Криштиану Роналду

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="tg">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>tgwiki</dbname>
    <base>https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D2%B3%D0%B8%D1%84%D0%B0%D0%B8_%D0%B0%D1%81%D0%BB%D3%A3</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.1</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Вижа</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Баҳс</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Корбар</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Баҳси корбар</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедиа</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Баҳси Википедиа</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Акс</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Баҳси акс</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">Медиавики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Баҳси медиавики</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Шаблон</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Баҳси шаблон</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Роҳнамо</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Баҳси роҳнамо</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Гурӯҳ</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Баҳси гурӯҳ</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Баҳси портал</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Лоиҳа</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Баҳси Лоиҳа</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модул</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Баҳси Модул</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Криштиану Роналду</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33982</id>
    <revision>
      <id>1413783</id>
      <parentid>1407271</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:33:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>176.59.207.190</ip>
      </contributor>
      <origin>1413783</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7826" sha1="3g1qnjkq9ww1w16sz549r6hpibnjh50" xml:space="preserve">{{Футболбоз
| ном = Криштиану Роналду
| номи пурра = {{lang-pt|''Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro''}}
| тасвир = C Ronaldo.jpg
| бар = 300px
| тавсифи тасвир = 
| лақаб = ''CR7'','' КриРо'', ''El Bicho''
| таърихи таваллуд = 05.02.1985
| шаҳрвандӣ = {{Парчами Португалия|20px}} [[Португалия|Портуғол]]
| қад = 189&lt;ref name=&quot;fpf.pt&quot;&gt;[https://www.fpf.pt/Jogadores/Cristiano-Ronaldo Cristiano Ronaldo | Web Oficial | Portugal Seleção]&lt;/ref&gt;
| вазн = 85&lt;ref name=&quot;fpf.pt&quot;/&gt;
| мавқеъ = [[Нимҳимоятгар (футбол)|миёнмайдони канорӣ]], [[Ҳамлагар (футбол)|ҳамлагар]]
| даста = {{Парчами Арабистони Саудӣ|20px}} «[[Ан-Наср (бошгоҳи футбол)|Ан-Наср]]»
| шумора = 7
| бошгоҳҳои ҷавонон = {{маснад дар футбол
|1993—1995|{{Парчами Португалия|20px}} «Андориня»|
|1995—1997|{{Парчами Португалия|20px}} «Насионал»|
|1997—2002|{{Парчами Португалия|20px}} «[[Спортинг Лиссабон (бошгоҳи футбол)|Спортинг Лиссабон]]»|}}
| бошгоҳҳо = {{маснад дар футбол
|2002—2003|{{Парчами Португалия|20px}} «[[Спортинг Лиссабон (бошгоҳи футбол)|Спортинг Лиссабон]]»|25 (3)
|2002|→ {{Парчами Португалия|20px}} «Спортинг Б»|2 (0)
|2003—2009|{{Парчами Англия|20px}} «[[Манчестер Юнайтед]]»|196 (84)
|2009—2018|{{Парчами Испания|20px}} «[[Реал Мадрид (бошгоҳи футбол)|Реал Мадрид]]»|292 (311)
|2018—2021|{{Парчами Италия|20px}} «[[Ювентус (бошгоҳи футбол)|Ювентус]]»|98 (81)
|2021—2022|{{Парчами Англия|20px}} «[[Манчестер Юнайтед]]»|40 (19)
|2023—|{{Парчами Арабистони Саудӣ|20px}} «[[Ан-Наср (бошгоҳи футбол)|Ан-Наср]]» |47 (49)}}
| мунтахаби миллӣ = {{маснад дар футбол
|2001|{{Парчами Португалия}} Портуғол (то 15 сола)|9 (7)
|2001–2002|{{Парчами Португалия}} Портуғол (то 17 сола)|7 (5)
|2002—2003|{{Парчами Португалия}} Портуғол (то 21 сола)|10 (3)
|2003|{{Парчами Португалия}} Портуғол (то 20 сола)|5 (1)
|2003—{{Т. ҳ.}}|{{Парчами Португалия}} [[Тими миллии футболи Портуғол|Портуғол]]|198 (122)
|2004|{{Парчами Португалия}} Портуғол (олимп)|3 (2)}}
| бошгоҳҳои мураббигарӣ = 
| медалҳо = {{турнир|[[Ҷоми футболи Урупо]]}}
{{медал|Нуқра|[[Ҷоми футболи Урупо|Портуғол 2004]]}}
{{медал|Биринҷӣ|[[Ҷоми футболи Урупо|Лаҳистон/Укроин 2012]]}}
{{медал|Тилло|[[Ҷоми футболи Урупо|Фаронса 2016]]}}
{{турнир|[[Лигаи миллатҳои Урупо]]}}
{{медал|Тилло|[[Лигаи миллатҳои Урупо|Портуғол 2019]]}}
{{турнир|[[Ҷоми Конфедеросиюнҳо]]}}
{{медал|Биринҷӣ|[[Ҷоми Конфедеросиюнҳо|Русия 2017]]}}
| ҷоиза = 
| викианбор = Cristiano Ronaldo
}}

'''Криштиа́ну Рона́лду душ Са́нтуш Аве́йру''' ({{lang-pt|Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro}}; [[5 феврал]]и соли [[1985]], [[Фуншал]], [[Португалия|Портуғол]]) — футболбози [[Португалия|портуғолӣ,]] сарвони бошгоҳи «[[Ан-Наср (бошгоҳи футбол)|Ан-Наср]]» ва [[Тими миллии футболи Портуғол|тими миллии Портуғол]]. Дорандаи 5 тӯби тиллоӣ&lt;ref&gt;[https://www.sports.ru/cristiano-ronaldo/career/ Криштиану Роналду]&lt;/ref&gt;.

Аввалин футболбозест, ки дар Лигабартари Инглистон, [[Чемпионати футболи Испониё|Ла Лигаи Испониё]] ва Силсилаи А-и Итолиё унвони қаҳрамониро соҳиб шудааст. Ӯ аз тарафи федеросиюни футболи Портуғол дар таърихи Портуғол ҳамчун беҳтарин футболбоз эътироф шуд. Дар таърихи бошгоҳи «[[Реал Мадрид (бошгоҳи футбол)|Реал Мадрид]]» ва [[Тими миллии футболи Портуғол|тими миллии Портуғол]] мақоми голзани беҳтаринро дорад.

Роналду беҳтарин бозигари ҷавон дар Чемпионати футболи Урупо 2004 дониста шуд. Қаҳрамони [[лигабартари Инглистон]] дар мавсими 2006/2007, (беҳтарин бозигар, беҳтарин бозингари ҷавон) – 2007/2008, (беҳтарин бозигар) – 2008/2009. Дорандаи «Кафши тиллоӣ» дар солҳои 2008, 2011, 2014 ва 2015. Соли 2008 аз рӯи интихоби УЕФА беҳтарин футболбози сол дар футболи бошгоҳии УЕФА ва [[Лигаи Қаҳрамонҳои УЕФА|Лигаи қаҳрамонҳо]] дониста шудааст, соҳиби «[[Тӯби тило (France Football)|Тӯби тиллоӣ (France Football)]]» ҳамчун футболбози беҳтарини ҷаҳон ва мукофоти «Бозингари сол, ФИФА» гардидааст. Соли [[2015]] се карат дорандаи «[[Тӯби тило (France Football)|Тӯби тиллоӣ (France Football)]]», ҳамчун футболисти беҳтарини ҷаҳон дар соли 2014 дониста шудааст.

== Зиндагинома ==  
Криштиа́ну Роналду [[5 феврал]]и соли [[1985]], ([[Фуншал]]) дар Мадейра, [[Португалия]] ба дунё омадааст. Номи дуюми Криштиану ҳангоми таваллуд (фарзанди чорум дар оила) ''Роналду'', аз рӯи интихоби падараш, ба муносибати номи президенти [[ИМА]] [[Роналд Рейган]], гузошта шудааст.

Падари Роналду соли 2005 аз ҳисоби нушокиҳои спиртӣ вафот кард. Роналду чахор фарзанд дорад. 
 
== Маснади бошгоҳӣ ==

== Мунтахаби миллӣ ==

== Ҷоизаҳо ==

== Пайвандҳо ==
__FORCETOC__
{{футбол-зиндагинома-нопурра}}
[[Гурӯҳ:Футболбозони Португалия]]
[[Гурӯҳ:Футболбозони тими миллии футболи Португалия]]
[[Гурӯҳ:Бозигарони БФ «Спортинг Лиссабон»]]
[[Гурӯҳ:Бозигарони БФ «Манчестер Юнайтед»]]
[[Гурӯҳ:Бозигарони БФ «Реал Мадрид»]]
[[Гурӯҳ:Бозигарони БФ «Ювентус»]]
[[Гурӯҳ:Бозигарони БФ «Манчестер Юнайтед»]]
[[Гурӯҳ:Бозигарони БФ «Ан-Наср»]]

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ|group=қайд|liststyle=lower-alpha}}</text>
      <sha1>3g1qnjkq9ww1w16sz549r6hpibnjh50</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Стив Ҷобс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105038</id>
    <revision>
      <id>1413794</id>
      <parentid>1381229</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T08:14:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A01:CB0A:9020:3E70:91F:E3F:E877:DD3C</ip>
      </contributor>
      <origin>1413794</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28114" sha1="o17p3n41cbz9dhhqb6qaqc9ggzgmazn" xml:space="preserve">{{Шахсият
 |ном                  = Стив Ҷобс
 | номи аслӣ                 = {{lang-en|Steve Jobs}}
 | тасвир                       = Steve Jobs Headshot 2010-CROP.jpg
 |бар                  = 
 |тавсифи тасвир          = Ҷобс [[iPhone 4]]-ро дар [[Worldwide Developers Conference]] нишон медиҳад. Соли 2010.
 |ном ҳангоми таваллуд = Стивен Пол Ҷобс ({{lang-en|Steven Paul Jobs}})
 |шаҳрвандӣ            = {{USA}}
 |падар                = ''хунӣ:''&lt;br /&gt; Абдулфаттоҳ «Ҷон» Ҷандалӣ (тав. 1931)&lt;br /&gt; ''падархонд:''&lt;br /&gt; Пол Рейнголд Ҷобс (1922—1993)
 |модар                = ''хунӣ:''&lt;br /&gt; Ҷоан Кэрол Шибле (тав. 1932)&lt;br /&gt; ''модархонд:''&lt;br /&gt; Клара Ҷобс (Агопян) (1924—1986)
 |ҳамсар               = Лорен Пауэлл (аз 1991)
 |фарзандон            = аз ''Крис Энн Бреннан'':
* [[Лиза Бреннан-Ҷобс]] (тав. 1978),
аз ''Лорен Пауэлл'':
* Рид Ҷобс (тав. 1991),
* Эрин Ҷобс (тав. 1995),
* Ив Ҷобс (тав. 1998)
 |навъи фаъолият      = 
 |ҷоизаҳо ва мукофтоҳо = * [[Акс:National Medal of Technology and Innovation.jpg|30px|border|Медали милии ИМА дар соҳаи технология и инноватсия]] (1985)
* Мукофоти Ҷефферсон (1987),
* Мукофоти шӯрои амнои [[Грэмми]] (2012, пас аз марг)
|хоҳар             =  Мона Симпсон (Ҷандалӣ)
 }}
'''Стивен Пол Ҷобс''' ({{lang-en|Steven Paul «Steve» Jobs}}; {{СанаиТаваллуд|24|2|1955}}, [[Сан-Франсиско]], [[Калифорния]] — {{СанаиМарг|5|10|2011}}, [[Пало-Алто]], [[Санта-Клара (округ)|Санта-Клара]], Калифорния) — соҳибкори амрикоӣ,  ихтироъкор ва тарроҳии саноатии амрикоӣ ҳамчун пионер (пешкисвати) соҳаи технологияҳои иттилоотӣ эътироф карда мешавад&lt;ref name=&quot;https://lemelson.mit.edu/&quot; /&gt;. Яке аз асосгузорон, раиси шӯрои директорон ва [[Мудир омил]]и корпоратсияи [[Apple]] ба ҳисоб мерафт. Ҳамчунин аз муассисон, раиси шӯрои директорон ва [[Мудир омил]]и киностудияи [[Pixar]] мебошад.Дар охири солҳои 70-ум, Стив Ҷобс ва дӯсташ Стив Возняк яке аз аввалин компютерҳои фардиро сохтанд, ки дорои иқтидори бузурги тиҷорӣ буданд. Компютери Apple II аввалин маҳсулоти оммавии Apple гардид, ки бо ташаббуси Стив Ҷобс сохта шудааст. Баъдтар Ҷобс иқтидори тиҷории GUI-и мушро мушоҳида кард, ки боиси пайдоиши компютерҳои Apple Lisa ва пас аз як сол, Macintosh (Mac) гардиданд.Пас аз аз даст додани талошҳо барои  роҳбарии Шӯрои директорони ширкат [[Apple]] дар соли 1985, Ҷобс Apple-ро тарк кард ва [[NeXT]]-ро таъсис дод, ки платформаи компютериро барои донишгоҳҳо ва корхонаҳо таҳия мекард. Соли 1986 вай бахши графикаи компютерии ширкати киноcозии [[Lucasfilm]]-ро ба даст оварда онро ба Pixar Studios мубаддал кард. Ӯ  мудир омил ва саҳмдори асосии ширкати Пиксер то замони ба даст овардани студия аз ҷониби ширкати Волт Дисней дар соли 2006  боқӣ монд, ки Ҷобсро ба бузургтарин саҳмдор ва узви раёсати шӯрои директорони ширкати мазкур табдил дод.Мушкилот дар таҳияи системаи оператсионии нав барои Mac боис шуд, ки Apple NeXT-ро дар соли 1996 харад, то [[NeXTSTEP]]-ро ҳамчун [[Mac OS X]] истифода барад. Дар доираи як созиш Ҷобс ҳамчун мушовири Apple ба кор қабул карда шуд. То соли 1997, Ҷобс назорати Apple-ро тавассути гирифтани корпоратсия ба даст овард. Таҳти роҳбарии ӯ, ширкат аз муфлисшавӣ наҷот ёфт ва пас аз як сол ба даромад овардан оғоз кард. Дар даҳсолаи оянда, Ҷобс ба рушди [[iMac]], [[iTunes]], [[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] ва ҳамчунин ба инкишофи [[Store]], [[Apple Store]], [[iTunes Store]], [[App Store]] ва [[iBookstore]] замина гузошт.
Ин  маҳсулот ва хидамот боис шуд ки ширкат, дар солҳои минбаъда низ суди устувори молӣ ба даст овард, ки он Apple-ро дар соли 2011 ба пурарзиштарин ширкати оммавӣ дар ҷаҳон табдил дод. Бисёре аз шореҳон эҳёи Apple-ро ҳамчун яке аз бузургтарин дастовардҳо дар таърихи тиҷорат ном мебаранд. Дар айни замон, Ҷобсро бошад барои услуби авторитарии идоракунӣ, амалҳои бераҳмона нисбат ба рақибон, хоҳиши назорати куллии маҳсулот, ҳатто пас аз фурӯш ба харидор зери танқид қарор медиҳанд.
Ҷобс дар соҳаи технология ва саноати мусиқӣ таъсири зиёде дорад ки ин боис шуд то вай сазовори эътирофи умум ва як қатор мукофотҳо гардад. Ӯро аксар вақт &quot;рӯъёбин (визионер)&quot; ва ҳатто &quot;падари [[инқилоби рақамӣ]]&quot; ном мебаранд. Ҷобс нотиқи моҳире буд ва презентатсияҳои инноватсионии маҳсулотро ҳамеша дар сатҳи нав ва ба ҳамагон пешниҳод мекард.

==Кӯдакӣ==
Стивен Пол Ҷобс 24 феврали соли 1955 таваллуд шудааст. Падару модари ӯ донишҷӯёне издивоҷнокарда буданд. Абдулфаттоҳ (Ҷон) Ҷандалӣ зодаи Сурия ва Ҷоан Шибл муҳоҷирзодаи олмонии католике буд. Ҷоан аспиранти [[Донишгоҳи Висконсин]] буд, ки  Ҷандалӣ, дар он ҷо ба ҳайси ёвари омӯзгор фаъолият мекард. Азбаски хешовандони Ҷоан ба муносибати онҳо эътироз доштанд ва падари ӯ, ки дар бистари марг буд, ҳатто таҳдид мекард, ки ӯро аз мерос маҳрум мекунад. Ҷандалӣ вай барои таваллуд кардани  кудак ба назди табиби хусусӣ дар Сан-Франсиско меравад, ва сипас кӯдаки навзодро назди ӯ мегузорад, то онро ба фарзандӣ супорад.
Кӯдакро Пол Ҷобс ва Клара Ҷобс (аз амрикоиҳои арманитабор) ба фарзандӣ қаблу карданд, чунки онҳо натавонистанд, фразандони худро ба дунё оваранд.&lt;ref name=&quot;Айзексон У. Стив Джобс = Steve Jobs: A Biography. — М.: Астрель, 2012. — 688 с. — ISBN 978-5-271-39378-5.&quot;&gt;&lt;/ref&gt; Фарзандхондашонро онҳо Стивен ном ниҳоданд.Модари Ҷоан мехост ки фаразандашро ба онҳое диҳад ки дорои маълумоти олӣ бошанд. Азбаски Клара донишҷӯи колеҷ буд ва Пол дар мактаби миёна мехонд, ба онҳо имкон даст дод ки ӯро танҳо баъд аз пешниҳоди санади тааҳуди харҷи пардохти ҳаққи таҳсили донишгоҳии Стивен  ба модараш он ба  санади фарзандхондӣ имзо гузошт.&lt;ref name=&quot;Айзексон У. Стив Джобс = Steve Jobs: A Biography. — М.: Астрель, 2012. — 688 с. — ISBN 978-5-271-39378-5.&quot;&gt;&lt;/ref&gt;
Ҷобс ҳамеша Пол ва Клараро падар ва модари худ меҳисобид,  агар касе онҳоро волидони нотанияш меномид, ӯ ба хашм меомад: Ӯ ҳамеша таъкид мекард:-&quot;Онҳо 100% волидони воқеии ман ҳастанд.&quot; Тибқи қоидаҳои фарзандхондии расмӣ, волидони биологӣ дар бораи ҷои будубоши фарзандашон чизе намедонистанд ва  Стив тавонист, ки  танҳо пас аз 31 сол бо модар ва хоҳари хурдиаш во хӯрад&lt;ref name=&quot;Айзексон, 2012, с. 26.&quot; /&gt;. Вақте ки Стив дусола буд, Ҷобс Патти ном духтареро ба фарзандӣ қабул кард ва пас аз се сол оилаи онҳо аз Сан-Франсиско ба Маунтин Вю [[Mountain View]], кӯч мебанданд.  Пол механики мошин буд ва дар ширкати молияви CIT кор мекард.Дар гаражи оилавӣ ӯ мошинҳои кӯҳнаро барои фурӯш таъмир ва омода мекард, то барои таҳсили Стив пул ҷамъ оварад ва ӯҳдадориҳояшро дар назди волидайни биологии Стив иҷро кунад. Павел инчунин кӯшиш кард, ки дар дили писараш муҳаббат ба касби механики парвариш диҳад&lt;ref name=&quot;Айзексон, 2012, с. 28.&quot; /&gt;.Ин машғулият ба Стив маъқул нашуд, аммо тавассути мошинҳо падараш ӯро бо асосҳои электроника ошно кард. Онҳо якҷоя радиоприёмникҳо ва телевизорҳоро ҷудову васл мекарданд, дар натиҷа, Стив ба инҳошавқ пайдо кард&lt;ref name=&quot;Steve Jobs: Early Life. Biography. A+E Television Networks, LLC. Дата обращения: 28 марта 2012. Архивировано 24 июня 2012 года.&quot; /&gt;.Клара Ҷобс ба ҳайси муҳосиб дар ширкати [[Varian Associates]] кор мекард — яке аз аввалин ширкатҳои технологии баланд, ки баъдтар ба ҳаати ширкатҳои водии [[Силиконӣ]] табдил ёфт.Модараш ба Стив кумак кард,то пеш аз он ки ба мактаб равад хонданро аз худ кунад.&lt;ref name=&quot;Айзексон,2012, с.35&quot;/&gt;
==Даврони мактабӣ==
Кори мактаб  бо формализми худ Стивро ноумед мекард. Муаллимони синфҳои ибтидоии Мона Лома ӯро ҳамчун як масхарабоз тавсиф мекарданд ва танҳо як муаллим, хонум Ҳилл тавонист, ки дар шогирдаш қобилиятҳои барҷастаи худро бубинад ва ба ӯ муносибати наздик пайдо кунад. Вақте ки Стив дар синфи чорум мехонд, хонум Ҳилл ба ӯ барои он ки нағх таҳсил кунад &quot;пора&quot; дар шакли ширинӣ, пул ва маҷмӯаи [[DIY]] медод ва бад-ин васила  ӯро ба донишандӯзӣ ҳавасманд мекард. Ин амалҳо зуд самара доданд: дере нагузашта Стив бидуни тақвият ба омӯзиши боҷуръатона шурӯъ кард ва дар охири соли хониш имтиҳонҳоро ба дараҷаи олӣ супорид, ки мудир пешниҳод кард, то ӯро аз синфи чорум фавран ба синфи ҳафтум гузаронанд. Дар натиҷа, бо қарори волидонаш Стив ба синфи шашум, яъне ба мактаби миёна дохил карда шуд. Ин мактаб дар [[Криттенден]], дар чанд маҳалла аз [[Мона Лома]] поинтар, вале дар ноҳияи тамоман дигари ҷиноӣ ҷойгир буд. Ҳам дар кӯча ва ҳам дар худи мактаб авбошон ба Ҷобс ҳамла мекарданд. Пас аз як сол, Стив аз волидони худ қатъан талаб хоҳтш кард, ки то ӯро ба мактаби дигар гузаронанд. Оилаи онҳо маҷбур шуд, ки бо пасандозҳои охирини худ дар минтақаи муносибтаре дар ҷануби [[Лос-Алтос]] хона харад&lt;ref name=&quot;Айзексон, 2012, с. 37.&quot; /&gt;.
Ҷобс минбаъд дар мактаби миёна ва мактаби кӯҳнаи [[Homestead]] дар [[Cupertino]] таҳсил мекард. Пас аз кӯчидани оилаашон, падараш дар шаҳраки ҳамсояи [[Санта Клара]] дар маркази ояндаи водии Силиконӣ, дар ширкати [[Spectra-Physics ]], ки  ба истеҳсоли лазер машғул буд, ба ҳайси механик ба кор даромад&lt;ref name=&quot;Айзексон, 2012, с. 38.&quot; /&gt;. 
Стив бо муҳандис Ларри Лэнг, ки дар ҳамсоягии хонаи пешинаи Ҷобс зиндагӣ мекард, ҳамсуҳбат мешавад. Лэнг Стивро ба бошгоҳи илмиву пажӯҳишии Hewlett-Packard меоварад. &quot;Ба синф муҳандисе ворид шуд, ки аз ким кадом лабораторие даъват карда буданднд, вай ҳоло бо чӣ кор машғул буданашро ба ҳозирин гуфт&quot;, баъдтар ба ёд меовард Ҷобс. Дар ин ҷо Стив бори аввал компютери шахсии (ҳисобкунаки барномарезишуда) [[HP 9100A]]-ро дид, ки ба ӯ таассуроти бузурге бахшид. Аъзоёни маҳфил дар доираи лоиҳаҳои илмии худ кор мекарданд ва Стив қарор дод, ки ҳисобкунаки басомади рақамидоштаеро созад. Ҳангоме ки мехост инро созад ӯ ба қисмҳои истеҳсолкардаи ширкати Ҳелветт Паккард ниёз дошд, бе ҳеч дудилагӣ Стиви сездаҳсола ба раиси ин ширкат Билл Ҳюлет занг зад.  Ин занг боси шуд, ки ӯ соҳиби қисмҳои мавриди ниёзаш гарадад ва илова бар ин бо даъвати Ҳюлет пас аз хатми соли аввал дар Homestead дар қисми васлу насби ширкати Ҳелветт кор кунад. Ин кор юоси шуд ки ҳасодати баъзе аз рафиқонашро ба вуҷуд орад, ҳамчунин ӯ пас аз соле баъд аз тақсими рӯзномаҳо тавонист, ки дар анбори ширкати Haltek ба кор шурӯъ кунад&lt;ref name=&quot;Айзексон У стр &quot; /&gt;. Ҳангоме ки Стив Ҷобс понзадаҳсола шуд ӯ алакй соҳиби мошини шахсии худ шуда буд, ки дар хариди он падараш ба ӯ кумаки молӣ карда буд. Пол Ҷобс бошад инчунин ба мошин як муҳаррики [[MG]] насб кард.Пас аз як сол, Стив каме бештар пул ҷамъ карда ва тавонист ин мошинро ба мошини сурхи тамғаи [[Fiat 850 Coupé]] иваз кунад.Ҳамзамон, Стив Ҷобс ба муошират бо ҳиппӣ, гӯш кардани мусиқиҳои Боб Дилан ва Битлз ва тамоку кашидану истифодаи LSD (маводҳои нимасинтетикӣ) шурӯъ кард, ки он муддати боиси низоъ байни ӯ ва падараш шуд&lt;ref name=&quot;Айзексон с 42&quot;/&gt;.Стив Ҷобс бо ҳамсинфи худ Билл Фернандес, ки ба электроника шавқи беандоза дошт, дӯст мешавад. Фернандес бошад Стив Ҷобсро бо хатмкунандае ки аз ҳад зиёд ба истифодаи компютер муътамад буд, ва ӯро&quot;нобиға&quot; -и ҳақиқии мактаб Стивен Возняк (маъруф ба &quot;Воз&quot;)меномиданд, ошно мекунад. Возняке аз Ҷобс панҷ сол калонтар буд&lt;ref name=&quot;Айзексон, 2012,с. 45&quot; /&gt;. Соли 1969 Фернанднс ва Воз ба ҷамъоварии компютере оғоз карданд ва онро ба Стив нишон доданд. Ҳамин тавр Стив Ҷобс ва Стив Возняк дӯстони самимӣ шуданд:
 {{''Мо бо ӯ дар роҳрави Хонаи Билл ино нишаста дурудароз суҳбат мекардем. Дар бораи дастгоҳҳои сохтаамон ва бозиҳоямон гап мезадем. Эҳсос мекардам, ки мо бисёр чизҳои ба ҳам муштарак дорем. Агар мехостам дар бораи ҳама нозукиҳои электроника ба мардум нақл кунам, мушкилӣ мекашидам, аммо ба Ҷобс на. Ин рафтори Ҷобс фарван писандам афтод''&lt;ref name=&quot;Возняк, 2012, с. 83&quot; /&gt;}}
Ҷобс ва Возняк наворҳои Боб Диланро ҷамъ оварданд, мусиқӣ ва намоишҳои саргармкунандаро дар мактаб  бозиҳои гуногун роҳандозӣ карданд.
== Зиндагии шахсӣ ==
Фарзанди аввали Стив Лиза Бреннон Ҷобс буд ки модраш аввалин дӯсти дӯсти ҷидди Ҷобс буд.Лиза вақте дар соли 1987 ба дунё омад Сстив ва хонумаш Лиза Крисан Бернан ҳанӯз издивоҷ накарда буданд.Аввалҳо барои як чанд муддате Ҷобс падари Лиза буданашро инкор мекард вале баъдҳо онро ҷабул кард.
Моҳи марти соли 1991 бошад Стив Ҷобс бо донишҷӯи риштаи MBA-донишгоҳи Стэнфорд Лорен Пол ки 27 сола буд издивоҷ кард. Дар ин издивоҷ онҳо соҳиби се фарзанд шуданд. Тазкиранависон аз ҷума Алан Доутсичман ки асари бозагашти дубораи Стив Ҷобсро навиштааст дар бораи муносибатҳои маҳрамонаи ӯ бо Ҷон Боир  чунин менависад:
 &quot;Ман чунин бовар дорам ки ҷобс фақат ба ин хотир ошиқи Бори шудааст, ки ин зан замоне маъшуқаи Боб Дилан будааст.&quot; Баъзе аз навсиандагони шарҳи ҳоли Ҷобс тахмин мезананд ки мумкин буд ӯ бо он хонум издивоҷ карда бошад вале Боир ки 41 сола буд аз имкон дур буд ки аз Ҷобс фарзандор шавад.Аз машҳуртарин нависандагони зиндагиномаи стив Ҷобс Волтер Айзексон мебошад ки соли 2006 худи Стив Ҷобс ба ӯ тамос гирфта хоҳиши навиштани зиндагиномаашро мекунад ва Айзексон бошад дар аввал онро қабул намекунад.Айзексон мегӯяд ки як ду даҳсола пас аз он ки бознишаста шудед ин корро анҷом медиҳем.Аммо билохира пас аз гуфтугӯе ки бо Ҷобс  ҳамсараш Лорен дошт саранҷом Айзексон ин масъулиятро пазируфт. Ӯ ба навиштани зиндагии Ҷобс шурӯъ кард. ИН зиндагинома аз 40 гуфутугӯи Ҷобс бо Айзексон иборат мебошад ва ҳамчунин ӯ бо зиёда 100 наздикону рафиқон ва раҷибони зиёди Ҷобс мусоҳиба анҷом додааст.Пас, Аз марги Стив Ҷобс Айзексон тасмим гирифт, то китобро пеш аз мавъидаш ба чоп расонад.
==Назарҳо==
Мувофиқи маълумот ӯ як гиёҳхур (вегетариан) буд, мвофиқи иттилои ББС ӯ ҳиппӣ низ буд.Ӯ як донишҷӯи муйбаланд ва саркашу илҳомбахш ва дори идеяҳои аҷиб буд, ки аз коллеҷ хорид шуда буд Ӯ ба Ҷон Скалли мудиромили пешин ширкати Эппл дар бораи кӯтоҳии умргуфта буд:
 ''Ҳамаи мо замон ва фурсати кӯтоҳе рӯи замин дорем.Барои ҳамин мо фақат фурсат дорем ки як ё ду корро ба анҷом расонем.Ҳеч кас намедонад чи қадар зиндагӣ мекунад. Ман ҳам намедонам. Аммо эҳсос мекунам ки бояд то ҷавонӣ ҳаст ҳарчи қадар ки метавонам ин фикрҳоро ба анҷом расонам.''
Соли 2005дар донишгоҳи Стэнфорд ӯ чунин гуфта буд: 
''Ҳамин ки фикр мекунам ба зудӣ мемирам муҳимтарин воситаест ки кумакам мекунад то беҳтарин вариантро интихоб кунам.''
Ҷобс аз тарафдорони гурӯҳи мусиқии The Beatles буд ки дар мусоҳибае онро модли тиҷоратияш номида буд.
== Ҷоизаҳо ==
{{Дар нақша}}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}{{Authority control
}}{{ТарҷумаКунед|ru|Джобс, Стив}}

== Адабиёт ==
* {{китоб|сарлавҳа = Стив Джобс о бизнесе: 250 высказываний человека, изменившего мир|оригинал = The Business Wisdom of Steve Jobs|муаллиф = Стив Джобс|страниц = 256|isbn = 978-5-9614-1808-8|год = 2012|место =  М.|издательство = «[[Альпина Паблишер (издательство)|Альпина Паблишер]]»}}
* {{китоб|сарлавҳа = [[Стив Джобс (книга)|Стив Джобс]]|оригинал = Steve Jobs: A Biography|автор = [[Айзексон, Уолтер|Айзексон У.]]|саҳифаҳо = 688|isbn = 978-5-271-39378-5|год = 2012|место =  М.|издательство = [[Астрель]]|ref=Айзексон}}
* {{китоб|муаллиф=Летов О. В.|сарлавҳа=«Философия успеха» Стива Джобса|место=М.|издательство=[[ИНИОН РАН]]|год=2013|саҳифаҳо=74|серия=Проблемы философии|isbn=978-5-248-00693-9|ref=Летов}}
* {{китоб|сарлавҳа = іКона. Стив Джобс|оригинал = iCon. Steve Jobs|автор = Янг Дж. С., Саймон В. Л.|страниц = 448|isbn = 978-5-699-21035-0|год = 2007|место =  М.|нашр = [[Эксмо]]|ref=Янг, Саймон}}
* {{китоб|сарлавҳа = О чём думает Стив|оригинал = |муаллиф = Кени Л.|страниц = 284|isbn = 978-5-017-06251-3|год = 2012|место =  М.|издательство = [[АСТ (издательство)|АСТ]] }}
* {{китоб|сарлавҳа = Правила Джобса. Универсальные принципы успеха от основателя Apple|оригинал = |муаллиф = Галло К.|саҳифаҳо = 240|isbn = 978-5-91657-301-5 |год = 2011 |место =  М.|издательство = [[Манн, Иванов и Фербер]]|ref=Галло}}
* {{китоб|сарлавҳа = Стив Джобс и Я. Подлинная история Apple|оригинал = iWoz|муаллиф = [[Возняк, Стив|Возняк C.]], Смит Д.|саҳифаҳо = 288|isbn = 978-5-699-53452-4 |сол = 2011|место =  М.|издательство = [[Эксмо]]|ref=Возняк}}
* {{китоб|сарлавҳа = Стив Джобс: от первого лица|оригинал = |муаллиф = Бим Дж.|саҳифаҳо = 176|isbn = 978-5-9693-0208-2
|год = 2012|место =  М.|издательство =  Олимп-Бизнес }}
* {{китоб|сарлавҳа = Стив Джобс: уроки лидерства|оригинал = |муаллиф = Элиот Д., Саймон У.|саҳифаҳо = 336|isbn = 978-5-699-50848-8 |год = 2012|место =  М.|издательство = [[Эксмо]] }}

== Сарчашма ==
* [http://www.apple.com/ru/stevejobs/ Стив Джобс] дар вебгоҳи ''[[Apple]]''
* Речь Стива Джобса перед выпускниками Стэнфорда (12 июня 2005): [http://www.youtube.com/watch?v=D1R-jKKp3NA видео] и [http://news-service.stanford.edu/news/2005/june15/jobs-061505 текст] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20100107183143/http://news-service.stanford.edu/news/2005/june15/jobs-061505 |date=2010-01-07 }} {{ref-en}}, перевод [http://www.youtube.com/watch?v=lUZz1Q1gxZI видео] и [http://romankalugin.com/rech-stiva-dzhobsa-pered-vyipusknikami-ctenforda/ текста]
* [http://www.appleinsider.ru/istoriya-apple/vpervye-na-russkom-yazyke-intervyu-stiva-dzhobsa-plejboyu-1985-g.html Интервью Стива Джобса «Плейбою» (1985 г.)] {{Бойгонишуда|url=https://web.archive.org/web/20160313104927/http://appleinsider.ru/istoriya-apple/vpervye-na-russkom-yazyke-intervyu-stiva-dzhobsa-plejboyu-1985-g.html |date=2016-03-13 }}
* [http://radaris.com/~Steve-Jobs/301163696 Steve Jobs Public Profile]

[[Гурӯҳ:Миллиардерҳои ҷаҳон]]
[[Гурӯҳ:Аcоcгузорони корпоратсияҳо]]
[[Гурӯҳ:Стив Ҷобс]]</text>
      <sha1>o17p3n41cbz9dhhqb6qaqc9ggzgmazn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мавсума Муинӣ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>144247</id>
    <revision>
      <id>1413757</id>
      <parentid>1395304</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T14:48:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Умный человек 2021</username>
        <id>30730</id>
      </contributor>
      <origin>1413757</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4070" sha1="fc1wyhkqzsxk4oy42a43gc1b5qnr6mm" xml:space="preserve">{{Шахсият
 |ном                      = Мавсума Муинзода Муинӣ
 |номи аслӣ                = 
 |ном ҳангоми таваллуд     = Муинова Мавсума Муинҷоновна
 |тасвир                   = 
 |бар                      = 
 |тавсифи тасвир           = 
 |таърихи таваллуд         = 8.10.1981 
 |зодгоҳ                   = 
 |табаият                  = {{парчам|Тоҷикистон}}
 |шаҳрвандӣ                = 
 |таърихи даргузашт        = 
 |маҳалли даргузашт        = 
 |падар                    = 
 |модар                    = 
 |ҳамсар                   = 
 |фарзандон                = 
 |навъи фаъолият           = [[ҳуқуқшинос]],  
 |мукофоту ҷоизаҳо         =
 |соядаст                  = 
 |сайт                     = 
 |викианбор                = 
}}

'''Мавсума Муинзода Муинӣ''' (''Муинова Мавсума Муинҷоновна'', [[8 октябр]]и [[1981]], [[ҶШС Тоҷикистон]]) — муовини Раиси Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз [[12 январ|07 феврал]]и соли 2024), номзади илмҳои таърих

== Зиндагинома ==
Мавсума Муинӣ 8 октябри соли 1981 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон таваллуд шудааст, миллаташ тоҷик, маълумоташ олӣ.

Соли 2003 [[Донишгоҳи давлатии ҳуқуқ, бизнес ва сиёсати Тоҷикистон]]ро бо ихтисоси ҳуқуқшинос хатм намудааст.

Оиладор соҳиби ду фарзанд

== Фаъолияти корӣ ==
Соли 2003 фаъолияти худро ҳамчун омӯзгори кафедраи ҳуқуқ ва мурофиаи ҷиноятии факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи давлатии ҳуқуқ, бизнес ва сиёсати Тоҷикистон оғоз намуд.

Аз соли 2004 то 2009 дар кафедраҳои «Ҳуқуқи судӣ ва назорати прокурорӣ» ва «Ҳуқуқи ҷиноятӣ ва криминалистика»-и Донишгоҳи давлатии ҳуқуқ, бизнес ва сиёсати Тоҷикистон ба ҳайси омӯзгор фаъолият кардааст.

Солҳои 2009—2014 Муовини Раиси Кумитаи ҷавонон, варзиш ва сайёҳии назди [[Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон]] буд.

Бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 12 июли соли 2014 муовини якуми Раиси Кумитаи ҷавонон, варзиш ва сайёҳии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъйин гардида то 12 январи соли 2017 дар ин вазифа фаъолият намудааст.

12 январи соли 2017 муовини Раиси шаҳри Душанбе таъйин гардид.
Забонҳои русӣ ва англисиро медонад.&lt;ref&gt;[http://president.tj/node/13852 Тағйироти кадрӣ дар ҳайати роҳбарии мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ дар шаҳри Душанбе]&lt;/ref&gt;

2022—2023 — Раиси шаҳри Бӯстон. 

Аз моҳи июли 2023 то 7 феврали 2024 вакили Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 

Аз 7 феврали 2024 то ҳол муовини Раиси Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}

[[Гурӯҳ:Омӯзгорон аз рӯи алифбо]]</text>
      <sha1>fc1wyhkqzsxk4oy42a43gc1b5qnr6mm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баҳс:Форобӣ</title>
    <ns>1</ns>
    <id>214815</id>
    <revision>
      <id>1413795</id>
      <parentid>1028637</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T10:36:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>41.114.123.220</ip>
      </contributor>
      <comment>/* English */ бахши ҷадид</comment>
      <origin>1413795</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="244" sha1="m7rw7d58fe4d0glvn9xds9w451o9s68" xml:space="preserve">{{Мақола аз лоиҳа|project=Тоҷикистон|image=Emblem of Tajikistan.svg}}

== English  ==

Why do people read old stories  [[Вижа:Ҳиссагузориҳо/41.114.123.220|41.114.123.220]] 10:36, 2 ноябри 2024 (UTC)</text>
      <sha1>m7rw7d58fe4d0glvn9xds9w451o9s68</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413796</id>
      <parentid>1413795</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T10:37:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>41.114.123.220</ip>
      </contributor>
      <comment>/* English */ Посух додан</comment>
      <origin>1413796</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="398" sha1="5iuuek6wuhtuq8m1h6iqal0x8fjszq7" xml:space="preserve">{{Мақола аз лоиҳа|project=Тоҷикистон|image=Emblem of Tajikistan.svg}}

== English  ==

Why do people read old stories  [[Вижа:Ҳиссагузориҳо/41.114.123.220|41.114.123.220]] 10:36, 2 ноябри 2024 (UTC)

:To know the truth about more power and possibly  [[Вижа:Ҳиссагузориҳо/41.114.123.220|41.114.123.220]] 10:37, 2 ноябри 2024 (UTC)</text>
      <sha1>5iuuek6wuhtuq8m1h6iqal0x8fjszq7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дҳармендра</title>
    <ns>0</ns>
    <id>219851</id>
    <revision>
      <id>1413784</id>
      <parentid>1413746</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:54:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>/* Зиндагинома */</comment>
      <origin>1413784</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7447" sha1="7gukuz8opcy5pp6335welnliml1fl77" xml:space="preserve">{{Синамогар
 |ном               = Дҳармендра
 |номи аслӣ         = {{lang-en|Dharmendra}}
 |тасвир            = 
 |бар               = 
 |тавсифи тасвир    = 
 |нишон             = 
 |тавсифи нишон     = 
 |бари нишон        = 
 |вазифа            = Узви Парламент, [[Лок Сабҳа]]
 |бо номи           = 
 |парчам            = 
 |парчам2           = 
 |шиор              = 
 |аввалдавр         = 2004
 |охирдавр          = 2009
 |давраи ҳокимият   = 
 |пешгузашта        = Рамешвар Лал Дудӣ
 |ҷонишин           = Арҷун Рам Мегҳвал
 |вазифа_2          = 
 |парчам_2          = 
 |парчам2_2         = 
 |аввалдавр_2       = 
 |охирдавр_2        = 
 |пешгузашта_2      = 
 |ҷонишин_2         = 
 |шарҳ              = 
 |таърихи таваллуд    = 08.12.1935
 |зодгоҳ            = {{зодгоҳ|Панҷоб (Ҳиндустон)}}
 |таърихи даргузашт        = 
 |маҳалли марг      = 
 |дафн              = 
 |ҷинс              = мард
 |ном ҳангоми таваллуд= Dharam Singh Deol 
 |падар             = 
 |модар             = 
 |ҳамсар            = Паркаш Каур (аз 1954 то 1985)&lt;br&gt;[[Ҳема Малинӣ]] (аз 1980) 
 |фарзандон         = 6
 |ҳизб             = [[Ҳизби Бҳаратия Ҷаната]]
 |маълумот         = 
 |дараҷаи илмӣ     = 
 |унвонҳои илмӣ    =
 |касб             = [[сиёсатмадор]] , [[ҳунарпеша]], [[продюсер]]
 |фаъолият         = 1960—то ҳол
 |эътиқод          = 
 |ҷоизаҳо          = 
 |соядаст          = 
 |монограмма       = 
 |бари монограммаҳо= 
 |сайт             = 
 |викианбор        = 
}} 
'''Дҳармендра''' (номи аслӣ '''Дҳарам Сингҳ Деол''', {{lang-en|Dharam Singh Deol}}; [[Панҷоб (Ҳиндустон)|Панҷоб]], [[Ҳиндустон]]) — [[сиёсатмадор]] , [[ҳунарпеша]] ва [[продюсер]]и ҳинд. Дорандаи мукофоти сеюмдараҷаи давлатии [[Падма Бҳушан]] ва инчунин якчанд ҷоизаҳои синамо барои саҳм дар синамои [[Ҳиндустон]] мебошад. 
== Зиндагинома ==
Дҳармендра ҳамчун Дҳармендра Кевал Кришан Деол&lt;ref name=&quot;Affidavit&quot;&gt;{{cite web |title=Affidavit - Dharmendra Kewal Krishan Deol |url=https://ceorajasthan.nic.in/Affidavits_pc/2/DEOL%20DHARMENDRA%20KEWAL%20KRISHAN/DEOL%20DHARMENDRA%20KEWAL%20KRISHAN_SC1.html |website=ceorajasthan.nic.in |access-date=15 August 2023 |language=hi}}&lt;/ref&gt; дар [[Насралӣ]], деҳаи ноҳияи [[Лудҳиана]]и [[Панҷоб (Ҳиндустони Бритониё)|Панҷоб]]и [[Ҳиндустони Бритониё]] [[8 декабр]]и [[соли 1935]] таваллуд шудааст&lt;ref&gt;{{cite news|title=Dharmendra talks about his mother Satwant Kaur: She wanted me to learn how to manage money|url=https://www.tribuneindia.com/news/entertainment/dharmendra-talks-about-his-mother-satwant-kaur-she-wanted-me-to-learn-how-to-manage-money-28517|date=21 January 2020|newspaper=The Tribune}}&lt;/ref&gt;. Ӯ дар оилаи [[Панҷобиҳо|панҷобӣ]] Ҷат таваллуд шудааст&lt;ref name=&quot;farm&quot;&gt;{{cite news |last1=Kashyap |first1=Archita |title=I am a farmer's son: Dharmendra |url=https://www.thehindu.com/features/cinema/i-am-a-farmers-son-dharmendra/article7361469.ece |access-date=3 November 2019 |work=The Hindu |date=27 June 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191103093244/https://www.thehindu.com/features/cinema/i-am-a-farmers-son-dharmendra/article7361469.ece|quote=I am a Jat. Jats love their land and their farms. I spend most of my time in my farmhouse at Lonavla these days.|archive-date=3 November 2019 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Dharmendra pained to see Punjabi girls hitting the bottle |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/dharmendra-pained-to-see-punjabi-girls-hitting-the-bottle/articleshow/25572225.cms|newspaper=Times of India|date=11 November 2013|quote=Bollywood superstar Dharmendra said as a Punjabi he was pained to hear that even girls in the state are now hitting the bottle.}}&lt;/ref&gt;. Деҳаи аҷдодии ӯ Дангон, дар наздикии Паҳовал Теҳсил [[Райкот]], Лудҳиана аст&lt;ref&gt;{{cite web|title=Dharmendra nostalgic on visiting Dangon|url=http://www.tribuneindia.com/2013/20131106/ldh1.htm#8|date=6 November 2013|work=Ludhiana Tribune|access-date=15 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304110402/http://www.tribuneindia.com/2013/20131106/ldh1.htm#8|archive-date=4 March 2016|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;farm&quot;/&gt;.

Ӯ овони ҷавонии худро дар деҳаи Саҳневал гузаронида, дар Мактаби миёнаи давлатӣ дар Лалтон Калан, Лудҳиана таҳсил кардааст, ки падараш дар он ҷо мудири мактаби деҳа буд.  Вай дар соли 1952 Фагвараро хатм кардааст&lt;ref&gt;{{cite web|last=Sumbly|first=Vimal|title=From Ludhiana to Bikaner in support of Dharmendra|url=http://www.tribuneindia.com/2004/20040503/ldh1.htm#2|date=2 May 2004|work=Ludhiana Tribune|access-date=16 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303181855/http://www.tribuneindia.com/2004/20040503/ldh1.htm#2|archive-date=3 March 2016|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Affidavit|url=http://ceorajasthan.nic.in/Affidavits_pc/2/DEOL%20DHARMENDRA%20KEWAL%20KRISHAN/DEOL%20DHARMENDRA%20KEWAL%20KRISHAN_SC5.html|work=Chief Electoral Officer, Rajasthan|access-date=16 August 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304123615/http://ceorajasthan.nic.in/Affidavits_pc/2/DEOL%20DHARMENDRA%20KEWAL%20KRISHAN/DEOL%20DHARMENDRA%20KEWAL%20KRISHAN_SC5.html|archive-date=4 March 2016|url-status=live}}&lt;/ref&gt;. Дар он рӯзҳо мактабҳои Панҷоб ба [[Донишгоҳи Панҷоб]], [[Чандигарҳ]] дохил мешуданд.

== Эҷодиёт дар синамо ==
{{васеъкунии фасл}}
== Ҳаёти шахсӣ ==
{{васеъкунии фасл}}
== Филмнома ==
{{васеъкунии фасл}}
== Ҷоизаҳо ==
{{васеъкунии фасл}}
== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}

{{Authority control}}

[[Гурӯҳ:Ҳунарпешаҳо аз рӯи алифбо]]
[[Гурӯҳ:Ҳунарпешамардони синамои Ҳиндустон]]
[[Гурӯҳ:Ҳунарпешамардони синамои ҳиндӣ]]
[[Гурӯҳ:Ғолибони Filmfare Awards]]
[[Гурӯҳ:Ҳунарпешаҳои мард асри XX]]
[[Гурӯҳ:Ҳунарпешаҳои мард асри XXI]]
[[Гурӯҳ:Кинопродюсерҳои Ҳиндустон]]
[[Гурӯҳ:Сиёсатмадорон аз рӯи алифбо]]
[[Гурӯҳ:Сиёсатмадорони Ҳиндустон]]
[[Гурӯҳ:Сиёсатмадорони асри XXI]]</text>
      <sha1>7gukuz8opcy5pp6335welnliml1fl77</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гиройҳо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>283947</id>
    <revision>
      <id>1413792</id>
      <parentid>1291840</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:50:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>VASHGIRD</username>
        <id>8035</id>
      </contributor>
      <origin>1413792</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4464" sha1="8tcu4vad2hhxr3esouikuq5n6i2h388" xml:space="preserve">{{Қуттии универсалӣ}}
'''Гиройҳо''' ({{lang-crh3|Geraylar&lt;ref&gt;Qırım tarihı. E. Çubarovnıñ muarrirliginen. Aqmescit. Tezis. 2009 /История Крыма. Под ред. Э. Чубарова. Симферополь. Тезис. 2009/ ISBN 978-966-470-016-7&lt;/ref&gt;|كرايلر}}) — сулолаи хонҳои тотори [[Қрим]], ки насабашон ба авлоди Ҷуҷӣ — писари калонии Чингиз мерасид.

Мутобиқи фарзияи В. В. Бартолд, гиройҳо аз калимаи муғулии гарай баромада, маънояш иззатманд, арзанда ва комилҳуқуқ мебошад ва чун рутба тақр. ба мансаби атолиқи хонҳои Бухоро мутобиқат мекунад. Аз охири асри 14 мавқеи намояндагони сулолаи гиройҳо дар Қрим устувор шуда, ҳамчун дастнишони хонҳои [[Урдуи Тилоӣ]] ин мулкро идора мекарданд. Солҳои 1440 асосгузори сулола Ҳоҷӣ Герай (фавт 1466) хонии Қримро бунёд гузошт. Хонии Қрим дар замони ҳукуматдории Менглӣ Герай (1467—1515) муддате соҳибихтиёр шуда, музофоти атрофи Қрим тобеъ ва Боғчасарой пойтахташ қарор ёфт. Баъди ишғоли ҷануби Қрим аз ҷониби туркҳои Усмонӣ (соли 1478) хонии Қрим таҳти нуфузи онҳо қарор гирифта, гиройҳо бо ризояти султонҳои турк ба тахт менишастанд. Дар замони ҳукмронии Муҳаммад Герайи I (1515-23) муттаҳидкунии қавмҳои тотори ҳудудҳои Урдаи Тилоӣ вусъат ёфта, хонии Қазон (соли 1521) ва хонии Аштархон (соли 1522-23) муддате ба мулкҳои зертобеи гиройҳо табдил ёфтанд. Дар аҳди Ислом Герайи II (1584-88) номи хон баробари номи султонҳои Усмонӣ дар хутба зикр шуда, дар сикка зарб меёфт. Дар замони ҳукмронии Давлат Герайи II (1551-77) ва Ғозӣ Герайи II (1588—1607) гиройҳо таҳти ҳимояти туркҳои Усмонӣ ҳудудҳои хониро дар шимол то Маскав ва дар шарқ то Волга ва канораҳои баҳри Хазар вусъат доданд. Баъди лашкаркашиҳои Русия ба самти Поволже (соли 1551) хонии Қазон аз тобеияти гиройҳо хориҷ шуд. Дар асрҳои 16-17 гиройҳо ба мулкҳои рус, украин, поляк ва молдаванҳо борҳо ҳуҷумҳои харобиовар анҷом доданд. Чандин хони гиройҳо дар ҷангҳои империяи Усмонӣ бо Русия, Эрон ва Австрия бо пуштибонии туркҳо дар муҳорибаҳо ширкат варзиданд. Дар охири асри 17 бо устуворшавии мавқеи Русия дар Поволже, қисмати шимолии баҳри Сиёҳ, Хазар ва шикасти Туркия дар ҷанги зидди Русия (1768-74) хонии Қрим таҳти нуфузи Русия гузашт. Ҳукуматдории гиройҳо баъди аз тахт даст кашидани Шогин Герай (соли 1783) амалан дар Қрим барҳам хӯрда, намояндагони дигари сулола ба Туркия, Қафқоз ва кишварҳои Аврупо муҳоҷират намуданд.

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}

== Адабиёт ==
* Бартольд В. В. Сочинения. Т. 5. М., 1968;
* Хорошкевич А. Л. Русь и Крым. М., 2001;
* Смирнов В. Д. Крымское ханство под верховенством Отоманской Порты. Т. 2. М., 2005.

== Сарчашма ==
* {{ЭМТ|Герайҳо|4|муаллиф=Б. Абдураҳмонов}}

[[Гурӯҳ:Гиройҳо| ]]</text>
      <sha1>8tcu4vad2hhxr3esouikuq5n6i2h388</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>320522</id>
    <revision>
      <id>1413751</id>
      <timestamp>2024-11-01T13:17:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Саҳифаи нав: {{Тими миллии футбол | Ном                   = Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола) | Логотип               =  | Бар                   =  | Лақаб                 =  | Конфедератсия         = [[КФО]] | Федератсия            = [[Федератсияи футболи Тоҷикистон]] | Субфедератсия         =  | Мураббӣ               = Зайн...</comment>
      <origin>1413751</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8825" sha1="k280lb3j6gvobx51qw4x8rf3oiw8yzq" xml:space="preserve">{{Тими миллии футбол
| Ном                   = Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)
| Логотип               = 
| Бар                   = 
| Лақаб                 = 
| Конфедератсия         = [[КФО]]
| Федератсия            = [[Федератсияи футболи Тоҷикистон]]
| Субфедератсия         = 
| Мураббӣ               = [[Зайниддин Раҳимов]]
| Менеҷер               = 
| Капитан               = 
| Бештарин бозии миллӣ  = 
| Беҳтарин голзан       = 
| Варзишгоҳи хонагӣ     = [[Варзишгоҳи марказии Тоҷикистон]]
| Радабандии ФИФА       = 
| MAX                   = 
| MIN                   = 
| Коди ФИФА             = TJK
| pattern_la1           = 
| pattern_b1            = 
| pattern_ra1           = 
| leftarm1              = 
| body1                 = 
| rightarm1             = 
| shorts1               = 
| socks1                = 
| pattern_la2           = 
| pattern_b2            = 
| pattern_ra2           = 
| leftarm2              = 
| body2                 = 
| rightarm2             = 
| shorts2               = 
| socks2                = 
| НахустБозӣ            = 1 (нахустин бор соли 2007)
| Пирӯзӣ                = 1/8 финал (2007)
| Шикаст                = 
| БозӣҶҶ                = [[Қаҳрамони Осиё]]
| НомиҶҶ                = 
| НахустҶҶ              = 3 (нахустин бор соли 2006)
| НатиҷаҶҶ              = Финалист (2018)
| БозӣМинт              = 
| ҶомМинт               = 
| НахустМинт            = 
| НатиҷаМинт            = 
| pattern_la1 = 
| pattern_b1 = _iran1718h
| pattern_ra1 = 
| pattern_sh1 = _iran1718h
| pattern_so1 = _3_stripes_red
| leftarm1 = FFFFFF
| body1 = FFFFFF
| rightarm1 = FFFFFF
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = _thingreenborder
| pattern_b2 = _Liechtenstein17a
| pattern_ra2 = _thingreenborder
| pattern_sh2 = _liechtenstein1617a
| pattern_so2 = _band_green
| leftarm2 = FF0000
| body2 = FF0000
| rightarm2 = FF0000
| shorts2 = FF0000
| socks2 = FF0000
}}

'''Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)''' — дастаест, ки Тоҷикистонро дар мусобиқоти байналмилалӣ ва бозиҳои футбол намояндагӣ мекунад. Финалисти Қаҳрамони Осиё 2018, барандаи медали биринҷии қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 17 сола) 2006. Иштирокчии Қаҳрамони ҷаҳон байни ҷавонон (то 17 сола) соли 2007, ки дар он дастаи Тоҷикистон ба даври 1/8 финал баромад.  Ҳамчунин, мунтахаби Тоҷикистон дар таърихи худ бори дуввум аст, ки дар мусобиқоти қаҳрамонии ҷаҳон байни ҷавонон-2019 ширкат мекунад.  Инчунин ғолиби як қатор дигар мусобиқаҳои хурдтар ва аксаран минтақавии байналмилалӣ.

== Муваффақиятҳо ==
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
 1/8 финал дар Чемпионати ҷаҳон байни ҷавонон: 2007

== Иштирок дар мусобиқоти байналмилалӣ ==
=== Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон|Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон (то 17 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ЗМ
!ПМ
|-
|{{Парчам|JPN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1993|1993]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|ECU}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1995|1995]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|EGY}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1997|1997]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|NZL}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1999|1999]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|Тринидад ва Тобаго}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2001|2001]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|FIN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2003|2003]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2005|2005]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|KOR}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2007|2007]]||1/8 финал||4||1||1||2||5||6
|-
|{{Парчам|NGA}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2009|2009]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|MEX}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2011|2011]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|UAE}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2013|2013]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|CHI}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2015|2015]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|IND}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2017|2017]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2019|2019]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||1||0||2||3||8 
|-
|'''Ҳамагӣ'''||||7||2||1||4||8||14
|}

=== Қаҳрамони Осиё байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи Осиё байни дастаҳои наврасон (то 16 сола)|Қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 16 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ПМ
!ЗМ
|-
|{{flagicon|KSA}} [[:en:1992 AFC U-17 Championship|1992]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|- 
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1994 AFC U-17 Championship|1994]]
|-   
|{{flagicon|THA}} [[:en:1996 AFC U-17 Championship|1996]]
|-
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1998 AFC U-17 Championship|1998]]||colspan=7 rowspan=2|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=
|{{flagicon|VIE}} [[:en:2000 AFC U-17 Championship|2000]]
|- 
|{{flagicon|UAE}} [[:en:2002 AFC U-17 Championship|2002]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|JPN}} [[:en:2004 AFC U-17 Championship|2004]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=&quot;#cc9966&quot;
|{{flagicon|SIN}} [[:en:2006 AFC U-17 Championship|2006]]||'''Дорандаи медали биринҷӣ'''||6||4||1||1||11||10
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2008 AFC U-16 Championship|2008]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2010 AFC U-16 Championship|2010]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||0||1||2||3||13   
|-
|{{flagicon|IRN}} [[:en:2012 AFC U-16 Championship|2012]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|THA}} [[:en:2014 AFC U-16 Championship|2014]]
|-
|{{flagicon|IND}} [[:en:2016 AFC U-16 Championship|2016]]
|- bgcolor=silver
|{{flagicon|MAS}} [[:en:2018 AFC U-16 Championship|2018]]||'''Дорандаи медали нуқрагӣ'''||6||1||3||2||6||10
|-
|'''Ҳамагӣ'''||Дорандаи медали нуқрагӣ||15||5||5||5||20||33
|}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
== Пайвандҳо ==
* [http://fft.tj Сомонаи расмии Федератсияи футболи Тоҷикистон — fft.tj]</text>
      <sha1>k280lb3j6gvobx51qw4x8rf3oiw8yzq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413752</id>
      <parentid>1413751</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T14:26:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Тими миллии футболи Тоҷикистон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413752</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8899" sha1="g7nq4e44agdy6eth0128fprwzn77qw3" xml:space="preserve">{{Тими миллии футбол
| Ном                   = Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)
| Логотип               = 
| Бар                   = 
| Лақаб                 = 
| Конфедератсия         = [[КФО]]
| Федератсия            = [[Федератсияи футболи Тоҷикистон]]
| Субфедератсия         = 
| Мураббӣ               = [[Зайниддин Раҳимов]]
| Менеҷер               = 
| Капитан               = 
| Бештарин бозии миллӣ  = 
| Беҳтарин голзан       = 
| Варзишгоҳи хонагӣ     = [[Варзишгоҳи марказии Тоҷикистон]]
| Радабандии ФИФА       = 
| MAX                   = 
| MIN                   = 
| Коди ФИФА             = TJK
| pattern_la1           = 
| pattern_b1            = 
| pattern_ra1           = 
| leftarm1              = 
| body1                 = 
| rightarm1             = 
| shorts1               = 
| socks1                = 
| pattern_la2           = 
| pattern_b2            = 
| pattern_ra2           = 
| leftarm2              = 
| body2                 = 
| rightarm2             = 
| shorts2               = 
| socks2                = 
| НахустБозӣ            = 1 (нахустин бор соли 2007)
| Пирӯзӣ                = 1/8 финал (2007)
| Шикаст                = 
| БозӣҶҶ                = [[Қаҳрамони Осиё]]
| НомиҶҶ                = 
| НахустҶҶ              = 3 (нахустин бор соли 2006)
| НатиҷаҶҶ              = Финалист (2018)
| БозӣМинт              = 
| ҶомМинт               = 
| НахустМинт            = 
| НатиҷаМинт            = 
| pattern_la1 = 
| pattern_b1 = _iran1718h
| pattern_ra1 = 
| pattern_sh1 = _iran1718h
| pattern_so1 = _3_stripes_red
| leftarm1 = FFFFFF
| body1 = FFFFFF
| rightarm1 = FFFFFF
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = _thingreenborder
| pattern_b2 = _Liechtenstein17a
| pattern_ra2 = _thingreenborder
| pattern_sh2 = _liechtenstein1617a
| pattern_so2 = _band_green
| leftarm2 = FF0000
| body2 = FF0000
| rightarm2 = FF0000
| shorts2 = FF0000
| socks2 = FF0000
}}

'''Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)''' — дастаест, ки Тоҷикистонро дар мусобиқоти байналмилалӣ ва бозиҳои футбол намояндагӣ мекунад. Финалисти Қаҳрамони Осиё 2018, барандаи медали биринҷии қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 17 сола) 2006. Иштирокчии Қаҳрамони ҷаҳон байни ҷавонон (то 17 сола) соли 2007, ки дар он дастаи Тоҷикистон ба даври 1/8 финал баромад.  Ҳамчунин, мунтахаби Тоҷикистон дар таърихи худ бори дуввум аст, ки дар мусобиқоти қаҳрамонии ҷаҳон байни ҷавонон-2019 ширкат мекунад.  Инчунин ғолиби як қатор дигар мусобиқаҳои хурдтар ва аксаран минтақавии байналмилалӣ.

== Муваффақиятҳо ==
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
 1/8 финал дар Чемпионати ҷаҳон байни ҷавонон: 2007

== Иштирок дар мусобиқоти байналмилалӣ ==
=== Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон|Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон (то 17 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ЗМ
!ПМ
|-
|{{Парчам|JPN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1993|1993]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|ECU}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1995|1995]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|EGY}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1997|1997]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|NZL}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1999|1999]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|Тринидад ва Тобаго}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2001|2001]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|FIN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2003|2003]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2005|2005]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|KOR}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2007|2007]]||1/8 финал||4||1||1||2||5||6
|-
|{{Парчам|NGA}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2009|2009]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|MEX}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2011|2011]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|UAE}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2013|2013]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|CHI}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2015|2015]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|IND}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2017|2017]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2019|2019]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||1||0||2||3||8 
|-
|'''Ҳамагӣ'''||||7||2||1||4||8||14
|}

=== Қаҳрамони Осиё байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи Осиё байни дастаҳои наврасон (то 16 сола)|Қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 16 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ПМ
!ЗМ
|-
|{{flagicon|KSA}} [[:en:1992 AFC U-17 Championship|1992]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|- 
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1994 AFC U-17 Championship|1994]]
|-   
|{{flagicon|THA}} [[:en:1996 AFC U-17 Championship|1996]]
|-
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1998 AFC U-17 Championship|1998]]||colspan=7 rowspan=2|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=
|{{flagicon|VIE}} [[:en:2000 AFC U-17 Championship|2000]]
|- 
|{{flagicon|UAE}} [[:en:2002 AFC U-17 Championship|2002]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|JPN}} [[:en:2004 AFC U-17 Championship|2004]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=&quot;#cc9966&quot;
|{{flagicon|SIN}} [[:en:2006 AFC U-17 Championship|2006]]||'''Дорандаи медали биринҷӣ'''||6||4||1||1||11||10
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2008 AFC U-16 Championship|2008]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2010 AFC U-16 Championship|2010]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||0||1||2||3||13   
|-
|{{flagicon|IRN}} [[:en:2012 AFC U-16 Championship|2012]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|THA}} [[:en:2014 AFC U-16 Championship|2014]]
|-
|{{flagicon|IND}} [[:en:2016 AFC U-16 Championship|2016]]
|- bgcolor=silver
|{{flagicon|MAS}} [[:en:2018 AFC U-16 Championship|2018]]||'''Дорандаи медали нуқрагӣ'''||6||1||3||2||6||10
|-
|'''Ҳамагӣ'''||Дорандаи медали нуқрагӣ||15||5||5||5||20||33
|}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
== Пайвандҳо ==
* [http://fft.tj Сомонаи расмии Федератсияи футболи Тоҷикистон — fft.tj]

[[Гурӯҳ:Тими миллии футболи Тоҷикистон]]</text>
      <sha1>g7nq4e44agdy6eth0128fprwzn77qw3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413753</id>
      <parentid>1413752</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T14:26:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Футбол дар Тоҷикистон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413753</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8955" sha1="i59kuxntyptgpk4oon2k7htv7g2myng" xml:space="preserve">{{Тими миллии футбол
| Ном                   = Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)
| Логотип               = 
| Бар                   = 
| Лақаб                 = 
| Конфедератсия         = [[КФО]]
| Федератсия            = [[Федератсияи футболи Тоҷикистон]]
| Субфедератсия         = 
| Мураббӣ               = [[Зайниддин Раҳимов]]
| Менеҷер               = 
| Капитан               = 
| Бештарин бозии миллӣ  = 
| Беҳтарин голзан       = 
| Варзишгоҳи хонагӣ     = [[Варзишгоҳи марказии Тоҷикистон]]
| Радабандии ФИФА       = 
| MAX                   = 
| MIN                   = 
| Коди ФИФА             = TJK
| pattern_la1           = 
| pattern_b1            = 
| pattern_ra1           = 
| leftarm1              = 
| body1                 = 
| rightarm1             = 
| shorts1               = 
| socks1                = 
| pattern_la2           = 
| pattern_b2            = 
| pattern_ra2           = 
| leftarm2              = 
| body2                 = 
| rightarm2             = 
| shorts2               = 
| socks2                = 
| НахустБозӣ            = 1 (нахустин бор соли 2007)
| Пирӯзӣ                = 1/8 финал (2007)
| Шикаст                = 
| БозӣҶҶ                = [[Қаҳрамони Осиё]]
| НомиҶҶ                = 
| НахустҶҶ              = 3 (нахустин бор соли 2006)
| НатиҷаҶҶ              = Финалист (2018)
| БозӣМинт              = 
| ҶомМинт               = 
| НахустМинт            = 
| НатиҷаМинт            = 
| pattern_la1 = 
| pattern_b1 = _iran1718h
| pattern_ra1 = 
| pattern_sh1 = _iran1718h
| pattern_so1 = _3_stripes_red
| leftarm1 = FFFFFF
| body1 = FFFFFF
| rightarm1 = FFFFFF
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = _thingreenborder
| pattern_b2 = _Liechtenstein17a
| pattern_ra2 = _thingreenborder
| pattern_sh2 = _liechtenstein1617a
| pattern_so2 = _band_green
| leftarm2 = FF0000
| body2 = FF0000
| rightarm2 = FF0000
| shorts2 = FF0000
| socks2 = FF0000
}}

'''Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)''' — дастаест, ки Тоҷикистонро дар мусобиқоти байналмилалӣ ва бозиҳои футбол намояндагӣ мекунад. Финалисти Қаҳрамони Осиё 2018, барандаи медали биринҷии қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 17 сола) 2006. Иштирокчии Қаҳрамони ҷаҳон байни ҷавонон (то 17 сола) соли 2007, ки дар он дастаи Тоҷикистон ба даври 1/8 финал баромад.  Ҳамчунин, мунтахаби Тоҷикистон дар таърихи худ бори дуввум аст, ки дар мусобиқоти қаҳрамонии ҷаҳон байни ҷавонон-2019 ширкат мекунад.  Инчунин ғолиби як қатор дигар мусобиқаҳои хурдтар ва аксаран минтақавии байналмилалӣ.

== Муваффақиятҳо ==
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
 1/8 финал дар Чемпионати ҷаҳон байни ҷавонон: 2007

== Иштирок дар мусобиқоти байналмилалӣ ==
=== Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон|Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон (то 17 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ЗМ
!ПМ
|-
|{{Парчам|JPN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1993|1993]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|ECU}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1995|1995]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|EGY}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1997|1997]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|NZL}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1999|1999]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|Тринидад ва Тобаго}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2001|2001]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|FIN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2003|2003]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2005|2005]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|KOR}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2007|2007]]||1/8 финал||4||1||1||2||5||6
|-
|{{Парчам|NGA}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2009|2009]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|MEX}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2011|2011]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|UAE}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2013|2013]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|CHI}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2015|2015]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|IND}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2017|2017]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2019|2019]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||1||0||2||3||8 
|-
|'''Ҳамагӣ'''||||7||2||1||4||8||14
|}

=== Қаҳрамони Осиё байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи Осиё байни дастаҳои наврасон (то 16 сола)|Қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 16 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ПМ
!ЗМ
|-
|{{flagicon|KSA}} [[:en:1992 AFC U-17 Championship|1992]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|- 
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1994 AFC U-17 Championship|1994]]
|-   
|{{flagicon|THA}} [[:en:1996 AFC U-17 Championship|1996]]
|-
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1998 AFC U-17 Championship|1998]]||colspan=7 rowspan=2|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=
|{{flagicon|VIE}} [[:en:2000 AFC U-17 Championship|2000]]
|- 
|{{flagicon|UAE}} [[:en:2002 AFC U-17 Championship|2002]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|JPN}} [[:en:2004 AFC U-17 Championship|2004]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=&quot;#cc9966&quot;
|{{flagicon|SIN}} [[:en:2006 AFC U-17 Championship|2006]]||'''Дорандаи медали биринҷӣ'''||6||4||1||1||11||10
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2008 AFC U-16 Championship|2008]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2010 AFC U-16 Championship|2010]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||0||1||2||3||13   
|-
|{{flagicon|IRN}} [[:en:2012 AFC U-16 Championship|2012]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|THA}} [[:en:2014 AFC U-16 Championship|2014]]
|-
|{{flagicon|IND}} [[:en:2016 AFC U-16 Championship|2016]]
|- bgcolor=silver
|{{flagicon|MAS}} [[:en:2018 AFC U-16 Championship|2018]]||'''Дорандаи медали нуқрагӣ'''||6||1||3||2||6||10
|-
|'''Ҳамагӣ'''||Дорандаи медали нуқрагӣ||15||5||5||5||20||33
|}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
== Пайвандҳо ==
* [http://fft.tj Сомонаи расмии Федератсияи футболи Тоҷикистон — fft.tj]

[[Гурӯҳ:Тими миллии футболи Тоҷикистон]]
[[Гурӯҳ:Футбол дар Тоҷикистон]]</text>
      <sha1>i59kuxntyptgpk4oon2k7htv7g2myng</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413754</id>
      <parentid>1413753</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T14:27:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Тими миллии футболи Осиё (то 17 сола)]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413754</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9035" sha1="jt3yphfeq8mq6obpmri9earjjb8gl39" xml:space="preserve">{{Тими миллии футбол
| Ном                   = Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)
| Логотип               = 
| Бар                   = 
| Лақаб                 = 
| Конфедератсия         = [[КФО]]
| Федератсия            = [[Федератсияи футболи Тоҷикистон]]
| Субфедератсия         = 
| Мураббӣ               = [[Зайниддин Раҳимов]]
| Менеҷер               = 
| Капитан               = 
| Бештарин бозии миллӣ  = 
| Беҳтарин голзан       = 
| Варзишгоҳи хонагӣ     = [[Варзишгоҳи марказии Тоҷикистон]]
| Радабандии ФИФА       = 
| MAX                   = 
| MIN                   = 
| Коди ФИФА             = TJK
| pattern_la1           = 
| pattern_b1            = 
| pattern_ra1           = 
| leftarm1              = 
| body1                 = 
| rightarm1             = 
| shorts1               = 
| socks1                = 
| pattern_la2           = 
| pattern_b2            = 
| pattern_ra2           = 
| leftarm2              = 
| body2                 = 
| rightarm2             = 
| shorts2               = 
| socks2                = 
| НахустБозӣ            = 1 (нахустин бор соли 2007)
| Пирӯзӣ                = 1/8 финал (2007)
| Шикаст                = 
| БозӣҶҶ                = [[Қаҳрамони Осиё]]
| НомиҶҶ                = 
| НахустҶҶ              = 3 (нахустин бор соли 2006)
| НатиҷаҶҶ              = Финалист (2018)
| БозӣМинт              = 
| ҶомМинт               = 
| НахустМинт            = 
| НатиҷаМинт            = 
| pattern_la1 = 
| pattern_b1 = _iran1718h
| pattern_ra1 = 
| pattern_sh1 = _iran1718h
| pattern_so1 = _3_stripes_red
| leftarm1 = FFFFFF
| body1 = FFFFFF
| rightarm1 = FFFFFF
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = _thingreenborder
| pattern_b2 = _Liechtenstein17a
| pattern_ra2 = _thingreenborder
| pattern_sh2 = _liechtenstein1617a
| pattern_so2 = _band_green
| leftarm2 = FF0000
| body2 = FF0000
| rightarm2 = FF0000
| shorts2 = FF0000
| socks2 = FF0000
}}

'''Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)''' — дастаест, ки Тоҷикистонро дар мусобиқоти байналмилалӣ ва бозиҳои футбол намояндагӣ мекунад. Финалисти Қаҳрамони Осиё 2018, барандаи медали биринҷии қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 17 сола) 2006. Иштирокчии Қаҳрамони ҷаҳон байни ҷавонон (то 17 сола) соли 2007, ки дар он дастаи Тоҷикистон ба даври 1/8 финал баромад.  Ҳамчунин, мунтахаби Тоҷикистон дар таърихи худ бори дуввум аст, ки дар мусобиқоти қаҳрамонии ҷаҳон байни ҷавонон-2019 ширкат мекунад.  Инчунин ғолиби як қатор дигар мусобиқаҳои хурдтар ва аксаран минтақавии байналмилалӣ.

== Муваффақиятҳо ==
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
 1/8 финал дар Чемпионати ҷаҳон байни ҷавонон: 2007

== Иштирок дар мусобиқоти байналмилалӣ ==
=== Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон|Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон (то 17 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ЗМ
!ПМ
|-
|{{Парчам|JPN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1993|1993]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|ECU}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1995|1995]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|EGY}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1997|1997]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|NZL}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1999|1999]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|Тринидад ва Тобаго}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2001|2001]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|FIN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2003|2003]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2005|2005]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|KOR}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2007|2007]]||1/8 финал||4||1||1||2||5||6
|-
|{{Парчам|NGA}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2009|2009]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|MEX}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2011|2011]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|UAE}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2013|2013]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|CHI}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2015|2015]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|IND}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2017|2017]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2019|2019]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||1||0||2||3||8 
|-
|'''Ҳамагӣ'''||||7||2||1||4||8||14
|}

=== Қаҳрамони Осиё байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи Осиё байни дастаҳои наврасон (то 16 сола)|Қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 16 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ПМ
!ЗМ
|-
|{{flagicon|KSA}} [[:en:1992 AFC U-17 Championship|1992]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|- 
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1994 AFC U-17 Championship|1994]]
|-   
|{{flagicon|THA}} [[:en:1996 AFC U-17 Championship|1996]]
|-
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1998 AFC U-17 Championship|1998]]||colspan=7 rowspan=2|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=
|{{flagicon|VIE}} [[:en:2000 AFC U-17 Championship|2000]]
|- 
|{{flagicon|UAE}} [[:en:2002 AFC U-17 Championship|2002]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|JPN}} [[:en:2004 AFC U-17 Championship|2004]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=&quot;#cc9966&quot;
|{{flagicon|SIN}} [[:en:2006 AFC U-17 Championship|2006]]||'''Дорандаи медали биринҷӣ'''||6||4||1||1||11||10
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2008 AFC U-16 Championship|2008]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2010 AFC U-16 Championship|2010]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||0||1||2||3||13   
|-
|{{flagicon|IRN}} [[:en:2012 AFC U-16 Championship|2012]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|THA}} [[:en:2014 AFC U-16 Championship|2014]]
|-
|{{flagicon|IND}} [[:en:2016 AFC U-16 Championship|2016]]
|- bgcolor=silver
|{{flagicon|MAS}} [[:en:2018 AFC U-16 Championship|2018]]||'''Дорандаи медали нуқрагӣ'''||6||1||3||2||6||10
|-
|'''Ҳамагӣ'''||Дорандаи медали нуқрагӣ||15||5||5||5||20||33
|}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
== Пайвандҳо ==
* [http://fft.tj Сомонаи расмии Федератсияи футболи Тоҷикистон — fft.tj]

[[Гурӯҳ:Тими миллии футболи Тоҷикистон]]
[[Гурӯҳ:Футбол дар Тоҷикистон]]
[[Гурӯҳ:Тими миллии футболи Осиё (то 17 сола)]]</text>
      <sha1>jt3yphfeq8mq6obpmri9earjjb8gl39</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413755</id>
      <parentid>1413754</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T14:27:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>/* Пайвандҳо */</comment>
      <origin>1413755</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9039" sha1="8ja1ui48xazh2kpervwkt3v8o0g609t" xml:space="preserve">{{Тими миллии футбол
| Ном                   = Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)
| Логотип               = 
| Бар                   = 
| Лақаб                 = 
| Конфедератсия         = [[КФО]]
| Федератсия            = [[Федератсияи футболи Тоҷикистон]]
| Субфедератсия         = 
| Мураббӣ               = [[Зайниддин Раҳимов]]
| Менеҷер               = 
| Капитан               = 
| Бештарин бозии миллӣ  = 
| Беҳтарин голзан       = 
| Варзишгоҳи хонагӣ     = [[Варзишгоҳи марказии Тоҷикистон]]
| Радабандии ФИФА       = 
| MAX                   = 
| MIN                   = 
| Коди ФИФА             = TJK
| pattern_la1           = 
| pattern_b1            = 
| pattern_ra1           = 
| leftarm1              = 
| body1                 = 
| rightarm1             = 
| shorts1               = 
| socks1                = 
| pattern_la2           = 
| pattern_b2            = 
| pattern_ra2           = 
| leftarm2              = 
| body2                 = 
| rightarm2             = 
| shorts2               = 
| socks2                = 
| НахустБозӣ            = 1 (нахустин бор соли 2007)
| Пирӯзӣ                = 1/8 финал (2007)
| Шикаст                = 
| БозӣҶҶ                = [[Қаҳрамони Осиё]]
| НомиҶҶ                = 
| НахустҶҶ              = 3 (нахустин бор соли 2006)
| НатиҷаҶҶ              = Финалист (2018)
| БозӣМинт              = 
| ҶомМинт               = 
| НахустМинт            = 
| НатиҷаМинт            = 
| pattern_la1 = 
| pattern_b1 = _iran1718h
| pattern_ra1 = 
| pattern_sh1 = _iran1718h
| pattern_so1 = _3_stripes_red
| leftarm1 = FFFFFF
| body1 = FFFFFF
| rightarm1 = FFFFFF
| shorts1 = FFFFFF
| socks1 = FFFFFF
| pattern_la2 = _thingreenborder
| pattern_b2 = _Liechtenstein17a
| pattern_ra2 = _thingreenborder
| pattern_sh2 = _liechtenstein1617a
| pattern_so2 = _band_green
| leftarm2 = FF0000
| body2 = FF0000
| rightarm2 = FF0000
| shorts2 = FF0000
| socks2 = FF0000
}}

'''Тими миллии футболи Тоҷикистон (то 17 сола)''' — дастаест, ки Тоҷикистонро дар мусобиқоти байналмилалӣ ва бозиҳои футбол намояндагӣ мекунад. Финалисти Қаҳрамони Осиё 2018, барандаи медали биринҷии қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 17 сола) 2006. Иштирокчии Қаҳрамони ҷаҳон байни ҷавонон (то 17 сола) соли 2007, ки дар он дастаи Тоҷикистон ба даври 1/8 финал баромад.  Ҳамчунин, мунтахаби Тоҷикистон дар таърихи худ бори дуввум аст, ки дар мусобиқоти қаҳрамонии ҷаҳон байни ҷавонон-2019 ширкат мекунад.  Инчунин ғолиби як қатор дигар мусобиқаҳои хурдтар ва аксаран минтақавии байналмилалӣ.

== Муваффақиятҳо ==
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
* финалисти Чемпионати Осиё байни наврасон: 2018
 1/8 финал дар Чемпионати ҷаҳон байни ҷавонон: 2007

== Иштирок дар мусобиқоти байналмилалӣ ==
=== Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон|Қаҳрамони ҷаҳон байни наврасон (то 17 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ЗМ
!ПМ
|-
|{{Парчам|JPN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1993|1993]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|ECU}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1995|1995]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|EGY}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1997|1997]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|NZL}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 1999|1999]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|Тринидад ва Тобаго}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2001|2001]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|FIN}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2003|2003]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2005|2005]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||-
|-
|{{Парчам|KOR}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2007|2007]]||1/8 финал||4||1||1||2||5||6
|-
|{{Парчам|NGA}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2009|2009]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|MEX}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2011|2011]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|UAE}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2013|2013]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|CHI}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2015|2015]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|IND}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2017|2017]]||Иштирок накардааст||-||-||-||-||-||- 
|-
|{{Парчам|PER}} [[Қаҳрамони футболи ҷаҳон байни дастаҳои наврасон 2019|2019]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||1||0||2||3||8 
|-
|'''Ҳамагӣ'''||||7||2||1||4||8||14
|}

=== Қаҳрамони Осиё байни наврасон ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;font-size:90%;&quot;
!colspan=9|[[Қаҳрамони футболи Осиё байни дастаҳои наврасон (то 16 сола)|Қаҳрамони Осиё байни наврасон (то 16 сола)]]
|-
!Сол
!Раунд
!М
!В
!Н
!П
!ПМ
!ЗМ
|-
|{{flagicon|KSA}} [[:en:1992 AFC U-17 Championship|1992]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|- 
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1994 AFC U-17 Championship|1994]]
|-   
|{{flagicon|THA}} [[:en:1996 AFC U-17 Championship|1996]]
|-
|{{flagicon|QAT}} [[:en:1998 AFC U-17 Championship|1998]]||colspan=7 rowspan=2|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=
|{{flagicon|VIE}} [[:en:2000 AFC U-17 Championship|2000]]
|- 
|{{flagicon|UAE}} [[:en:2002 AFC U-17 Championship|2002]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|JPN}} [[:en:2004 AFC U-17 Championship|2004]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|- bgcolor=&quot;#cc9966&quot;
|{{flagicon|SIN}} [[:en:2006 AFC U-17 Championship|2006]]||'''Дорандаи медали биринҷӣ'''||6||4||1||1||11||10
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2008 AFC U-16 Championship|2008]]||colspan=7|''Иштирок накардааст''
|-  
|{{flagicon|UZB}} [[:en:2010 AFC U-16 Championship|2010]]||Марҳилаи гурӯҳӣ||3||0||1||2||3||13   
|-
|{{flagicon|IRN}} [[:en:2012 AFC U-16 Championship|2012]]||colspan=7 rowspan=3|''Иштирок накардааст''
|-
|{{flagicon|THA}} [[:en:2014 AFC U-16 Championship|2014]]
|-
|{{flagicon|IND}} [[:en:2016 AFC U-16 Championship|2016]]
|- bgcolor=silver
|{{flagicon|MAS}} [[:en:2018 AFC U-16 Championship|2018]]||'''Дорандаи медали нуқрагӣ'''||6||1||3||2||6||10
|-
|'''Ҳамагӣ'''||Дорандаи медали нуқрагӣ||15||5||5||5||20||33
|}

== Эзоҳ ==
{{эзоҳ}}
== Пайвандҳо ==
* [http://fft.tj Сомонаи расмии Федератсияи футболи Тоҷикистон — fft.tj]

[[Гурӯҳ:Тими миллии футболи Тоҷикистон]]
[[Гурӯҳ:Футбол дар Тоҷикистон]]
[[Гурӯҳ:Тимҳои миллии футболи Осиё (то 17 сола)]]</text>
      <sha1>8ja1ui48xazh2kpervwkt3v8o0g609t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Тимҳои миллии футболи Осиё (то 17 сола)</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320523</id>
    <revision>
      <id>1413756</id>
      <timestamp>2024-11-01T14:28:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Саҳифаи холӣ эҷод шуд</comment>
      <origin>1413756</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413758</id>
      <parentid>1413756</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:34:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Дастаҳои футболи миллии Осиё]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413758</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="j9g37q1ofg4dlhdwjvbrqgxulblley4" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Дастаҳои футболи миллии Осиё]]</text>
      <sha1>j9g37q1ofg4dlhdwjvbrqgxulblley4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413759</id>
      <parentid>1413758</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:34:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футбол (то 17 сола)]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413759</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="145" sha1="1cpk1dny7rkfsy5wutjvnpt5t7kad43" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Дастаҳои футболи миллии Осиё]]
[[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футбол (то 17 сола)]]</text>
      <sha1>1cpk1dny7rkfsy5wutjvnpt5t7kad43</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футбол (то 17 сола)</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320524</id>
    <revision>
      <id>1413760</id>
      <timestamp>2024-11-01T18:35:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Саҳифаи холӣ эҷод шуд</comment>
      <origin>1413760</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413761</id>
      <parentid>1413760</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:37:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Дастаҳои футболи ҷавонон ва наврасон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413761</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83" sha1="68h9k6ax07dfxcl80dmnlhif2n1yitu" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Дастаҳои футболи ҷавонон ва наврасон]]</text>
      <sha1>68h9k6ax07dfxcl80dmnlhif2n1yitu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413765</id>
      <parentid>1413761</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:54:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <origin>1413765</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96" sha1="hkgqc9lwvx3rguvgcn7jn88g8i2d2z0" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон ва наврасон]]</text>
      <sha1>hkgqc9lwvx3rguvgcn7jn88g8i2d2z0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон ва наврасон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320525</id>
    <revision>
      <id>1413762</id>
      <timestamp>2024-11-01T18:50:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Саҳифаи холӣ эҷод шуд</comment>
      <origin>1413762</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413763</id>
      <parentid>1413762</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T18:53:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ҷамшед Ғафуров moved page [[Гурӯҳ:Дастаҳои футболи ҷавонон ва наврасон]] to [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон ва наврасон]]</comment>
      <origin>1413762</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413766</id>
      <parentid>1413763</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:01:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Тимҳои миллии футбол]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413766</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" sha1="bqiux3hn6knjdzfretmwj66zomx3zv0" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Тимҳои миллии футбол]]</text>
      <sha1>bqiux3hn6knjdzfretmwj66zomx3zv0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413767</id>
      <parentid>1413766</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:01:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Футболи ҷавонон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413767</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="aasxpd0glzdb1uw5yal43zx51n53vq9" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Тимҳои миллии футбол]]
[[Гурӯҳ:Футболи ҷавонон]]</text>
      <sha1>aasxpd0glzdb1uw5yal43zx51n53vq9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413768</id>
      <parentid>1413767</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413768</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="173" sha1="efor5e7kavmzg4mdenttrh9160x97zj" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Тимҳои миллии футбол]]
[[Гурӯҳ:Футболи ҷавонон]]
[[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон]]</text>
      <sha1>efor5e7kavmzg4mdenttrh9160x97zj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413778</id>
      <parentid>1413768</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <origin>1413778</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="158" sha1="0lzsebrbyzkflii77g4ewenx5uglfjk" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Тимҳои миллии футбол]]
[[Гурӯҳ:Футболи ҷавонон]]
[[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии ҷавонон]]</text>
      <sha1>0lzsebrbyzkflii77g4ewenx5uglfjk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Дастаҳои футболи ҷавонон ва наврасон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320526</id>
    <redirect title="Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон ва наврасон" />
    <revision>
      <id>1413764</id>
      <timestamp>2024-11-01T18:53:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Ҷамшед Ғафуров moved page [[Гурӯҳ:Дастаҳои футболи ҷавонон ва наврасон]] to [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон ва наврасон]]</comment>
      <origin>1413764</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="111" sha1="4r56es3oe5u1vk6dlg1bvo0iizz7bek" xml:space="preserve">#равона [[:Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон ва наврасон]]</text>
      <sha1>4r56es3oe5u1vk6dlg1bvo0iizz7bek</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Футболи ҷавонон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320527</id>
    <revision>
      <id>1413769</id>
      <timestamp>2024-11-01T19:03:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Саҳифаи холӣ эҷод шуд</comment>
      <origin>1413769</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413770</id>
      <parentid>1413769</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:07:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413770</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" sha1="err0a3zl64xerz4l8rk7990f0s1sh5b" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]]</text>
      <sha1>err0a3zl64xerz4l8rk7990f0s1sh5b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413771</id>
      <parentid>1413770</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:07:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Футбол]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413771</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="72" sha1="ifq0vwvcl0ycxifumqtiatan56ws3d3" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]]
[[Гурӯҳ:Футбол]]</text>
      <sha1>ifq0vwvcl0ycxifumqtiatan56ws3d3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320528</id>
    <revision>
      <id>1413772</id>
      <timestamp>2024-11-01T19:07:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Саҳифаи холӣ эҷод шуд</comment>
      <origin>1413772</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413773</id>
      <parentid>1413772</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:08:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Ҷавонон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413773</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29" sha1="sbmzn62ll737w6z4odsk8etn2394c24" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Ҷавонон]]</text>
      <sha1>sbmzn62ll737w6z4odsk8etn2394c24</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413774</id>
      <parentid>1413773</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:08:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Варзиш]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413774</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57" sha1="41i929k2a0scht1vnydnz5zrn4q11qr" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Ҷавонон]]
[[Гурӯҳ:Варзиш]]</text>
      <sha1>41i929k2a0scht1vnydnz5zrn4q11qr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Дастаҳои миллии ҷавонон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320529</id>
    <revision>
      <id>1413775</id>
      <timestamp>2024-11-01T19:09:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Саҳифаи холӣ эҷод шуд</comment>
      <origin>1413775</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413776</id>
      <parentid>1413775</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Ҷамшед Ғафуров moved page [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон]] to [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии ҷавонон]]</comment>
      <origin>1413775</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413779</id>
      <parentid>1413776</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413779</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" sha1="err0a3zl64xerz4l8rk7990f0s1sh5b" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]]</text>
      <sha1>err0a3zl64xerz4l8rk7990f0s1sh5b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413780</id>
      <parentid>1413779</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:13:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>иловаи [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллӣ]] бо ёрии [[Википедиа:HotCat|HotCat]]</comment>
      <origin>1413780</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="87" sha1="6nnx85y64dinkjfgcf2r8fztgnuzjwk" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]]
[[Гурӯҳ:Дастаҳои миллӣ]]</text>
      <sha1>6nnx85y64dinkjfgcf2r8fztgnuzjwk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413781</id>
      <parentid>1413780</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:13:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <origin>1413781</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="eraf0xukppab5b4ib9coygi9xe18g6r" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]]
[[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии варзишӣ]]</text>
      <sha1>eraf0xukppab5b4ib9coygi9xe18g6r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413782</id>
      <parentid>1413781</parentid>
      <timestamp>2024-11-01T19:14:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <origin>1413782</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="104" sha1="d5sj09nh9k7vg4742475u24dy470d9h" xml:space="preserve">[[Гурӯҳ:Варзиши ҷавонон]]
[[Гурӯҳ:Дастаҳои варзишии миллӣ]]</text>
      <sha1>d5sj09nh9k7vg4742475u24dy470d9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон</title>
    <ns>14</ns>
    <id>320530</id>
    <redirect title="Гурӯҳ:Дастаҳои миллии ҷавонон" />
    <revision>
      <id>1413777</id>
      <timestamp>2024-11-01T19:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ҷамшед Ғафуров</username>
        <id>26805</id>
      </contributor>
      <comment>Ҷамшед Ғафуров moved page [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии футболи ҷавонон]] to [[Гурӯҳ:Дастаҳои миллии ҷавонон]]</comment>
      <origin>1413777</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="74" sha1="n6dc48pvxsp02huvs2szz5lrcj073vj" xml:space="preserve">#равона [[:Гурӯҳ:Дастаҳои миллии ҷавонон]]</text>
      <sha1>n6dc48pvxsp02huvs2szz5lrcj073vj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Урдуи Заррин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>320531</id>
    <revision>
      <id>1413785</id>
      <timestamp>2024-11-02T02:58:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jaloliddin Madaminov</username>
        <id>14413</id>
      </contributor>
      <comment>Бо тарҷумаи саҳифаи &quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/140806759|Золотая Орда]]&quot; сохта шудааст</comment>
      <origin>1413785</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24614" sha1="hd517lby83orft2m0cc7nkfxvi778c4" xml:space="preserve">
{{Давлати таърихӣ|p1=Монгольская империя|s1=Астраханское ханство|s2=Большая Орда|s3=Казанское ханство|s4=Казахское ханство|s5=Касимовское ханство|s6=Крымское ханство|s7=Ногайская Орда|s8=Сибирское ханство|s9=Узбекское ханство|flag_p1=Mongol Empire (greatest extent).svg|flag_s3=Kazan Khanate map Tatar.svg|flag_s6=Flag of the Crimean Khanate (15th century).svg|flag_s4=Казахское ханство.png|flag_s9=The Uzbek Khanate in 1448.png|flag_s8=Siberian Khanate map English revised.svg|flag_s7=Ногайская орда.jpg|flag_s5=Qasim scheme.svg|flag_s2=Great Horde.svg|flag_s1=Astrakhan Khanate-ru.png}}'''Ордаи тиллоӣ''' ё '''Улуси Ҷучӣ''' — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати [[Имперотурии Муғул|империяи Муғулистон]]. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.

Он соли 1224, вақте ки [[Чингизхон]] заминҳои забтшудаи [[Дашти Қипчоқ]] ва [[Хоразм|Хоразмро]] ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз [[Об (дарё)|Об]] дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз [[Волга]] то [[Дунай]] дар ғарб, заминҳои [[Сирдарё]] ва поёноби [[Омударё|Амударёро]] ишғол мекард. дар ҷануб ба [[Вятка (дарё)|Вятка]] дар шимол.

Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кок-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд

Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини [[Ислом]] давлатӣ гардид.

Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри [[Гиройҳо|хонҳои Қрим]] гузашт.

== Масоҳат ==
[[Акс:GoldenHorde1300.png|мини|409x409пкс| Сарзамини Улуси Љочї (Ордаи Тиллої) соли 1300]]

=== Ак-Орда ва Кок-Орда ===
Мувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оќ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Ак-Орда ба клани Боту мерос монда, Кўк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд {{Sfn|Трепавлов|2009|страницы=188—189}} .

== Таърих ==
Номи расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд {{Sfn|Трепавлов|2010|страницы=10}} .

== Аҳолӣ ==
Ахолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд {{Sfn|Усманов|2009|страницы=5}} .

== Маданият ==
Хусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=457,462}} .

Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.

=== Илм ===
Мадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=459}} .

== Артиш ==
Аксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, [[Қрим|Крим]] ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. [[Найза|Найзаҳо]] низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: [[Гурз|макас]], шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .&lt;gallery&gt;
Акс:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечники копий, пластины доспеха, перстни для натягивания лука, гири кистеней, топорик, наконечники стрел| Найзаҳо, зиреҳпӯшҳо, ҳалқаҳои камонҳо, вазнҳо, чӯбчаҳо, тирҳо
Акс:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечник копья и шлем| Найза ва кулоҳ
&lt;/gallery&gt;

== Хокимони Улуси Ҷучӣ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Хан
!Портрет
!Начало правления
!Конец правления
!Происхождение
!Тамга
|-
! colspan=&quot;7&quot; |С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269)
|-
|1
|Джучи
|[[Акс:Juchi_Khan.JPG|марказ|бе_чаҳорчӯба|180x180пкс]]
|1224
|1227
|старший сын Чингисхана
|
|-
|2
|Бату
|[[Акс:Batu_han.jpg|марказ|бе_чаҳорчӯба|211x211пкс]]
|1227
|1255
|второй сын Джучи
|
|-
|3
|Сартак
|
|1255
|1256
|сын Бату
|
|-
|4
|Улагчи
|
|1256
|1257
|сын Сартака
|
|-
|5
|[[Беркехон|Берке]]
|
|1257
|1266
|сын Джучи
|
|-
|6
|Менгу-Тимур
|
|1266
|1269
|из рода Бату
|
|-
! colspan=&quot;7&quot; |Независимо от Монгольской империи (1269—1459)
|-
|1
|Менгу-Тимур
|
|1269
|1282
|из рода Бату
|[[Акс:Tamga_Mengu-Timur.png|марказ|бе_чаҳорчӯба|114x114пкс]]
|-
|2
|Туда-Менгу
|
|1282
|1287
|из рода Бату
|
|-
|3
|Тула-Буга
|
|1287
|1291
|
|
|-
|4
|Тохта
|
|1291
|1312
|из рода Бату
|
|-
|5
|Узбек-хан
|
|1313
|1341
|из рода Бату
|
|-
|6
|Тинибек
|
|1341
|1342
|из рода Бату
|
|-
|7
|Джанибек
|
|1342
|1357
|из рода Бату
|
|-
|8
|Бердибек
|
|1357
|1359
|из рода Бату
|
|-
|9
|Кульпа
|
|август 1359
|январь 1360
|
|
|-
|10
|Науруз-хан
|
|январь 1360
|июнь 1360
|
|
|-
|11
|Хизр-хан
|
|июнь 1360
|август 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|12
|Тимур-Ходжа-хан
|
|август 1361
|сентябрь 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|13
|Ордумелик
|
|сентябрь 1361
|октябрь 1361
|из рода Тука-Тимура
|
|-
|14
|Кильдибек
|
|октябрь 1361
|сентябрь 1362
|
|
|-
|15
|Мурад хан
|
|сентябрь 1362
|осень 1364
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|16
|Мир Пулад
|
|осень 1364
|сентябрь 1365
|из рода Шибана
|
|-
|17
|Азиз-шейх
|
|сентябрь 1365
|1367
|
|
|-
|18
|Абдуллах-хан
|
|1367
|1368
|
|
|-
|19
|Хасан-хан
|
|1368
|1369
|
|
|-
|20
|Абдуллах-хан
|
|1369
|1370
|
|
|-
|21
|Мухаммед Булак-хан
|
|1370
|1372
|
|
|-
|22
|Урус-хан
|
|1372
|1374
|
|
|-
|23
|Черкес-хан
|
|1374
|начало 1375
|
|
|-
|24
|Мухаммед Булак-хан
|
|начало 1375
|июнь 1375
|
|
|-
|25
|Урус-хан
|
|июнь 1375
|июль 1375
|
|
|-
|26
|Мухаммед Булак-хан
|
|июль 1375
|конец 1375
|
|
|-
|27
|Каганбек (Айбек-хан)
|
|конец 1375
|1377
|
|
|-
|28
|Арабшах (Кары-хан)
|
|1377
|1380
|
|
|-
|29
|Тохтамыш
|
|1380
|1395
|
|
|-
|30
|Тимур Кутлуг
|
|1395
|1399
|
|
|-
|31
|Шадибек
|
|1399
|1407
|
|
|-
|32
|Пулад-хан
|
|1407
|1411
|
|
|-
|33
|Тимур-хан
|
|1411
|1412
|
|
|-
|34
|Джалал ад-Дин-хан
|
|1412
|1413
|
|
|-
|35
|Керимберды
|
|1413
|1414
|
|
|-
|36
|Кепек
|
|1414
|1414
|
|
|-
|37
|Чокре
|
|1414
|1416
|
|
|-
|38
|Джаббар-Берди
|
|1416
|1417
|
|
|-
|39
|Дервиш-хан
|
|1417
|1419
|
|
|-
|40
|Кадыр-Берди
|
|1419
|1419
|
|
|-
|41
|Хаджи-Мухаммад
|
|1419
|1419
|
|
|-
|42
|Улу Мухаммед
|
|1419
|1423
|
|
|-
|43
|Барак-хан
|
|1423
|1426
|
|
|-
|44
|Улу Мухаммед
|
|1426
|1427
|
|
|-
|45
|Барак-хан
|
|1427
|1428
|
|
|-
|46
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|47
|Кичи-Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|48
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1432
|
|
|-
|49
|Кичи-Мухаммед
|
|1432
|1459
|
|
|}

== Ҳамчунин нигаред ==
{{Дарахти мақолаҳо|Золотая Орда}}

* 16 Империяи бузурги туркҳо
* Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ|2}}

== Адабиёт ==
{{Refbegin|2}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|заглавие=Батый: Хан, который не был ханом|ответственный=|место={{М.}}—{{СПб.}}|издательство=АСТ, Евразия|год=2007|страниц=350|серия=|ref=Почекаев|isbn=978-5-17-038377-1}}
* {{Книга|автор=Почекаев Р. Ю.|заглавие=Право Золотой Орды|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации|место=Казань|издательство=Фэн|год=2009|том=|страницы=|страниц=260|серия=|ref=Почекаев}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Рашид ад-Дин]]|заглавие=Сборник летописей|ответственный=Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_3/frametext2.html|место={{М.}}—{{Л.}}|издательство=Издательство Академии наук СССР|год=1960|том=2|ref=Рашид ад-Дин}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|статья}}
* {{Книга|автор=Сайфетдинова Э.|часть=Исламская культура Золотой Орды|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|том=|страниц=968|страницы=457—463|ref=Сайфетдинова}}
* {{Книга|автор=Сафаргалиев М. Г.|заглавие=Распад Золотой Орды|место=Саранск|издательство=[[Мордовское книжное издательство]]|год=1960|страницы=|ref=Сафаргалиев}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=Трепавлов В.|часть=Образование Улулса Джучи|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|страниц=968|страницы=137—147|ref=Трепавлов}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

{{Refend}}

== Адабиётҳои иловагӣ ==
{{Refbegin}}
* {{БРЭ}}
* ''Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б.'' Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — {{М.}}, 2003.
* {{Книга|автор=Елагин В. С.|заглавие=Золотая Орда. XIII век|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006722834|викитека=|ответственный=Новосибирский гос. пед. ун-т|издание=|место=Новосибирск|издательство=Изд. НГПУ|год=2012|том=|страницы=|столбцы=|страниц=242|серия=|isbn=978-5-85921-950-6|тираж=|ref=}}
* ''Єльников М. В.'' [https://ukrolib.wordpress.com/2018/10/28/золотоординські-часи-на-українських/ Золотоординські часи на українських землях]{{Ref-uk}}. — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
* {{Книга|автор=Закиров С.|заглавие=Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом|ответственный=Отв. редактор В. А. Ромодин|место=М.|издательство=Наука|год=1966|страницы=|страниц=160}}

* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Свержение монголо-татарского ига. — {{М.}}: УРСС, 2010.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Конец ордынского ига. — 3-е изд. — {{М.}}: УРСС, 2011.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Монголо-татарское нашествие на Русь: XIII век. — 2-е изд. — {{М.}}: Либроком, 2011. — (Академия фундаментальных исследований: история).
* ''[[Карпини, Джованни Плано]], [[Гийом де Рубрук]]''. [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=140714 История Монголов] / Путешествие в восточные страны. — {{СПб.}}, 1911.
* {{Книга|автор=Кулешов Ю. А.|часть=Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений|заглавие=Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3|ссылка=http://millitarch.ru/?p=479|место=Казань|издательство=Изд. «Фэн» АН РТ|год=2010|страницы=73—97}}
* {{Книга|автор=Мыськов Е. П.|заглавие=Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.)|место=Волгоград|издательство=Издательство Волгоградского государственного университета|год=2003|страницы=|страниц=178|isbn=5-85534-807-5|тираж=250}}

* ''Рудаков В. Н.'' Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV веков. — {{М.}}: Квадрига, 2009.
* {{БРЭ}}
* ''Тулибаева Ж. М.'' «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация: Сборник статей. — Выпуск 4. — Казань: Институт истории имени Ш. Марджани АН РТ, 2011. — С. 79—100.
* {{Книга|автор=[[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Фёдоров-Давыдов Г. А.]]|заглавие=Общественный строй Золотой Орды|место=М.|издательство=[[Издательство Московского университета]]|год=1973|страницы=}}
* ''Фёдоров-Давыдов Г. А.'' [http://kitap.net.ru/islam/fedorov-davydov.php Религия и верования в городах Золотой Орды]. {{Wayback}}
* {{Книга|ссылка=http://history.org.ua/LiberUA/978-966-02-7344-3/978-966-02-7344-3.pdf|автор=Черкас Б.|заглавие=Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста (XIII—XIV ст.)|ответственный=відп. ред. [[Смолий, Валерий Андреевич|В. А. Смолій]]|год=2014|место=Київ|издательство=[[Институт истории Украины НАН Украины|Інститут історії України]]|страниц=387}}
{{Refend}}

== Пайвандҳо ==
{{Пайванд ба лоиҳаҳои хоҳар}}

* ''Кузьмин А.Г.'' [https://web.archive.org/web/20060214033634/http://www.portal-slovo.ru/download/history/KuzTat.pdf Таъсиси ҳукмронии Ордаи Тилло бар Русия]
* {{Cite web|url=http://www.kyrgyz.ru/?page=36|title=Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 годов|author=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|description=Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера»|deadlink=yes|accessdate=2010-04-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110808002117/http://www.kyrgyz.ru/?page=36|archivedate=2011-08-08}}
[[Гурӯҳ:Давлатҳо дар таърихи Украина]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Осиёи Марказӣ]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Авруосиё]]</text>
      <sha1>hd517lby83orft2m0cc7nkfxvi778c4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413786</id>
      <parentid>1413785</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T02:59:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jaloliddin Madaminov</username>
        <id>14413</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Jaloliddin Madaminov moved page [[Улус Ҷучӣ]] to [[Урдаи Заррин]]</comment>
      <origin>1413785</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24614" sha1="hd517lby83orft2m0cc7nkfxvi778c4" xml:space="preserve">
{{Давлати таърихӣ|p1=Монгольская империя|s1=Астраханское ханство|s2=Большая Орда|s3=Казанское ханство|s4=Казахское ханство|s5=Касимовское ханство|s6=Крымское ханство|s7=Ногайская Орда|s8=Сибирское ханство|s9=Узбекское ханство|flag_p1=Mongol Empire (greatest extent).svg|flag_s3=Kazan Khanate map Tatar.svg|flag_s6=Flag of the Crimean Khanate (15th century).svg|flag_s4=Казахское ханство.png|flag_s9=The Uzbek Khanate in 1448.png|flag_s8=Siberian Khanate map English revised.svg|flag_s7=Ногайская орда.jpg|flag_s5=Qasim scheme.svg|flag_s2=Great Horde.svg|flag_s1=Astrakhan Khanate-ru.png}}'''Ордаи тиллоӣ''' ё '''Улуси Ҷучӣ''' — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати [[Имперотурии Муғул|империяи Муғулистон]]. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.

Он соли 1224, вақте ки [[Чингизхон]] заминҳои забтшудаи [[Дашти Қипчоқ]] ва [[Хоразм|Хоразмро]] ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз [[Об (дарё)|Об]] дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз [[Волга]] то [[Дунай]] дар ғарб, заминҳои [[Сирдарё]] ва поёноби [[Омударё|Амударёро]] ишғол мекард. дар ҷануб ба [[Вятка (дарё)|Вятка]] дар шимол.

Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кок-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд

Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини [[Ислом]] давлатӣ гардид.

Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри [[Гиройҳо|хонҳои Қрим]] гузашт.

== Масоҳат ==
[[Акс:GoldenHorde1300.png|мини|409x409пкс| Сарзамини Улуси Љочї (Ордаи Тиллої) соли 1300]]

=== Ак-Орда ва Кок-Орда ===
Мувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оќ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Ак-Орда ба клани Боту мерос монда, Кўк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд {{Sfn|Трепавлов|2009|страницы=188—189}} .

== Таърих ==
Номи расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд {{Sfn|Трепавлов|2010|страницы=10}} .

== Аҳолӣ ==
Ахолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд {{Sfn|Усманов|2009|страницы=5}} .

== Маданият ==
Хусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=457,462}} .

Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.

=== Илм ===
Мадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=459}} .

== Артиш ==
Аксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, [[Қрим|Крим]] ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. [[Найза|Найзаҳо]] низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: [[Гурз|макас]], шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .&lt;gallery&gt;
Акс:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечники копий, пластины доспеха, перстни для натягивания лука, гири кистеней, топорик, наконечники стрел| Найзаҳо, зиреҳпӯшҳо, ҳалқаҳои камонҳо, вазнҳо, чӯбчаҳо, тирҳо
Акс:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечник копья и шлем| Найза ва кулоҳ
&lt;/gallery&gt;

== Хокимони Улуси Ҷучӣ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Хан
!Портрет
!Начало правления
!Конец правления
!Происхождение
!Тамга
|-
! colspan=&quot;7&quot; |С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269)
|-
|1
|Джучи
|[[Акс:Juchi_Khan.JPG|марказ|бе_чаҳорчӯба|180x180пкс]]
|1224
|1227
|старший сын Чингисхана
|
|-
|2
|Бату
|[[Акс:Batu_han.jpg|марказ|бе_чаҳорчӯба|211x211пкс]]
|1227
|1255
|второй сын Джучи
|
|-
|3
|Сартак
|
|1255
|1256
|сын Бату
|
|-
|4
|Улагчи
|
|1256
|1257
|сын Сартака
|
|-
|5
|[[Беркехон|Берке]]
|
|1257
|1266
|сын Джучи
|
|-
|6
|Менгу-Тимур
|
|1266
|1269
|из рода Бату
|
|-
! colspan=&quot;7&quot; |Независимо от Монгольской империи (1269—1459)
|-
|1
|Менгу-Тимур
|
|1269
|1282
|из рода Бату
|[[Акс:Tamga_Mengu-Timur.png|марказ|бе_чаҳорчӯба|114x114пкс]]
|-
|2
|Туда-Менгу
|
|1282
|1287
|из рода Бату
|
|-
|3
|Тула-Буга
|
|1287
|1291
|
|
|-
|4
|Тохта
|
|1291
|1312
|из рода Бату
|
|-
|5
|Узбек-хан
|
|1313
|1341
|из рода Бату
|
|-
|6
|Тинибек
|
|1341
|1342
|из рода Бату
|
|-
|7
|Джанибек
|
|1342
|1357
|из рода Бату
|
|-
|8
|Бердибек
|
|1357
|1359
|из рода Бату
|
|-
|9
|Кульпа
|
|август 1359
|январь 1360
|
|
|-
|10
|Науруз-хан
|
|январь 1360
|июнь 1360
|
|
|-
|11
|Хизр-хан
|
|июнь 1360
|август 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|12
|Тимур-Ходжа-хан
|
|август 1361
|сентябрь 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|13
|Ордумелик
|
|сентябрь 1361
|октябрь 1361
|из рода Тука-Тимура
|
|-
|14
|Кильдибек
|
|октябрь 1361
|сентябрь 1362
|
|
|-
|15
|Мурад хан
|
|сентябрь 1362
|осень 1364
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|16
|Мир Пулад
|
|осень 1364
|сентябрь 1365
|из рода Шибана
|
|-
|17
|Азиз-шейх
|
|сентябрь 1365
|1367
|
|
|-
|18
|Абдуллах-хан
|
|1367
|1368
|
|
|-
|19
|Хасан-хан
|
|1368
|1369
|
|
|-
|20
|Абдуллах-хан
|
|1369
|1370
|
|
|-
|21
|Мухаммед Булак-хан
|
|1370
|1372
|
|
|-
|22
|Урус-хан
|
|1372
|1374
|
|
|-
|23
|Черкес-хан
|
|1374
|начало 1375
|
|
|-
|24
|Мухаммед Булак-хан
|
|начало 1375
|июнь 1375
|
|
|-
|25
|Урус-хан
|
|июнь 1375
|июль 1375
|
|
|-
|26
|Мухаммед Булак-хан
|
|июль 1375
|конец 1375
|
|
|-
|27
|Каганбек (Айбек-хан)
|
|конец 1375
|1377
|
|
|-
|28
|Арабшах (Кары-хан)
|
|1377
|1380
|
|
|-
|29
|Тохтамыш
|
|1380
|1395
|
|
|-
|30
|Тимур Кутлуг
|
|1395
|1399
|
|
|-
|31
|Шадибек
|
|1399
|1407
|
|
|-
|32
|Пулад-хан
|
|1407
|1411
|
|
|-
|33
|Тимур-хан
|
|1411
|1412
|
|
|-
|34
|Джалал ад-Дин-хан
|
|1412
|1413
|
|
|-
|35
|Керимберды
|
|1413
|1414
|
|
|-
|36
|Кепек
|
|1414
|1414
|
|
|-
|37
|Чокре
|
|1414
|1416
|
|
|-
|38
|Джаббар-Берди
|
|1416
|1417
|
|
|-
|39
|Дервиш-хан
|
|1417
|1419
|
|
|-
|40
|Кадыр-Берди
|
|1419
|1419
|
|
|-
|41
|Хаджи-Мухаммад
|
|1419
|1419
|
|
|-
|42
|Улу Мухаммед
|
|1419
|1423
|
|
|-
|43
|Барак-хан
|
|1423
|1426
|
|
|-
|44
|Улу Мухаммед
|
|1426
|1427
|
|
|-
|45
|Барак-хан
|
|1427
|1428
|
|
|-
|46
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|47
|Кичи-Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|48
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1432
|
|
|-
|49
|Кичи-Мухаммед
|
|1432
|1459
|
|
|}

== Ҳамчунин нигаред ==
{{Дарахти мақолаҳо|Золотая Орда}}

* 16 Империяи бузурги туркҳо
* Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ|2}}

== Адабиёт ==
{{Refbegin|2}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|заглавие=Батый: Хан, который не был ханом|ответственный=|место={{М.}}—{{СПб.}}|издательство=АСТ, Евразия|год=2007|страниц=350|серия=|ref=Почекаев|isbn=978-5-17-038377-1}}
* {{Книга|автор=Почекаев Р. Ю.|заглавие=Право Золотой Орды|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации|место=Казань|издательство=Фэн|год=2009|том=|страницы=|страниц=260|серия=|ref=Почекаев}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Рашид ад-Дин]]|заглавие=Сборник летописей|ответственный=Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_3/frametext2.html|место={{М.}}—{{Л.}}|издательство=Издательство Академии наук СССР|год=1960|том=2|ref=Рашид ад-Дин}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|статья}}
* {{Книга|автор=Сайфетдинова Э.|часть=Исламская культура Золотой Орды|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|том=|страниц=968|страницы=457—463|ref=Сайфетдинова}}
* {{Книга|автор=Сафаргалиев М. Г.|заглавие=Распад Золотой Орды|место=Саранск|издательство=[[Мордовское книжное издательство]]|год=1960|страницы=|ref=Сафаргалиев}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=Трепавлов В.|часть=Образование Улулса Джучи|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|страниц=968|страницы=137—147|ref=Трепавлов}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

{{Refend}}

== Адабиётҳои иловагӣ ==
{{Refbegin}}
* {{БРЭ}}
* ''Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б.'' Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — {{М.}}, 2003.
* {{Книга|автор=Елагин В. С.|заглавие=Золотая Орда. XIII век|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006722834|викитека=|ответственный=Новосибирский гос. пед. ун-т|издание=|место=Новосибирск|издательство=Изд. НГПУ|год=2012|том=|страницы=|столбцы=|страниц=242|серия=|isbn=978-5-85921-950-6|тираж=|ref=}}
* ''Єльников М. В.'' [https://ukrolib.wordpress.com/2018/10/28/золотоординські-часи-на-українських/ Золотоординські часи на українських землях]{{Ref-uk}}. — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
* {{Книга|автор=Закиров С.|заглавие=Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом|ответственный=Отв. редактор В. А. Ромодин|место=М.|издательство=Наука|год=1966|страницы=|страниц=160}}

* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Свержение монголо-татарского ига. — {{М.}}: УРСС, 2010.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Конец ордынского ига. — 3-е изд. — {{М.}}: УРСС, 2011.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Монголо-татарское нашествие на Русь: XIII век. — 2-е изд. — {{М.}}: Либроком, 2011. — (Академия фундаментальных исследований: история).
* ''[[Карпини, Джованни Плано]], [[Гийом де Рубрук]]''. [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=140714 История Монголов] / Путешествие в восточные страны. — {{СПб.}}, 1911.
* {{Книга|автор=Кулешов Ю. А.|часть=Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений|заглавие=Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3|ссылка=http://millitarch.ru/?p=479|место=Казань|издательство=Изд. «Фэн» АН РТ|год=2010|страницы=73—97}}
* {{Книга|автор=Мыськов Е. П.|заглавие=Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.)|место=Волгоград|издательство=Издательство Волгоградского государственного университета|год=2003|страницы=|страниц=178|isbn=5-85534-807-5|тираж=250}}

* ''Рудаков В. Н.'' Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV веков. — {{М.}}: Квадрига, 2009.
* {{БРЭ}}
* ''Тулибаева Ж. М.'' «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация: Сборник статей. — Выпуск 4. — Казань: Институт истории имени Ш. Марджани АН РТ, 2011. — С. 79—100.
* {{Книга|автор=[[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Фёдоров-Давыдов Г. А.]]|заглавие=Общественный строй Золотой Орды|место=М.|издательство=[[Издательство Московского университета]]|год=1973|страницы=}}
* ''Фёдоров-Давыдов Г. А.'' [http://kitap.net.ru/islam/fedorov-davydov.php Религия и верования в городах Золотой Орды]. {{Wayback}}
* {{Книга|ссылка=http://history.org.ua/LiberUA/978-966-02-7344-3/978-966-02-7344-3.pdf|автор=Черкас Б.|заглавие=Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста (XIII—XIV ст.)|ответственный=відп. ред. [[Смолий, Валерий Андреевич|В. А. Смолій]]|год=2014|место=Київ|издательство=[[Институт истории Украины НАН Украины|Інститут історії України]]|страниц=387}}
{{Refend}}

== Пайвандҳо ==
{{Пайванд ба лоиҳаҳои хоҳар}}

* ''Кузьмин А.Г.'' [https://web.archive.org/web/20060214033634/http://www.portal-slovo.ru/download/history/KuzTat.pdf Таъсиси ҳукмронии Ордаи Тилло бар Русия]
* {{Cite web|url=http://www.kyrgyz.ru/?page=36|title=Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 годов|author=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|description=Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера»|deadlink=yes|accessdate=2010-04-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110808002117/http://www.kyrgyz.ru/?page=36|archivedate=2011-08-08}}
[[Гурӯҳ:Давлатҳо дар таърихи Украина]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Осиёи Марказӣ]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Авруосиё]]</text>
      <sha1>hd517lby83orft2m0cc7nkfxvi778c4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413788</id>
      <parentid>1413786</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T03:02:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jaloliddin Madaminov</username>
        <id>14413</id>
      </contributor>
      <origin>1413788</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24600" sha1="ktnv7zvhl1uwqsl3dsjdy41f5gop45l" xml:space="preserve">{{Давлати таърихӣ|p1=Императории Муғулистон|s1=хонигарии Астрахан|s2=Ордаи Бузург|s3=хонигарии Казан|s4=хонигарии Қазоқ|s5=Касимовское ханство|s6=хонигарии Крим|s7=Ногайская Орда|s8=Сибирское ханство|s9=хонигарии Ӯзбек|flag_p1=Mongol Empire (greatest extent).svg|flag_s3=Kazan Khanate map Tatar.svg|flag_s6=Flag of the Crimean Khanate (15th century).svg|flag_s4=Казахское ханство.png|flag_s9=The Uzbek Khanate in 1448.png|flag_s8=Siberian Khanate map English revised.svg|flag_s7=Ногайская орда.jpg|flag_s5=Qasim scheme.svg|flag_s2=Great Horde.svg|flag_s1=Astrakhan Khanate-ru.png}}
'''Ордаи Заррин''' ё '''Улуси Ҷучӣ''' — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати [[Имперотурии Муғул|империяи Муғулистон]]. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.

Он соли 1224, вақте ки [[Чингизхон]] заминҳои забтшудаи [[Дашти Қипчоқ]] ва [[Хоразм|Хоразмро]] ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз [[Об (дарё)|Об]] дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз [[Волга]] то [[Дунай]] дар ғарб, заминҳои [[Сирдарё]] ва поёноби [[Омударё|Амударёро]] ишғол мекард. дар ҷануб ба [[Вятка (дарё)|Вятка]] дар шимол.

Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кок-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд

Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини [[Ислом]] давлатӣ гардид.

Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри [[Гиройҳо|хонҳои Қрим]] гузашт.

== Масоҳат ==
[[Акс:GoldenHorde1300.png|мини|409x409пкс| Сарзамини Улуси Љочї (Ордаи Тиллої) соли 1300]]

=== Ак-Орда ва Кок-Орда ===
Мувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оќ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Ак-Орда ба клани Боту мерос монда, Кўк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд {{Sfn|Трепавлов|2009|страницы=188—189}} .

== Таърих ==
Номи расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд {{Sfn|Трепавлов|2010|страницы=10}} .

== Аҳолӣ ==
Ахолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд {{Sfn|Усманов|2009|страницы=5}} .

== Маданият ==
Хусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=457,462}} .

Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.

=== Илм ===
Мадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=459}} .

== Артиш ==
Аксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, [[Қрим|Крим]] ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. [[Найза|Найзаҳо]] низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: [[Гурз|макас]], шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .&lt;gallery&gt;
Акс:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечники копий, пластины доспеха, перстни для натягивания лука, гири кистеней, топорик, наконечники стрел| Найзаҳо, зиреҳпӯшҳо, ҳалқаҳои камонҳо, вазнҳо, чӯбчаҳо, тирҳо
Акс:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечник копья и шлем| Найза ва кулоҳ
&lt;/gallery&gt;

== Хокимони Улуси Ҷучӣ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Хан
!Портрет
!Начало правления
!Конец правления
!Происхождение
!Тамга
|-
! colspan=&quot;7&quot; |С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269)
|-
|1
|Джучи
|[[Акс:Juchi_Khan.JPG|марказ|бе_чаҳорчӯба|180x180пкс]]
|1224
|1227
|старший сын Чингисхана
|
|-
|2
|Бату
|[[Акс:Batu_han.jpg|марказ|бе_чаҳорчӯба|211x211пкс]]
|1227
|1255
|второй сын Джучи
|
|-
|3
|Сартак
|
|1255
|1256
|сын Бату
|
|-
|4
|Улагчи
|
|1256
|1257
|сын Сартака
|
|-
|5
|[[Беркехон|Берке]]
|
|1257
|1266
|сын Джучи
|
|-
|6
|Менгу-Тимур
|
|1266
|1269
|из рода Бату
|
|-
! colspan=&quot;7&quot; |Независимо от Монгольской империи (1269—1459)
|-
|1
|Менгу-Тимур
|
|1269
|1282
|из рода Бату
|[[Акс:Tamga_Mengu-Timur.png|марказ|бе_чаҳорчӯба|114x114пкс]]
|-
|2
|Туда-Менгу
|
|1282
|1287
|из рода Бату
|
|-
|3
|Тула-Буга
|
|1287
|1291
|
|
|-
|4
|Тохта
|
|1291
|1312
|из рода Бату
|
|-
|5
|Узбек-хан
|
|1313
|1341
|из рода Бату
|
|-
|6
|Тинибек
|
|1341
|1342
|из рода Бату
|
|-
|7
|Джанибек
|
|1342
|1357
|из рода Бату
|
|-
|8
|Бердибек
|
|1357
|1359
|из рода Бату
|
|-
|9
|Кульпа
|
|август 1359
|январь 1360
|
|
|-
|10
|Науруз-хан
|
|январь 1360
|июнь 1360
|
|
|-
|11
|Хизр-хан
|
|июнь 1360
|август 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|12
|Тимур-Ходжа-хан
|
|август 1361
|сентябрь 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|13
|Ордумелик
|
|сентябрь 1361
|октябрь 1361
|из рода Тука-Тимура
|
|-
|14
|Кильдибек
|
|октябрь 1361
|сентябрь 1362
|
|
|-
|15
|Мурад хан
|
|сентябрь 1362
|осень 1364
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|16
|Мир Пулад
|
|осень 1364
|сентябрь 1365
|из рода Шибана
|
|-
|17
|Азиз-шейх
|
|сентябрь 1365
|1367
|
|
|-
|18
|Абдуллах-хан
|
|1367
|1368
|
|
|-
|19
|Хасан-хан
|
|1368
|1369
|
|
|-
|20
|Абдуллах-хан
|
|1369
|1370
|
|
|-
|21
|Мухаммед Булак-хан
|
|1370
|1372
|
|
|-
|22
|Урус-хан
|
|1372
|1374
|
|
|-
|23
|Черкес-хан
|
|1374
|начало 1375
|
|
|-
|24
|Мухаммед Булак-хан
|
|начало 1375
|июнь 1375
|
|
|-
|25
|Урус-хан
|
|июнь 1375
|июль 1375
|
|
|-
|26
|Мухаммед Булак-хан
|
|июль 1375
|конец 1375
|
|
|-
|27
|Каганбек (Айбек-хан)
|
|конец 1375
|1377
|
|
|-
|28
|Арабшах (Кары-хан)
|
|1377
|1380
|
|
|-
|29
|Тохтамыш
|
|1380
|1395
|
|
|-
|30
|Тимур Кутлуг
|
|1395
|1399
|
|
|-
|31
|Шадибек
|
|1399
|1407
|
|
|-
|32
|Пулад-хан
|
|1407
|1411
|
|
|-
|33
|Тимур-хан
|
|1411
|1412
|
|
|-
|34
|Джалал ад-Дин-хан
|
|1412
|1413
|
|
|-
|35
|Керимберды
|
|1413
|1414
|
|
|-
|36
|Кепек
|
|1414
|1414
|
|
|-
|37
|Чокре
|
|1414
|1416
|
|
|-
|38
|Джаббар-Берди
|
|1416
|1417
|
|
|-
|39
|Дервиш-хан
|
|1417
|1419
|
|
|-
|40
|Кадыр-Берди
|
|1419
|1419
|
|
|-
|41
|Хаджи-Мухаммад
|
|1419
|1419
|
|
|-
|42
|Улу Мухаммед
|
|1419
|1423
|
|
|-
|43
|Барак-хан
|
|1423
|1426
|
|
|-
|44
|Улу Мухаммед
|
|1426
|1427
|
|
|-
|45
|Барак-хан
|
|1427
|1428
|
|
|-
|46
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|47
|Кичи-Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|48
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1432
|
|
|-
|49
|Кичи-Мухаммед
|
|1432
|1459
|
|
|}

== Ҳамчунин нигаред ==
{{Дарахти мақолаҳо|Золотая Орда}}

* 16 Империяи бузурги туркҳо
* Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ|2}}

== Адабиёт ==
{{Refbegin|2}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|заглавие=Батый: Хан, который не был ханом|ответственный=|место={{М.}}—{{СПб.}}|издательство=АСТ, Евразия|год=2007|страниц=350|серия=|ref=Почекаев|isbn=978-5-17-038377-1}}
* {{Книга|автор=Почекаев Р. Ю.|заглавие=Право Золотой Орды|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации|место=Казань|издательство=Фэн|год=2009|том=|страницы=|страниц=260|серия=|ref=Почекаев}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Рашид ад-Дин]]|заглавие=Сборник летописей|ответственный=Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_3/frametext2.html|место={{М.}}—{{Л.}}|издательство=Издательство Академии наук СССР|год=1960|том=2|ref=Рашид ад-Дин}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|статья}}
* {{Книга|автор=Сайфетдинова Э.|часть=Исламская культура Золотой Орды|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|том=|страниц=968|страницы=457—463|ref=Сайфетдинова}}
* {{Книга|автор=Сафаргалиев М. Г.|заглавие=Распад Золотой Орды|место=Саранск|издательство=[[Мордовское книжное издательство]]|год=1960|страницы=|ref=Сафаргалиев}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=Трепавлов В.|часть=Образование Улулса Джучи|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|страниц=968|страницы=137—147|ref=Трепавлов}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

{{Refend}}

== Адабиётҳои иловагӣ ==
{{Refbegin}}
* {{БРЭ}}
* ''Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б.'' Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — {{М.}}, 2003.
* {{Книга|автор=Елагин В. С.|заглавие=Золотая Орда. XIII век|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006722834|викитека=|ответственный=Новосибирский гос. пед. ун-т|издание=|место=Новосибирск|издательство=Изд. НГПУ|год=2012|том=|страницы=|столбцы=|страниц=242|серия=|isbn=978-5-85921-950-6|тираж=|ref=}}
* ''Єльников М. В.'' [https://ukrolib.wordpress.com/2018/10/28/золотоординські-часи-на-українських/ Золотоординські часи на українських землях]{{Ref-uk}}. — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
* {{Книга|автор=Закиров С.|заглавие=Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом|ответственный=Отв. редактор В. А. Ромодин|место=М.|издательство=Наука|год=1966|страницы=|страниц=160}}

* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Свержение монголо-татарского ига. — {{М.}}: УРСС, 2010.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Конец ордынского ига. — 3-е изд. — {{М.}}: УРСС, 2011.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Монголо-татарское нашествие на Русь: XIII век. — 2-е изд. — {{М.}}: Либроком, 2011. — (Академия фундаментальных исследований: история).
* ''[[Карпини, Джованни Плано]], [[Гийом де Рубрук]]''. [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=140714 История Монголов] / Путешествие в восточные страны. — {{СПб.}}, 1911.
* {{Книга|автор=Кулешов Ю. А.|часть=Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений|заглавие=Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3|ссылка=http://millitarch.ru/?p=479|место=Казань|издательство=Изд. «Фэн» АН РТ|год=2010|страницы=73—97}}
* {{Книга|автор=Мыськов Е. П.|заглавие=Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.)|место=Волгоград|издательство=Издательство Волгоградского государственного университета|год=2003|страницы=|страниц=178|isbn=5-85534-807-5|тираж=250}}

* ''Рудаков В. Н.'' Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV веков. — {{М.}}: Квадрига, 2009.
* {{БРЭ}}
* ''Тулибаева Ж. М.'' «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация: Сборник статей. — Выпуск 4. — Казань: Институт истории имени Ш. Марджани АН РТ, 2011. — С. 79—100.
* {{Книга|автор=[[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Фёдоров-Давыдов Г. А.]]|заглавие=Общественный строй Золотой Орды|место=М.|издательство=[[Издательство Московского университета]]|год=1973|страницы=}}
* ''Фёдоров-Давыдов Г. А.'' [http://kitap.net.ru/islam/fedorov-davydov.php Религия и верования в городах Золотой Орды]. {{Wayback}}
* {{Книга|ссылка=http://history.org.ua/LiberUA/978-966-02-7344-3/978-966-02-7344-3.pdf|автор=Черкас Б.|заглавие=Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста (XIII—XIV ст.)|ответственный=відп. ред. [[Смолий, Валерий Андреевич|В. А. Смолій]]|год=2014|место=Київ|издательство=[[Институт истории Украины НАН Украины|Інститут історії України]]|страниц=387}}
{{Refend}}

== Пайвандҳо ==
{{Пайванд ба лоиҳаҳои хоҳар}}

* ''Кузьмин А.Г.'' [https://web.archive.org/web/20060214033634/http://www.portal-slovo.ru/download/history/KuzTat.pdf Таъсиси ҳукмронии Ордаи Тилло бар Русия]
* {{Cite web|url=http://www.kyrgyz.ru/?page=36|title=Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 годов|author=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|description=Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера»|deadlink=yes|accessdate=2010-04-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110808002117/http://www.kyrgyz.ru/?page=36|archivedate=2011-08-08}}
[[Гурӯҳ:Давлатҳо дар таърихи Украина]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Осиёи Марказӣ]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Авруосиё]]</text>
      <sha1>ktnv7zvhl1uwqsl3dsjdy41f5gop45l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413789</id>
      <parentid>1413788</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:18:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Rumsor</username>
        <id>38974</id>
      </contributor>
      <origin>1413789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24600" sha1="jg86d9f8hpxpjr9xb9ts52r4zqaaphi" xml:space="preserve">{{Давлати таърихӣ|p1=Императории Муғулистон|s1=хонигарии Астрахан|s2=Ордаи Бузург|s3=хонигарии Казан|s4=хонигарии Қазоқ|s5=Касимовское ханство|s6=хонигарии Крим|s7=Ногайская Орда|s8=Сибирское ханство|s9=хонигарии Ӯзбек|flag_p1=Mongol Empire (greatest extent).svg|flag_s3=Kazan Khanate map Tatar.svg|flag_s6=Flag of the Crimean Khanate (15th century).svg|flag_s4=Казахское ханство.png|flag_s9=The Uzbek Khanate in 1448.png|flag_s8=Siberian Khanate map English revised.svg|flag_s7=Ногайская орда.jpg|flag_s5=Qasim scheme.svg|flag_s2=Great Horde.svg|flag_s1=Astrakhan Khanate-ru.png}}
'''Ордаи Заррин''' ё '''Улуси Ҷучӣ''' — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати [[Имперотурии Муғул|империяи Муғулистон]]. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.

Он соли 1224, вақте ки [[Чингизхон]] заминҳои забтшудаи [[Дашти Қипчоқ]] ва [[Хоразм|Хоразмро]] ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз [[Об (дарё)|Об]] дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз [[Волга]] то [[Дунай]] дар ғарб, заминҳои [[Сирдарё]] ва поёноби [[Омударё|Амударёро]] ишғол мекард. дар ҷануб ба [[Вятка (дарё)|Вятка]] дар шимол.

Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кӯк-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд

Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини [[Ислом]] давлатӣ гардид.

Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри [[Гиройҳо|хонҳои Қрим]] гузашт.

== Масоҳат ==
[[Акс:GoldenHorde1300.png|мини|409x409пкс| Сарзамини Улуси Љочї (Ордаи Тиллої) соли 1300]]

=== Оқ-Орда ва Кӯк-Орда ===
Мувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оқ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Оқ-Орда ба клани Боту мерос монда, Кӯк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд {{Sfn|Трепавлов|2009|страницы=188—189}} .

== Таърих ==
Номи расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд {{Sfn|Трепавлов|2010|страницы=10}} .

== Аҳолӣ ==
Ахолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд {{Sfn|Усманов|2009|страницы=5}} .

== Маданият ==
Хусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=457,462}} .

Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.

=== Илм ===
Мадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=459}} .

== Артиш ==
Аксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, [[Қрим|Крим]] ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. [[Найза|Найзаҳо]] низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: [[Гурз|макас]], шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .&lt;gallery&gt;
Акс:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечники копий, пластины доспеха, перстни для натягивания лука, гири кистеней, топорик, наконечники стрел| Найзаҳо, зиреҳпӯшҳо, ҳалқаҳои камонҳо, вазнҳо, чӯбчаҳо, тирҳо
Акс:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечник копья и шлем| Найза ва кулоҳ
&lt;/gallery&gt;

== Хокимони Улуси Ҷучӣ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Хан
!Портрет
!Начало правления
!Конец правления
!Происхождение
!Тамга
|-
! colspan=&quot;7&quot; |С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269)
|-
|1
|Джучи
|[[Акс:Juchi_Khan.JPG|марказ|бе_чаҳорчӯба|180x180пкс]]
|1224
|1227
|старший сын Чингисхана
|
|-
|2
|Бату
|[[Акс:Batu_han.jpg|марказ|бе_чаҳорчӯба|211x211пкс]]
|1227
|1255
|второй сын Джучи
|
|-
|3
|Сартак
|
|1255
|1256
|сын Бату
|
|-
|4
|Улагчи
|
|1256
|1257
|сын Сартака
|
|-
|5
|[[Беркехон|Берке]]
|
|1257
|1266
|сын Джучи
|
|-
|6
|Менгу-Тимур
|
|1266
|1269
|из рода Бату
|
|-
! colspan=&quot;7&quot; |Независимо от Монгольской империи (1269—1459)
|-
|1
|Менгу-Тимур
|
|1269
|1282
|из рода Бату
|[[Акс:Tamga_Mengu-Timur.png|марказ|бе_чаҳорчӯба|114x114пкс]]
|-
|2
|Туда-Менгу
|
|1282
|1287
|из рода Бату
|
|-
|3
|Тула-Буга
|
|1287
|1291
|
|
|-
|4
|Тохта
|
|1291
|1312
|из рода Бату
|
|-
|5
|Узбек-хан
|
|1313
|1341
|из рода Бату
|
|-
|6
|Тинибек
|
|1341
|1342
|из рода Бату
|
|-
|7
|Джанибек
|
|1342
|1357
|из рода Бату
|
|-
|8
|Бердибек
|
|1357
|1359
|из рода Бату
|
|-
|9
|Кульпа
|
|август 1359
|январь 1360
|
|
|-
|10
|Науруз-хан
|
|январь 1360
|июнь 1360
|
|
|-
|11
|Хизр-хан
|
|июнь 1360
|август 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|12
|Тимур-Ходжа-хан
|
|август 1361
|сентябрь 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|13
|Ордумелик
|
|сентябрь 1361
|октябрь 1361
|из рода Тука-Тимура
|
|-
|14
|Кильдибек
|
|октябрь 1361
|сентябрь 1362
|
|
|-
|15
|Мурад хан
|
|сентябрь 1362
|осень 1364
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|16
|Мир Пулад
|
|осень 1364
|сентябрь 1365
|из рода Шибана
|
|-
|17
|Азиз-шейх
|
|сентябрь 1365
|1367
|
|
|-
|18
|Абдуллах-хан
|
|1367
|1368
|
|
|-
|19
|Хасан-хан
|
|1368
|1369
|
|
|-
|20
|Абдуллах-хан
|
|1369
|1370
|
|
|-
|21
|Мухаммед Булак-хан
|
|1370
|1372
|
|
|-
|22
|Урус-хан
|
|1372
|1374
|
|
|-
|23
|Черкес-хан
|
|1374
|начало 1375
|
|
|-
|24
|Мухаммед Булак-хан
|
|начало 1375
|июнь 1375
|
|
|-
|25
|Урус-хан
|
|июнь 1375
|июль 1375
|
|
|-
|26
|Мухаммед Булак-хан
|
|июль 1375
|конец 1375
|
|
|-
|27
|Каганбек (Айбек-хан)
|
|конец 1375
|1377
|
|
|-
|28
|Арабшах (Кары-хан)
|
|1377
|1380
|
|
|-
|29
|Тохтамыш
|
|1380
|1395
|
|
|-
|30
|Тимур Кутлуг
|
|1395
|1399
|
|
|-
|31
|Шадибек
|
|1399
|1407
|
|
|-
|32
|Пулад-хан
|
|1407
|1411
|
|
|-
|33
|Тимур-хан
|
|1411
|1412
|
|
|-
|34
|Джалал ад-Дин-хан
|
|1412
|1413
|
|
|-
|35
|Керимберды
|
|1413
|1414
|
|
|-
|36
|Кепек
|
|1414
|1414
|
|
|-
|37
|Чокре
|
|1414
|1416
|
|
|-
|38
|Джаббар-Берди
|
|1416
|1417
|
|
|-
|39
|Дервиш-хан
|
|1417
|1419
|
|
|-
|40
|Кадыр-Берди
|
|1419
|1419
|
|
|-
|41
|Хаджи-Мухаммад
|
|1419
|1419
|
|
|-
|42
|Улу Мухаммед
|
|1419
|1423
|
|
|-
|43
|Барак-хан
|
|1423
|1426
|
|
|-
|44
|Улу Мухаммед
|
|1426
|1427
|
|
|-
|45
|Барак-хан
|
|1427
|1428
|
|
|-
|46
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|47
|Кичи-Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|48
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1432
|
|
|-
|49
|Кичи-Мухаммед
|
|1432
|1459
|
|
|}

== Ҳамчунин нигаред ==
{{Дарахти мақолаҳо|Золотая Орда}}

* 16 Империяи бузурги туркҳо
* Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ|2}}

== Адабиёт ==
{{Refbegin|2}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|заглавие=Батый: Хан, который не был ханом|ответственный=|место={{М.}}—{{СПб.}}|издательство=АСТ, Евразия|год=2007|страниц=350|серия=|ref=Почекаев|isbn=978-5-17-038377-1}}
* {{Книга|автор=Почекаев Р. Ю.|заглавие=Право Золотой Орды|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации|место=Казань|издательство=Фэн|год=2009|том=|страницы=|страниц=260|серия=|ref=Почекаев}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Рашид ад-Дин]]|заглавие=Сборник летописей|ответственный=Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_3/frametext2.html|место={{М.}}—{{Л.}}|издательство=Издательство Академии наук СССР|год=1960|том=2|ref=Рашид ад-Дин}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|статья}}
* {{Книга|автор=Сайфетдинова Э.|часть=Исламская культура Золотой Орды|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|том=|страниц=968|страницы=457—463|ref=Сайфетдинова}}
* {{Книга|автор=Сафаргалиев М. Г.|заглавие=Распад Золотой Орды|место=Саранск|издательство=[[Мордовское книжное издательство]]|год=1960|страницы=|ref=Сафаргалиев}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=Трепавлов В.|часть=Образование Улулса Джучи|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|страниц=968|страницы=137—147|ref=Трепавлов}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

{{Refend}}

== Адабиётҳои иловагӣ ==
{{Refbegin}}
* {{БРЭ}}
* ''Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б.'' Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — {{М.}}, 2003.
* {{Книга|автор=Елагин В. С.|заглавие=Золотая Орда. XIII век|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006722834|викитека=|ответственный=Новосибирский гос. пед. ун-т|издание=|место=Новосибирск|издательство=Изд. НГПУ|год=2012|том=|страницы=|столбцы=|страниц=242|серия=|isbn=978-5-85921-950-6|тираж=|ref=}}
* ''Єльников М. В.'' [https://ukrolib.wordpress.com/2018/10/28/золотоординські-часи-на-українських/ Золотоординські часи на українських землях]{{Ref-uk}}. — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
* {{Книга|автор=Закиров С.|заглавие=Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом|ответственный=Отв. редактор В. А. Ромодин|место=М.|издательство=Наука|год=1966|страницы=|страниц=160}}

* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Свержение монголо-татарского ига. — {{М.}}: УРСС, 2010.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Конец ордынского ига. — 3-е изд. — {{М.}}: УРСС, 2011.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Монголо-татарское нашествие на Русь: XIII век. — 2-е изд. — {{М.}}: Либроком, 2011. — (Академия фундаментальных исследований: история).
* ''[[Карпини, Джованни Плано]], [[Гийом де Рубрук]]''. [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=140714 История Монголов] / Путешествие в восточные страны. — {{СПб.}}, 1911.
* {{Книга|автор=Кулешов Ю. А.|часть=Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений|заглавие=Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3|ссылка=http://millitarch.ru/?p=479|место=Казань|издательство=Изд. «Фэн» АН РТ|год=2010|страницы=73—97}}
* {{Книга|автор=Мыськов Е. П.|заглавие=Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.)|место=Волгоград|издательство=Издательство Волгоградского государственного университета|год=2003|страницы=|страниц=178|isbn=5-85534-807-5|тираж=250}}

* ''Рудаков В. Н.'' Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV веков. — {{М.}}: Квадрига, 2009.
* {{БРЭ}}
* ''Тулибаева Ж. М.'' «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация: Сборник статей. — Выпуск 4. — Казань: Институт истории имени Ш. Марджани АН РТ, 2011. — С. 79—100.
* {{Книга|автор=[[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Фёдоров-Давыдов Г. А.]]|заглавие=Общественный строй Золотой Орды|место=М.|издательство=[[Издательство Московского университета]]|год=1973|страницы=}}
* ''Фёдоров-Давыдов Г. А.'' [http://kitap.net.ru/islam/fedorov-davydov.php Религия и верования в городах Золотой Орды]. {{Wayback}}
* {{Книга|ссылка=http://history.org.ua/LiberUA/978-966-02-7344-3/978-966-02-7344-3.pdf|автор=Черкас Б.|заглавие=Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста (XIII—XIV ст.)|ответственный=відп. ред. [[Смолий, Валерий Андреевич|В. А. Смолій]]|год=2014|место=Київ|издательство=[[Институт истории Украины НАН Украины|Інститут історії України]]|страниц=387}}
{{Refend}}

== Пайвандҳо ==
{{Пайванд ба лоиҳаҳои хоҳар}}

* ''Кузьмин А.Г.'' [https://web.archive.org/web/20060214033634/http://www.portal-slovo.ru/download/history/KuzTat.pdf Таъсиси ҳукмронии Ордаи Тилло бар Русия]
* {{Cite web|url=http://www.kyrgyz.ru/?page=36|title=Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 годов|author=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|description=Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера»|deadlink=yes|accessdate=2010-04-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110808002117/http://www.kyrgyz.ru/?page=36|archivedate=2011-08-08}}
[[Гурӯҳ:Давлатҳо дар таърихи Украина]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Осиёи Марказӣ]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Авруосиё]]</text>
      <sha1>jg86d9f8hpxpjr9xb9ts52r4zqaaphi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1413790</id>
      <parentid>1413789</parentid>
      <timestamp>2024-11-02T07:49:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>VASHGIRD</username>
        <id>8035</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>VASHGIRD moved page [[Урдаи Заррин]] to [[Урдуи Заррин]]</comment>
      <origin>1413789</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24600" sha1="jg86d9f8hpxpjr9xb9ts52r4zqaaphi" xml:space="preserve">{{Давлати таърихӣ|p1=Императории Муғулистон|s1=хонигарии Астрахан|s2=Ордаи Бузург|s3=хонигарии Казан|s4=хонигарии Қазоқ|s5=Касимовское ханство|s6=хонигарии Крим|s7=Ногайская Орда|s8=Сибирское ханство|s9=хонигарии Ӯзбек|flag_p1=Mongol Empire (greatest extent).svg|flag_s3=Kazan Khanate map Tatar.svg|flag_s6=Flag of the Crimean Khanate (15th century).svg|flag_s4=Казахское ханство.png|flag_s9=The Uzbek Khanate in 1448.png|flag_s8=Siberian Khanate map English revised.svg|flag_s7=Ногайская орда.jpg|flag_s5=Qasim scheme.svg|flag_s2=Great Horde.svg|flag_s1=Astrakhan Khanate-ru.png}}
'''Ордаи Заррин''' ё '''Улуси Ҷучӣ''' — давлати сермиллати Авруосиёи марказӣ дар асрҳои XIII-XV. Бузургтарин давлати асрҳои миёна. Аз соли 1224 - улус дар ҳайати [[Имперотурии Муғул|империяи Муғулистон]]. Баъди тақсим шуданаш дар нимаи дуюми асри XIII ба давлати сохибихтиёр табдил ёфт.

Он соли 1224, вақте ки [[Чингизхон]] заминҳои забтшудаи [[Дашти Қипчоқ]] ва [[Хоразм|Хоразмро]] ба писари калонии худ Ҷучӣ тақсим кард. Солҳои 1230-1240 писарони Ҷучӣ - Орда-Эҷен ва Бату дар натиҷаи юриши Ғарб ҳудуди улусро хеле васеъ карда, пойтахтро ба Поволжияи Поён кӯчонданд. Ордаи заррин калонтарин давлати асрҳои миёна буда, заминҳои аз [[Об (дарё)|Об]] дар шарқ то Поволжье, даштҳо аз [[Волга]] то [[Дунай]] дар ғарб, заминҳои [[Сирдарё]] ва поёноби [[Омударё|Амударёро]] ишғол мекард. дар ҷануб ба [[Вятка (дарё)|Вятка]] дар шимол.

Дар солҳои 1230—1240 аз рӯи сохти анъанавии давлатхои кӯчманчӣ, масоҳат ва аҳолии Ордаи заррин ба ду шохаи вилоятӣ: ғарбӣ Оқ-Орда (Ордаи сафед) ва шарқӣ Кӯк-Орда (Ордаи кабуд) бо сарҳади дарёи Ёик таксим карда мешуд

Дар ибтидои солҳои 1320 дар замони Ӯзбекхон дини [[Ислом]] давлатӣ гардид.

Дар миёнаи асри XV улуси Ҷучӣ ба якчанд хониҳои мустақил тақсим шуд; қисми марказии он, ки номинӣ ҳамчун олӣ ҳисобида мешуд - Ордаи Бузург дар ибтидои асри XVI мавҷудияти худро қатъ кард ва аз ҳамон вақт унвони подшоҳи кишвари бузург (хони бузург) номиналӣ ба ихтиёри [[Гиройҳо|хонҳои Қрим]] гузашт.

== Масоҳат ==
[[Акс:GoldenHorde1300.png|мини|409x409пкс| Сарзамини Улуси Љочї (Ордаи Тиллої) соли 1300]]

=== Оқ-Орда ва Кӯк-Орда ===
Мувофиқи сохти анъанавии давлатҳои кӯчманчӣ масоҳат ва аҳолӣ ба ду вилояти канот тақсим карда мешуд. Одатан яке аз онҳо дар ғарб (рост) ҷойгир буда, онро «барунгар», дигареро дар шарқ (чап) «ҷунгар» меномиданд. Рангҳои сафед ва кабуд рамзҳои анъанавии туркӣ ва муғулӣ барои ҷонибҳои рост (ғарбӣ) ва чап (шарқӣ) мебошанд. Улуси Ҷучӣ байни писарони калони Ҷучӣ – Орду-Ичен ва Бату тақсим карда шуд. Сарҳади байни онҳо ба ақидаи баъзе муаррихони асримиёнагӣ дарёи Волга ва ба ақидаи дигарон дарёи Яик (Урал) буд. Системаи улуси-боло дар ин қисми империяи Муғул на пештар аз солҳои 1230-1240 инкишоф ёфт. Дар аксари маъхазҳои шарқӣ ҳокимони ҷониби рости Ҷучидҳоро хонҳои Оқ-Орда (Ордаи Сафед) ва ҳокимони ҷониби чапро хонҳои Кӯкурда (Ордаи Кабуд) меноманд. Оқ-Орда ба клани Боту мерос монда, Кӯк-Орда дар ихтиёри авлоди Орда-Ичен буд {{Sfn|Трепавлов|2009|страницы=188—189}} .

== Таърих ==
Номи расмии давлат «Улуси Ҷучӣ» ва «Улуси бузург» буд. Истилоҳи «Ордаи заррин» ё «Ордаи Бузурги Тиллоӣ» танҳо дар нимаи дуюми асри XIV дар саҳифаҳои ҳуҷҷатҳои русӣ пайдо шудааст - аллакай ҳамчун номи давлати тоторҳо. Пеш аз ин худи русҳо давлати Муғулистонро оддӣ «Орда» ё «тоторҳо» меномиданд {{Sfn|Трепавлов|2010|страницы=10}} .

== Аҳолӣ ==
Ахолии Орди тиллоӣ сермиллат буд — дар ин ҷо аҷдодони тамоми халқҳое, ки ҳоло дар қаламрави собиқ Ордаи Тилло зиндагӣ мекунанд, намояндагӣ мекарданд. Аҳолии асосии минтақаҳои дашту ҷангалзор ва як қатор ноҳияҳои муқимӣ — Хоразм, Поволжьеи Миёна ва Поён, як кисми Кавкази Шимолӣ ва Крим туркзабонхо буданд. Аксарияти куллии онҳоро гӯяндагони гӯишҳои қипчоқӣ ва қисман оғузӣ ташкил медоданд. Дар канори империя намояндагони мардуми эронизабон, қафқозӣ-иберӣ, алан-черкес, фин-угор ва славянҳои шарқӣ зиёд буданд {{Sfn|Усманов|2009|страницы=5}} .

== Маданият ==
Хусусияти муҳими хоси ташаккули давлатдории Ордаи Тиллоӣ ҳамчун империяи асримиёнагӣ дар он буд, ки вай бо муттаҳид кардани халқҳои гуногун бо анъанаҳои фарҳангӣ ва таърихии худ тавонист тамаддуни махсуси Ордаи Тиллоиро ба вуҷуд оварад. Ислом, ки дар Ордаи тиллоӣ ба дини расмӣ табдил ёфт, ба фарҳанги асримиёнагии туркӣ-тоторӣ мазза ва вижагиҳои услубии худро ворид кард. Давраи Ордаи заррин давраи болоравии маданияти баланди исломии турк буд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=457,462}} .

Пас аз он ки Ӯзбекхон Исломро ба унвони дини давлатӣ қабул кард, Ордаи тиллоӣ ба фарҳанги ҷаҳонии ислом ворид гардид, ки тибқи қоидаҳои он ҳаёти иҷтимоӣ ва маънавии аҳолӣ ташаккул ёфт.

=== Илм ===
Мадрасаҳо аксар вақт вазифаи инкишофи илмҳои дигарро иҷро менамуданд: дар онҳо китобхонаҳо мавҷуд буданд ва дар ин ҷо олимон таълиму тарбияи худро такмил медоданд. Дар замони подшоҳии Ӯзбекхон Орда ба авҷи қудрати худ расид, ки ба саройи хон на танҳо диншиносон ва устодон, балки олимони соҳаи риёзӣ ва астрономия низ даъват карда шуданд {{Sfn|Сайфетдинова|2016|страницы=459}} .

== Артиш ==
Аксарияти кулли лашкари Ордаро аскарони савора ташкил медоданд, ки дар набард аз тактикаи анъанавии ҷангӣ бо истифода аз оммаи сайёҳии камонварон истифода мекарданд. Асоси онро отрядҳои вазнини мусаллаҳ, ки аз ашрофон иборат буданд, ташкил медоданд, ки асоси онҳоро посбонони ҳокими Орда ташкил медоданд. Хонҳо ба ғайр аз ҷанговарони Орда, ба сафи артиш аз байни халқҳои забтшуда, инчунин зархаридон аз Поволжье, [[Қрим|Крим]] ва Кавкази Шимолйӣ чалб карда мешуданд. Аслиҳаи асосии ҷанговарони Орда камони мураккаби навъи шарқӣ буд, ки Орда бо маҳорати баланд аз он истифода мекард. [[Найза|Найзаҳо]] низ васеъ паҳн шуда буданд, ки аз ҷониби Орда ҳангоми зарбаи азими найза, ки пас аз зарбаи аввал бо тирҳо истифода мешуданд. Машҳуртарин силоҳҳои болдор шамшерҳо ва шамшерҳо буданд. Силоҳҳои зарбазананда низ маъмул буданд: [[Гурз|макас]], шаш-ангушт, тангаҳо, клевтсиҳо, лоғарҳо .&lt;gallery&gt;
Акс:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Weapons_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечники копий, пластины доспеха, перстни для натягивания лука, гири кистеней, топорик, наконечники стрел| Найзаҳо, зиреҳпӯшҳо, ҳалқаҳои камонҳо, вазнҳо, чӯбчаҳо, тирҳо
Акс:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|пайванд=Файл:Spear_and_helm_Golden_Horde_GIM.jpg|алт=Наконечник копья и шлем| Найза ва кулоҳ
&lt;/gallery&gt;

== Хокимони Улуси Ҷучӣ ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Хан
!Портрет
!Начало правления
!Конец правления
!Происхождение
!Тамга
|-
! colspan=&quot;7&quot; |С признанием главенства великого каана Монгольской империи (1224—1269)
|-
|1
|Джучи
|[[Акс:Juchi_Khan.JPG|марказ|бе_чаҳорчӯба|180x180пкс]]
|1224
|1227
|старший сын Чингисхана
|
|-
|2
|Бату
|[[Акс:Batu_han.jpg|марказ|бе_чаҳорчӯба|211x211пкс]]
|1227
|1255
|второй сын Джучи
|
|-
|3
|Сартак
|
|1255
|1256
|сын Бату
|
|-
|4
|Улагчи
|
|1256
|1257
|сын Сартака
|
|-
|5
|[[Беркехон|Берке]]
|
|1257
|1266
|сын Джучи
|
|-
|6
|Менгу-Тимур
|
|1266
|1269
|из рода Бату
|
|-
! colspan=&quot;7&quot; |Независимо от Монгольской империи (1269—1459)
|-
|1
|Менгу-Тимур
|
|1269
|1282
|из рода Бату
|[[Акс:Tamga_Mengu-Timur.png|марказ|бе_чаҳорчӯба|114x114пкс]]
|-
|2
|Туда-Менгу
|
|1282
|1287
|из рода Бату
|
|-
|3
|Тула-Буга
|
|1287
|1291
|
|
|-
|4
|Тохта
|
|1291
|1312
|из рода Бату
|
|-
|5
|Узбек-хан
|
|1313
|1341
|из рода Бату
|
|-
|6
|Тинибек
|
|1341
|1342
|из рода Бату
|
|-
|7
|Джанибек
|
|1342
|1357
|из рода Бату
|
|-
|8
|Бердибек
|
|1357
|1359
|из рода Бату
|
|-
|9
|Кульпа
|
|август 1359
|январь 1360
|
|
|-
|10
|Науруз-хан
|
|январь 1360
|июнь 1360
|
|
|-
|11
|Хизр-хан
|
|июнь 1360
|август 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|12
|Тимур-Ходжа-хан
|
|август 1361
|сентябрь 1361
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|13
|Ордумелик
|
|сентябрь 1361
|октябрь 1361
|из рода Тука-Тимура
|
|-
|14
|Кильдибек
|
|октябрь 1361
|сентябрь 1362
|
|
|-
|15
|Мурад хан
|
|сентябрь 1362
|осень 1364
|из рода Орда-Ежена
|
|-
|16
|Мир Пулад
|
|осень 1364
|сентябрь 1365
|из рода Шибана
|
|-
|17
|Азиз-шейх
|
|сентябрь 1365
|1367
|
|
|-
|18
|Абдуллах-хан
|
|1367
|1368
|
|
|-
|19
|Хасан-хан
|
|1368
|1369
|
|
|-
|20
|Абдуллах-хан
|
|1369
|1370
|
|
|-
|21
|Мухаммед Булак-хан
|
|1370
|1372
|
|
|-
|22
|Урус-хан
|
|1372
|1374
|
|
|-
|23
|Черкес-хан
|
|1374
|начало 1375
|
|
|-
|24
|Мухаммед Булак-хан
|
|начало 1375
|июнь 1375
|
|
|-
|25
|Урус-хан
|
|июнь 1375
|июль 1375
|
|
|-
|26
|Мухаммед Булак-хан
|
|июль 1375
|конец 1375
|
|
|-
|27
|Каганбек (Айбек-хан)
|
|конец 1375
|1377
|
|
|-
|28
|Арабшах (Кары-хан)
|
|1377
|1380
|
|
|-
|29
|Тохтамыш
|
|1380
|1395
|
|
|-
|30
|Тимур Кутлуг
|
|1395
|1399
|
|
|-
|31
|Шадибек
|
|1399
|1407
|
|
|-
|32
|Пулад-хан
|
|1407
|1411
|
|
|-
|33
|Тимур-хан
|
|1411
|1412
|
|
|-
|34
|Джалал ад-Дин-хан
|
|1412
|1413
|
|
|-
|35
|Керимберды
|
|1413
|1414
|
|
|-
|36
|Кепек
|
|1414
|1414
|
|
|-
|37
|Чокре
|
|1414
|1416
|
|
|-
|38
|Джаббар-Берди
|
|1416
|1417
|
|
|-
|39
|Дервиш-хан
|
|1417
|1419
|
|
|-
|40
|Кадыр-Берди
|
|1419
|1419
|
|
|-
|41
|Хаджи-Мухаммад
|
|1419
|1419
|
|
|-
|42
|Улу Мухаммед
|
|1419
|1423
|
|
|-
|43
|Барак-хан
|
|1423
|1426
|
|
|-
|44
|Улу Мухаммед
|
|1426
|1427
|
|
|-
|45
|Барак-хан
|
|1427
|1428
|
|
|-
|46
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|47
|Кичи-Мухаммед
|
|1428
|1428
|
|
|-
|48
|Улу Мухаммед
|
|1428
|1432
|
|
|-
|49
|Кичи-Мухаммед
|
|1432
|1459
|
|
|}

== Ҳамчунин нигаред ==
{{Дарахти мақолаҳо|Золотая Орда}}

* 16 Империяи бузурги туркҳо
* Рӯйхати ҳокимони Ордаи тиллоӣ

== Эзоҳ ==
{{Эзоҳ|2}}

== Адабиёт ==
{{Refbegin|2}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|заглавие=Батый: Хан, который не был ханом|ответственный=|место={{М.}}—{{СПб.}}|издательство=АСТ, Евразия|год=2007|страниц=350|серия=|ref=Почекаев|isbn=978-5-17-038377-1}}
* {{Книга|автор=Почекаев Р. Ю.|заглавие=Право Золотой Орды|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани, Центр исследований золотоордынской цивилизации|место=Казань|издательство=Фэн|год=2009|том=|страницы=|страниц=260|серия=|ref=Почекаев}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=[[Рашид ад-Дин]]|заглавие=Сборник летописей|ответственный=Пер. с персидского Ю. П. Верховского; редакция проф. И. П. Петрушевского|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_3/frametext2.html|место={{М.}}—{{Л.}}|издательство=Издательство Академии наук СССР|год=1960|том=2|ref=Рашид ад-Дин}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|статья}}
* {{Книга|автор=Сайфетдинова Э.|часть=Исламская культура Золотой Орды|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|том=|страниц=968|страницы=457—463|ref=Сайфетдинова}}
* {{Книга|автор=Сафаргалиев М. Г.|заглавие=Распад Золотой Орды|место=Саранск|издательство=[[Мордовское книжное издательство]]|год=1960|страницы=|ref=Сафаргалиев}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Статья}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Книга|автор=Трепавлов В.|часть=Образование Улулса Джучи|заглавие=Золотая Орда в мировой истории|место=Казань|издательство=АН РТ, Институт истории имени Ш.Марджани|серия=Tataria magna|год=2016|страниц=968|страницы=137—147|ref=Трепавлов}}
* {{Публикация|книга}}
* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

* {{Публикация|книга}}

{{Refend}}

== Адабиётҳои иловагӣ ==
{{Refbegin}}
* {{БРЭ}}
* ''Волков И. В., Колызин А. М., Пачкалов А. В., Северова М. Б.'' Материалы к библиографии по нумизматике Золотой Орды // Фёдоров-Давыдов Г. А. Денежное дело Золотой Орды. — {{М.}}, 2003.
* {{Книга|автор=Елагин В. С.|заглавие=Золотая Орда. XIII век|ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006722834|викитека=|ответственный=Новосибирский гос. пед. ун-т|издание=|место=Новосибирск|издательство=Изд. НГПУ|год=2012|том=|страницы=|столбцы=|страниц=242|серия=|isbn=978-5-85921-950-6|тираж=|ref=}}
* ''Єльников М. В.'' [https://ukrolib.wordpress.com/2018/10/28/золотоординські-часи-на-українських/ Золотоординські часи на українських землях]{{Ref-uk}}. — Київ: Наш час, 2008. — 176 с.
* {{Книга|автор=Закиров С.|заглавие=Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом|ответственный=Отв. редактор В. А. Ромодин|место=М.|издательство=Наука|год=1966|страницы=|страниц=160}}

* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Свержение монголо-татарского ига. — {{М.}}: УРСС, 2010.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Конец ордынского ига. — 3-е изд. — {{М.}}: УРСС, 2011.
* ''[[Каргалов, Вадим Викторович|Каргалов В. В.]]'' Монголо-татарское нашествие на Русь: XIII век. — 2-е изд. — {{М.}}: Либроком, 2011. — (Академия фундаментальных исследований: история).
* ''[[Карпини, Джованни Плано]], [[Гийом де Рубрук]]''. [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=140714 История Монголов] / Путешествие в восточные страны. — {{СПб.}}, 1911.
* {{Книга|автор=Кулешов Ю. А.|часть=Производство и импорт оружия как пути формирования золотоордынского комплекса вооружений|заглавие=Золотоордынская цивилизация. Выпуск 3|ссылка=http://millitarch.ru/?p=479|место=Казань|издательство=Изд. «Фэн» АН РТ|год=2010|страницы=73—97}}
* {{Книга|автор=Мыськов Е. П.|заглавие=Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.)|место=Волгоград|издательство=Издательство Волгоградского государственного университета|год=2003|страницы=|страниц=178|isbn=5-85534-807-5|тираж=250}}

* ''Рудаков В. Н.'' Монголо-татары глазами древнерусских книжников середины XIII—XV веков. — {{М.}}: Квадрига, 2009.
* {{БРЭ}}
* ''Тулибаева Ж. М.'' «Улус-и арба-йи Чингизи» как источник по изучению истории Золотой Орды // Золотоордынская цивилизация: Сборник статей. — Выпуск 4. — Казань: Институт истории имени Ш. Марджани АН РТ, 2011. — С. 79—100.
* {{Книга|автор=[[Фёдоров-Давыдов, Герман Алексеевич|Фёдоров-Давыдов Г. А.]]|заглавие=Общественный строй Золотой Орды|место=М.|издательство=[[Издательство Московского университета]]|год=1973|страницы=}}
* ''Фёдоров-Давыдов Г. А.'' [http://kitap.net.ru/islam/fedorov-davydov.php Религия и верования в городах Золотой Орды]. {{Wayback}}
* {{Книга|ссылка=http://history.org.ua/LiberUA/978-966-02-7344-3/978-966-02-7344-3.pdf|автор=Черкас Б.|заглавие=Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста (XIII—XIV ст.)|ответственный=відп. ред. [[Смолий, Валерий Андреевич|В. А. Смолій]]|год=2014|место=Київ|издательство=[[Институт истории Украины НАН Украины|Інститут історії України]]|страниц=387}}
{{Refend}}

== Пайвандҳо ==
{{Пайванд ба лоиҳаҳои хоҳар}}

* ''Кузьмин А.Г.'' [https://web.archive.org/web/20060214033634/http://www.portal-slovo.ru/download/history/KuzTat.pdf Таъсиси ҳукмронии Ордаи Тилло бар Русия]
* {{Cite web|url=http://www.kyrgyz.ru/?page=36|title=Правовое положение Улуса Джучи в Монгольской империи 1224—1269 годов|author=[[Почекаев, Роман Юлианович|Почекаев Р. Ю.]]|description=Библиотека «Центральноазиатского исторического сервера»|deadlink=yes|accessdate=2010-04-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110808002117/http://www.kyrgyz.ru/?page=36|archivedate=2011-08-08}}
[[Гурӯҳ:Давлатҳо дар таърихи Украина]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Осиёи Марказӣ]]
[[Гурӯҳ:Таърихи Авруосиё]]</text>
      <sha1>jg86d9f8hpxpjr9xb9ts52r4zqaaphi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улус Ҷучӣ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>320532</id>
    <redirect title="Урдаи Заррин" />
    <revision>
      <id>1413787</id>
      <timestamp>2024-11-02T02:59:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jaloliddin Madaminov</username>
        <id>14413</id>
      </contributor>
      <comment>Jaloliddin Madaminov moved page [[Улус Ҷучӣ]] to [[Урдаи Заррин]]</comment>
      <origin>1413787</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="a2zi81x41e6p07haxnh89f9aw0pobsb" xml:space="preserve">#равона [[Урдаи Заррин]]</text>
      <sha1>a2zi81x41e6p07haxnh89f9aw0pobsb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Урдаи Заррин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>320533</id>
    <redirect title="Урдуи Заррин" />
    <revision>
      <id>1413791</id>
      <timestamp>2024-11-02T07:49:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>VASHGIRD</username>
        <id>8035</id>
      </contributor>
      <comment>VASHGIRD moved page [[Урдаи Заррин]] to [[Урдуи Заррин]]</comment>
      <origin>1413791</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="fh1e4wbrp8id6o6rz9ck3a705zftw9d" xml:space="preserve">#равона [[Урдуи Заррин]]</text>
      <sha1>fh1e4wbrp8id6o6rz9ck3a705zftw9d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Урдуи Тилоӣ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>320534</id>
    <redirect title="Урдуи Заррин" />
    <revision>
      <id>1413793</id>
      <timestamp>2024-11-02T07:50:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>VASHGIRD</username>
        <id>8035</id>
      </contributor>
      <comment>Тағйири масир ба [[Урдуи Заррин]]</comment>
      <origin>1413793</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41" sha1="fh1e4wbrp8id6o6rz9ck3a705zftw9d" xml:space="preserve">#равона [[Урдуи Заррин]]</text>
      <sha1>fh1e4wbrp8id6o6rz9ck3a705zftw9d</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>