام لڳايو ويو. جنهن سبب مقامي امام، صابر سومرو پاران هڪ آيف آئي آر داخل ڪرائي وئي. ايف آئي آر کان پوءِ شاهنواز کي [[عمرڪوٽ|عمرڪوٽ جي سول اسپتال]] ۾ سندس عهدي تان معطل ڪيو ويو. پوليس تي تنقيد تڏهن شروع ٿي، جڏهن ال خدمت فائونڊيشن پاران شاهنواز جي قتل ٿيڻ کانپوءِ عمرڪوٽ ۾ مذهبي جماعتن ۽ وڳوڙين سان گڏ پوليس آفيسرن، ڊي آءِ جي جاويد جسڪاڻي، ايس ايس پي چوڌري اسد، ۽ پيپلزپارٽي جي ايم اين اي پير امير بخش جيلاني تي 5 مڻ کان وڌيڪ گل نڇاور ڪيا ويا. ان کان علاوه، ايس ايس پي آفيس ۾ ريڊ ڪارپيٽ وڇائي، انهن مٿان گل وڇايا ويا ۽ گلن جا هار پارايا ويا.
&lt;div align=&quot;right&quot; class=&quot;noprint&quot;&gt;[[شاهنواز ڪنڀر جو قتل|مڪمل مضمون پڙهو...]]&lt;/div &gt;
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;text-align: left; padding-left:10%&quot;&gt;&lt;small&gt;[[image:Symbol star gold.svg|15px|alt=|link=]]&amp;nbsp;'''[[وڪيپيڊيا:چونڊ مضمون|وڌيڪ چونڊ مضمون]]'''&lt;/small&gt;&lt;/div&gt;
&lt;noinclude&gt;[[زمرو:مک صفحو سانچا]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>iv8lzdd7p48u9pexo7oeo4zlcevxnlp</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>