Benutzer:Albärt/Wärchstatt

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Diä Sitte isch mi Wärchstatt; do mach ich Entwirf oder brobiär suscht Sache üs. Viil Text vu mir kumme aber eifach im Word zwäg. --Albärt 20:08, 3. Feb. 2007 (CET)


Der Rheinländische Hausfreund isch e Volkskaländer, wu vum Johann Peter Hebel 1808 grindet un zu sinene Läbzitte (= bis anne 1826) aü vun em rüsgää wore isch. Dä Kaländer het dr Hebel aber lang iberläbt; speter (z.B. 1882) isch dr Namme vum Hebel aü in dr Titel ufgnumme wore un het sich "Aechter Hebel's Rheinländischer Hausfreund" gnännt. Dr het bis mindschtens 1899 exischtiärt.

D erscht Üsgab vum Hebel anne 1808 het dr Titel gha "Der Rheinländische Hausfreund oder Neuer Calender auf das Schaltjahr 1808, mit lehrreichen Nachrichten und lustigen Erzählungen". Dr Inhalt isch vum Ufboi här ähnlig gsii wiä bi dr Hinkige Bott un andere Volksaländer. Do sin drin gsii

  • E Ufzellig vu dr Familiämitgliider vum Großherzog Carl Friedrich von Baden - do sin däm sini iber 20 Titel ufzellt, sini zwoo Fraüe mit ihrene Kinder un ihrene Titel
  • E Kaländer mit dr Nammedäg vu dr Heilige, mit em Sunne- un Mondstand un vermuetiti Wättervorüssage un Büüre-Wätteregle
  • Dr Kaländer vu dr Jude mit ihrene Fäschtdäg
  • Witteri aschtrologische Einzelheite
  • "Allerley Neues, Lehrreiches und Spaßhaftes, auf das Jahr 1808" - des macht dr grescht Deil üs, do sin luschtigi un ernschti Gschichte drin, Sache erklärt, wu nitzlig sin zum Wisse, gsellschaftligi Ereignis wäre verzellt.
  • D "Tax-Ordnung" vu dr großherzoglig-badische "Postwagen-Expedition" - do hesch also erfahre, was es koschtet, mit dr Boscht-Kutsch vu "Carlsruhe" uf "Freyburg" usw. z fahre.
  • D Mässe, d Viih- un Grämer-Märkt sin mit ihrene Termin ufzellt.
  • S groß Einmaleins as Tabälle
  • E "Aderlaßtafel" - do isch bschriibe, welli Odere ass mer wiä ufmache soll, wämmer diä un diä Bräschte het
  • Verschiidini Bilder (Holzstich)

Inhaltsverzeichnis

[ändere] Schatzkästlein des Rheinischen Hausfreunds

Dr Hebel het viil vu sinene Gschichte üs em Rhiinische Hüüsfrejnd rüsguecht, eweng bearbeitet un im Buech Schaltkästlein des Rheinischen Hausfreunds gsammlet. Mit däm Buech isch er as Verzeller wältberiähmt wore. Bis hit (2007) het s Schatzkäschtli ca. 300 Nochdruck erläbt (!) - sälbverständlig nit alli noch em Hebel sinem Orginal, nai, aü in Bearbeitige un Üswahle.

S Schatzkäschti enthaltet numme d Helfti (dr erscht Deil) vu s Hebels Kaländerbiiträg. Dr Astoß zu däm Band isch vum Stuegerter Verleger Cotta kumme, do hätt aü sotte e zweite Band folge - dr isch aber nit zstand kumme.

[ändere] Tsakonisch

Tsakonisch isch e altgriächische, dorische Dialäkt, wu im Weschte vu dr Peloponnes zwische Agois Andreas un Leonidion hit no gschwätzt wird. D andere Griäche verstehn Tsakonisch nit.

[ändere] Verbreitig

Dr tsakonisch Dialäkt het zwei (friähjer drei) Idiom:

  • dr P-L-Typ vu Prastós un Lenonídion (in allene Ortschafte üsser zwei)
  • dr K-S-Typ vu Kastánitsa un Sítaina (wird numme in däne zwei Derfer gschwätzt)
  • dr B-X-Typ (lueg "Tsakonisch in dr Vergangeheit")

D tsakonische Ortschafte mit ihrenem hittige Haüptort Leonidion liige im mittlere Oschte vu dr Peloponnes; dr tsakonisch Sprochrüüm gränzt ans ägäisch Meer un goht vu do uf d Oschtsitte vum Parnonas-Gebirg nuf.

D Ortschafte heiße im einzelne: [1]

D Nämme vu dr tsakonische Ortschafte
Tsakonisch Nejgriächisch Transkription
Tsakonisch
Transkription
Nejgriächisch
Αγιελίδι Λεονίδιον Ajelídi Leonídion
ο Πραστέ Πραστός o Prasté Prastós
ο Άγι Αντρία Άγιος Ανδρέας o 'Aji Antría 'Agios Andréas
ο Τερέ Τυρός o Teré Tyrós
α Πραματευτά Πραγματευτή Pramateftá Pragmateftí
το Μέανε Πέρα Μέλανα to Méane Péra Mélana
ο Σαπουνάτσι Σαπουνακέϊκα to Sapunátsi Sapunakéїka
α Βαστ'σίνα Βασκίναa Wastsína Waskína
α Παλιοχώρα Παλιοχώρα a Paliochóra Paliochóra
α Σοχά Σοχά a Sochá Sochá
α Φούκα Φούσκα a Fúka Fúska
α Σαμπατιγά Σαμπατική a Sampatigá Sampatikí
το Λιβάϊδι Λιβάδι το Liwáїdi Liwádi
ο Γιαλέ του Τερού Παραλία Τιρού o Jialé tu Terú Paralía Tirú
... Πλάκα ... Pláka
α Γαστένιτσα Καστάνιτσα a Gasténitsa Kastánitsa
α Σίκινα Σίταινα a Síkina Sítäna

Noch dr Agabe vu dr griächische Wikpedia[2] hän no dr Volkszellig 1907 no 823 Persone Tsakonisch as Haüptsproch gschwätzt, 1981 seiges no 300 gsii. No Bricht diägs no 2000 alti Sprächer gä, wu aber ihrini Nochkumme numme passivi Käntnis vum Tsakonische hän. Noch dr Lischte vu dr UNESCO, wu do drum goht, seig s Tsakonisch hit am verschwinde.

[ändere] Tsakonisch in dr Vergangeheit

Dr Thanos K. Wajenas verdrittet, ass Tsakonisch friähjer witter verbreitet gsii isch: aü uf dr Nord- un Weschtsitte vum Parnonas-Gebirg un in Süde hebs villicht d ganz Provinz Epidavros-Limira iigschlosse. Dämno wärs bis bis uf dr süd-eschtlig Zipfel vu dr Peloponnes gange. Do druf diäge Spüüre in Ortsnämme hiiditte.[3]

Am Schwarze Meer hets bis 1922 zwei tsakonisch-sprochigi Derfer gä; mit dr Flucht un Verdriibig vu dr Griäche üs Gleiasiä dur d Tirke sin aü diä Sprächer ins griächisch "Mueterland" kumme un uf drei Stelle verdeilt wore: uf Serbia bi Kozani, uf Néa Artaki uf Euböa un uf Nikania bi Piräus - also nit uf Tsakoniä. Diä Dialäktspiilart vum Tsakonische, wu d Forscher bi däne Flichtling vorgfunde hän, isch no dr zwei Ürsprungsderfer Βάτκα (Vátka) un Χαβουτσί (Chawutsí) B-X-Typ gnännt wore. Dr Wajenas nimmt a, ass dä Typ hit vu niämem meh gsproche wird.

[ändere] Erschti Erwähnige; Missverständnis

Dr tsakonisch Dialäkt isch in dr Literatür erscht spot erwähnt: zum erschte Mol im 15. Johrhundert vum Mazaris. Dr ditsch Philolog Martinos Krousios[4] (1526-1608) het gschriibe, ass d tsakonisch Sproch alt seig un vu dr andere Griäche nit ka verstande wäre.
In dr Vergangeheit sin Missverständnis iber d tsakonisch Sproch eso wit gange, ass bezwiiflet wore isch, ass d Tsakonier iberhaüpt Griäche sin. Dr Griäch Mazaris het um 1415 rum gmeint, ass d Tsakonier "Barbare" sin. Anne 1668 het dr tirkisch Reiseschriftsteller Evliya Çelebi brichtet, ass d Sproch vu dr Tsakonier niäme ohni Ibersetzer kennt verstoh. S "tsakonisch Volk" diäg niä griächisch schwätze (si sin also nit zweisprochig gsii). Vu 1822 ab hän verschiidini ejropäischi Wisseschaftler versuecht nozwiise, ass tsakonisch e slawischi Sproch isch; d Tsakonier sin do vun e Deil ass Nochkumme vu Slawe agsähne wore, wu vum sibte bis zum niinte Johrhundert iigwanderet sin.
Sitter em 19. Johrhundert hets verschiidini Untersuechige vu dr tsakonisch Sproch gä, zletscht (sitter 1933) verschiidini vum Than. P. Kostakis. Sitter em Änd vum 19. Johrhundert isch dr "Dorismus" vum Tsakonische in dr Wisseschaft vu dr allermeischte aerkännt.[5]

[ändere] E tsakonisch Sprochbiispiil

In dr Tabälle sin zwee tsakonischi Sätz (K-S-Typ) in ere nejgriächische Ibersetzig [6] gegeniber gstellt. D alemannisch Ibersetzig folgt Wort fir Wort im Nejgriächische.

E tsakonisch Sprochbiispiil
1. tsakonisch Τσι τσ'αν εμ'έχου ξακόσια προύατα;
1. nejgriächisch Τι κι αν έχω εξακόσια πρόβατα
1. alemannisch Was (isch) aü wänn ich han segshundert Schef?
2. tsakonisch Μ'εφαϊτσε ογί τάωου τθοι σίνου α ερημία.
2. nejgriächisch Μ'έφαγε δω πάνω στα βουνά η εριμία.
2. alemannisch Mich het gfrässe do hobe uf dr Bärg s Ellei-Sii.


[ändere] Literatür

ΘΑΝΟΣ Κ. ΒΑΡΓΕΝΑΣ, Η ΤΣΑΚΩΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ, in (vum gliche Autor): ΙΣΤΟΤΙΚΑ ΤΣΑΚΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΛΕΟΝΙΔΙΟΥ, ΑΘΗΝΑΙ 1971
(Thanos K. Wajenas, Dr tsakonisch Dialäkt, in (vum gliche Autor): Gschicht vu Tsakoniä un vu Leonidion, Athen 1971

ΔΗΜΙΤΡΗ Γ. ΧΟΥΠΗ, ΧΩΡΑΤΑ ΣΤΑ ΤΣΑΚΩΝΟΧΩΠΙΑ, ΑΘΗΝΑΙ 1992
(Dimitris J. Choupis, Gspassigi Gschichte uf Tsakonisch, Athen 1992 (= tsakonischi Text mit nejgriächische Ibersetzige))

[ändere] Quälle un Fueßnotte

  1. Noch em Thanos K. Wajenas, lueg unter Literatür, S. 271f
  2. Griächischi Wikipedia, Artikel Τσακωνική διάλεκτος (Tsakonische Dialäkt), Version vum 26. 12. 2007
  3. Thanos K. Wajenas, lueg unter Literatür, S. 272f
  4. Bim Wajenas uf dr S. 274 eso gschriibe
  5. Thanos K. Wajenas, lueg unter Literatür, S. 277
  6. Noch em Dimitris J. Chnupis, lueg Literatür, S. 10