Wikipedia ugwiki https://ug.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%A7%D8%B4_%D8%A8%DB%95%D8%AA MediaWiki 1.44.0-wmf.6 first-letter ۋاسىتە ئالاھىدە مۇنازىرە ئىشلەتكۈچى ئىشلەتكۈچى مۇنازىرىسى Wikipedia Wikipediaمۇنازىرىسى ھۆججەت ھۆججەت مۇنازىرىسى MediaWiki MediaWiki مۇنازىرىسى قېلىپ قېلىپ مۇنازىرىسى ياردەم ياردەم مۇنازىرىسى تۈر تۈر مۇنازىرىسى TimedText TimedText talk Module Module talk 10 10966 170670 159654 2024-12-10T12:23:29Z OperationSakura6144 23390 ([[Commons:Commons:GlobalReplace|GlobalReplace v0.6.5]]) 170670 wikitext text/x-wiki <div style="direction:rtl; font-family:'UKIJ nasq','ALKATIP nasq', 'Alpida_Unicode System', 'Microsoft Uighur', 'uyghur ekran', 'Arial Unicode MS'"> <div class="center"><div style="text-align:center; font-weight: normal; font-size:150%; clear:both; background: #FFFFFF; border:3px solid #cfcfcf;width:99%;"> {| border="0" align="center" width="100%" |bgcolor="#A8D3FF" |'''<span style="color:white;">تۈركىي تىللار ئېنسىكلوپېدىيەلەرى</span>''' |} {| border="0" align="center" cellpadding="1" cellspacing="0"| |- align="center" | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Kazakhstan.svg|25px|link=:kk:]] [[:kk:|'''Қазақ''' тілі]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Kyrgyzstan.svg|25px|link=:ky:]] [[:ky:|'''Кыргыз''' тили]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Karakalpakstan.svg|25px|link=:kaa:]] [[:kaa:|'''Qaraqalpaq''' tili]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Yaglakar clan tamga.png|25px|link=incubator:Wp/ybe]] [[incubator:Wp/ybe/Main Page|'''يۇغۇر''' سۆز]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Uzbekistan.svg|25px|link=:uz:]] [[:uz:|'''O‘zbek''' tili]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of South Turkistan.svg|25px|link=incubator:Wp/uzs/Main_Page]] [[incubator:Wp/uzs/باش صحیفه|'''اوزبیک''' تیلی]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Crimea.svg|25px|link=incubator:Wp/kdr/Baş Yan]] [[incubator:Wp/kdr/Baş Yan|'''къарай''' тили]]&nbsp; |- align="center" <!--Эрги '''Түрк''' дыл--> | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Tuva.svg|25px|link=:tyv:]] [[:tyv:Кол арын|'''Тыва''' дыл]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Altai Republic.svg|25px|link=:alt:]] [[:alt:|тӱштӱк '''Алтай''']]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Altai Republic.svg|25px|link=incubator:Wp/atv/Main Page]] [[incubator:Wp/atv/Main Page|тÿндÿк '''Алтай''']]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Khakassia.svg|25px|link=incubator:Wp/kjh/Пас Пит]] [[incubator:Wp/kjh/Пас Пит|'''Хакас'''/&#x200B;'''хоорай''' тілі]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Sakha.svg|25px|link=:sah:]] [[:sah:|'''Саха''' тыла]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of the Chulym people.png|25px|link=incubator:Wp/clw]] [[incubator:Wp/clw/Main Page|'''Ӧс/&#x200B;Чулым''' тадар]] &nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Wikipedia-logo.png|25px|link=incubator:Wp/sty/Паш пит]] [[incubator:Wp/sty/Паш пит|'''Сыбыр''' Татар]]&nbsp; |- align="center" | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Tatarstan.svg|25px|link=:tt:]] [[:tt:|Идел-Урал '''Татар''']]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Bashkortostan.svg|25px|link=:ba:]] [[:ba:|'''Башҡорт''' теле]]&nbsp; | style="text-align:right; width:12%"| [[ھۆججەت:Flag of Karachay.gif|25px|link=:krc:]] [[:krc:|'''Къарачай-&#x200B;малкъар''']]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of the Kumukh people 1.svg|25px|link=incubator:Wp/kum/Main Page]] [[incubator:Wp/kum/Main Page|'''Къумукъ''' тил]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Dagestan.svg|25px|link=incubator:Wp/nog/Main Page]] [[incubator:Wp/nog/Main Page|'''Ногай''' тили]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of the Crimean Tatar people.svg|25px|link=[:crh:]] [[:crh:|'''Qırım''' Tatar tili]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Bandera de ls Turcs de Bulgària.svg|25px|link=incubator:Wp/jct/Main Page]] [[incubator:Wp/jct/Main Page|'''Kırımçakça''']]&nbsp; |- align="center" | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Salar flag.svg|25px|link=incubator:Wp/slr/Ana Sahıfa]] [[incubator:Wp/slr/Ana Sahıfa|Ana Sahıfa]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Turkmenistan.svg|25px|link=:tk:]] [[:tk:|'''Türkmen''' dili]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Turkey.svg|25px|link=:tr:]] [[:tr:|'''Anadolu Türk''' dili]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Azerbaijan.svg|25px|link=:az:]] [[:az:|'''Azərbaycan''' dili]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of South Azerbaijan.svg|25px|link=incubator:Wp/azb/Main Page]] [[:azb:|تۆرکجه]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Bandera dels turcmans d'Iran.svg|25px|link=incubator:Wp/qxq/Main Page]] [[incubator:Wp/qxq/Main Page|'''Qaşqay''' dili]]&nbsp; | style="text-align:right; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Chuvashia.svg|25px|link=:cv:]] [[:cv:|'''Чӑваш''' чӗлхи]]&nbsp; |} </div></div> <includeonly> [[ab:]] [[ar:]] [[azb:]] [[az:]] [[ba:]] [[bo:]] [[bxr:]] [[ce:]] [[crh:]] [[cv:]] [[de:]] [[en:]] [[es:]] [[fa:]] [[fi:]] [[fr:]] [[gag:]] [[it:]] [[ka:]] [[ja:]] [[kk:]] [[ko:]] [[krc:]] [[ks:]] [[ku:]] [[ky:]] [[arz:]] [[ckb:]] [[mn:]] [[nl:]] [[no:]] [[pl:]] [[pnb:]] [[ps:]] [[pt:]] [[ru:]] [[sah:]] [[sd:]] [[sh:]] [[sr:]] [[sv:]] [[tg:]] [[tk:]] [[tr:]] [[tt:]] [[tyv:]] [[udm:]] [[ur:]] [[uz:]] [[vi:]] [[xal:]] [[za:]] [[zh:]] {{noexternallanglinks}}</includeonly> <noinclude>[[تۈر:قېلىپ]]</noinclude> 865z53usx0frwzak232a3q7s4vq985j 0 12993 170671 156667 2024-12-10T18:20:21Z 178.89.249.27 170671 wikitext text/x-wiki <div dir="rtl" class="mw-content-ltr" style="text-align:justify;font-family:Tahoma, Verdana, DejaVu Sans;"> {{TwinCYRL|Uyghur tili|ئۇيغۇر تىلى}} '''уйғур тили''' узақ тарихқа игә гүзәл тил. у узақ әсирлик тәрәққият давамида қәдимки түркий тиллар дәври, орхун уйғур тили дәври, идиқут-хақанийә уйғур тили дәври, чағатай уйғур тилини бесип өткән. бу җәрянда уйғур тили орхун-йенсәй йезиқи, қәдимки уйғур йезиқи, бирахма йезиқи, мани йезиқи, соғд йезиқи, әрәб йезиқи қатарлиқ йезиқлар билән хатириләнгән(бәзи йезиқлар омумйүзлүк, бәзи йезиқлар қисмән қоллинилған), шундақла хәнзу тили, санскрит тили, сак тили, тухар тили, соғда тили, әрәб тили, парс тили, моңғул тили қатарлиқ нурғурн тиллар билән учришип һәм бир биригә тәсир көрситип, үзлүксиз мукәммәлләшкән вә һазирқи заман уйғур тили дәвригә киргән. һазирқи заман уйғур тили 19-әсирниң ахири вә 20-әсирниң дәслипидин башлап аввал чәт әллик алимлар, андин елимиз алимлири тәрипидин тәтқиқ қилинған. бир әсирдин көпрәк вақиттин буян һазирқи заман уйғур тили асасән әнәниви тилшунаслиқ бойичә, қошумчә қурулмичилиқ тилшунаслиқи, айландурма-туғдурма тилшунаслиқи қатарлиқ нәзәрийиләр бойичә тәтқиқ қилинип, хели системилиқ тәсвирләнгән һәм айшәм шәмийева, әмир нәҗип, ғуҗиәһмәд сәйдивақасоф, ибраһим мутии, имин турсун, хәмит төмүр, мирсултан османоф, турди әһмәд, нәсрулла йолбулди, әнсәрдин муса қатарлиқ тилшунаслиримиз вә йеңи бир әвлад тилчилиримизниң һәр қайси дәврләргә, методларға вәкиллик қилидиған әсәрлири мәйданға келип уйғур тили тәтқиқатини чоңқурлаштурди [[ھۆججەت:UEY ULY Elipbesi Kichik.jpg|left|thumb|350px|ھازىقى زامان ئۇيغۇر تىلى يېزىقى]] '''уйғур тили''' узақ тарихқа игә гүзәл тил. у узақ әсирлик тәрәққият давамида қәдимки түркий тиллар дәври, орхун уйғур тили дәври, идиқут-хақанийә уйғур тили дәври, чағатай уйғур тилини бесип өткән. бу җәрянда уйғур тили орхун-йенсәй йезиқи, қәдимки уйғур йезиқи, бирахма йезиқи, мани йезиқи, соғд йезиқи, әрәб йезиқи қатарлиқ йезиқлар билән хатириләнгән(бәзи йезиқлар омумйүзлүк, бәзи йезиқлар қисмән қоллинилған), шундақла хәнзу тили, санскрит тили, сак тили, тухар тили, соғда тили, әрәб тили, парс тили, моңғул тили қатарлиқ нурғурн тиллар билән учришип һәм бир биригә тәсир көрситип, үзлүксиз мукәммәлләшкән вә һазирқи заман уйғур тили дәвригә киргән. һазирқи заман уйғур тили 19-әсирниң ахири вә 20-әсирниң дәслипидин башлап аввал чәт әллик алимлар, андин елимиз алимлири тәрипидин тәтқиқ қилинған. бир әсирдин көпрәк вақиттин буян һазирқи заман уйғур тили асасән әнәниви тилшунаслиқ бойичә, қошумчә қурулмичилиқ тилшунаслиқи, айландурма-туғдурма тилшунаслиқи қатарлиқ нәзәрийиләр бойичә тәтқиқ қилинип, хели системилиқ {| class="wikitable" border="1" |- ! уйғур тили‎ |- | [[уйғурчә‎]] / [[уйғур тили‎]] Uyghurche / Uyghur tili Uyƣurqə / Uyƣur tili Уйғурчә / Уйғур тили |- | '''қоллиндиған дөләтләр''' |- | '''қоллиндиған киши сани''' 10 милюн |- | '''дунядики тәртипи''' 76 |- | '''тил сестимиси''' [[алтай тиллири системиси]] |- ! '''рәсми әһвали''' |- | '''рәсми тил''' [[шинҗаң уйғур аптоном райони]] |- | |- | '''орган''' |- ! тил кодлири |- | '''[[ISO 639-1]]''' ug |- | '''[[ISO 639-2]]''' uig |- | '''[[ISO 639-3]]''' uig |- | '''изаһат''' |} == уйғур тили == == қоллинилиш даириси (територийиси) == [[җуңхуа хәлқ җумһурийити (җ х җ)]] яки (чин)ниң шинҗаң/[[шинҗаң уйғур аптоном райони]], [[қазақистан җумһурийити]]ниң шәрқий вә җәнубий қисимлири, [[өзбәкистан җумһурийити]],[[пакистан]], [[қирғизистан җумһурийити]], [[түркийә]], [[сәуди әрәбистани]] қатарлиқ дөләт вә раюнларда яшайдиған уйғурлар вә бәзи йеқин арлишип олтурақлашқан бәзи милләтләр тәрипидин ағизаки вә язма тилда қоллинилиду. == бу тилни қолланғучилар аһалә нопуси == җуңхуа хәлқ җумһурийити територийи ичидәяшиғучи 11 милйон [[уйғур]] вә аһалий нопуси ениң болмиған оттура асия вә яврупада яшиғучи башқа [[уйғур]]лар. == йезиқ == уйғурлар тарихта қачандин башлап йезиқ билән хатирилинишкә башлиғанлиқи һәққидә һазирғичә тәтқиқатчилар тәрипидин бирликкә кәлгән қараш йоқ. [[өзбәкистан]] вә қазақистан қатарлиқ територийиләрдә силавян йезиқида,түркийә вә яврупа әллиридә түрк йезиқида, җуңго/чин мәмликитидә әрәб йезиқи,латин йезиқи вә хәнзучә/хитайчә/чинчә йезиқларда хатирилиниду. тилшунаслар көпинчә әрәб йезиқи асасидики уйғур йезиқида хатиондин артуқ уйғур мушу тилни ишлитиду. ундин == тилниң тәвәлики == '''[[уйғур тили]]''' [[урал- алтай тиллирии сестимиси]]、 түркий тиллар аилиси、шәрқий түрк тили тармиқи, уйғур-қарлуқ тили топлими ,уйғур тили болуп түркий тиллардин өзбәк тили әң йеқин тил болуп һесаплиниду. иккилиси чағатай түркчисиниң варислири болуп бәзи алимлар тәрипидин әйнән бир тил дәп қарилиду. == диалект вә шивәләр == чоң җәһәттин мәркизий деаликит, [[хотән деаликти]] вә [[лопнур деаликти]] қатарлиқ үч вариянти бар. шинҗаң уйғур аптунум раюни тәвәсидә бирликкә кәлгән уйғур әдәбий тили асаслиқ мәркизий диаликиттин мәнбә алиду. китабий тил яки йезиқ тили ағзакий тил яки хәлқ тили билән асасән йеқин яки бир аз пәриқлиқ, халас. мәтбуат, хәт -чәк алақә, кину - филим, сәһнә яки учур-ахбаратларда әдәбий тил қоллинилиду вә қоллинилиши шәрт.әрәб һәриплири асасидики уйғур кона йезиқи қануний йезиқ болуп,өзгәртиш яки қисқартип йезишқа болмайду. мәркизий деаликит: [[үрүмчи]], [[турпан]], [[қумул]],[[ғулҗа]],[[ақсу]],[[атуш]],[[қәшқәр]], [[гума]], корла шивилири [[хотән деаликти]]: хотән шивиси [[лопнур деаликти]]: лопнур шивиси == уйғур тили == уйғур тили узақ тарихқа игә гүзәл тил. у узақ әсирлик тәрәққият давамида қәдимки түркий тиллар дәври, орхун уйғур тили дәври, идиқут-хақанийә уйғур тили дәври, чағатай уйғур тилини бесип өткән. бу җәрянда уйғур тили орхун-йенсәй йезиқи, қәдимки уйғур йезиқи, бирахма йезиқи, мани йезиқи, соғд йезиқи, әрәб йезиқи қатарлиқ йезиқлар билән хатириләнгән. {| class="wikitable" border=1 !No||[[uyghur ereb Yéziq]]||[[Uyghur latin yéziqi]]||Cyrillic yéziqi||[[IPA]] |- |01||ئا||A,a||а||a |- |02||ئە||E,e||ә||ɛ |- |03||ب||B,b||б||b |- |04||پ||P,p||п||pʼ |- |05||ت||T,t||т||tʼ |- |06||җ||J,j||җ||ʤ |- |07||چ||Ch,ch||ц||ʧʼ |- |08||خ||X,x||х||x~χ |- |09||د||D,d||д||d |- |10||ر||R,r||р||r |- |11||ز||Z,z||з||z |- |12||ژ||Zh,Zh||ж||ʒ |- |13||س||S,s||с||s |- |14||ش||Sh,sh||ш||ʃ |- |15||غ||Gh,gh||ғ||ɣ~ʁ |- |16||ف||F,f||ф||f |- |17||ق||Q,q||қ||qʼ |- |18||ك||K,k||к||k |- |19||گ||G,g||г||ɡ |- |20||ڭ||Ng,ng||ң||ŋ |- |21||ل||L,l||л||l |- |22||م||M,m||м||m |- |23||ن||N,n||н||n |- |24||ه‍||H,h||һ||h‍ |- |25||ئو||O,o||о||o |- |26||ئۇ||U,u||у||u |- |27||ө||Ö,ö||ө||ø |- |28||ү||Ü,ü||ү||y |- |29||ۋ||W,w||в||w |- |30||ئې||É,é||е||e |- |31||ئى||I,i||и||i |- |32||ي||Y,y||й||j |} әскәртиш:уйғур латин йезиқи пәқәт уйғур әрәп йезиқини тор қатарлиқ бәзи саһәләрдә яндаш қилип ишлитилиду. {| |Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. ular eqilghe we wijdan'gha ige hemde bir-birige qérindashliq munasiwitige xas roh bilen muamile qilishi kérek |һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта бапбаравәр болуп туғулған. улар әқилгә вә виҗданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хас роһ билән муамилә қилиши керәк |} == йезиқ == қәдимдин һазирғичә ишлитилгән йезиқлар: * уйғурлар өтмүштин буян йезиқ қоллинип кәлгән әң қәдимий хәлқләрдин бири болуп, һазирға қәдәр 13 хил йезиқ алмаштуруш вә ислаһ қилиш тарихини баштин кәчүргән. * [[түрк - роник йезиқи]] * [[қәдимки уйғур йезиқи]] * [[әрәб һәрплири асасидики уйғур йезиқи]](аз вақит ишләткән) * [[чағатай уйғур йезиқи]] * [[латин һәрплири асасидики уйғур йеңи йезиқи]] һазирқи рәсми ишлитиливатқан йезиқ: [[һазирқи заман уйғур йезиқи]] уйғур тилидики тиниш бәлгилири вә уларниң қоллинилиши 1. тиниш бәлгилири вә уларниң бекитилиш принсипи тиниш бәлгилири – иҗтимаий алақиниң еһтияҗиға асасән, ой- пикирни тоғра, толуқ ипадиләш үчүн йезиқ тилида йезиқниң қошумчә васитиси сүпитидә ишлитилидиған бәлгиләрдур. у йезиқ тәрәққиятиниң мәлум басқучида тәдриҗий мәйданға кәлгән һәм тил вә тәпәккурниң тәрәққий қилишиға әгишип тәрәққий қилип, мукәммәллишип, өзиниң бир пүтүн системисини тәшкил қилған. тәсвирләнгән һәм айшәм шәмийева, әмир нәҗип, ғуҗиәһмәд сәйдивақасоф, ибраһим мутии, имин турсун, хәмит төмүр, мирсултан османоф, турди әһмәд, нәсрулла йолбулди, әнсәрдин муса қатарлиқ тилшунаслиримиз вә йеңи бир әвлад тилчилиримизниң һәр қайси дәврләргә, методларға вәкиллик қилидиған әсәрлири мәйданға келип уйғур тили тәтқиқатини чоңқурлаштурди уйғур тилидики тиниш бәлгилириниң тәрәққиятиму мушундақ тәрәққият җәрянидин мустәсна әмәс.алайли, орқун йезиқ ядикарлиқлирида җүмлиниң ахирлашқанлиқини ипадиләйдиған қош чекит (:) тин башқа тиниш бәлгиси учримайду. бүгүнки күндә уйғур йезиқида дунядики һәрқайси йезиқларда қоллинилидиғанбәлгиләр билән асасән охшайдиған 12 хил тиниш бәлгиси қоллинилидиған болди. уйғур тилиниң өзигә хас грамматикилиқ хусусийити вә алаһидилики өзигә хас бир қисим тиниш бәлгилирини шәрт қилидиған болғачқа, башқа йезиқларниң тиниш бәлгилиридин мәлум җәһәттә пәрқлиниду. алайли, көп чекит хәнзучида (......) билән ипадиләнсә, уйғурчида (...) ипадилиниду, йәни хәнзучида чекитниң сани алтә, уйғурчида болса үч. хәнзучида қош пәш (” “) қоллинилса, уйғурчида пәқәт қош тирнақ ("")ла қоллинилидиған болуп қелиплаштурулди. әпсуски, һазир бәзи нәшрият вә мәтбуат орунлири һәм шәхсләр юқириқи тиниш бәлгилирини арилаштуруп қоллинип, тиниш бәлгилириниң бирликкә келишигә сәлбий тәсир көрсәтмәктә. униң үстигә, компютерниң тез омумлишиши, уйғур тилидики компютер мәшғулат системилириниң һәр хил болуши, иқтидариниң тәкшисизлики тиниш бәлгилириниң қоллинилишида бәзи охшимаслиқларни, һәтта бәзи қалаймиқанчилиқларни кәлтүрүп чиқа. тиниш бәлгилири йезиқ тилидики алақә еһтияҗи билән барлиққа кәлгән вә йезиқниң муһим тәркибий қисмиға айланған болғачқа, униң бирликкә келип турақлишиши вә ишлитилиши худди йезиқниң қоллинилиши қаидилик болғиниға охшашла қаидә- қанунийәтлик болуши керәк. шундақ болғандила, у өзиниң қошумчә васитилик ролини толуқ җари қилдуралайду, омумий хәлқ тәрипидин ортақ етирап қилинип, муәййән иҗтимаийлиққа игә болалайду. тилда тиниш бәлгилирини қоллиниш, бир җәһәттин алғанда, илмий мәсилә; йәнә бир җәһәттин алғанда, адәт мәсилиси. адәт мәсилисини бир йолила өзгәртиш, бирликкә кәлтүрүш, бир системиға селиш унчә асан әмәс. лекин тилимизни һазирқи тәрәққият қәдимигә мас һалда сағлам тәрәққий қилдуруш, қелиплаштуруш, һазирқи үч мәдәнийлик қурулушимизда үнүмлүк пайдилиниш, униң ипадиләш иқтидарини юқири көтүрүш нуқтисидин алғанда, тиниш бәлгилириниң бир системиға чүшүрүлүши, илмий асаста бекитилиши интайин зор әһмийәткә игә. "тиниш бәлгиси" дегән бу аталғу гәрчә "тиниш" дегән сөздин келип чиққан болсиму, уни нутуқта тинған яки тиниш болған орунғила қоюлидиған бәлгә дәп қаривалсақ йетәрлик болмайду. чүнки кишиләрниң нутуқта тиниш әһвалиниң өзара охшишип кәтмәслики, шуниңдәк җанлиқ тилда тиниш болмиған орунлардиму қурулма вә мәнә еһтияҗидин тиниш бәлгиси ишлитиш зөрүр болғанлиқи түпәйлидин мундақ тонуш йезиқ тилидики тиниш бәлгилири тоғрисида системилиқ қаидә- қанунларниң чиқирилишиға вә униң омумлишишиға тосалғу болиду, тиниш бәлгилириниң қалаймиқан қоллинилишиға сәвәбчи болиду, нәтиҗидә иҗтимаий алақиниң раванлиқиға, бир пүтүн уйғур тил- йезиқиниң сағлам тәрәққий қилишиға тәсир йәткүзиду. тиниш бәлгилири тоғрисидики тонушни бирликкә кәлтүрүп, уни қоллиништики қалаймиқанчилиқларни бир тәрәп қилиш үчүн тиниш бәлгилирини вә уларниқоллиниш қаидисини бекитиштә тилимизниң алаһидилики нәзәрдә тутулуп, қурулма принсипи (сиснтаксислиқпринсип) вә мәнә принсипи асас қилинған. синтаксислиқ принсип – мәлум бир тиниш бәлгисиниң қоюлуш- қоюлмаслиқини синтаксислиқ қурулминиң алаһидиликигә қарап бәлгиләш, йәни җанлиқ тилдики тинишниң қурулма билән мәнә җәһәттә мунасивити бар яки йоқлуқиға қарап бәлгиләш принсипидур. әмәлийәттә, җүмлә қурулмиси шу җүмлидики тинишниң қандақ болуши керәкликини, тиниш бәлгисиниң һаҗәт яки һаҗәт әмәсликини көрситип берәләйду. мәнә принсипи – мәлум синтаксислиқ қурулминиң яки мәлум синтаксислиқ қурулмида кәлгән айрим сөз- ибариләрниң мәнә вә рол җәһәттики алаһидиликлирини көздә тутушқа қаритилған. буниңдин башқа "интонатсийә (пүтүн бир синтаксислиқ қурулминиң тәләппуздики алаһидилики) принсипи" дегән принсипниму нәзәрдин сақит қилишқа болмайду. чүнки охшаш бир қурулмидики җүмлиниң һәр хил интонатсийидә тәләппуз қилиниши нәтиҗисидә қурулминиң ипадилигән мәнисидә өзгириш болуши мумкин. мәсилән: базарға бардим. (баян интонатсийә, баян җүмлә) базарға бардим? (соал интонатсийә, соал җүмлә) интонатсийә пүтүн бир җүмлә қурулмиси билән алақидар һадисә. һазирқи заман уйғур тилида һәрқандақ җүмлә қурулмисиниң интонатсийиси баян, соал, тәнә, үндәш яки чақириқ қатарлиқ бирнәччә хилдин һалқип кәтмәйду. бундақ һадисә ялғуз уйғур тилидила мәвҗут болуп қалмастин, башқа тилларғиму ортақ болған һадисә. нутуқ мәлум синтаксислиқ қурулмиға асаслиниду. шуңа интонатсийә мәлум синтаксислиқ қурулминиң нутуқтики әмәлий ипадиси. мәлум бир синтаксислиқ қурулмиға асасланмиған нутуқ вә интонатсийини тәсәввур қилиш мумкин әмәс. шуңа, интонатсийә пәқәт мәлум синтаксислиқ қурулминиң нутуқтики тәркибий қисми, халас. һазирқи заман уйғур тилида қоллиниливатқан тиниш бәлгилири төвәндикиләрдин ибарәт: 1. чекит ( . ) 2. соал ( ? ) 3. үндәш ( ! ) 4. чекитлик пәш ( ; ) 5. пәш ( , ) 6. тирнақ ( ( ) ) 7. қош тирнақ ( " " ) 8. ялаң тирнақ ( ‹ › ) 9. сизиқчә ( ـ ) 10. сизиқ ( – ) 11. қош чекит ( : ) 12. көп чекит ( ... ) тиниш бәлгилири гәрчә җүмлидә мустәқил бир бирлик сүпитидә қоллинилсиму, лекин у өзиниң алдида кәлгән сөз, сөз бирикмиси яки җүмлиниң характерини ипадиләп беридиған болғачқа, у йәнила өзиниң алдидики сөзгә беқиниду. һазир компютерда қоллиниливатқан уйғурчә бәзи мәшғулат системилири техи мукәммәллишип кетәлмигәчкә, нәшрият, мәтбуат орунлири тиниш бәлгилирини қандақ бир тәрәп қ илишни таза көңүлдикидәк бир тәрәп қилалмай келиватиду. алайли, бир қисим мәшғулат системилири һазирғичә қур айриялмайду яки боғум көчүрүш иқтидарини һазирлимиған шуңа, улар сөзни бирлик қилип яки бош орунни асас қилип туруп қур айрийду. мундақ болғанда, бәзи сөзләр узунрақ болуп кәтсә, шу сөзни пүтүн пети йеңи қурға көчүрүп, алдинқи қурниң зич- кәңликини нәзәрдин сақит қилиду. бу хил һадисә мәтбуат буюмлириниң көркәм чиқишиға биваситә тәсир көрситиду. тиниш бәлгилири алдинқи сөздин бош орун арқилиқ айриветилсә, компютер уни айрим сөз сүпитидә бир тәрәп қилип, баш қурниң бешиға көчүрүп қойиду. шуниң үчүн, бу хил әһвални нәзәрдә тутуп, тиниш бәлгилирини алдинқи сөз билән бир сөз сүпитидә бир тәрәп қилиш һазирқи әмәлийитимизгә нисбәтән әң ақиланә чарә, йәни тиниш бәлгилири сөз, сөз бирикмиси яки җүмлиниң ахирида кәлгәндә, алдинқи сөз билән арилиқ (бош орун) ташлимай қошуп йезилса, компютер уни алдинқи бир сөз билән биллә бир тәрәп қилиду- дة, бәзибир техникилиқ сәвәнликләрдин халий болимиз. чүнки бизниң имла қаидимиздә қур көчүргәндә, чоқум боғумни асас қилимиз, тиниш бәлгилири алдинқи сөзниң ахирқи боғуми билән қошуп көчүрилиду, дәп бәлгиләнгән. юқириқи тәрәпләр көздә тутулуп, тиниш бәлгилири билән алдинқи сөзниң оттурисидики бош орунни чиқиривәтсәк, һазирқи шараитимизда имла қаидисигә бойсунуп, техникилиқ хаталиқларға йол қоймиған болимиз. 2. тиниш бәлгилириниң қоллинилиши уйғур тилидики тиниш бәлгилириниң сани көп болмисиму, лекин қоллинилиш җәһәттә өзигә хас қаидиси бар. бу қаидиләрдин хәвәрдар болуш мәтбуат орунлириниңла мәҗбурийити болуп қалмастин, пүткүл җәмийәттики мушу тил- йезиқни алақә васитиси қилған милләтләр үчүнму зөрүр. шуңа тиниш бәлгилирини өз җайида, тоғра қоллиниш мәтбуат, нәшрият, оқуш- оқутуш һәм уйғур тили тәтқиқати үчүнму билишкә тегишлик муһим саватларниң бири. 2.1чекит бу бәлгә ой- пикирниң баян тәрзидә толуқ аяғлашқанлиқини билдүриду. у төвәндикидәк орунларға қоюлиду: 2.1.1 баян җүмлидин кейин (мәйли игә, хәвири толуқ җүмлә болсун, мәйли аташ җүмлә болсун) қоюлиду. мәсилән: △ мән бүгүн кутубханиға бардим. △ 1961- йили, қиш күнлириниң бири. 2.1.2 буйруқ вә үндәш аһаңида ейтилмай, баян аһаңида ейтилған буйруқ, үндәш җүмлиләрдин кейин қоюлиду. мәсилән: △ бүгүнки ишни әтигә қойма. △ хош, аман болуңлар. 2.1.3 рәқәм билән йезилған, рәт тәртипни билдүридиған санлар яки баш мавзу билән тармақ мавзуниң ретини билдүридиған санлардин кейин (рим рәқәмлири мустәсна) қоюлиду. мәсилән: △Ⅲқумул шевисиниң грамматикилиқ алаһидиликлири 1. исимларда келиш қошумчилири 2. исимларда тәвәлик қошумчилири 2.1.4 қисқартип йезилған исим билән фамилә арисиға қоюлиду. мәсилән: △ л. мутәллип △ а. с. пушкин 2.1.5 йил, ай, күнләр рәқәм билән ипадиләнсә, уларниң арисиға қоюлиду. мәсилән: △ 1966.9.21 2.1.6 онлуқ кәсирдики пүтүн сан билән кәсир сан арисиға, җүмлидин саәт билән минут тәң көрситилгәндә, саәт билән минут арисиға қоюлиду. мәсилән: △ 1.5 (бир пүтүн ондин бәш) △ саәт 3.20 дә (саәт үчтин йигирмә минут өткәндә) 2.2 соал бәлгиси бу бәлгә ой- пикирниң сорақ тәрзидә аяғлашқанлиқини билдүриду. у төвәндикидәк орунларға қоюлиду. 2.2.1 һәр хил соал җүмлидин кейин қоюлиду. мәсилән: △ сән ким? △ техи түнүгүн кәлдиңиз? 2.2.2 кәйни- кәйнидин улинип кәлгән соалларниң пәқәт кәйнидикисигила қоюлиду, алдинқилириға пәш қоюлиду. мәсилән: △ бу ишни у уқамду, уқмамду? △ сән зади компартийә әзасиму, әмәсму? 2.2.3 җүмлидә апторға намәлум болған яки аптор гман билән қариған тәркибләрдин кейин қоюлиду. мәсилән: △ шу чағда улар петинип (титришип?) униң йениға йеқин барди. △ сәләй чаққан (?-1905) уйғур хәлқиниң даңлиқ ләтипичилиридин бири. 2.2.4 әгәр җүмлә һәм соал, һәм үндәш тәрзидә ейтилса, аввал соал бәлгиси, андин үндәш бәлгиси қоюлиду. мәсилән: △ һой, бу сесиқ гәпни нәдин өгәндиң?! 2.3 үндәш бәлгиси бу бәлгә ой- пикирниң үндәш вә буйруқ тәрзидә аяғлашқанлиқини билдүриду. у төвәндики орунларға қоюлиду. 2.3.1 үндәш җүмлиләр вә буйруқ аһаңида ейтилған буйруқ җүмлидин кейин қоюлиду. мәсилән: △ бу вәзипини вақтида орундаң! (буйруқ) △ яшисун тинчлиқ! (үндәш) 2.3.2 үндәш аһаңида ейтилған үндәш сөзләр вә қаратма сөзләрдин кейин қоюлиду. мәсилән: △ това! сән буларниң сетивалған қулимидиң? △ йолдашлар! ғәйрәт қилиңлар! шуни әскәртип өтүш зөрүрки, тирнақ ичигә елинған җүмлиниң соал, үндәш бәлгилири бу җүмлиниң қандақ қурулмида келишидин қәтийнәзәр қоюлиду. тирнақ ичигә елинған җүмлиниң чекити қоюлмайду. 2.4 чекитлик пәш бу бәлгә тәңдаш тәркибләрни айриш үчүн қоллинилидиған, тәңдаш тәркибләрни айриштики роли пәшкә қариғанда үстүнрәк туридиған тиниш бәлгиси. тәңдаш тәркибләрниң һәрқайсиси яки уларниң бири йәнә бирқанчә тәңдаш тәркибләрни елип кәлгән болса, уларниң қатламлиқ мунасивитини ениқ айриш үчүнүстүнки қатламдики тәңдаш тәркибләр арисиға чекитлик пәш қоюлиду. мәсилән: △ кимки мени челишип йеңәлисә, шу кишигә қизимни беримән; әгәр йеңәлмисә, җенини тенидин җуда қилимән. △ бурадирим дәйдуки, икки өйниң қурғунини қошса, бир қазан аш болиду; қисмәт акам мәсудихан айлам билән баш қошса, карамәт бәлән той болиду. 2.5 пәш бу бәлгә асасән тәңдаш тәркибләрни айриш үчүн қоллинилидиған, тәңдаш тәркибләрни айриштики роли чекитлик пәшкә қариғанда төвәнрәк болған тиниш бәлгиси. у төвәндикидәк орунларға қоюлиду. 2.5.1 аддий җүмлиләрдә аддий җүмлиниң тәңдаш бөләклири (бу сөзләр мәйли бир сөзла болсун, мәйли сөз бирикмиси болсун) арисиға қоюлиду. △ униң секиләклири, тал- тал өрүлгән чачлири, чечиға есивалған чач чатқуч, чач тумарлири бәлму ярашқаниди. △ қиз йирақтин қолини чекисигә қоюп, отлаватқан атларға, өзигә тонуш болмиған кишиләргә һәйранлиқ билән қаравататти. △ у һәм тәтқиқатчи, һәм шаир. 2.5.2 қошма җүмлиләрдә тәңдаш тармақ җүмлиләрдин һасил болған қошма җүмлиләрниң һәр бир тармақ җүмлилири арисиға қоюлиду. мәсилән: △ кишиниң түгмидәк әйиби көрүнәр, өзиниң төгидәк әйиби көрүнмәс. (мақал) 2.5.2.1 беқиниш- беқиндуруш мунасивитидики қошма җүмлиләрдә баш җүмлә билән беқинди җүмлә арисиға қоюлиду. мәсилән: △ шуни билип қойғинки, мән сениң дегиниңдәк қилалмаймән. △ сән баридикәнсән, мәнму баримән. △ таң атсила, иш асан △ мисали, турсунни алсақ, у ясинип жүрүшни яхши көриду. шуни қистуруп өтүш керәкки, "-са// -сة" қошумчиси билән түрләнгән "болмақ" пеили җүмлиниң хәвиригә бағланмай, өзиниң алдида кәлгән башқа җүмлә бөләклиридин мәлум бирини тәкитләп кәлсә; "-са// -сә" қошумчиси қошулған пеил "болмақ" пеили яки башқа сөзләр билән бирикип, турақлиқ бирикмә һасил қилса; "-са// -сә" формисида кәлгән пеил җүмлиниң хәвиригә әмәс, бәлки җүмлиниң башқа бирәр бөликигә бағланған болса; аддий җүмлиниң хәвири охшашла бир пеил йилтизи (яки өзики) ниң һәм "-са// -сә" формиси билән түрлиниши һәм буйруқ- тәләп райи яки хәвәр райида келиши арқилиқ һасил болса, мәнидики алаһидиликни көздә тутуп, "-са// -сә" формисидин кейин пәш қоюлмайду. мәсилән: △ачиси болса сәрсан болуп чиқип кәтти. △ сиз рәсмийәтлириңизни өтәшкә маңсиңиз болди. △ бу адашниң чәкмисә туралмайдиған хуйи бар икән △ мән барсам барай. лекин бундақ хәвәрләр кеңәйсә, йәнила арисиға пәш қоюлиду. мәсилән: △ биз барсақ, биллә барайли. 2.5.2.2 һаләт беқинди җүмлиләрниң рәвишдаш вә сүпәтдаш бирикмилири арқилиқ ипадиләнгән бирикмиләр қошма җүмлиләр (бағланған қошма җүмлиләр, беқиниш- беқиндуруш мунасивитидики қошма җүмлиләр) дә бәзи тармақ җүмлиниң хәвәрлик формиси толуқ болмиған хәвири болуп кәлсә, бәзи аддий яки тармақ җүмлиләрдә рай формисидики пеилдин ипадиләнгән хәвәрләргә нисбәтән һаләтлик рол ойнайду. шуңа принсип җәһәттин униң хәвәрлик рол ойниған орниға пәш қоюлуши, һаләтлик рол ойниған орниға пәш қоюлмаслиқи керәк. 2.5.2.3 "-п, -ип// -уп, -үп", "-май// -мәй" рәвишдашлири вә "-мастин// -мәстин" формиси җүмлидә "қандақ, қандақ қилип, қачан, немишқа" қатарлиқ соалларға җаваб болмиса, хәвәрлик формиси толуқ болмиған хәвәр һесаблиниду. бу бирикмидики пеилни шу җүмлидә хәвәр райида кәлгән пеил билән охшаш райға өзгәртиш мумкин. кәйнигә пәш қоюлиду. мәсилән: △ андин ишкапни ечип, у йәрдин қетип кәткән икки нан билән чайданни алди. △ мән бизниң мунасивәтлик рәһбәрләр билән сөзлишип, һәммини пүткүзүп қойдум. әгәр бу бирикмиләр икки "һәм" бағлиғучисиниң оттурисида келип қалса, йәнила хәвәрлик формиси толуқ болмиған хәвәр һесаблинип, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ һәм җениға қәст қилип, һәм әһвални сораптимишмән. 2.5.2. бу биримиләр җүмлидә хәвәрлик ролдила кәлмәй, бәзидә пеилдин яки башқа сөз түркүмидин болған игә, һаләт, ениқлиғучи қатарлиқ җүмлә бөләклири билән тәңдаш болуп кәлсә, бу бирикмини һасил қилған рәвишдаш формисиниң тәңдашлиқ роли көздә тутулуп, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ лекин, меһир- шәпқәт көрситип (көрситидиғанлар), ич ағритидиғанлар нәдә? 2.5.2. бу бирикмиләр икки яки униңдин артуқ хәвәргә нисбәтән һаләтлик рол ойнап кәлсә, униң бирла хәвәргә бағлинип қелишидин сақлиниш үчүн кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ у һечнәрсә демәстин, қолини чиқиривелип, йүгүргиничә пәләмпәйдин чүшүп кәтти. 2.5.2.6 "-п, -ип// -уп, -үп" рәвишдишидин ясалған қистурма тәркибләрдин кейин пәш қоюлиду. мәсилән: △ мәрһәмәт қилип, буни нәгә апиридиғанлиқимни дәп берәмсиз, әпәндим? 2.5.2.7 "-п, -ип// -уп, -үп" билән түрләнгән "болмақ" пеили турғун сөзләрниң кәйнидин келип, турғун сөзләргә хәвәрлик түс бәрсә, кәйнидин пәш қоюлиду, әггр адәттики һаләтлик ролда кәлсә, пәш қоюлмайду. мәсилән: △ у киши әң зор диндар болуп, карамәт көрситиду. △көзигә дуня қараңғу болуп көрүнүпту. 2.5.2.8 "-ғачқа, -қачқа// - гәчкә, -кәчкә" рәвишдашлиридики пеилниң ишлигүчисибилән җүмлиниң игси айрим- айрим болуши яки җүмлиниң игиси билән бир шәхс болуши мумкин. һәр икки хил әһвалда кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ йәкшәнбә болғачқа, у орнидин вақчирақ турди. әгәр бу рәвишдаш бирикмиси хәвәргә яндаш кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән: △ мән бармиғачқа көрәлмидим. 2.5.2.9 "-ғучә, -қучә// -гүчә, күчә" қошумчилири арқилиқ түзүлгән бирикмиләрдә мушу қошумчилар билән түрләнгән пеилниң ишлигүчиси билән җүмлиниң игиси бир болмиса һәм мундақ бирикмә асасий җүмлиниң бешида кәлсә, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ парахот қозғалғучә, парахот үстидики бир бурҗәктә олтурдуқ. әгәр бу бирикмә асасий пеилниң игиси билән хәвириниң арисида кәлсә, яки бу бирикмидики пеилниң ишлигүчиси билән җүмлә хәвириниң ишлигүчиси бир болса, яки бу бирикминиң ишлигүчисиболмай, хәвәргә яндишип кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән: △ сизму җава кәлгүчә сәвр қилип турисиз-дة. △ буни язғучә бир ай баш қатурдум. 2.5.2.10 пүткән сүпәтдаш қошумчиси "-ған, -қан// -гән, кән" билән түзүлгән бирикмиләр қошма җүмлиләр тәркибидә көпинчә һаләт беқкинди тармақ җүмлилик рол ойнайду. бундақ бирикмиләрниң түрлири көп болсиқму, униң беқинди тармақ җүмлилик роли етибарға елинип, көп һалларда кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ мән йәрни ағдуруп болғандин кейин, гүл терийсән. △ қараңғу чүшкәндила, улар орунлиридин турушти. △ тиғ билән юрт сориғандин кейин, әлвәттә шундақ болиду. әгәр бу бирикмиләр җүмлиниң хәвиригә яндаш кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән: △ нәгә беришимни пәқәт кочиға чиққандин кейинла ойлидим. 2.5.3 мустәқил тәркибләрдә мустәқил тәркибләр җүмлиниң бешида болса, ахиридин, оттурисида болса, икки четидин, ахирида болса, пәш билән аҗритилиду. △ нәччә заманлар болди, бирәр қетим көрүп кетәйму демидиң, балам. △ сәпәрқулниң санақ нөвити, немишқидур, һәммидин кейинки қатарға қоюлғаниди. △ мәйли, көпчиликниң пайдиси үчүн һәрқандақ зиян тартишқа тәйярмән!... 2.5.4 бағлиғучиларда һазирқи заман уйғур тилида бағлиғучи болуп келидиған тил тәркиблириниң сани көп әмәс. лекинуларниң мәнә җәһәттин өтәйдиған вәзипилири хилму хил. бәзи бағлиғучилар һәтта рәвишләр билән, қистурма сөзләр билән, тиркәлмиләр билән тутишип кетиду. биз асаслиқ пәш қоюшта қалаймиқанчилиқ йүз бериватқан бирқанчә бағлиғучи үстидила тохтилимиз. 2.5.4.1 бириктүргүчи бағлиғучилар "вә, һәм, һәмдә, билән" ләрниң алди кәйнигә пәш қоюлмайду. мәсилән: △ улар гәп- сөзсизла пиялини бошитишти вә қазан кавипини иштиһа билән йейишти. әгәр "һәм" бағлиғучиси тәкитләш йүзисидин бағлинидиған икки тәркибниң алдида тәкрарланса, кейинки "һәм" ниң алдиға пәш қоюлиду. мәсилән: △ бу мәнсурниң һәм тәклипи, һәм буйруқи, буни олтурғанлар яхши билиду. 2.5.4.2 "бирақ, әмма, лекин, әксичә, вәһаләнки, шундақтиму" қатарлиқ қариму қарши бағлиғучилар чекит қоюп аяғлаштурулған икки җүмлини яки өзара алақидар икки абзасни бағлап кәлсә, кәйнидин пәш қоюлиду; болмиса, пәш қоюлмайду. мәсилән: △ лекин, мән достлиримни қутқузуш үчүн қолумдин кәлгән һәммини қилишқа бәл бағлидим. △ уларниң үстибеши лайға миләнгән, лекин немигидур хушал иди. 2.5.4.3 "шуңа, шуниң үчүн, шуңлашқа, чүнки, шу сәвәбтин" қатарлиқ сәвәб бағлиғучилириниң пәш қоюлуш әһвалиму юқиридики (2.5.4.2) гә охшаш. 2.5.4.4 күчәйткүчи бағлиғучи "һәтта, бәлки, таки, йәнә келип, дегәнбилән, униң үстигә, һелиғу" қатарлиқлардин кейин һәрқандақ әһвал астида пәш қоюлмайду. мәсилән: △ өзиңиз кәлмәйла қалмастин, бәлки башқиларниң келишигиму тосалғу болдиңиз. △ лекин, камалдин үн чиқмиди, һәтта мидирму қилмиди. әскәртиш: "бәлким" сөзи бағлиғучи әмәс, қистурма тәркиб, шуңа мустәқил тәркибләр қатарида кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ бәлким, бу йәрдә башқа сир бардур? 2.5.4.5 таллиғучи бағлиғучи "я, яки, нә, гаһ, хаһ, мәйли" қатарлиқлардин кейин яки алдин пәш қоюлмайду. мәсилән: △ йошурайму яки хаталиқлиримни үстүмгә елип әпу сорайму? әгәр бу бағлиғучи бағлинидиған икки тәңдаш тәркибниң алдида тәкитләш йүзисидин тәкрар кәлсә, иккинчи қатардикисиниң алдидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ я ундақ, я мундақ пикирләрниң болуши әҗәблинәрлик әмәс. 2.5.4.6 охшитиш бағлиғучиси "шундақла, шуниңдәк" тәңдаш җүмлиләр яки җүмлиниң тәңдаш тәркиблирини бағлап келиду. кәйнидин пәш қоюлмайду. мәсилән: △ оқуш, шуниңдәк оқуғанни әмәлдә ишлитиш асан әмәс. 2.5.4.7 изаһ бағлиғучи "йәни" мәйли икки җүмлә арисида кәлсун, мәйли икки сөз арисида кәлсун, кәйнидин пәш қоюлмайду. изаһ бағлиғучи "мәсилән" омумлаштурғучи сөз, изаһланғучи сөз яки аһаң җәһәттин толуқ аяғлашмай, пәш билән айрилған җүмлиләрдин кейин кәлсә, кәйнидин пәш қоюлмайду. әгәр чекит билән аяғлашқан җүмлиләрдин кейин кәлсә, кәйнидин пәш қоюлиду. мәсилән: △ ундақ болса, пулниң бу көпәйгән соммиси, йәни қошумчә қиммәт нәдин келиду? △ дуня әллириниң тарихида нурғун таварлар – мәсилән сәдәп, гәзмал... қатарлиқлар пул орнида ишлитилгән. △ уларниң истемал қиммитиму охшаш болмайду. мәсилән, кийим- кечәк бәдәнни исситиду... 2.5.4.8 шәрт бағлиғучиси "әгәр, навада, ундақта" айриғучи бағлиғучи "пәқәт, җүмлидин", имканийәт бағлиғучиси "андин", тәкит бағлиғучиси "техи, болупму, хусусән", сәвәб- нәтиҗә бағлиғучиси "шуниң билән, нәтиҗидә", ашурма бағлиғучи "йәнә, шуниң билән биллә, шуниң билән бир вақитта" қатарлиқ бағлиғучилардин кейин пәш қоюлмайду. мәсилән: △ техи бәзиләр "мәнсурни, әкбәрни" йиқитимиз" дейишиду. △ ...җан бақидиғанлар барғансери көпийиду, нәтиҗидә нурғунлиған ишчилар ишсиз қалиду. 2.5. башқиларда 2.5.5.1 бир туташ елинмай, бөлүп елинған диалогларда бөлүнгән қисим билән аптор сөзиниң арисиға пәш қоюлиду. мәсилән: △ таза чатақ болди, дәп гепини башлиди дадам. 2.5.5.2 көп ханилиқ санлар түркүмгә айрилғанда, һәрқайси түркүмләр арисиға санниң йезилиш йөнилиши бойичә пәш қоюлиду. мәсилән: △ 13,500 1,000,000 2.5.5.3 тәкрар кәлгән соал хәвәрләрниң арисиға пәш қоюлиду. мәсилән: △ сән барамсән, йоқ? 2.5.5.4 җүмлидикиAбөләкниң өзиниң кәйнидин кәлгән төвән қатламдикиBбөләккә бағлинип қелишидин сақлиниш зөрүр болғанда,Aбөләк пәш билән айрилиду. мәсилән: △ узақ өтмәйла, юқириға өрләватқан түтүнни көрүп қалдим. пәш һазир мәтбуатлиримизда әң көп хата қоллинилидиған тиниш бәлгилириниң бири, компютерда чекит, соал бәлгиси, үндәш бәлгиси, пәш қатарлиқлар алдида кәлгән сөзгә қошуп, кәйнидики сөздин бош орун арқилиқ айрип қоюлиду. мундақ болғанда, юқириқи тиниш бәлгиләр билән алдинқи сөзниң (сөз бирикмисиниң, җүмлиниң) бир гәвдә икәнлики ениқ ипадилиниду. навада юқириқи тиниш бәлгилири билән уларниң алдида кәлгән сөз бош орун арқилиқ айриветилсә, қур айриғанда юқириқи тиниш бәлгилирини компютер аптоматик усулда алдида кәлгән сөзләрдин айриветип, имла хаталиқи кәлтүрүп чиқириду. 2.6 ялаң тирнақ ялаң тирнақ қош тирнаққа нисбәтән роли кичикрәк болған тиниш бәлгиси. җүмлидә қош тирнақ ичидә кәлгән көчүрмә тәркибләр ялаң тирнақ ичигә елиниду. бу худди пәш билән чекитлик пәшниң қатлам мунасивитини ипадилигинигә охшаш, көчүрмә тәркибләрниң қатлам мунасивитини ипадиләйду. мәсилән: △ мән "‹түн тивишлири" ниң тил алаһидилики" дегән мақалини 2000- йили язған. 2.7 қош тирнақ қош тирнақ көчүрмә тәркибләрни аптор сөзидин айрип көрситидиған бәлгә. униң роли ялаң тирнақтин чоңрақ. җүмлидә кәлгән барлиқ көчүрмә тәркибләр, җүмлидин китаб, гезит- журнал намлири, мавзу... қатарлиқлар қош тирнақ ичигә елиниду. 2.7.1 "демәк" пеили арқилиқ түзүлгән бирикмиләрдә қош тирнақ мундақ қоллинилиду. 2.7.1.1 рай формисида кәлгән "демәк" пеилиниң алдидики тәркиб даим қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ ... чүшәндүрүп, "қанунға хилап келидиған һәрқандақ тәдбирни қолланмисиңиз!" дедим. 2.7.1.2 әгәр "демәк" пеили "-п" қошумчиси билән түрлинип, рәвишдаш бирикмисини һасил қилса, мәйлиқ көчүрмә тәркиблики ениқ нәқил болсун, мәйли тәхминий көчүрмә болсун, охшашла қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ "һоқуқ қолимизда" дәп шапаәт билән адавәтни арилаштурувәтмәйли. мәйли рай формисида кәлгән "демәк" пеилиниң алдидики көчүрмә тәркиб болсун, мәйли "дәп" рәвишдиши арқилиқ һасил қилинған көчүрмә тәркиб болсун, диалог сүпитидә елинған болса, қош тирнаққа елинмайду, көчүрмә тәркибтин кейин пәш қоюлиду. мәсилән: △ – өткәндә язған доклатиңизни зади кимгә бәргәнидиңиз, дәп сориғинимда, бичарә хотунниң көзлиригә яш кәлди. 2.7.1.3 "дегән" сүпәтдиши җүмлидә тәкитләш мәнисидә кәлмисә, униң алдидики көчүрмә тәркиб қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ уйқулуқта дәсләп меңәмгә "от кәткән охшайду" дегән ой кәлди. әгәр "дәп" рәвишдиши билән "дегән" сүпәтдишиниң алдида кәлгән көчүрмә тәркибниң хәвири алдида чүшүм келиштә кәлгән сөз болса, мундақ көчүрмә тәркиб қош тирнаққа елинмайду. чүнки, чүшүм келиштә кәлгән сөз әмәлийәттә көчүрмә тәркибтики хәвәрниң игиси болуп, мундақ көчүрмә тәркиб бир пүтүнлүки бузулған көчүрмә тәркиб һесаблиниду. мәсилән: △ йеқин әтраптики деһқанлар садиқни кәпту дәп аңлап... △ мән сени адәттикли бир муәллим дәп йүрүптимән. 2.7.1.4 "дәп", "дегән" сөзлириниң алдида кәлгән хас исим, үндәш сөз, қаратма сөз қатарлиқ аташ көчүрмиләр қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ "артис" десила "әхлақи яман" дәп қарисақ болмайду. 2.7.1.5 қатламлиқ көчүрмиләрдә "демәк" пеили арқилиқ түзүлгән бирикминиң төвән қатламдикиси ялаң тирнаққа, юқири қатламдикиси қош тирнаққа елиниду. мәсилән: △ у "билимгә берилиң, лекин өзиңизни чәбдәс тутуң, наполеонниң ‹паскина кийимиңни өйгә мөкүнивелип юғин› дегән сөзи ‹өз әйибиңни сазайи қилма› дегән мәнидә ейтилған" дегәниди. 2.7.1.6 "сөзләш", "ейтиш", "көздә тутуш" мәнилиридики "дәп" рәеишдишиниң алдида кәлгән йөнилиш келиш вә чүшүм келиш билән түрләнгән сөз бирикмилири қош тирнаққа елинмайду. мәсилән: △ сизму мени дәп хапилиқ тарттиңиз. △ буни рәһбәрликкә дәп беқиш керәк. 2.7.1. түс мәнисидә кәлгән "демәк" пеилидин алдинқи тәркибләр қош тирнаққа елинмайду. мәсилән: △ қириқ яшқа кирип қалай дедим. 2.7.1.8 "демәк" пеили арқилииқ түзүлгән турақлиқ бирикмиләр яки әсли мәнисидин йөткәлгән "демәк" пеилиниң алдида кәлгән тәркибләр қош тирнаққа елинмайду. мәсилән: △ әтә өйдикиләргә немә дәп телефун беришни билмәйттим. 2.7.2 җүмлидә атап көрситилгән вә әсли мәнисидә ишлитилмигән тәркибләр қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән: △ пәқәт "сذ" сөзигила үчинчи шәхстә "сع" қошулмай "йع" қошулиду. 2.7.3 җүмлидики муһим һөҗҗәт, әсәрләр, мақалә, гезит- журнал намлири қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән: △ қурултайда "миллий территорийилик аптономийә қануни" ға түзитиш киргүзүлди. 2.7.4 идарә, җәмийәт, завут, кан, кархана, сода дуканлири, йол, тавар маркилири қатарлиқларда атап қоюлған намлар көчүрмә тәркиб һесаблинип, қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән: △ "арман" ширкити △ "достлуқ" сода сарийи ахиридики тәркибләргә нисбәтән ениқлиғучилиқи ениқ болған тәркибләр қош тирнаққа елинмайду. мәсилән: △ дөңкөврүк базири 2.7.5 тарихий вәқә, байрам, муһим мәҗлис яки йиғилишларға қоюлған намлар қош тирнақ ичигә елиниду. мәсилән: △"1- май" хәлқара әмгәкчиләр байрими 2.8 тирнақ тирнақ изаһ бәлгисидур. униң ишлитилиш орни мундақ: 2.8.1 җүмлидә мәлум җүмлә бөликини толуқлаш, изаһлаш яки шәрһләш мәнисидә кәлгән тәркибләр тирнақ ичигә елиниду. мәсилән: △ у йәттә гәз (нәш метрға йеқин) рәхт сетивалди. △ л. мутәллип (1922 – 1945) талантлиқ шаир. 2.8.2 сәһнә әсәрлиридә апторниң персунажларниң һәрикити, кәйпияти тоғрисида бәрггн илавилири тирнақ ичигә елиниду. мәсилән: △ зорихан: (аңлимасқа селип) нурум, чай қайнидимикин, чиқип баққина. (нурум бағқа чиқиду) 2.8.3 нәқил кәлтүрүлгән мисалға улапла униң елинған җайини көрсәткәндәә, аптор вә китаб нами тирнақ ичигә елиниду. мәсилән: △ йиллар мәйдәңни тутуп қақаһлап күлмә. (л. мутәллип: "йилларға җаваб") қош тирнақ, ялаң тирнақ вә тирнақ компютерда тирнақ сиртидики сөзләрдин бош орун арқилиқ айрилип, тирнақ ичидики сөзләр билән қошуп йезилиду. мундақ болғанда тирнақ билән сөзләрниң бир гәвдә сүпитидә көчүрүлүшигә қолайлиқ болиду. 2.9 сизиқчә сизиқчә асасән йерим қошуп йезиш бәлгисидур. униң қоюлидиған орни мундақ: 2.9.1 җүп сөзләрниң арисиға вә сөзләргә қошулуп йезилмайдиған уларнмиларниң алдиға қоюлиду. мәсилән: △ бала- қаза, пут- қол, егиз- пәс △ таза вақтида кәлдиң- дә. 2.9.2 сөзләр қурдин қурға боғумдин айрип көчүрүлгәндә, айрилған боғумдин кейин қоюлиду. мәсилән: △ тирﺸ- тәрәﻗﻘﯩﻴ- ﭽﺎнлиқ пәрвәр 2.9.3 рәқәм билән ипадиләнгән дәриҗә санлардин кейин қоюлиду. бу сизиқчә дәриҗә сан қошумчиси "-нчи, //-инчи" ниң ролини өтәйду. мәсилән: △ қизим 6- синипта оқуйду. 2.9.4 тилшунаслиққа даир текистларда пеилниң буйруқ шәкли, қошумчилар көрситилгәндә, пеилниң буйруқ шәкли (йәни йилтиз яки томур) дин кейин, сөз арқа қошумчиларниң алдидин, сөз алди қошумчиларниң кәйнидин қоюлиду. бу тилшунаслиқтики бир шәртлик бәлгә. мәсилән: △ кәﻟ- -чан -лиқ ﺑﯩ- бәﺗ- на- компютерда сизиқчә алдидики сөзгә қошуп йезилиду, җүп сөзләргә қоюлғандиму, алдидики сөз билән бир гәвдә қилинип, арқидики сөз билән бош орун арқилиқ айрилип қоюлиду. 2.10 сизиқ сизиқниң роли асасән тирнаққа охшап кетиду. у көпинчә изаһ, баян, чәк мәнилирини ипадиләш үчүн қоллинилиду. сизиқ ишлитилидиған орни мундақ. 2.10.1 җүмлидә бир хил грамматикилиқ шәкилдә кәлгән изаһлиғучи биән изаһланғучиниң оттурисиға қоюлиду. мәсилән: △ бу мәктәптә – шинҗаң унуверситетида 20 миңдин артуқ оқуғучи бар. 2.10.2 омумлаштурғучи сөз билән омумлаштурулған тәңдаш тәркибләр арисиға қоюлиду. мәсилән: △ тәнһәрикәт мусабиқисидә һәр хил паалийәтләр – йүгүрүш, сәкрәш, гимнастика, топ түрлири қатарлиқлар бар. 2.10.3 заман вә макан мәнилирини ипадиләйдиған икки сөз (яки сан)ниң арисиға қоюлуп, "ؤة", "һәм" мәнилирини, шуниңдәк, "...дин, ...тин" мәнилирини ипадиләйду. мәсилән: △ мән 1985 – 1990- йиллири университетта оқуған. 2.10.4 әдәбий әсәрләрдики диалогларниң алди вә кәйнигә қоюлиду (бәзи һалларда алдиғила қоюлуп, аптор сөзи билән диалог арисиға пәш қоюлиду). мәсилән: △ – бүгүнкидәк иисиқ болса өрүк таза пишиду, – деди у. △ – бирақ күнниң шунчә тәптидә сиз техичә ғора икәнсиз, ـــ деди баһар күлүп. сизиқ компютерда алдидики вә кәйнидики сөзләрдин бош орун арқилиқ айрип қоюлса, техиму көркәм чиқиду. 2.11 қош чекит қош чекит асасән баян бәлгисидур. у төвәндики орунларда қоллинилиду. 2.11.1 мустәқил синтаксислиқ қурулмиларниң кейинки қисми алдинқи қисминиң пүтүн мәзмунини яки бирәр тәркибини толуқлап, шәрһләп кәлсә, алдинқи қисмидин кейин қоюлиду. мәсилән: △ у алдиримай һекайисини башлиди: синтәбирниң һава очуқ бир күни иди... 2.11.2 һөрмәт тәрқисидә ейтилған қаратма сөздин кейин қоюлиду, мундақ қаратма сөз көпинчә хәт- алақиләрдә, тәклипнамиләрдә учрайду. мәсилән: △ һөрмәтлик мирза җалал: сизни шәнбә кәчтә "сәрдар" рестураниға чайға тәклип қилимиз. һөрмәт билән: ××× (чесла) 2.11.3 сәһнә әсәрлиридә диалогларниң алдида кәлгән персунажларниң исми яки исми орнида кәлгән сөзләрнидин кейин қоюлиду. буму баян мәнисини ипадиләйду. мәсилән: △ идарә башлиқи: һәммә тәйярлиқлар пүттиму? 2.11.4 бирәр мәсилини испатлаш үчүн қур бешидин елинған җүмлиләрниң алдида кәлгән "мәсилән" сөзи яки униң қисқартилмисидин кейин қоюлиду. (мисал қисқартилди) 2.11,5 апторниң исим- фамилиси билән әсири биллә көрситилгәндә, исим- фамилидин кейин қоюлиду. мәсилән: △ зордун сабир: "ана юрт" түрлүк усул һаләтлиридин кейинки җүмлә диалог сүпитидә қур бешидин башланса, яки қур бешидин башланмисиму, қош тирнақ ичигә елинса, мәзкур һаләтләрдин кейин қоюлиду. мәсилән: △ хошяқмиған һалда: – бопту, мәйлиңиз – деди. △ атиси разилиқ бәрмәй: "сәвр қил, келәр йили өзүм мәккигә баримән, шу чағда сениму биллә елип барай" дәпту. 2.12 көп чекит көп чекит қисқартиш бәлгисидур. уйғур тилида көп чекит үч чекитни қатар қоюш билән ипадилиниду. униң қоллинилиш орни мундақ: 2.12.1 җүмлидә қисқартилған тәркибләр орниға, нутуқта сүкүт ипадиләнгән орунға қоюлиду. мәсилән: △ иккиси чай ичкәч параңға чүшүп кәтти... (қисқартилған тәркиб орнида) △ партәмхан: ... (сүкүт орнида) 2.12.2 нутуқта сөзниң үзүлүп- үзүлүп тәләппуз қилинғанлиқини яки мәлум созуқ тавушниң адәттикидин созупрақ тәләппуз қилинғанлиқини ипадиләш үчүн қоюлиду. мәсилән: △ аманқул сәпәрқулға қарап: "ра... зع... бол... ака!" деди- дة, көзини юмди. △ рустә... м, һәй, рустә... м, мәйәргә кәл. қош чекит вә көп чекит компютерда алдидики сөзгә қошуп йезилиду вә арқидики сөздин бош орун арқилиқ айрилиду. <big>ойған!</big> [[аптори: абдухалиқ уйғур 1921-йил, турпан һәй, пеқир уйғур, ойған, уйқуң йетәр, сәндә мал йоқ, әмди кәтсә җан кетәр. бу өлүмдин өзәңни қутқазмисаң, аһ, сениң һалиң хәтәр, һалиң хәтәр. қоп! дедим, бешиң көтәр, уйқуңни ач! рәқибниң бишини кәс, қанини чач! көз ечип әтрапқа обдан бақмисаң, өлисән арманда, бир күн йоқ илаҗ. һелиму җансизға охшайду тениң, шуңа йоқму анчә өлүмдин ғемиң? чақирсам қимирлимайла ятисән, ойғанмай өлмәкчиму сән шу петиң? көзүңни йоған ечип әтрапқа бақ, өз истиқбалиң һәққидә ойлан узақ. кәтсә қолдин бу ғәнимәт, пурсити, киләчәк ишиң чатақ, ишиң чатақ. ечинар көңлүм саңа, һәй уйғурум, сәбдишим, қириндишим, бир туққунум. көйүнүп һалиңға ойғатсам сени, аңлимайсән зади, немә болғиниң?! келиду бир күн пушайман қилисән, тәктигә гәпниң шу чағда йетисән. "хәп" десәң шу чағда үлгүрмәй қалур, шунда, уйғур, сөзигә тән берисән.]] рәсми болмиған, әмма торда кишиләр тәрипидин ишлитиливатқан йезиқ:[[уйғур латин йезиқи]] [['''Oyghan''' Aptori : Abduxaliq Uyghur 1921-Yil, Turpan Hey, péqir uyghur, oyghan, uyqung yéter, Sende mal yoq, emdi ketse jan kéter. Bu ölümdin özengni qutqazmisang, Ah, séning haling xeter, haling xeter. Qop! dédim, béshing köter, uyqungni ach! Reqibning bishini kes, qanini chach! Köz échip etrapqa obdan baqmisang, Ölisen armanda, bir kün yoq ilaj. Hélimu jansizgha oxshaydu téning, Shunga yoqmu anche ölümdin ghéming? Chaqirsam qimirlimayla yatisen, Oyghanmay ölmekchimu sen shu péting? Közüngni yoghan échip etrapqa baq, Öz istiqbaling heqqide oylan uzaq. Ketse qoldin bu ghenimet, pursiti, Kilechek ishing chataq, ishing chataq. Échinar könglüm sanga, hey uyghurum, Sebdishim, qirindishim, bir tuqqunum. Köyünüp halinggha oyghatsam séni, Anglimaysen zadi, néme bolghining?! Kélidu bir kün pushayman qilisen, Tektige gepning shu chaghda yétisen. "Xep" déseng shu chaghda ülgürmey qalur, Shunda, uyghur, sözige ten bérisen.]] <poem> [[қазақистан]] вә [[қирғизистан]]да яшап келиватқан уйғурларниң ишлитиватқан рәсми йезиқи:[[уйғур силавиян йезиқи]] [['''Ойған!''' Автори : Абдухалиқ Уйғур 1921 – жил, Турпан. Һәй, пеқир уйғур, ойған, уйқуң йетәр, Сәндә мал йоқ, әмди кәтсә жан кетәр. Бу өлүмдин өзәңни қутқазмисаң, Аһ, сениң һалиң хәтәр, һалиң хәтәр. Қоп! дедим, бешиң көтәр, уйқуңни ач! Рәқипниң бешини кәс, қанини чач! Көз ечип әтрапқа обдан бақмисаң, Өлисән арманда, бир күн йоқ илаж,. Һелиму жансизға охшайду тениң, Шуңа йоқму анчә өлүмдин ғемиң? Чақирсам қимирлимайла йатисән, Ойғанмай өлмәкчиму сән шу петиң? Көзүңни йоған ечип әтрапқа бақ , Өз истиқбалиң һәққидә ойлан узақ . Кәтсә қолдин бу ғенимәт пурсити, Киләчәк ишиң чатақ, ишиң чатақ . Ечинар көңлүм саңа, һәй Уйғурум, Сәбдишим, қериндишим, бир туққунум. Көйүнүп һалиңға ойғатсам сени, Аңлимайсән зади, немә болғиниң?! Келиду бир күн пушайман қилисән. Тәктигә гәпниң шу чағда йетисән. “Хәп” десәң шу чағда үлгүрмәй қалур, Шунда, Уйғур, сөзигә тән берисән.]] </Poem> == қараң == * [https://web.archive.org/web/20170915235323/http://uighurlanguage.com/ уйғур тилиуйғур тили] * [http://www.uyghurche.com/ Uyghurche.com] </big> i1j369hba4fboggjmvdfhljg648z5cv 10 12996 170669 159653 2024-12-10T12:06:22Z OperationSakura6144 23390 ([[Commons:Commons:GlobalReplace|GlobalReplace v0.6.5]]) 170669 wikitext text/x-wiki <div style="direction:ltr; font-family: 'UKIJ inchike', 'Alpida_Unicode System', 'UKIJ Tuz Tom', 'Microsoft Uighur', 'uyghur ekran', 'Arial Unicode MS'"> <tr><div style="direction:ltr; font-family:'ALKATIP Tor', 'Alpida_Unicode System', 'UKIJ Tuz Tom', 'Microsoft Uighur', 'uyghur ekran', 'Arial Unicode MS'"> <div class="center"><div style="text-align:center; font-weight: normal; font-size:90%; clear:both; background: #FFFFFF; border:1px solid #cfcfcf;width:95%;"> {| border="0" align="center" width="100%" |bgcolor="#A8D3FF" |'''<span style="color:white;">түрки тиллар енсиклопедийә ири</span>''' {| class="plainlinks" align="center" cellspacing="2" style="text-align:center; width:90%; background:transparent; line-height:1.25em" summary="Түрк дылдыг Википедияларже шөлүглер" |- align="center" | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Kazakhstan.svg|25px|link=:kk:]] [[:kk:|'''Қазақ''' тілі]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Kyrgyzstan.svg|25px|link=:ky:]] [[:ky:|'''Кыргыз''' тили]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Karakalpakstan.svg|25px|link=:kaa:]] [[:kaa:|'''Qaraqalpaq''' tili]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Yaglakar clan tamga.png|25px|link=incubator:Wp/ybe]] [[incubator:Wp/ybe/Main Page|сарығ '''Йоғыр''' сёз]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Uzbekistan.svg|25px|link=:uz:]] [[:uz:|'''O‘zbek''' tili]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of South Turkistan.svg|25px|link=incubator:Wp/uzs/Main_Page]] [[incubator:Wp/uzs/باش صحیفه|اوزبیک تیلی]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Crimea.svg|25px|link=incubator:Wp/kdr/Baş Yan]] [[incubator:Wp/kdr/Baş Yan|'''къарай''' тили]]&nbsp; |- align="center" <!--Эрги '''Түрк''' дыл--> | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Tuva.svg|25px|link=:tyv:Кол арын]] [[:tyv:Кол арын|'''Тыва''' дыл]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Altai Republic.svg|25px|link=:alt:]] [[:alt:|тӱштӱк '''Алтай''' тил]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Altai Republic.svg|25px|link=incubator:Wp/atv/Main Page]] [[incubator:Wp/atv/Main Page|тÿндÿк '''Алтай''']]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Khakassia.svg|25px|link=incubator:Wp/kjh/Пас Пит]] [[incubator:Wp/kjh/Пас Пит|'''Хакас'''/'''хоорай''' тілі]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Sakha.svg|25px|link=:sah:]] [[:sah:|'''Саха''' тыла]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of the Chulym people.png|25px|link=incubator:Wp/clw]] [[incubator:Wp/clw/Main Page|'''Ӧс/Чулым''' тадар]] &nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Wikipedia-logo.svg|25px|link=incubator:Wp/sty/Паш пит]] [[incubator:Wp/sty/Паш пит|'''Сыбыр''' Татар тел]]&nbsp; |- align="center" | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Tatarstan.svg|25px|link=:tt:]] [[:tt:|Идел-Урал '''Татар''']]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Bashkortostan.svg|25px|link=:ba:]] [[:ba:|'''Башҡорт''' теле]]&nbsp; | style="text-align:left; width:12%"| [[ھۆججەت:Flag of Karachay.gif|25px|link=:krc:]] [[:krc:|'''Къарачай-малкъар''']]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of the Kumukh people 1.svg|25px|link=incubator:Wp/kum/Main Page]] [[incubator:Wp/kum/Main Page|'''Къумукъ''' тил]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Dagestan.svg|25px|link=incubator:Wp/nog/Main Page]] [[incubator:Wp/nog/Main Page|'''Ногай''' тили]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of the Crimean Tatar people.svg|25px|link=[:crh:]] [[:crh:|'''Qırım''' Tatar tili]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Bandera de ls Turcs de Bulgària.svg|25px|link=incubator:Wp/jct/Main Page]] [[incubator:Wp/jct/Main Page|'''Kırımçakça''']]&nbsp; |- align="center" | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Salar flag.svg|25px|link=incubator:Wp/slr/Ana Sahıfa]] [[incubator:Wp/slr/Ana Sahıfa|'''Salır'''ça]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Turkmenistan.svg|25px|link=:tk:]] [[:tk:|'''Türkmen''' dili]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Turkey.svg|25px|link=:tr:]] [[:tr:|'''Anadolu Türk''' dili]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Azerbaijan.svg|25px|link=:az:]] [[:az:|'''Azərbaycan''' dili]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of South Azerbaijan.svg|25px|link=incubator:Wp/azb/Main Page]] [[:azb:|تۆرکجه]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Bandera dels turcmans d'Iran.svg|25px|link=incubator:Wp/qxq/Main Page]] [[incubator:Wp/qxq/Main Page|'''Qaşqay''' dili]]&nbsp; | style="text-align:left; width:11%"| [[ھۆججەت:Flag of Chuvashia.svg|25px|link=:cv:]] [[:cv:|'''Чӑваш''' чӗлхи]]&nbsp; |} </div></div> </br> 7epbi7bdws1tel45b9a41funis545nk 0 15537 170668 166274 2024-12-10T12:01:53Z OperationSakura6144 23390 ([[Commons:Commons:GlobalReplace|GlobalReplace v0.6.5]]) 170668 wikitext text/x-wiki {{تۈرك تارىخى}}[[ھۆججەت:Map of independent Turkic countries..png|thumb|400x400px|مۇستەقىل تۈركىي جۇمھۇرىيەتلەر]] تۈركىي دۆلەتلەر تارىخ بويىچە تۈركي خەلقلەر تەرىپىدىن قۇرۇلغان ئەل دۆلەت، قارام دۆلەت، بەگلىك ۋە مۇستەقىل بەگلىك ۋە جۇمھۇرىيەت، ئىمپىراتورلۇق ۋە خانلىق، قاغانلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. [[ھۆججەت:Museum_f%C3%BCr_Indische_Kunst_Dahlem_Berlin_Mai_2006_063.jpg|thumb|154x154px|ئىدىقۇت ئۇيغۇر شاھزادىلىرى]] [[ھۆججەت:Qajari_relief.jpg|thumb|150x150px|ئىراندا ھۆكۈم سۈرگەن قاچار خانلىقى دەۋردىكى سەنئەتتىن بىر ئۆرنەك]] == دەستلەپكى دەۋىر == {| class="wikitable" |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |ساكلار |م.ب. 670 | -ئالپ ئەرتوڭا؛ تۇمارىس خاتۇن؛<br /> -(شۇ داستانىدىن) شۇ قاغان (مەنبەلەردە قرال ئاتېئەس) |- |[[بۈيۈك ھۇن ئىمپېرىيىسى]] |م.ب. 220-46 |تۇنجى ھۆۈمدار: تېئومان؛ داڭلىق ھۆكۈمدار(لار): [[مودو تەڭرىقۇت|مودو]] |- |[[شەرقىي ھۇن دۆلىتى]] |م.ب. 46-م.ك 48 | |- |[[غەربىي ھۇن دۆلىتى]] |م.ب. 46-36 | |- |جەنۇبىي ياكى غەربىي ھۇن دۆلىتى |م.ك. 48-215 | |- |شىمالىي ھۇن دۆلىتى |م.ك. 48-156 | |- |ياۋروپا ھۇن دۆلىتى |م.ك. 370-469 |داڭلىق ھۆكۈمدار(لار): [[ئاتىللا]] |- |ئاق ھۇن دۆلىتى |م.ك. 420-567 | |- |ئاسيا ئاۋار ئىمپېرىيىسى |م.ك. 330-555 | |- |سابىرلار |6. ئەسر | |- |} == ئوتتۇرا ئەسر ئىسلامىيەتتىن بۇرۇن == {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[ھۆججەت:Flag of the Göktürks Khaganate.svg|50x50px]] |كۆكتۈرك خانلىقى |م.ك.552-582 |ئالدىنقى كۆكتۈرك خانلىقى 前突厥 قۇرغۇچىسى: بۇمىن قاغان |- | |غەربىي كۆكتۈركلەر |583-657 |西突厥 |- | |شەرقىي كۆكتۈركلەر |583-630 |東突厥 |- | |ياۋروپا ئاۋار خانلىقى |562-803 | |- | |سىر-تاردۇشلار |630-647 |薛延陀 سىر-تاردۇشلار دىڭلىڭلارنىڭ بىر ئۇرۇقى |- | |قۇتىغۇرلار |5-6.ئەسر |قارادېڭىزنىڭ شىمالىغا ھۆكۈمران بولغان |- | |ئوتىغۇرلار |5-6.ئەسر |قارادېڭىزنىڭ شىمالىغا ھۆكۈمران بولغان |- |[[ھۆججەت:The_Monogram_of_Kubrat.png|50x50px]] |بۈيۈك بۇلغار دۆلىتى |630-665 |مۇھىم ھۆكۈمدار: قۇبارت قاغان |- | |تۇخارىستان يابغۇ دۆلىتى |630-700 |كۆتۈركلەرگە تابىئ بىر ئۇرۇق |- |[[ھۆججەت:Davestar.jpg|50x50px]] |ھازار خانلىقى |630-965 |可薩 غەربىي كۆكتۈركلەر |- |[[ھۆججەت:Monogram_on_the_silver_eagle_from_the_Voznesenka_treasure.png|50x50px]] |1. بۇلغار ئىمېپېرىيىسى |632-1018 | |- | |كانگار بىرلىكى |659-750 | |- | |ئىدىل بۇلغارلىرى |665-1391 |تۇنجى مۇسۇلمان تۈركلەر\چۇۋاشىستاننىڭ يىلتىزى |- | |2. شەرقىي كۆكتۈرك خانلىقى |681-744 |後突厥 ياكى قۇتلۇقلار مۇھىم ھۆكۈمدار: قۇتلۇق (ئىلتەرىش) قاغان بىلگە قاغان كۈلتىگىن |- | |تۈركەشلەر |717-766 |突騎施 غەربىي كۆكتۈرك قاغانلىقنىڭ "ئون ئوق"لىرىدىن |- |[[ھۆججەت:Flag of Uyghur Khaganate (16 Great Turkic Empires) 1.svg|50x50px]] |ئۇيغۇر خانلىقى |744-840 |回紇, 烏護, 烏紇, 韋紇, 回鶻 |- | |ئوغۇز يابغۇلىقى |750-1055 | |- | |قارلۇقلار |766-840 |葛羅祿 (م.ك 665-680) |- | |گەنسۇ ئۇيغۇر خانلىقى |848-1036 | |- | |قۇچۇ ئۇيغۇر خانلىقى |991-1209 | |} == ئىسلامىيەتتىن كېيىن == {| class="wikitable" |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[ھۆججەت:Qaraxanl%C4%B1_bayra%C4%9F%C4%B1.jpg|50x50px]] قاراخانىيلار خانلىقى |840-1042 |قارلۇقلار ۋە ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ داۋامى. تۈرك تارىخىدە ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىسلامىيەتنى قەبۇل قىلغان تۇنجى دۆلەت |- |پەچەنەك خانلىقى |860-1091 | |- |قىپچاق خانلىقى |9-13. ئەسىر |ياكى قۇمانلار |- |شىرۋانشاھلار |861-1538 |بۇگۈنكى ئەزەربەيجاندا |- |تولۇن ئوغۇللىرى |868-905 | |- |گەنسۇ ئۇيغۇر خانلىقى |905-1226 |甘州回鶻 بۇگۈنكى سېرىق ئۇيغۇرلار |- |قاراقوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى |911-1368 |高昌回鶻 (بۇگۈنكى تۇرپان) |- |ئاقشىتلەر |935-969 | |- |سالارىيلەر |941-981 |بۇگۈنكى ئەزەربەيجان |- |رەۋۋادىيلەر |981-1040 |بۇگۈنكى ئەزەربەيجان |- |ئوغۇز يابغۇلىقى |950-1040 | |- |غەزنەۋىيلەر دۆلىتى |962-1187 |سامانىي مەملۇكىيلەر |- |بۈيۈك سەلجۇقىيلەر خانلىقى |1037-1194 |سەلجۇقىيلەر |- |شەرقىي قاراخانىيلار |1042-1211 | |- |غەربىي قاراخانىيلار |1042-1212 | |- |سۇرىيە سەلجۇقىيلىرى |1092-1117 |مەلىكشاھنىڭ قېرىندىشى تۇتۇشنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى |- |ئاناتولىيە سەلجۇقىيلىرى |1092-1243 |رۇم سەلجۇق سۇلتانلىرى |- |كىرمان سەلجۇقىيلىرى |1092-1230 |ئالپ ئارسلاننىڭ ئىنىسى قاۋرۇد بەگنىڭ سۇلالىسى\قاشقايلار ۋە خەمسەلەرنىڭ يىلتىزى. |- |خارەزىمشاھلار دۆلىتى |1097-1231 |سەلجۇقىي مەملۇكلىرىدىن ئەنۇش تېگىن تەرىپىدىن قۇرۇلغان. |- |بۆرىلەر |1117-1154 |ياكى سۇرىيە ئاتابەگلىكى |- |زەنگىلەر |1127-1259 |مۇسۇل، ھەلەب ئاتابەگلىكى |- |ئىل-دېڭىزىيلەر |1146-1225 |ياكى ئەزەربەيجان ئاتابەگلىكى |- |ئەربىل بەگلىكى |1146-1232 | |- |سالغۇرلار |1147-1284 |ياكى ڧرس ئاتابەگلىكى |- |ئىراق سەلجۇقىيلىرى |1157-1194 |سۇلتان سەنجەرنىڭ ئۆلىمىدىن سوڭرە ئىراقى ئەرەب ۋە ئىراقى ئەجەم (غەربىي ئىران)نى باشقۇرغان بۈيۈك سەلجۇقىيلارنىڭ قالدۇقى. |- |مەملۇك خانلىقى |1206-1290 |دېھلى سۇلتانلىقىنى تۈرك مەملۇك خانىدانلىقىنى قۇرغان |- |قارلۇق دۆلىتى |1212-1300 |قاراخانىيلارنىڭ داۋامى |} === بىرىنچى دەۋىر ئاناتولىيە بەگلىكلىرى === {| class="wikitable" |دۆلەت |تارىخ |ئىزاھلار |- |مەڭگۈچلۈ بەگلىكى |1072-1277 | |- |چاقا بەگلىكى |1081-1098 | |- |دىلماچئوغۇللارى بەگلىكى |1085-1192 | |- |چۇبۇقئوغۇللارى بەگلىكى |1085-1092 | |- |دانىشمەندلى بەگلىكى |1092-1202 | |- |سالتۇقلۇ بەگلىكى |1092-1202 | |- |ئىنانئوغۇللارى بەگلىكى |1098-1183 | |- |ئاھلاتشەھەر بەگلىكى |1100-1207 | |- |ئارتۇقلۇلار |1102-1408 | |- |چوبانئوغۇللارى |1227-1309 | |- |تەڭرىبەرمىش بەگلىكى |1074-1098 | |- |} === موڭغۇل ئىستىلاسىدىن كېيىن === {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[ھۆججە:Golden_Horde_flag_1339.svg|30x30px]] |ئولتۇن ئوردا خانلىقى |1242-1502 |قۇرغۇچىسى: [[باتۇخان]] |- |[[ھۆججە:Flag_of_Chagatai_khanate.svg|50x50px]] |چاغاتاي خانلىقى |1227-1347 |قۇرغۇچىسى: [[چاغاتاي خان|چاغاتايخان]] |- |[[ھۆججە:Sultanate_of_mamlucks_flag.png|50x50px]] |بەھرى خانلىقى |1250-1389 |[[مەملۇك سۇلتانلىقى]], [[بۇرجى خانىدانى]] بولسا چېركەس مەملۇكلىرىدىن |- |[[ھۆججەت:Delhi_Sultanate_Flag_(catalan_atlas).png|50x50px]] |خالاجى خانلىقى |1290-1321 |دېھلى سۇلتانلىقى (1206-1526) |- |[[ھۆججەت:Flag of the Ottoman Empire.svg|45x45px]] |ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى |1299-1922 |رۇم سۇلتانلىقىغا قارام ئوغۇزلارنىڭ قايى بەگلىكى، 1299- قۇرۇلدى، 1922- دە يىقىلدى. |- |<center>[[ھۆججەت:Coa_Romania_Country_Wallachia_History_2_(14th_century).svg|right|35x35px]]</center> |باساراب خانەدانى |1310-1627 |ئەڧلاك شاھزادىلىكىنىڭ قىپچاق-قۇمان خانىدانى |- |[[ھۆججەت:Delhi_Sultanate_Flag_(catalan_atlas).png|50x50px]] |تۇغلۇق خانلىقى |1321-1398 |دېھلى سۇلتانلىقى (1206-1290) |- |[[ھۆججەت:Timurid.svg|50x50px]] |تىمۇر ئىمپېرىيىسى |1370-1507 |چاغاتاي خانلىقىنىڭ داۋامى، تۈرك بارلاس ئۇرۇقى |- |[[ھۆججەت:Flag_of_the_Kazan_Khanate.svg|50x50px]] |قازان خانلىقى |1438-1552 | |- |[[ھۆججەت:Flag_of_the_Crimean_Tatar_people.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_the_Crimean_Tatar_people.svg|50x50px]] |قرىم خانلىقى |1441-1783 |1475 - 1774 يىللار (كىچىك قاينارجا كېلىشىمى) ئوسمانلىغا قارام بولغان |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Shah_Tahmasp_I.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Shah_Tahmasp_I.svg|50x50px]] |ساڧەۋىي خانلىقى |1502-1736 | |- |[[ھۆججەت:Fictional flag of the Mughal Empire.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Fictional flag of the Mughal Empire.svg|50x50px]] |بابۇر ئىمپېرىيسى |1526-1858 | |- |[[ھۆججەت:Nadir_Shah_Flag.png|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Nadir_Shah_Flag.png|50x50px]] |ئاڧشار خانلىقى |1736-1802 |تۈركمەنلەر |- | |باكۇ خانلىقى |1747-1806 |ئەزەربەيجاندا |- |[[Dosya:Flag_of_Persia_(1910).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Persia_(1910).svg|50x50px]] |قاجار خانلىقى |1781-1925 |تۈركمەنلەر |- |} === ئىككىنچى دەۋىر ئاناتولىيە بەگلىكلىرى === {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[Dosya:Karamanid_Dynasty_flag.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Karamanid_Dynasty_flag.svg|50x50px]] |قارامان ئوغۇللارى بەگلىكى |1256-1483 | |- | |ئىنانچ ئوغۇللارى بەگلىكى |1261-1368 | |- | |ساھىپئاتا ئوغۇللارى بەگلىكى |1275-1342 | |- | |پەرۋانە ئوغۇللارى بەگلىكى |1277-1322 | |- | |ئەشرەڧ ئوغۇللارى بەگلىكى |1280-1326 | |- | |مەنتەشە ئوغۇللارى بەگلىكى |1280-1424 | |- | |دوبۇرجا بەگلىكى |1281-1299 |دوبۇرجا (بۇگۈنكى بۇلغارىيە ۋە رومېنىيە)دە |- | |ئالائىيە بەگلىكى |1293-1421 | |- |[[Dosya:Flag_of_Karesi.png|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Karesi.png|50x50px]] |كارەسى ئوغۇللارى بەگلىكى |1297-1360 | |- |[[Dosya:Candar.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Candar.svg|50x50px]] |جاندار ئوغۇللارى بەگلىكى |1299-1462 | |- |[[Dosya:Flag_of_the_Kayihan_Khanate_(c._1326).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Kayihan_Khanate_(c._1326).svg|50x50px]] |ئوسمان ئوغۇللارى بەگلىكى |1299-1922 |ئوغۇزلارنىڭ قايى قەبىلىسىنىڭ بەگلىكى |- | |گەرمىيان ئوغۇللارى بەگلىكى |1300-1423 | |- | |خەتىم ئوغۇللارى بەگلىكى |1301-1423 | |- | |سارۇخان ئوغۇللارى بەگلىكى |1302-1410 | |- | |تاجىددىن ئوغۇللارى بەگلىكى |1303-1415 | |- | |ئايدىڭ ئوغۇللارى بەگلىكى |1308-1426 | |- | |تەكە ئوغۇللارى بەگلىكى |1321-1390 | |- | |رامازان ئوغۇللارى بەگلىكى |1325-1608 | |- | |ئەرەتنا بەگلىكى |1335-1381 | |- | |دۇلقادىر ئوغۇللارى بەگلىكى |1339-1521 | |- | |قازى بۇرھانىددىن بەگلىكى |1381-1398 | |- |} قەدىمدە قوللىنىلغان ئوسمانلى بايراقلىرى نۆۋەت بىلەن: [[Dosya:Flag_of_the_Kayihan_Khanate_(c._1326).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Kayihan_Khanate_(c._1326).svg|50x50px|Kayıhan]] --> [[Dosya:Flag_of_the_Ottoman_Sultanate_(1299-1453).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Ottoman_Sultanate_(1299-1453).svg|50x50px|1299-1453]] --> [[Dosya:Flag_of_the_Ottoman_Empire_(1453-1844).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Ottoman_Empire_(1453-1844).svg|50x50px|1453-1844]] --> [[Dosya:Ottoman_Empire1517-1844.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Ottoman_Empire1517-1844.svg|50x50px|1517-1844]] --> [[Dosya:Naval_Ensign_of_the_Ottoman_Empire.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Naval_Ensign_of_the_Ottoman_Empire.svg|50x50px|Deniz Kuvvetleri, sekizgen yıldız (1793-1844)]] --> [[Dosya:Flag_of_the_Ottoman_Empire.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Ottoman_Empire.svg|50x50px|Osmanlı]] == كونا جۇمھۇرىيەتلەر == {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[Dosya:Republic_of_Aras_flag.jpg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Republic_of_Aras_flag.jpg]] |ئاراس جۇمھۇرىيىتى |1918 |بۇگۈنكى نەخچىۋاندا قۇرۇلغان قىسقا ئۆمۈرلۈك دۆلەت |- |[[Dosya:Flag_of_the_South_West_Caucasian_Republic.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_South_West_Caucasian_Republic.svg|50x50px]] |غەربىي جەنۇبىي كاڧكاس ۋاقىتلىق جۇمھۇرىيىتى |1918-1919 |ياكى كارس جۇمھۇرىيىتى |- |[[Dosya:Flag_of_TRWT.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_TRWT.svg|50x50px]] |غەربىي تراكىيە مۇستەقىل ھۆكۈمىتى |31 ئاۋغۇست 1913 - 29 ئۆكتەبىر 1913 |غەربىي تراكيا تۈرك جۇمھۇرىيىتى |- |[[Dosya:Bandera_de_Kokand.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Bandera_de_Kokand.svg|50x50px]] |تۈركىستان مىللى دۆلىتى |1917-1918 | |- |[[Dosya:Flag_of_the_Alash_Autonomy.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Alash_Autonomy.svg|50x50px]] |ئالاش ئوردا |1917-1920 | |- |[[Dosya:Flag_of_Idel-Ural_State.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Idel-Ural_State.svg|50x50px]] |ئىدىل ئۇرال دۆلىتى |1918-1919 | |- |[[Dosya:Flag_of_Azerbaijan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Azerbaijan.svg|50x50px]] |ئەزەربەيجان دېموكراتىك دۆلىتى |1918 - 1920 | |- |[[Dosya:Flag_of_Persian_Azadistan.gif|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Persian_Azadistan.gif|50x50px]] |ئازادىستان |1919-1920 | |- |[[Dosya:Flag_of_the_Bukharan_People's_Soviet_Republic.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Bukharan_People's_Soviet_Republic.svg|50x50px]] |بۇخارا سوۋېت خەلق جۇمھۇرىيىتى |1920-1924 | |- |[[Dosya:Islamic_Republic_of_Eastern_Turkestan.gif|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Islamic_Republic_of_Eastern_Turkestan.gif|50x50px]] |شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى |12 نويابىر 1933 - 6 يانۋار 1934 | |- |[[Dosya:Flag_of_Khiva_1920-1923.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Khiva_1920-1923.svg|50x50px]] |خارەزىم سوۋېت خەلق جۇمھۇرىيىتى |1920-1925 | |- |[[Dosya:File-Flag_of_the_Tuvan_People's_Republic_(1943-1944).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:File-Flag_of_the_Tuvan_People's_Republic_(1943-1944).svg|50x50px]] |تاننۇ ئۇرانخاي تۈرك جۇمھۇرىيىتى |1921-1944 | |- |[[Dosya:Hatay_flag.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Hatay_flag.svg|50x50px]] |خاتاي جۇمھۇرىيىتى |1938-1939 | |- |[[Dosya:Flag_of_the_Second_East_Turkestan_Republic.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Second_East_Turkestan_Republic.svg|50x50px]] |شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى |12 نويابىر 1944 - 20 ئۆكتەبىر 1949 | |- |[[Dosya:Azerbaijan_people's_government_flag.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Azerbaijan_people's_government_flag.svg|50x50px]] |ئەزەربەيجان مىللى ھۆكۈمىتى |1945 | |- |[[Dosya:Flag_of_the_Crimean_Republic.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_the_Crimean_Republic.svg|50x50px]] |قىرىم خەلق جۇمھۇرىيىتى |1917-1918 | |- |<center>[[Dosya:Flag_of_Turkey.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Turkey.svg|50x50px]]</center> |قىبرىس تۈرك ڧېدرال دۆلىتى |1975-1983 | |- |} == سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرى == === دەستلەپكى دەۋىر سوۋېت ۋە ئاپتونوم سوۋېت جۇمھۇرىيەتلەر === {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[Dosya:Flag_of_Turkestan_ASSR_(1919-1921).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Turkestan_ASSR_(1919-1921).svg|50x50px]] |تۈركىستان ئاپتونوم سوۋېت سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى |1918-1924 |گۈنكى تۈركمەنىستان، ئۆزبېكىستان ۋە قىرغىزىستاننى قاپلايدۇ. خارەزىم س.خ.ج ۋە بۇخارا س.خ. ج توپراقلىرىدا قۇرۇلغان. |- | |تاتار-باشقۇرت ئاپتونوم س. س. جۇمھۇرىيىتى |1919-1921 |بۇگۈنكى تاتارىستان - باشقورتىستاننى قاپلايدۇ |- |- | |قىرغىزىستان ئاپتونوم س. س. جۇمھۇرىيىتى |1920-1925 |بۇگۈنكى قازاقىستاننى قاپلايدۇ. دۆلەت نامى كېيىنچە قازاقىستان ئا.س.س.ج نامىنى ئالغان. 1920- دىن بۇرۇن، بۇگۈنكى قازاقستان توپراقلىرىدا [[تۈركىستان ئۇمۇمىي ۋالىيلىقى]] قۇرۇلغانىدى. |- |} === سوۋېت جۇمھۇرىيەتلىرى === {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[Dosya:Flag_of_Azerbaijan_SSR.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Azerbaijan_SSR.svg|50x50px]] |ئەزەربەيجان سوۋېت سوتسىيال جۇمھۇرىيىتى |1922-1991 |''بۇرۇنقى ئورنى:'' تارنسكاڧكاسيا سوۋېت ڧېدراتىۋ سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتى 1922-1936؛ مۇستەقىل ئەزەربەيجان دېموكراتىك جۇمھۇرىيىتى؛ 1922- يىلى ئەەربەيجان س.س.ج نامى بىلەن ترانسكاڧكاسيا سوۋېت ڧېدراتىۋ سوتسىيالىستىك جۇمھۇرىيىتىگە قوشۇلغان. |- |[[Dosya:Flag_of_Kazakh_SSR.svg‎|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Kazakh_SSR.svg%E2%80%8E|50x50px]] |قازاقىستان سوۋېت سوتسىيال جۇمھۇرىيىتى |1936-1991 |''''بۇرۇنقى ئورنى:'''' -تۈركىستان ئۇمۇمىي ۋالىيلىقى 1729-1920 -قىرغىزىستان ئاپتونوم س.س.ج 1920-1925 -قازاقىستان ئاپتونوم س.س.ج 1925-1936 |- |[[Dosya:Flag_of_Kyrgyz_SSR.svg‎|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Kyrgyz_SSR.svg%E2%80%8E|50x50px]] |قىرغىزىستان سوۋېت سوتسىيال جۇمھۇرىيىتى |1936-1991 |''''بۇرۇنقى ئورنى:'''' -تۈركىستان ئاپتونوم س.س.ج 1918-1924 -قاراقىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى 1924-1926 -قىرغىزىستان ئاپتونوم س.س.ج 1926-1936 |- |[[Dosya:Flag_of_Uzbek_SSR.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Uzbek_SSR.svg|50x50px]] |ئۆزبېكىستان سوۋېت سوتسىيال جۇمھۇرىيىتى |1924-1991 |''''بۇرۇنقى ئورنى:'''' -تۈركىستان ئاپتونوم س.س.ج 1918-1924 |- |[[Dosya:Flag_of_Turkmen_SSR.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Turkmen_SSR.svg|50x50px]] |تۈركمەنىستان سوۋېت سوتسىيال جۇمھۇرىيىتى |1925-1991 |''''بۇرۇنقى ئورنى:'''' -تۈركىستان ئاپتونوم س.س.ج 1918-1924 |- |[[Dosya:Flag_of_Tatar_ASSR_(1954).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Flag_of_Tatar_ASSR_(1954).svg|50x50px]] |تاتارىستان سوۋېت سوتسىيال جۇمھۇرىيىتى |1990 |''''''بۇرۇنقى ئورنى:'''''' تاتار-باشقۇرت ئاپتونوم س.س.ج - 1919-1921 -تاتارىستان ئاپتونوم س.س.ج 1921-1990 |} === ئاپتونوم سوۋېت جۇمھۇرىيەتلىرى === {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Chuvash_ASSR.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Chuvash_ASSR.svg|50x50px]] |[[:tr:Çuvaşistan_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Çuvaşistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1925-1991 |''''بۇرۇنقى ئورنى:'''' چۇۋاش ئاپتونوم ئوبلاستى - 1919-1925 |- |- |[[ھۆججەت:Flag of Yakut ASSR.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag of Yakut ASSR.svg|50x50px]] |[[:tr:Yakutistan_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Yakutistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1921-1990 | |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Dagestan_ASSR.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Dagestan_ASSR.svg|50x50px]] |[[:tr:Dağıstan_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1921-1991 |Halkın bir kısmı Türki idi. Dağıstan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin Rusya'ya katılmasıyla özerk sovyet cumhuriyete dönüştürüldü. |- |[[ھۆججەت:Flag of the Nakhchivan Autonomous Soviet Socialist Republic (1937-1940).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag of the Nakhchivan Autonomous Soviet Socialist Republic (1937-1940).svg|50x50px]] |[[:tr:Nahçıvan_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1924-1991 | |- |[[ھۆججەت:Flag of the Crimean ASSR (1938).gif|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag of the Crimean ASSR (1938).svg|50x50px]] |[[:tr:Kırım_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1920-1945 |1945'te oblast oldu daha sonra Ukrayna'ya bağlanarak tekrar, ÖSSC statüsü aldı. |- |[[ھۆججەت:Flag of Karakalpak ASSR (1952-1991).gif|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Vlag_van_Karakalpaki%C3%AB_1952.gif|50x50px]] |[[:tr:Karakalpak_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Karakalpak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1932-1992 |''Önceki statüsü'' -[[:tr:Karakalpak_Özerk_Oblastı|Karakalpak Özerk Oblastı]] 1919-1932. |- |[[ھۆججەت:Flag of Kabarda-Balkaria ASSR 1978.svg|right|80x80px]] |[[:tr:Kabardin-Balkar_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Kabardin-Balkar Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1936-1944 |''Önceki Statüsü:'' -[[:tr:Kafkasya_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Kafkasya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] 1920-1924 -[[:tr:Kabardino-Balkar_Özerk_Oblastı|Kabardino-Balkar Özerk Oblastı]] 1924-1936 1944 ile 1957 arası Kabardin ÖSSC olarak adı değiştirildi, 1957'de tekrar Kabardino-Balkar ÖSSC adını aldı. |- |[[ھۆججەت:Flag of Tuvan ASSR (1978-1992).svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag of Tuvan ASSR (1978-1992).svg|50x50px]] |[[:tr:Tuva_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Tuva Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1961-1991 |''Önceki statüsü:'' -[[:tr:Tuva_Özerk_Oblastı|Tuva Özerk Oblastı]] 1944-1961 SSCB'ye katılan Tuva Halk Cumhuriyeti özerk oblast statüsü almıştı. |- | |[[:tr:Karaçay-Çerkez_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Karaçay-Çerkez Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1990-1991 |''Önceki statüsü:'' -[[:tr:Kafkasya_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Kafkasya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] 1920-1924 -[[:tr:Karaçay-Çerkez_Özerk_Oblastı|Karaçay-Çerkez Özerk Oblastı]] 1924-1926 Özerk Oblastın Tekrar kuruluşu: 1957-1991. |- | |[[:tr:Dağlık-Altay_Özerk_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti|Dağlık-Altay Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti]] |1990-1991 |''Önceki statüsü:'' -[[:tr:Dağlık-Altay_Özerk_Oblastı|Dağlık-Altay Özerk Oblastı]] 1922-1991 Oyrot Özerk Oblastı adıyla kuruldu ve 1948'de Dağlık-Altay olarak değiştirildi. |- | |[[:tr:Hakas_Özerk_Oblastı|Hakas Özerk Oblastı]] |1990-1991 |Hakas vilayeti, özerk oblast statüsünü 1990'da aldı. |} == كۈنىمىزدىكى جۇمھۇرىيەتلەر == {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Turkey.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Turkey.svg|50x50px]] |[[تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى|تۈركىيە]] |1923-.... | |- |[[ھۆججەت:Flag_of_the_Turkish_Republic_of_Northern_Cyprus.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_the_Turkish_Republic_of_Northern_Cyprus.svg|50x50px]] |[[شىمالىي سېپرۇس تۈرك جۇمھورىيىتى|شىمالىي سېپرۇس]] (de fecto) |1983-.... | |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Azerbaijan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Azerbaijan.svg|50x50px]] |[[ئەزەربەيجان]] |1991-.... | |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Kazakhstan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Kazakhstan.svg|50x50px]] |[[قازاقىستان]] |1991-.... | |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Kyrgyzstan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Kyrgyzstan.svg|50x50px]] |[[قىرغىزىستان]] |1991-.... | |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Uzbekistan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Uzbekistan.svg|50x50px]] |[[ئۆزبېكىستان]] |1991-.... |[[ھۆججەت:Flag_of_Meskhetian_Turks_1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Meskhetian_Turks_1.svg|30x30px]] باشتا ئۆزبېكىستان ۋە باشقا ئوتتۇرا ئاسىياغا تارقالغان ئاھىسكا تۈركلىرى تەرىپىدىن قوللىنىلغان رەسمىي بولمىغان بايراق |- |[[ھۆججەت:Flag of Turkmenistan.svg|53x53px]] |[[تۈركمەنىستان]] |1991-.... | |- |} == كۈنىمىزدىكى ئاپتونوم رايون ۋە دۆلەتلەر == {| class="wikitable" |بايراق |'''دۆلەت''' |'''تارىخ''' |'''ئىزاھلار''' |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Altai_Republic.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Altai_Republic.svg|50x50px]] |ئالتاي |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı özerk cumhuriyettir. Nüfusun 40,7'ini [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkları]] oluşturur, Altaylar'ın oranı %34,5, [[:tr:Kazaklar|Kazaklar]]'ın oranı ise %6,2'idir. * Bölgedeki [[:tr:Türk_Halkları|Türkler]] arasında [[:tr:Şamanizm|Şamanizm]]'in yanı sıra [[:tr:Tengricilik|Tengricilik]], [[:tr:Burhancılık|Burhancılık]] ve [[:tr:Hristiyanlık|Hristiyanlık]] da yaygındır. |- | |بالقار |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı bir özerk cumhuriyettir. Asıl adı [[:tr:Kabardey-Balkarya|Kabardey-Balkarya]] olup çok uluslu bir yapıya sahiptir. Nüfusun çoğunu Cumhuriyete adını veren bir [[:tr:Çerkesler|Çerkes]] Grubu olan [[:tr:Kabardeyler|Kabardeyler]] ve bir [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkı]] olan [[:tr:Balkarlar|Balkarlar]] oluşturmaktadır. [[:tr:Balkarlar|Balkarlar]]'ın nüfusa oranı ise %11.5'dir. * Bölgede [[:tr:İslam|İslam]] dini yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Bashkortostan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Bashkortostan.svg|50x50px]] |باشقۇرتىستان |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı bir özerk cumhuriyettir. Nüfusun %57,6'sını [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkları]] oluşturur. [[:tr:Başkurtlar|Başkurtlar]]'ın oranı %29.5, [[:tr:Tatarlar|Tatarlar]]'ın oranı %25,4, [[:tr:Çuvaşlar|Çuvaşlar]]'ın oranı ise %2,7'dir. * [[:tr:Başkurtlar|Başkurtlar]] ve [[:tr:Tatarlar|Tatarlar]] arasında [[:tr:İslam|İslam]], [[:tr:Çuvaşlar|Çuvaşlar]] arasında [[:tr:Hristiyanlık|Hristiyanlık]] dini yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Chuvashia.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Chuvashia.svg|50x50px]] |چۇۋاشىيە |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya başlı bir özerk cumhuriyettir. Nüfusun %67,7'sini [[:tr:Çuvaş|Çuvaş]] Türkleri, %2,8'ini ise [[:tr:Tatar|Tatar]] Türkler'i oluşturmaktadır. * [[:tr:Çuvaşlar|Çuvaşlar]] arasında [[:tr:Hristiyanlık|Hristiyanlık]], [[:tr:Tatarlar|Tatarlar]] arasında [[:tr:İslam|İslam]] dini yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Dagestan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Dagestan.svg|50x50px]] |داغىستان |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı bir özerk cumhuriyettir. Halkın yaklaşık %25'ini [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkları]] olan [[:tr:Kumuklar|Kumuklar]], [[:tr:Azeriler|Azeriler]] ve [[:tr:Nogaylar|Nogaylar]] teşkil eder. [[:tr:Kafkasya_Avarları|Kafkasya Avarları]]'nın kökeni tartışmalıdır. * Dağıstanda Nogayların kullandıkları asıl bayrak. * [[ھۆججەت:Flag of the Kumukh people 1.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag of the Kumukh people 1.svg|30x30px]] Dağıstan'da Kumukların kullandıkları gayriresmî bayrak. * Bölgede çeşitli [[:tr:Türk_halkları|Türk halkları]] ve [[:tr:Kafkasya_halkları|Kafkasya halkları]] yaşamaktadır. Bu halkların arasında [[:tr:İslam|İslam]] dini yaygın olup, nüfusun %90'ı Müslümanlar'dan oluşmaktadır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Gagauzia.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Gagauzia.svg|50x50px]] |گاگائۇزىيە |1991-.... | * [[:tr:Moldova|Moldova]]'ya bağlı bir özerk cumhuriyettir. Nüfusun %82,1'ini [[:tr:Gagavuzlar|Gagavuz Türkler]]'i oluşturur. * [[:tr:Gagavuzlar|Gagavuzlar]] arasında [[:tr:Hristiyanlık|Hristiyanlık]] dini yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Khakassia.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Khakassia.svg|50x50px]] |خاككاسىيە |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı bir özerk cumhuriyettir. [[:tr:Hakaslar|Hakaslar]] nüfusun %12'sini oluşturmaktadır. * [[:tr:Hakaslar|Hakas Türkler]]'i arasında [[:tr:Hristiyanlık|Hristiyanlık]] yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Karachay-Cherkessia.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Karachay-Cherkessia.svg|50x50px]] |قاراچاي |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı özerk cumhuriyettir. Asıl adı [[:tr:Karaçay-Çerkesya|Karaçay-Çerkesya]] olup çok uluslu bir yapıya sahiptir. Nüfusun çoğunu ülkeye adını [[:tr:Çerkesler|Çerkesler]] ve bir [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkı]] olan [[:tr:Karaçaylar|Karaçaylar]] oluşturmaktadır. [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkları]]'nın nüfusa oranı %44,3 olup bunun %41'i [[:tr:Karaçay|Karaçay]], %3,3'ü ise [[:tr:Nogay|Nogay]]'dır. * Bölgede [[:tr:İslam|İslam]] dini yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Karakalpakstan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Karakalpakstan.svg|50x50px]] |قاراقالپاقىستان |1991-.... | * [[:tr:Özbekistan|Özbekistan]]'a bağlı bir özerk cumhuriyettir. [[:tr:Karakalpaklar|Karakalpaklar]]'ın nüfusa oranı %32'dir. Bunun dışında bölgenin %32'sini [[:tr:Özbekler|Özbekler]], %25'ini de [[:tr:Kazaklar|Kazaklar]] oluşturur. * |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Azerbaijan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Azerbaijan.svg|50x50px]] |نەخچىۋان |1991-.... | * [[:tr:Azerbaycan|Azerbaycan]]'a bağlı özerk cumhuriyettir. [[:tr:Türkiye|Türkiye]] ile sınırı vardır. Nüfusun %99'unu [[:tr:Azerbaycan_Türkleri|Azerbaycan Türkleri]] oluşturur. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Tatarstan.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Tatarstan.svg|50x50px]] |تاتارىستان |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı özerk cumhuriyettir. Nüfusun %56,3'ünü [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkları]] oluşturmaktadır. [[:tr:Tatarlar|Tatarlar]]'ın oranı %53,2, [[:tr:Çuvaşlar|Çuvaşlar]]'ın oranı ise %3,1'dir. * [[:tr:Tatarlar|Tatarlar]] arasında [[:tr:İslam|İslam]], [[:tr:Çuvaşlar|Çuvaşlar]] arasında [[:tr:Hristiyanlık|Hristiyanlık]] dini yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Tuva.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Tuva.svg|50x50px]] |تۇۋا |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı özerk cumhuriyettir. Nüfusun %82'sini bir Türk Halkı olan [[:tr:Tuvalar|Tuvalar]] oluşturur. * [[:tr:Tuvalar|Tuvalar]] arasında [[:tr:Budizm|Budizm]] ve [[:tr:Tengricilik|Tengricilik]] dini yaygındır. |- |[[ھۆججەت:Flag_of_Crimea.svg|link=https://tr.wikipedia.org/wiki/ھۆججەت:Flag_of_Crimea.svg|50x50px]] |ساخا |1991-.... | * [[:tr:Rusya|Rusya]]'ya bağlı bir özerk cumhuriyettir. Nüfusun %51'ini [[:tr:Türk_Halkları|Türk Halkları]] oluşturur. [[:tr:Yakutlar|Yakutlar]]'ın oranı %49,9, [[:tr:Dolganlar|Dolganlar]]'ın oranı 0,2, [[:tr:Tatarlar|Tatarlar]]'ın orası ise 0.7'dir. * Bölgedeki Türkler arasında [[:tr:Hristiyanlık|Hristiyanlık]] ve [[:tr:Tengricilik|Tengricilik]] dini yaygındır. |} == قاراڭ == * [[تۈركىي تىللار]] * [[تۈركىي خەلقلەر]] * [[تۈرك دۇنياسى]] * [[تۈرك بىرلىكى]] * [[تۈركىستان]] == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} kmzw6wtirev0xz0oejj4708hwncu5aa 0 17633 170672 168411 2024-12-10T19:02:18Z BasilLeaf 1525 /* مەمۇرىي رايون */ 170672 wikitext text/x-wiki {| border=1 align=left cellpadding=4 cellspacing=0 width=200 style="margin: 0 0 1em 1em; background: ; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+ |- |- style="background: #AACCEE; color:Black" | align="center" colspan=2 style="border-bottom:3px" bgcolor="" | <font size="+1">'''قىزىلئوردا ئوبلاستى''' '''Qyzylorda Oblysy<Br><small>قىزىلوردا وبلىسى</small> |- |align="center" colspan=2 |[[ھۆججەت: Kyzylorda in Kazakhstan.svg|center|350x350px]]'''قىزىلئوردا ئوبلاستىنىڭ خەرىتىدىكى ئورنى''' |- |'''مەمۇرىي رايون شەكلى''' |[[ئوبلاست]] |- |'''دۆلەت''' |[[File:Flag of Kazakhstan.svg|20px]] [[قازاقىستان]] |- |'''مىللەتلەر''' |[[قازاق]]، |- |'''تىللار''' |[[قازاقچە]] [[رۇسچە]] |- |'''نوپۇسى ''' |727,990 |- |'''يەر مەيدانى''' | 226,019 كۋادرات كىلومېتىر |- |'''ۋاقىت رايونى''' |UTC+5 |- |} قىزىلئوردا ئوبلاستى ([[ئۇيغۇر لاتىن يېزىقى]]:'''Qizilorda Oblasti'''، قازاقچە: Qyzylorda Oblysy/Қызылорда облысы/قىزىلوردا وبلىسى) قازاقىستاننىڭ قارمىقىدىكى بىر ئوبلاست بولۇپ، ئۇنىڭ مەركىزى [[قىزىلئوردا]]. ==مەمۇرىي رايون== [[File:Kyzylorda, administrative divisions - kz (Cyrl-Arab) - colored.png|thumb|400x400px]] ==يەر تۈزۈلۈشى== ==بايلىقى== ==ئىقلىمى== ==يېزا ئىگىلىكى== == ئىقتىسادى == ==ساياھەتچىلىكى== ==مائارىپى== ==مەنبەلەر== ==سىرتقى ئۇلانمىلار== == مەنبەلەر == {{Reflist}} {{stub}} qqs5omm4ugkumwf0dzx48i6d8mcn46v 0 20657 170674 151990 2024-12-11T10:00:50Z OperationSakura6144 23390 ([[Commons:Commons:GlobalReplace|GlobalReplace v0.6.5]]) 170674 wikitext text/x-wiki [[File:Flag of the Republic of Abkhazia.svg|right|200px|thumb|Etang]] [[File:Flag of Adjara.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Adygea.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Armenia.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Artsakh.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Azerbaijan.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of the Chechen Republic.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Dagestan.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Georgia.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Ingushetia.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Kabardino-Balkaria.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Karachay-Cherkessia.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Krasnodar Krai.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of the Kumukh people 1.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of the Lak People v2.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of North Ossetia.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Unofficial flag of Nakhchivan (1991-1993).svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of South Ossetia.svg|right|200px|thumb|Aniden]] [[File:Flag of Stavropol Krai.svg|right|200px|thumb|Aniden]] '''Kaucasu''' wono [[eb]] ian [[Eija]] Ina wono 176 242 949 engame. 9xy2ekpgzadp2b3ui0yeaj6fwcd34vp 3 23358 170673 2024-12-10T19:35:50Z Vehayi4338 23393 * The best gas heater for small houses. * يېڭى ئابزاس 170673 wikitext text/x-wiki == The best gas heater for small houses. == Have you ever wondered which gas heater is best for your little house? Choosing a gas heater not only affects the heat of your home but also reduces your energy costs. In this article, we're going to look at the best gas boiler options for small homes. Introduction to gas boilers and their variants What is a gas heater? Gas heaters are one of the most widely used heating devices that use municipal gas or liquefied gas to generate heat. Types of gas heaters Wall: suitable for small spaces and wall mounting. Terrestrial: for use in medium and large environments. Fireplaces: a stylish option but requires more space. Key features of a gas heater suitable for small homes Small and compact design: wall or portable heaters are the best choice. Optimal gas consumption: heaters with high energy efficiency. Advantages of gas heaters compared to other heating systems Heating speed: gas heaters heat the environment quickly. Lower cost: city gas is more economical than electricity. Leading gas boiler brands in Iran Polar The electric shield. Nikkala Review of the best-selling gas boiler models Models such as the se12000 spherelectric and the PG-92 polar are among the best-selling for small homes. Important points when buying a gas heater Device safety: having an ODS system for automatic shutdown. Thermal capacity: proportional to the capacity of the House. Installation and maintenance of gas heaters To install a gas heater, be sure to seek the help of specialists and periodically service the device to extend its service life. Safety standards in gas heaters Heaters with the Iranian standard badge are of higher quality and safety. How to choose an affordable gas heater? It is better to find a decent balance between price, possibilities and energy efficiency. The effect of gas heaters on indoor air quality The use of heaters equipped with a proper ventilation system can prevent the loss of air quality. User reviews of small gas boilers Users are usually satisfied with the low design and efficiency of small wall heaters. Frequently asked questions before buying a gas boiler Many people have questions about energy consumption and device safety before buying, which can make it easier to answer. The best gas heater for small homes from the perspective of experts Experts usually recommend wall heaters with easy installation and low consumption. Conclusion and summary To choose the best gas heater, you need to pay attention to factors such as home space, energy consumption and safety. Buying from reputable brands and adhering to the principles of installation and maintenance are key points in the optimal use of gas heaters. Frequently asked questions Are gas boilers safe for small homes? Yes, if you use devices with an ODS system, they have high safety. Which type of heater is best for small spaces? Wall or portable heaters are the best choice. How can we reduce gas consumption? By choosing heaters with high energy efficiency and proper temperature adjustment. Do gas boilers need service? Yes, periodic service is necessary to maintain optimal performance and extend the life of the device. How do we know the quality of the gas heater? By buying from reputable brands and checking the standard product badge. [https://newkhane.ir] [[ئىشلەتكۈچى:Vehayi4338|Vehayi4338]] ([[ئىشلەتكۈچى مۇنازىرىسى:Vehayi4338|سۆزلىشىش]]) 19:35, 10 دېكابىر 2024 (UTC) 4k7njgyf6a7ab14zxkpjku2gnho49kh