Mexiko

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dialäkt: Bärndütsch
Der Titel vu dem Artikel isch mehdütig. Witteri Bedütige findet mer under Mexiko (Begriffsklärung).
Estados Unidos Mexicanos

Vereinigti Mexikanischi Staate

Flagge Mexikos
Wappen Mexikos
(Details) (Details)
Amtsschpraach Spanisch, sit 2003 sy 62 ursprünglechi Sprache ałs sogenannti Nationalsprachen anerkennt
Hauptschtadt Mexiko-Stadt
Schtaatsform Präsidiali Bundesrepublik
Schtaatsoberhaupt und Regierigschef Presidänt Felipe Calderón Hinojosa
Flächi 1.953.200 km²
Iiwohnerzahl 103.263.388 (2005)[1]
Bevölkerigsdichti 55,3 Iiwohner pro km²
BIP 840 Mrd US-Dollar (2006)
BIP/Iiwohner 8.066 US-$ (2006)
Währig Mexikanische Peso
Unabhängigkeit 1810 erklärt, 1821 anerkennt
Nationalhymne Nationłymne
Ziitzone UTC -6 bis -8
Kfz-Kennzeiche MEX
Internet-TLD .mx
Vorwahl +52

Mexiko (Spanisch: México, amtlech Estados Unidos Mexicanos) isch e Bundesstaat in Nordamerika. Es gränzt im Norde a di Vereinigte Staate vo Amerika und im Süde a Belize u Guatemala. Weschtlech ligt dr Pazifik, im Oschte dr Gołf vo Mexiko u ds Karibische Meer, beides Randmeer vom Atlantik.

Inhaltsverzeichnis

[ändere] Geografie

Dr gröscht Teil vo Mexiko ghört zum nordamerikanische Kontinänt, dr südlech Teil zełłt aber scho zur zentrałamerikanische Landbrügg. Ds Land isch mit ere Flächi vo 1.972.540 km² fasch füfzg Mał so gross wi d Schwyz. Vo dere Flächi sy 49.176 km² Wasser, ałso es Gebiet grösser ałs di ganzi Schwyz.

Im Norde gränzt Mexiko a d USA und im Südoscht a Guatemala u Belize. Es het usserdäm 12.540 km Meeresküschte, dervo 8.200 km Küschtelinie am Pazifik u 3.200 km am Atlantik. Ds Hoheitsgebiet u d Nutzigsrächt vo Mexiko göh bis 200 Seemeile (370 km) vor Küschten ewäg.

Dr höchscht Punkt vo Mexiko isch mit 5.747 Meter dr Vułkan Citlaltépetl im Bundesstaat Puebla u dr tiefscht Punkt mit 10 Meter unger em Meeresspiegu Mexicali, d Houptstadt vom Bundesstaat Baja California.

Di gröschte Stedt vo Mexiko sy Mexiko-Stadt, Guadalajara, Puebla, Ciudad Juárez, Tijuana, Monterrey, León u Cuernavaca.

Lueg o: Lischte vo de Stedt in Mexiko

[ändere] Klima

Vulkan Citlaltépetl oder Pico de Orizaba, dr höchscht Bärg vo Mexiko.
Vulkan Citlaltépetl oder Pico de Orizaba, dr höchscht Bärg vo Mexiko.

Mexiko isch es klimatisch fassetterychs Land mit subtropischem u ałpinem, aber o mit Wüeschteklima. Es ligt im Übergangsberych vo de summerfüechte üssere Trope im Südoschte vom Land über die ganzjährig trochene Subtrope ume Wändekreis bis zum Winterrägeklima vo Kalifornie ganz im Weschte in Baja California.

[ändere] Rümlechi Gliderig

Dr gröscht Teil vo Mexiko beschteit us emene Hochlandblock, wo a markante Bruchlinie im Oschte und Weschte useschteit. D Randgebirge sy sehr ungerschidlech gschtałtet: D Sierra Madre Oriental im Oschte setzt sech us parallel strychende Fałtezüg u steil ufragende Schichtrippe vo dr Jura- u Chrydeformation zäme. U d Sierra Madre Occidental im Weschte bout sech us flach ligende vułkanische Dechine vom Tertiärs uuf. Beidi erschyne vo de hügelige Küschtetiefländer uus us höchi Gebirgsmure.

Dr Vulkan Popocatépetl, dr berüemtischt Bärg vom Land
Dr Vulkan Popocatépetl, dr berüemtischt Bärg vom Land

Ds Hochland isch i wyti Becki gglideret, wo ar Gränze zu den USA bis uf 1.200 m über Meer chöme. A d Sierra Madre Occidental schliesst sich südlich d Cordillera Neovolcánica aa, wo us vułkanische Ablagerige us dr Zyt vom Pliozän bis zum Quartär besteit. Si isch nid nume dür Risevułkän, sondern o dür ne Viłzahl vo vułkanische Cheglen u Kratern pprägt u biłdet der Sürdrand vom Hochlandblock, wo in ere Bruchstuefezone rund 1.000 m tief zur Senki vom Río Balsas abbricht. Im Süde befindet sech d Sierra Madre del Sur weschtlech vor Sierra Madre de Chiapas. Nordöschtlich isch d Hałbinsle Yucatán vorgglageret, vo dere dr gröscht Teil zu Mexiko ghört. Si besteit us ere Chałchsteitafele, wo sit em Tertiär us em Meer isch useghobe worde.

Di höchschte Vułkän vom Land sy dr Citlaltépetl (är heisst o Pico de Orizaba), mit 5.610 m glychzytig dr höchscht Bärg in Mexiko, dr no aktivi Popocatépetl mit 5.452 m u dr Iztaccíhuatl mit 5.286 m.

[ändere] Bevöłkerig

D Bevöłkerig setzt sech zämen us 60 % Meschtize, 30 % indigene Vöłker (nach anderen Aagabe 13 % bzw. 7 %), unger anderem Maya und Nahua, Nachkomme vo de Azteke, und ca. 9 % Europäischstämmige (meischtens Spanier). Di übrige eis Prozänt sy angeri Bevöłkerigsgruppe (gröschteteils us Afrika).

Nach dr Vołkszählig vo 2005 rede 5,8 % vo dr Bevöłkerig indigeni Sprache. Weniger ałs eis Prozänt rede ke Spanisch. Di meischt ggredte Sprache sy Nahuatl (öppe 1,6 Millione) u Mayathan (öppe 900.000). Sit 2003 sy 62 inidgeni Sprachen in Mexiko ałs sog. Nationałsprache anerkennt.

D Mehrheit vo de schwarze Mexikaner het sech i de letschte 200 Jahr ir Meschtizebevöłkerig ufglöst. Im Bundesstaat Veracruz u ar Weschtküschte fingt me aber no es paar vone. Ds einzige Kreol, wo uf mexikanischem Bode gredt wird ist ds Gullah. Rede tües di Aaghörige vo de schwarze Seminolen ir chlyne Gmeind Nacimiento de los Negros (ir Nöchi vo Muzquiz, Coahuila).

        Jahr         Ywohner
1805 5.700.000
1842 7.000.000
1880 9.600.000
1895 12.632.000
1900 13.607.000
1910 15.160.000
1921 14.335.000
1930 16.553.000
1940 19.654.000
1948 24.461.000
        Jahr         Ywohner
1950 26.282.000
1955 30.557.000
1960 34.994.000
1965 41.284.000
1970 50.695.000
1975 60.145.000
1990 81.250.000
1996 93.182.000
2000 100.350.000
2006 ~108.700.000

[ändere] Religion

87 % vo de Mexikaner sy Katholike. Dernäbe gits e wachsendi protestantischi Minderheit (7,5 %). Wyteri 2 % zełłe sech zu anderne chrischtleche Gloubensrichtige. 3,5 % säge sy ghöri kere Religionsgemeinschaft aa u nume grad 0,36 % sy vo anderne Religione (Stand 2000). D Religion het i gewüsse Schichte vor mexikanische Gesełłschaft e grossi Bedütig, vol ałłem unger der ländleche Bevöłkerig u vił weniger für d Ywohner vo de Grossstedt.

[ändere] Gschicht

Houptartikel: Geschicht vo Mexiko

I de Jahr 1517 u 1518 erreiche di erschte spanische Expeditione unger em Francisco Hernández de Córdova u em Juan de Grijalva d Halbinsle Yucatán. Di neu „entdeckte“ Hochkulture u di rychleche Guldgägeschtänd mache d tierra firme, ds Feschtland, für d Spanier intressant. I de Jahr 1519 bis 1521 schaffts dr Hernán Cortés, ds so genannte Azteke-Rych mit Hilf vo zahlrychen indigene Verbündete z stürze. Ds hütige Mexiko wird zum Vizekönigrych Neuspanie.

Im Jahr 1810 het Mexiko d Unabhängigkeit vo Spanie erklärt. Das het e lange Chrieg zur Folg gha u schliesslich zur tatsächlechen Unabhängigkeit gfüehrt. Ds erschte Staatsoberhoupt isch dr Agustín de Iturbide gsi, wo ds Land ab 1822 als Kaiser regiert het. Gly drufabe isch ds mexikanische Rych düre Verchouf vo grosse Gebiet u dür d Invasion vo de USA geschrumpft.

I de 1860er Jahr isch ds Land bsetzt gsy dür Frankrych, wo i dere Zyt dr Kaiser Maximilian I. (Habsburg) ygsetzt het. Dr Präsidänt Benito Juárez, wo mit Ungerstützig vo de USA d Franzose us em Land vertribe het, het der Maximilian hiigrichtet u so ändgültig d Ära vom mexikanische Kaiserrych beändet.

Di lang durendi Diktatur vom Porfirio Díaz het 1910 zur Mexikanische Revolution gfüehrt u 1911 zu sym Rücktritt. Di revolutionäre Chräft hei zwar d Armee gschlage, hei sech aber ungerenang zerstritte u so ds Land zwänzg Jahr Lang i ständiger Unrue ghalte. Nähär het dr Partido Revolucionario Institucional (Partei vo der Institutionalisierte Revolution, PRI) ds Land bis zum Ändi vom zwänzigschte Jahrhundert kontrolliert.

Mexiko isch ds einzige Land vo 17 Mitglider vom Völkerbundrat gsi, wo am 19. März 1938 lut gäge Aschluss vo Öschtrych a Dütschland proteschtiert het u dermit wältwyt früe Flagge gäge Nationalsozialismus zeigt het. Mexiko het greit, was d Folge füre Wältfide chöi sy, we me d Pflichte us dr Völkerbundssatzig u usem internationale Rächt nid yhaltet. Us Anekennig für di Tat heisst hüt in Wien e Strassenabschnitt Mexikoplatz.

[ändere] Der Name Mexiko

Da Land isch hüt nach der Houptstadt vo de Azteke, Mexico-Tenochtitlan (jitz Mexiko-Stadt), benennt. Für d Härkunft vo dr Bezeichnig Mexico gits verschideni Erkläige. Eini drvo seit dr Teil Me stammi vo metl, wo für d Agavepflanze (o: Maguey) steit, u dr Teil xi vo xictli (Nabu). Ds co bzw. co im Name sygi eifach en Ortssuffix. Zämegsetzt würd das heisse: "Dr Platz, wo dr Nabu bzw. Mittupunkt vom Maguey ligt". En andere Erklärig leitet Mexico vom Chriegsgott Mexitli här. U däm sy Name setzt sech zäme us metztli (Mond) u xitli (Nabu), was de so viu heisst wi Mondching.

Anderi Sprooche