געלט

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="yi">
  <siteinfo>
    <sitename>װיקיפּעדיע</sitename>
    <dbname>yiwiki</dbname>
    <base>https://yi.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%95%D7%99%D7%A4%D7%98_%D7%96%D7%99%D7%99%D7%98</base>
    <generator>MediaWiki 1.44.0-wmf.4</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">מעדיע</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">באַזונדער</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">רעדן</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">באַניצער</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">באַניצער רעדן</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">װיקיפּעדיע</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">װיקיפּעדיע רעדן</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">טעקע</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">טעקע רעדן</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">מעדיעװיקי</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">מעדיעװיקי רעדן</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">מוסטער</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">מוסטער רעדן</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">הילף</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">הילף רעדן</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">קאַטעגאָריע</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">קאַטעגאָריע רעדן</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">פארטאל</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">פארטאל רעדן</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">יחידה</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">שיחת יחידה</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>געלט</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2573</id>
    <revision>
      <id>596255</id>
      <parentid>595641</parentid>
      <timestamp>2024-11-27T03:24:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ysabella</username>
        <id>43399</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Nds. Landesmuseum (28).JPG]] → [[File:1 Dollar, Sierra Leone Company, 1791.jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]]: meaningless or ambiguous name</comment>
      <origin>596255</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3543" sha1="ko40gd851icvy352d62umcv7gv1szoa" xml:space="preserve">'''געלט''' איז יעדע זאך מיט וואס מ'קען באצאלן פאר גוטער און דינסטן. אויך מיט וואס מ'קען אפצאלן א [[חוב]].
געלט איז א מיטל צו האנדלען דערמיט.

היינטיקע צייטן איז געלט מטבעות און [[באנקנאט]]ן, וואס האבן נישט קיין עצמדיקן ווערט, נאר מ'ניצט זיי פאר געלט. דער מערסטער טייל פון געלט איז נישט די מטבעות און באנקנאטן נאר דאס געלט וואס ליגט אין [[באנק]] קאנטעס.

== היסטאריע ==
היינטיקע צייטן קויפן כמעט אלע מענטשן גוטער מיט געלט. אבער אמאליקע צייטן פלעג דער מערסטער טייל פון מסחר געפירט ווערן דורך [[בייטהאנדל]]. למשל, ווען איינער האט קי און דער צווייטער האט ווייצן, האט דער ערשטער געגעבן דעם צווייטן איין קו אנשטאט א מאס ווייצן. און אזוי שטענדיק. אבער, פארשטייט זיך, ווען א פי־הענדלער דארף אלעמאל באצאלן פאר סחורה מיט א קו, איז דאס נישט אזוי פשוט. אזוי איז געווארן דער מצב וואו זאכן מיט א הויכן ווערט זענען געווארן די מיטל פאר בייטהאנדל, למשל [[צירונג]], געווירצן און גאלד.

מיט דער צייט האט מען אנגעהויבן צו מאכן מטבעות פון גאלד און זילבער און אנדערע מעטאלן. די מטבעות האבן צוויי גרויסע מעלות. ערשטנס זענען זיי נישט צו גרויס. און מען קען זיי ארומטראגן וואו מען וויל. צווייטנס זיי האלטן אויס א לענגערע צייט, נישט ווי א קו, וואס קען שטארבן, אדער ווייץ, וואס ווערט פארפוילט. דריטנס, מיט א מטבע קען מען זען זאפארט וויפיל ער איז ווערט, אבער א קו קען זיין מאגער אדער קראנק, און יעדע קו האט אן אנדער ווערט.

&lt;gallery&gt;
טעקע:Delaware Bridge Company Dollar.jpg|דעלאַווער בריק פֿירמע דאָללאַר
טעקע:Ichiu10sen.jpg|יאַפּאַניש 10 סען רעכענונג
טעקע:1 Rentenpfennig 1923 b.png|רייך
טעקע:1959 Elizabeth II sovereign reverse.jpg|סובריין
טעקע:United States one dollar bill, obverse.jpg|אמעריקאנער דאלאר
טעקע:BenjaminFranklinHalfDollarBack.jpg|האַלב דאָללאַר
טעקע:1 Dollar, Sierra Leone Company, 1791.jpg|סיעראַ ליאָון דאָללאַר
טעקע:2006-01-28 Pu money.jpg|כינעזיש פּו געלט
טעקע:Euro bank notes centered (50s, 100s, 500s), maestro card, master card — Mattes 2006-05-12.jpg|שטר כסף
טעקע:Schaffnertasche mit galoppwechsler.jpeg|קאָנדוקטאָר ס זעקל מיט אַ מאַטבייע דיספּענסער
טעקע:Turkish Lira.PNG|לירה טורקית
טעקע:100 hryvnia 2005 front.jpg|הריבניה
&lt;/gallery&gt;


== זעט אויך ==
* [[מזומן]]
* [[וואלוטע]]


{{עקאנ-שטומף}}

[[קאַטעגאָריע:עקאנאמיע]]
[[קאַטעגאָריע:האנדל און פינאנץ]]
[[קאַטעגאָריע:סאציאלאגיע]]
[[קאַטעגאָריע:לעבנסשטייגער]]</text>
      <sha1>ko40gd851icvy352d62umcv7gv1szoa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>לבנה</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2581</id>
    <revision>
      <id>596252</id>
      <parentid>593965</parentid>
      <timestamp>2024-11-26T21:31:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Assorted-Interests</username>
        <id>50523</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* אטמאספער פון דער לבנה */ סיז דאָ געװענ אַ טײַפּאָ</comment>
      <origin>596252</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18049" sha1="30kv1uk3opm5pa9qzzws5re8y4cp026" xml:space="preserve">[[טעקע:Moon.jpg|left|thumb|די לבנה געזען פֿון דער ערד]]

די '''לְבָנָה''' (סימבאל: [[file:Moon decrescent symbol (bold).svg|16px|☾]]) איז דער איינציקסטער נאַטורליכער [[סאטעליט]] ארום דעם [[ערד פלאנעט]]. זי איז איינער פון די גרעסטע נאטירלעכע סאטעליטן אין דער [[זון סיסטעם]].

די ווייטקייט צווישן דער ערד מיט דער לבנה איז 380.000 [[מעטער|קילאָמעטער]]. די לבנה מאַכט די קרייז אין 27.32 [[טאָג|טעג]]. דער געוויינליכער [[חודש]] איז לענגער בערך צוויי טעג, ווייל ביידע, די ערד און די לבנה, גייען ארום די [[זון]]. די דורכשניטליכע ריכטיגע מאנאַט-צייט איז 29 טעג, 12 [[שטונדע|שטונדן]] און 44 מינוט, מיט 3.33 [[סעקונדע]]ס. 

פֿון דער ערד זעט מען שטענדיג די זעלבע זײט פון דער לבנה.

מען קען זען די לבנה פון דער ערד ביינאכט, אויך אפטמאל ביי טאג ווען דער זעבאר טייל פון דער לבנה איז גענוג גרויס. אזוי ווי די לבנה איז נאנט צו דער ערד קען מען זי זען גרינג אן א [[טעלעסקאפ]] אדער א [[בינאקל]], און מען קען אפילו דערקענען קראטערן אויף דער לבנה. 

די גרייס פון דער לבנה איז א פֿערטל פון דער גרייס פון דער ערד; גראוויטאציע אויף דער לבנה איז שטארק א זעקסטל ווי אויף דער ערד. דער באאיינפלוס פון דער לבנה׳ס גראוויטאציע שאפט די [[ים-פלייץ|ים-פלייצן]] אין די ימען און אקעאנען אויף דער ערד, ווי אויך אן ערד-פלייץ.

עס האט ניין פאָרמעל נאמען אנדערעס אלס &quot;די לבנה&quot;, &quot;דער מונד&quot;; אָדער &quot;לונאַ&quot; אין לאַטייניש. 

די דורכשניטלישע ווײטקייט צווישן די לבנה און די ערד איז 384,403 קילאָמעטער (238.857 מייל). דער דורכמעסער פון די לבנה איז 3.477 קילאָמעטער. 

[[טעקע:Mond Phasen Combined.jpg|קליין|300פיקס|די פֿאַזעס פֿון דער לבנה. די זון שיינט אריין פון דער רעכטע זייט.]]

== פֿאַזעס ==
די לבנה האט נישט קיין אייגענע ליכט. במשך א חודש זעט מען די לבנה לויט דאס ליכט וואס איז אפגעשפיגלט פון דער [[זון]]. אינמיטן חודש קען מען זען די גאנצע לבנה אבער רוב פונעם חודש זעט מען נאר א טייל פון דער לבנה.

== אויספארשן די לבנה ==
אזוי ווי די לבנה איז גאנץ נאנט צו דער ערד איז זי אויך דער איינציקע [[הימלישער קערפער]] צו וועמען מען האט געשיקט מענטשן. אין 1959 האט דער [[ראטנפארבאנד]] געשיקט דריי סאטעליטן צו פארשן די לבנה: [[לונא 1]], [[לונא 2]] און [[לונא 3]]. דאַס ערשטע מענטשליך געמאכטע אָביעקט צו לאנדן אויף דער לבנה איז געווען &quot;לונאַ 2&quot;. דאס ערשטע בילד (פאָטאָגראפיע) פֿון דער זונסט אַנזיכטבארער וויַיטער זייט פֿון דער לבנה איז געמאכט געווארן פון &quot;לונאַ 3&quot; דאס זעלבע יאר. דער אמעריקאנישער [[אפאלא פראגראם]] איז דער איינציקסטער פראגראם וואס האט געשיקט מענטשן צו לאנדן אויף דער לבנה. די ערשטע לײַט אויף דער לבנה זענען געווען די [[אסטראנויט|אַסטראָנויט]]ן פון &quot;[[אַפאָלאָ 11]]&quot; אין 1969. צווישן די יארן 1969 ביז 1972 האט דער אפאלא פראגראם אויסגעפירט לאנדן אויף דער לבנה זעקס מאל.

אבער מאנכע ווילן לייקענען די גאנצע ארויפפליען צו די לבנה אלץ הוילע פראפעגאנדע פון דער [[פאראייניקטע שטאטן פון אמעריקע|אמעריקאנישער]] [[רעגירונג]] אין קאנקארענץ מיטן דעמאלטסדיגען גרויסמאכט [[רוסלאנד]], און אז עס איז קיינמאל נישט פארגעקומען אין ווירקליכקייט. 

== אייגנשאפטן ==
אזוי ווי די לבנה איז קלענער פון דער ערד, איז איר [[גראוויטאציע]] ווייניגער, אומגעפער 1/6 פון אויף דער ערד). למשל א מענטש וואס וועגט 120 קילאגראם אויף דער ערד, וועגט ער נאר 20 קילאגראם אויף דער לבנה. דאך פאלן זאכן אויף דער לבנה, אבער פאמעלעכער.

פון דער ערד זעט אויס דער הימל [[בלוי]]; דאס איז ווייל די בלויע שטראלן פון דער זון שפרינגען אפ פון די [[גאז]]ן אין דער אטמאספער, און דערפאר זעט עס אויס אז בלויע ליכט קומט פונעם הימל. אויף דער לבנה אבער וואס האט נישט קיין אטמאספער, זעט אויס דער הימל שווארץ, אויך ביי [[טאג]]. אויך, אן אן אטמאספער האט די לבנה נישט קיין שוץ קעגן שטיינער וואס פאלן פונעם קאסמאס, די [[מעטעאריט]]ן פארן אריין אין דער לבנה און שאפן ברייטע לעכער וואס מען רופט [[קראטער]]ס. די לבנה האט טויזנטער קראטערס.

די לבנה איז דער צווייט־געדעכטסטער סאטעליט אין דער זון סיסטעם. (דער מערסט־געדעכטער סאטעליט איז [[יא (לבנה)|יא]], איינע פון די לבנות פון [[יופיטער]]. דאס אינוועניסטע הארץ פון דער לבנה איז פארהעלטנמעסיק קליין, מיט א ראדיוס פון אומגעפער 350 קילאמעטער אדער אפשר ווייניגער, בערך 20% פונעם ראדיוס פון דער לבנה.

=== אטמאספער פון דער לבנה ===
{| style=&quot;margin:2px;margin-left:8px;border:1px #aaaaaa solid;clear:left;float:left;&quot;
|-
! bgcolor=&quot;#ffc0c0&quot; colspan=&quot;2&quot; | אטמאספערישע אייגנשאפטן
|-
! align=&quot;right&quot; | אטמאספערישער דריק
| 3×10&lt;sup&gt;-13&lt;/sup&gt; [[פאסקאל (מאס־איינס)|kPa]]
|-
| [[העליום]]
| 25%
|-
| [[נעאן]]
| 25%
|-
| [[וואסערשטאף]]
| 23%
|-
| [[ארגאן (עלעמענט)|ארגאן]]
| 20%
|-
| [[מעטאן]]{{ש}}[[אמאניאק]]{{ש}}[[קוילן זייערס]]
| זכר
|}
ס׳איז אנגענומען אז די לבנה האט נישט קיין [[אטמאספער]] אבער דאס איז נישט אינגאנצן פינקטלעך{{הערה|Space Settlements: A Design Study פארשונג פון [[NASA]], צוגאב J צו קאפיטל 5: [http://settlement.arc.nasa.gov/75SummerStudy/5appendJ.html IMPACT UPON LUNAR ATMOSPHERE]}}, די לבנה האט א זייער שיטערן אטמאספער וואס איז צוזאמגעשטעלט בעיקר פון [[וואסערשטאף]], [[העליום]], [[נעאן]] און [[ארגאן (עלעמענט)|ארגאן]], ווי אויך זייער קליינע קוואנטיטען פון אנדערע סובסטאנצן ווי למשל [[קוילן זייערס]], [[ראדאן]], [[מעטאן]], [[אמאניאק]], שפורן פון [[זויערשטאף]] און א נישטיקן קוואנטיטעט פון וואסערדאמף.{{הערה|[http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html Moon Fact Sheet],{{כ}} NSSDC, ביי NASA}}.
דער קוואל פון די גאזן אינעם אטמאספער איז נישט קלאר, אבער עס ווערט גערעכנט אז זיי קומען פון עטלעכע מקורות: זון־ווינט, זון־שטראלונג, שיכטן פון ראדיאאקטיווע שטיינער, מיקרא מעטעאריטן און איבערבלייב גאזן פון די אפאלא קאסמאס־שיפן.

צוליב דעם דינעם אטמאספער פון דער לבנה, ממילא האט זי אויך כמעט נישט קיין לופט־קעגנשטעל. אָן קיין אטמאספער איז די לבנה נישט געשיצט פון היץ אדער קעלט. די אסטרוינאטן וואס זענען געווען אויף דער לבנה האבן געדארפט זיין אנגעטון קאסמאס־קליידער און טראגן [[זויערשטאף]] כדי צו קענען אטעמען. דער וואג פון די קליידער איז געווען באלד אזוי ווי דער וואג פונעם מענטש, אבער מיט א קלענערער גראוויטאציע איז עס נישט געווען שווער.

דער אונטערשייד צווישן די הויכע טעמפעראטורן בייטאג (100 גראד צעלזיוס) און ביינאכט (-170 גראד צעלזיוס) אויף דער לבנה, ווערט געשאפן אן אטמאספערישן צי צו דער קאלטער זייט, צוליב דעם וואס די גאזן ווערן פארפרוירן און ליגן אויפן באדן, אזוי שאפן זיין א לייכטן דריק וואס ציט די גאזן פון דער ווארעמער זייט.

== ארביט פון דער לבנה און זיין איינפֿלוס ==
די לבנה איז דער הימלישער קערפער וואס איז דער נענטסטער צו דער [[ערד-פלאנעט|ערד]], און דער דורכשניטלעכער ווייט פון איר צענטער צום צענטער פון דער ערד איז אומגעפער 384,403 קילאמעטער, וואס איז 30 מאל אזוי פיל ווי דער דיאמעטער פון דער ערד, בערך, מיט א וואריאציע צווישן 363 טויזנט קילאמעטער (ביים [[אפאגיי און פעריגיי|פעריגיי]] – דער נענטסטער פונקט אין דעם ארביט פון דער לבנה צו דער ערד) און עטלעכע 405 טויזנט ק&quot;מ (ביים אפאגיי – דער ווייטסטער פונקט פון דער ערד אין דער לבנה׳ס ארביט). אין [[1969]] האבן די אסטראנויטן פון [[אפאלא 11]] אויפגעשטעלט אויף דעם אייבערפלאך פון דער לבנה א ליכט־רעפלעקסיע סיסטעם וואס איז געווען אנגעצייכנט רעפלעקטירן  לייזער ליכט. זייט דעמאלסט האט מען געמאסטן אז די לבנה דערווייטערט זיך פון דעם ערד־פלאנעם מיט דורכשניטלעך 3.8 צענטימעטער א יאר.{{הערה|{{צייגט וועב|author=ד&quot;ר מאיר ברק|title=מדוע הירח מתרחק מכדור הארץ?|url=http://davidson.weizmann.ac.il/online/askexpert/astrophysics/מדוע-הירח-מתרחק-מכדור-הארץ-אברהם|date={{ר}}1טן סעפטעמבער 2009|מידע נוסף=דוידסון Online{{ר}}}} {{לינקשפראך|העברעיש}}}}.

די [[גראוויטאציע|גראוויטאציע־צי]] אויף דער לבנה איז א זעקסטל פון דער צי אויף דער ערד.

די לבנה גייט ארום א גאנצן ארביט ארום דער ערד יעדע 27.3 טעג, בערך, (א [[שטערן-מאנאט]]). דער ערד-פלאנעט פראגרעסירט אויף זיין ארביט ארום דער זון אין לויף פונעם שטערן-מאנאט, דערפאר קומט די לבנה נישט צוריק צו איר פֿאַזע נאך איין ארביט. די צייט וואס עס דויערט צווישן גלייכע לבנה־פאזעס, למשל צווישן איין מולד פון דער לבנה ביז דעם נעקסטן, איז אומגעפער 29.5 טעג ([[סינאדישער מאנאט]]). דער אונטערשייד צווישן די צוויי סארטן מאנאטן שטאמט פון די פארשיידענע סיסטעמען - דער שטערן־מאנאט איז די צייט פון אן ארביט אין דער סיסטעם וואו די שטערן רוען, און דער סינאדישער מאנאט איז די צייט פון אן ארביט אין דער סיסטעם וואו די ערד רוט. 

אסטראנאמען האלטן היינט אז דער ארביט פארלענגערט זיך ביסלעכווייז דורך דער היסטאריע (מיט איין סעקונדע יעדע 500 יאר) צוליב דעם וואס די לבנה דערווייטערט זיך ביסלעכווייז פון דער ערד.

די לבנה דרייט זיך אין א סינכאנער ראטאציע: זי דרייט זיך ארום איר אַקס אין דער זעלבער צייט ווי זי ארביטירט די ערד. אזוי ווייזט די לבנה כמעט דאס זעלבן פנים קעגן דער ערד.  אסטראנאמען האלטן אז אמאל האט די לבנה זיך געדרייט גיכער, אבער מיט א צייט צוריק איז די ראטאציע געווארן פאמעלעכער און האט זיך פארשלאסן מיט ים־פלייץ. די זייט פון דער לבנה וואס ווייזט א פנים צו דער ערד רופט מען די נאענטע זייט, און די צווייטע זייט די ווייטע זייט. טייל רופן די ווייטע זייט די ״טונקעלע זייט״, אבער דאס איז א טעות ווייל די ווייטע זייט באקומעט ליכט פון דער זון איין מאל א חודש, ביים מולד, גענוי ווי די נאענטע זייט.

אין 2016 האבן פלאנעטארישע וויסנשאפטלער געטראפן, ניצנדיק דאטן וואס מ׳האט געזאמעלט ביי דער NASA לבנה פראספעקטאר מיסיע, צוויי וואסערשטאף־רייך ערטער אויף פארקערטע זייטן פון דער לבנה, אפשר איז דאס אייז.

== שטודיעס פון די אוראלטע צייטן און מיטל־אלטער==

[[File:Moon by Johannes hevelius 1645.PNG|thumb|alt=א געמאלענער דיסק פון דער גאנצער לבנה.|מאפע פון דער לבנה פון [[יאהאנעס העוועליוס]] פון זיין ''[[סעלענאגראפיע]]'' (1647), די ערשטע מאפע וואס שליסט איין די [[ליבראציע]] זאנעס]]
פארשטיין די ציקלען פון דער לבנה איז געווען פון די ערשטע אנטוויקלונגען פון אסטראנאמיע: דורך די {{נישט וויקלען|5טער יארהונדערט}} פאר דער ציווילער רעכענונג, האבן די בבלישע אסטראנאמען באריכטעט דעם 18-יעריגן [[סאראס ציקל]] פון [[ליקוי לבנה]]ס,&lt;ref&gt;{{cite journal|doi=10.2307/1006543|title=Saros Cycle Dates and Related Babylonian Astronomical Texts|first1=A. |last1 = Aaboe|first2= J. P. |last2 =Britton|first3= J. A. |last3 =Henderson, |first4= Otto|last4 = Neugebauer| authorlink4 = Otto Neugebauer |first5= A. J. |last5 =Sachs|journal=Transactions of the American Philosophical Society |volume=81|issue=6 |date=1991|pages=1–75 |publisher=[[American Philosophical Society]]|quote=One comprises what we have called &quot;Saros Cycle Texts&quot;, which give the months of eclipse possibilities arranged in consistent cycles of 223&amp;nbsp;months (or 18&amp;nbsp;years).|postscript=&lt;!--None--&gt;|jstor=1006543}}&lt;/ref&gt; &lt;!--The texts discussed in that article are more recent than 490 BC and, as mentioned in the paper, the observations can have occurred no earlier than that. The earliest reference for the Metonic cycle in Neugubauer's (1957) ''The Exact Sciences in Antiquity'' is 380 BC (p. 140).--&gt; און אינדישע אסטראנאמען האבן באשריבן דער לבנה׳ס מאנאטלעכע פארלענגערונג.&lt;ref name=&quot;Sarma-Ast-Ind&quot; /&gt; דער כינעזישער אסטראנאם [[שי שען]] {{נישט וויקלען|(4טער יארהונדערט)}} פאר דער ציווילער רעכענונג האט געגעבן אנווייזונגען פאראויסזאגן ליקויי חמה און ליקויי לבנה.{{sfn|Needham|1986|p=411}}


== די לבנה אין דער יידישער קולטור ==
אין דער יידישער מסורה איז די לבנה א וויכטיגער סימבאָל. עס זיינען דאס ענדע און דער תחילה פאָן דעם מונטאטען: דער &quot;[[ראש חודש]]&quot;. אין דעם אידישן לוח רעכענט מען די חדשים לויט די לבנה. א געוויינלעך יאר האט צוועלף [[חדש]]ים, און אן [[עיבור יאר|עיבור־יאָר]] האט דרײַצן.

עס איז זייער שיין מיט אירע פארשידענע פארעמעס און קאלירן.
==רעפערענצן==
{{רעפליסטע|
refs=
&lt;ref name=&quot;Sarma-Ast-Ind&quot;&gt;
{{cite book |last=Sarma |first=K. V. |authorlink=K. V. Sarma |editor=Helaine Selin |editor-link=Helaine Selin |title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures |edition=2 |date=2008 |publisher=[[Springer Science+Business Media|Springer]] |isbn=978-1-4020-4559-2 |pages=317–321 |contribution=Astronomy in India}}
&lt;/ref&gt;
}}
== זעט אויך ==
* [[קידוש לבנה]]

{{זונסיסטעם}}

[[קאַטעגאָריע:לבנה|*]]</text>
      <sha1>30kv1uk3opm5pa9qzzws5re8y4cp026</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>פאלאשן</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39750</id>
    <revision>
      <id>596253</id>
      <parentid>589913</parentid>
      <timestamp>2024-11-27T00:10:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A00:23C4:6203:9201:B9FA:C5FC:8B0:F239</ip>
      </contributor>
      <origin>596253</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6412" sha1="ipedbbf2d71p2savbd3naoyypbtj7js" xml:space="preserve">[[טעקע:Kestorah.jpg|קליין|245x245פיקס|קאלירטע פאטאגראפיע פון ​​א קאהן האלטן די ספרי תורה אין שול פון גונדר, 1927.]]
אידן פון עטיאפישער אפשטאם - אויך באקאנט מיט די ווערטער ביתא ישראל זענען אן אלטע גרופע אידן וואס זענען אנטלאפן נאכן חורבן [[בית המקדש הראשון]], דער נאמען ביתא ישראל וואס האט איר מוצא אינעם 4טן יארהונדערט אדער פאלאשאס (אין אמהאריש &quot;). גלות&quot; אָדער &quot;פרעמד&quot;), וואָס קענען זיין באַטראַכט ווי אַ פּעדזשאָראַטיוו זענען אַן אלטע גרופּע פון ​​די ייִדיש גלות. בערך 80% פון זיי (מער ווי 100,000) וואוינען היינט אין ארץ ישראל, וואו זיי האבן אנגעהויבן עמיגרירן אין מיטן 20סטן יארהונדערט א דאנק דעם געזעץ פון צוריקקער פון 1950. 
[[טעקע:Incenseburner1221.jpg|קליין|א קטורת מיט דער אויפשריפט &quot;עבריית&quot; איז געפונען געווארן אין א בית המקדש וואס איז אנטדעקט געווארן ארכעאלאגיש אין עטיאפיע, צווישן די יארן 400-450 בק.]]
די געמיינדע האט אירע חשבונות בעשאַס די מלכות פון אַקסום און אין די עטהיאָפּיאַן אימפעריע, אָבער אין די לעצטע צייט האט זי געלעבט אין די געגנטן פון אַמהאַראַ און טיגרייַ. ס׳רובֿ עטיאָפּישע ייִדן האָבן זינט דעמאָלט עמיגרירט קיין ישׂראל. ווען אלדד דער דניתא איז אנגעקומען קיין סירענע און גערעדט פון אן אומאפהענגיק אידישן מלכות ביתא ישראל, און געטענהט אז ער איז א בירגער פון מדינת ביתא ישראל. די מלכות פון סימיען. עס ווערט באמערקט, אז אין דער צייט האבן די אידן פון עטיאפיע געהאט דאווענען און רעליגיעזע צערעמאניעס אויף העברעאיש. און זיי זענען געווען וויסנד פון די אלטע פּראַקטיסיז פון האַלאַדזשאַ וואָס ינוואַלווד נידה און הלכות פון ריינקייַט וואָס אנדערע אידן האָבן נישט וויסן אין דער צייט. אינעם 10טן יארהונדערט האבן די אידן אונטער דער יידישער הערשאפט אפגעשטויסן די אביסינישע אינוואזיע. דערנאָך האָבן זיי פאַרנומען דעם מלכות פון אַקסום מיט דער הילף פון זייערע גויאישע  
[[טעקע:Kahen.jpg|קליין|קאַהן פירט אַ תפילה]]
לויט די רבנים, זענען די פאלאשע כתות געווען די נאנטסטע צו די צדוקים און קארים, אבער ווען זיי זענען עלה קיין ארץ ישראל האבן זיי שטארק נאכגעפאלגט די רבנישע אידישקייט.
בונד, און די אידישע רעבעלן האבן ארויפגעלייגט זייער הערשאפט איבער דעם ראיאן פאר 40 יאר.

סוף 12טן יאָרהונדערט, דערמאָנט דער טראַוולער בנימין דע טודעלאַ די ייִדישע קהילה אין עטיאָפּיע און זאָגט: &quot;זיי האָבן נישט קיין אינטערנאַציאָנאַלן לאַסט&quot;, דאָס הייסט, זיי זענען די וואָס קעמפן כּסדר קעגן דעם קריסטלעכן מלכות אַביסין. אינעם 13טן יאָרהונדערט האָט דער טראַוולער מאַרקאָ פּאָלאָ גערעדט וועגן דעם אָנוועזנהייט פון אידן, וועלכע האָבן גערעדט אַ פאָרם פון העברעאיש מיט אַ כאַפּנדיקן אַקצענט, און כסדר געקעמפט קעגן די מוסולמענער און קריסטן פון דער געגנט. אין דעם ראיאן סוף 13טן יארהונדערט האט די עטיאפישע אימפעריע איבערגענומען די מאכט און אנגעהויבן זיך פארשטעלן, קעמפן מלחמות און פארשפרייטן קריסטנטום צווישן די פגאנישע, מוסולמענישע און אידישע קעניגרייך פון יענער צייט. אינעם 14טן יאָרהונדערט האָט זיך אָנגעהויבן די טעטיקייט פון קריסטלעכע מיסיאָנערן צווישן די (&quot;שבֿה שאווה&quot; קינדסקינדער פֿון די ייִדן פֿון ביתא־ישׂראל) וואָס האָבן געוואוינט אַרויס פֿון דעם לאַנד פֿון די ייִדן און אויפֿגעשטעלט נעבן זיי טעמפלען און מאָנאַסטערן; אָבער, מע זאָגט, אַז די ייִדן האָבן כּסדר פֿאַרברענט און גערויבט די דאָזיקע מאָנאַסטערן, און נאָך פֿאַרגרעסערט די שפּאַנונג צווישן די ייִדן און דעם עטיאָפּישן קייסער.
[[טעקע:Hadane (Raphael) Takuyo.jpg|קליין|רפאל בן הדאנע געוועזענער כהן גדול פון די עטיאפישע אידן]]
די קהילה פירט שוין בערך צוויי טויזנט יאָר אן אייגנאַרטיקע פאָרם פון יידישקייט, אריינגערעכנט איר געטריישאפט צו שטרענגע דיעטישע געזעצן, שמירת שבת, א רעליגיעזע טראדיציע און די כבוד פון די שריפטן אין דעם אלטען יידישן שפראך דיאלעקט פון געעז. אין די לעצטע יאָרן איז די קהילה אינטעגרירט געוואָרן אין דער מאָדערנער געזעלשאַפֿט פֿון ישׂראל.{{רעפליסטע}}

{{קאמאנסקאט|{{#property:p373}}}}

[[קאַטעגאָריע:יידן לויט וואוינארט]]
[[קאַטעגאָריע:עטיאפיע]]</text>
      <sha1>ipedbbf2d71p2savbd3naoyypbtj7js</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>596254</id>
      <parentid>596253</parentid>
      <timestamp>2024-11-27T00:19:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A00:23C4:6203:9201:B9FA:C5FC:8B0:F239</ip>
      </contributor>
      <origin>596254</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9902" sha1="lqr1ygub3mgh8aulqqozxakkyn2ynhd" xml:space="preserve">[[טעקע:Kestorah.jpg|קליין|245x245פיקס|קאלירטע פאטאגראפיע פון ​​א קאהן האלטן די ספרי תורה אין שול פון גונדר, 1927.]]
אידן פון עטיאפישער אפשטאם - אויך באקאנט מיט די ווערטער ביתא ישראל זענען אן אלטע גרופע אידן וואס זענען אנטלאפן נאכן חורבן [[בית המקדש הראשון]], דער נאמען ביתא ישראל וואס האט איר מוצא אינעם 4טן יארהונדערט אדער פאלאשאס (אין אמהאריש &quot;). גלות&quot; אָדער &quot;פרעמד&quot;), וואָס קענען זיין באַטראַכט ווי אַ פּעדזשאָראַטיוו זענען אַן אלטע גרופּע פון ​​די ייִדיש גלות. בערך 80% פון זיי (מער ווי 100,000) וואוינען היינט אין ארץ ישראל, וואו זיי האבן אנגעהויבן עמיגרירן אין מיטן 20סטן יארהונדערט א דאנק דעם געזעץ פון צוריקקער פון 1950. 
[[טעקע:Incenseburner1221.jpg|קליין|א קטורת מיט דער אויפשריפט &quot;עבריית&quot; איז געפונען געווארן אין א בית המקדש וואס איז אנטדעקט געווארן ארכעאלאגיש אין עטיאפיע, צווישן די יארן 400-450 בק.]]
די געמיינדע האט אירע חשבונות בעשאַס די מלכות פון אַקסום און אין די עטהיאָפּיאַן אימפעריע, אָבער אין די לעצטע צייט האט זי געלעבט אין די געגנטן פון אַמהאַראַ און טיגרייַ. ס׳רובֿ עטיאָפּישע ייִדן האָבן זינט דעמאָלט עמיגרירט קיין ישׂראל. ווען אלדד דער דניתא איז אנגעקומען קיין סירענע און גערעדט פון אן אומאפהענגיק אידישן מלכות ביתא ישראל, און געטענהט אז ער איז א בירגער פון מדינת ביתא ישראל. די מלכות פון סימיען. עס ווערט באמערקט, אז אין דער צייט האבן די אידן פון עטיאפיע געהאט דאווענען און רעליגיעזע צערעמאניעס אויף העברעאיש. און זיי זענען געווען וויסנד פון די אלטע פּראַקטיסיז פון האַלאַדזשאַ וואָס ינוואַלווד נידה און הלכות פון ריינקייַט וואָס אנדערע אידן האָבן נישט וויסן אין דער צייט. אינעם 10טן יארהונדערט האבן די אידן אונטער דער יידישער הערשאפט אפגעשטויסן די אביסינישע אינוואזיע. דערנאָך האָבן זיי פאַרנומען דעם מלכות פון אַקסום מיט דער הילף פון זייערע גויאישע  
[[טעקע:Kahen.jpg|קליין|קאַהן פירט אַ תפילה]]


לויט די רבנים, זענען די פאלאשע כתות געווען די נאנטסטע צו די צדוקים און קארים, אבער ווען זיי זענען עלה קיין ארץ ישראל האבן זיי שטארק נאכגעפאלגט די רבנישע אידישקייט.
בונד, און די אידישע רעבעלן האבן ארויפגעלייגט זייער הערשאפט איבער דעם ראיאן פאר 40 יאר.

סוף 12טן יאָרהונדערט, דערמאָנט דער טראַוולער בנימין דע טודעלאַ די ייִדישע קהילה אין עטיאָפּיע און זאָגט: &quot;זיי האָבן נישט קיין אינטערנאַציאָנאַלן לאַסט&quot;, דאָס הייסט, זיי זענען די וואָס קעמפן כּסדר קעגן דעם קריסטלעכן מלכות אַביסין. אינעם 13טן יאָרהונדערט האָט דער טראַוולער מאַרקאָ פּאָלאָ גערעדט וועגן דעם אָנוועזנהייט פון אידן, וועלכע האָבן גערעדט אַ פאָרם פון העברעאיש מיט אַ כאַפּנדיקן אַקצענט, און כסדר געקעמפט קעגן די מוסולמענער און קריסטן פון דער געגנט. אין דעם ראיאן סוף 13טן יארהונדערט האט די עטיאפישע אימפעריע איבערגענומען די מאכט און אנגעהויבן זיך פארשטעלן, קעמפן מלחמות און פארשפרייטן קריסטנטום צווישן די פגאנישע, מוסולמענישע און אידישע קעניגרייך פון יענער צייט. אינעם 14טן יאָרהונדערט האָט זיך אָנגעהויבן די טעטיקייט פון קריסטלעכע מיסיאָנערן צווישן די (&quot;שבֿה שאווה&quot; קינדסקינדער פֿון די ייִדן פֿון ביתא־ישׂראל) וואָס האָבן געוואוינט אַרויס פֿון דעם לאַנד פֿון די ייִדן און אויפֿגעשטעלט נעבן זיי טעמפלען און מאָנאַסטערן; אָבער, מע זאָגט, אַז די ייִדן האָבן כּסדר פֿאַרברענט און גערויבט די דאָזיקע מאָנאַסטערן, און נאָך פֿאַרגרעסערט די שפּאַנונג צווישן די ייִדן און דעם עטיאָפּישן קייסער.
[[טעקע:Hadane (Raphael) Takuyo.jpg|קליין|רפאל בן הדאנע געוועזענער כהן גדול פון די עטיאפישע אידן]]
די קהילה פירט שוין בערך צוויי טויזנט יאָר אן אייגנאַרטיקע פאָרם פון יידישקייט, אריינגערעכנט איר געטריישאפט צו שטרענגע דיעטישע געזעצן, שמירת שבת, א רעליגיעזע טראדיציע און די כבוד פון די שריפטן אין דעם אלטען יידישן שפראך דיאלעקט פון געעז. אין די לעצטע יאָרן איז די קהילה אינטעגרירט געוואָרן אין דער מאָדערנער געזעלשאַפֿט פֿון ישׂראל.

סוף 12טן יאָרהונדערט דערמאָנט דער טראַוולער [[בנימין דע טודעלע]] די אידישע קהילה אין עטיאפיע און זאָגט: “זיי האָבן נישט קיין אינטערנאציאנאלע משאות”, דאָס הייסט, זיי זענען די וואָס קעמפן כּסדר קעגן דעם קריסטלעכן מלכות אַביסין. . אינעם 13טן יאָרהונדערט האָט דער טראַוולער [[מארקאָ פּאָלאָ]] גערעדט וועגן דעם אָנוועזנהייט פון אידן, וועלכע האָבן גערעדט אַ פאָרם פון העברעאיש מיט אַ כאַפּנדיקן אַקצענט, און כסדר געקעמפט קעגן די מוסולמענער און קריסטן פון דער געגנט. אין דעם ראיאן סוף 13טן יארהונדערט האט די עטיאפישע אימפעריע איבערגענומען די מאכט און אנגעהויבן זיך פארשטעלן, קעמפן מלחמות און פארשפרייטן קריסטנטום צווישן די פגאנישע, מוסולמענישע און אידישע קעניגרייך פון יענער צייט. אינעם 14טן יאָרהונדערט האָט זיך אָנגעהויבן די טעטיקייט פון קריסטלעכע מיסיאָנערן צווישן די (&quot;שבֿה שאווה&quot; קינדסקינדער פֿון די ייִדן פֿון ביתא־ישׂראל) וואָס האָבן געוואוינט אַרויס פֿון דעם לאַנד פֿון די ייִדן און אויפֿגעשטעלט נעבן זיי טעמפלען און מאָנאַסטערן; אָבער, עס איז געזאגט אַז די אידן קעסיידער פארברענט און רויב די מאַנאַסטעריז, נאָך ינקריסינג די שפּאַנונג צווישן די אידן און די עטיאָפּיאַן קייסער.&lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Beta_Israel#cite_note-The_Ethiopian_Population_In_Israel-1&lt;/ref&gt;

די ביתא ישראל האָט צום ערשטן מאָל געמאַכט אַ ברייטע קאָנטאַקט מיט אַנדערע אידישע קהילות אין שפּעט 20סטן יאָרהונדערט, דערנאָך האָט זיך אָנגעהויבן אַ פולשטענדיקע רבנישע וויכוח וועגן זייער אידישקייט. נאך הלכתישע און קאנסטיטוציעלע דיסקוסיעס, האבן די מדינת ישראל אויטאריטעטן אין 1977 באשלאסן אז די ביתא ישראל איז קוואליפיצירט אויף אלע פראנטן פאר דעם ישראל געזעץ פון צוריקקער. אזוי האט די מדינת ישראל רעגירונג, מיט שטיצע פון ​​די פאראייניגטע שטאטן, אנגעהויבן א גרויסן אנשטרענגונג צו פירן טראנספארט אפעראציעס און ברענגען די ביתא ישראל קיין ישראל אין עטליכע כוואליעס  . די אקטיוויטעטן האבן אריינגערעכנט אפעראציע ברידער, וועלכע האבן עוואקואירט די ביתא ישראל געמיינדע אין סודאן צווישן 1979 און 1990 (אַרייַנגערעכנט אָפּעראַציע משה אין 1984 און אָפּעראַציע יהושע אין 1985), און אָפּעראַציע שלמה אין 1991.

{{רעפליסטע}}

{{קאמאנסקאט|{{#property:p373}}}}

[[קאַטעגאָריע:יידן לויט וואוינארט]]
[[קאַטעגאָריע:עטיאפיע]]</text>
      <sha1>lqr1ygub3mgh8aulqqozxakkyn2ynhd</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>