Чăваш Республики
Википедири материал
|
|||||
![]() |
|||||
Тěп хули | Шупашкар | ||||
Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе |
81 18 300 км² |
||||
Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе |
41 1 346 300 патнелле(2002) |
||||
Федераллă округ | Атăлçи Федераллă Округě | ||||
Экономика регионĕ | Атăл-Вятка районě | ||||
Регион номерĕ | 21 | ||||
Патшалăх чĕлхисем | чăваш, вырăс | ||||
Президент | Николай Фёдоров | ||||
Председатель кабинета министров | Сергей Гапликов | ||||
Председатель Госсовета | Михаил Михайловский | ||||
Гимн | Чăваш Ен гимнě | ||||
Вăхăт поясĕ | ГВ +0300 |
Чăваш Ен — Раççей Патшалăхěн Атăлçи Федераллă Округне кěрекен Республика. Тěп хули — Шупашкар. Республикăн патшалăх чěлхисем: чăваш чěлхи, вырăс чěлхи.
Чăваш Енěн пěрремěш президенчě — Федоров Николай Васильевич.
Чăваш Ен Мари Республикипе, Чулхула облаçěпе, Тутарстанпа, Мордва республикипе, Çěмпěр облаçěпе юнашар вырнаçнă.
Республика кунне çĕртме уйăхĕн 24-мĕшĕнче палăртаççĕ.
Тупмалли |
[тӳрлет] Географи
Республикăн чи çӳллĕ вырăнĕ Улатăр районĕнчи Шумы ял çывăхĕнче вырнаçнă. Çӳллĕшĕ — тинĕс шайĕнчен шутласан 271 метр.
[тӳрлет] Истори
- Тĕплĕнрех Чăваш Ен историйĕ, Чăваш Ен хронологийĕ статьясене пăхăр.
Ку тăрăха çынсем 80 пин çул каялла пурăнма килнĕ. Археологсем Чăваш Енре апаш, анань, хулаш культурин вырăнĕсене тупса палартнă.
Чăвашсен мăн аслашшĕсем ку тăрăха VII ĕмĕрте çитнĕ. Кунта вĕсене Кăтра Паттăр ертсе килнĕ. Атăлпа Чулман Атăл хушшинчи çĕрсем çине çитнĕ хыççăн çĕнĕ патшалăх йĕркеленме тытăнать — вăл историре Атăлçи Пăлхар ятпа юлнă. Атăлçи Пăлхар питĕ вăйлă патшалăх пулнă. Унăн çĕрĕсем хальхи Чулхулапа Урал тăвĕсем таран çитнĕ. Патшалăх культура енĕпе вăйлă аталаннă — паллă çыравçăсем, ăçчахсем пурăннă.
XIII ĕмĕрте монголсем пĕтĕм тĕнчене кисретме тытăнаççĕ, пĕр халăх хыççăн тепĕр халăха хăйсене пăхăнтараççĕ. 1223 çулта Атăлçи Пăлхар тапăнса кĕнĕ монголсене чи малтан çапса аркатнă. 1229, 1232 çулсенче вĕсем каллех Атăлçи Пăлхара тытса илес шухăшпа килеççĕ, анчах та вĕсене çăпса аркатаççĕ. Темле вăйлă патшалăх пулсан та 1236 çулта Атăлçи Пăлхар тутар-монголсене парăнать. Çапах та вĕсем ку тăрăхра канлĕ хуçаланайман — çăлăнса юлнă халăх темиçе хут та пăлхав çĕкленĕ. 1241 çулта вара тутар-монголсен ку çĕрсене иккĕмĕш хут çĕнсе илме тивет. 1242 çулта Ылтăн Урта йĕркеленет, ку çĕрсем вăл патшалăха кĕреççĕ. 1361 çулта ку çĕрсем çине Ылтăн Уртапа хирĕçсе кайнă Уксак Тимур килсе кĕрет — нумай халăха касса тухать.
1437—1445 çулсенче ку çĕрсем çинче Хусан ханлăхĕ йĕркеленет, Чăваш Ен çĕрĕсем унта кĕреççĕ. 1552 çулта вырăссем Хусана илеççĕ, чăвашсем те вĕсене самай пулăшаççĕ. Чăвашсем хăйсен патшалăхне туса хума ĕмĕтленеççĕ, анчах та вырăссен шухăшĕпе вăл килĕшмест — ку çĕрсем Раççейе кĕме пуçлаççĕ.
Раççей шутĕнче пурăннă вăхăтра Чăваш Ен çĕрĕсем çинче темиçе вăрçă тухать — пурте вĕсем çĕрĕçченсене пусмăрланинчен хăтарассипе çыхăннă. Степан Разин, Емельян Пугачёв ертсе пыракан вăрçăсене чăвашсем уйрăмах анлăн хутшăнаççĕ.
1917 çулта Раççей империйенче революци пулса иртет — хура халăх влаçе хăй аллине илет, совет тапхăрĕ пуçланать. Совет тапхăрĕнче чăвашсен автономлă округĕ, каярахпа республики йĕркеленет.
1992 çулхи нарăсăн 19-мĕшĕнче Чăваш Республикине туса хунă.
[тӳрлет] Чаваш чĕлхин диалекчĕсем
Юлашки çулсенчи тĕпчев ĕçĕсене хисеплесе, хальхи чăваш чĕлхинче тăватă диалект палартнă: у-калакан, о-калакан, касса хăваракан аффикслă, «-ке» диалекчĕ.
- Чăваш халăхĕн чылайăшĕ у-калакан диалекчĕпе усă курать. Вĕсен шутне анатри (низовые) тата анат енчи (средненизовые) чăваш çыннисем кĕреççĕ.
- О-калакан диалекчĕпе вирьял е тури (верхние) чăвашĕсем калаçаççĕ.
- Касса хăваракан аффикăслă диалекчĕпе калаçакансем — Шăмăршă тата Патăрьел чăвашĕсем.
- «-Ке» диалекчĕпе Элĕк районĕн, Муркаш районĕн, Çĕмĕрле районĕн тата Етĕрне районĕн чăвашĕсем.
Чĕлхен çак диалекчĕсем кашни хăй тĕллĕн чылай тапхăр тăсăлăвĕнче аталанса пынă, çавăнпа вĕсем халĕ те пĕр-пĕрин çине пусăм-сĕм яраймаççĕ.
Кашни чăваш диалекчĕн авал хăйĕн патшалăхĕ пулнă. Хальхи чăваш халăхĕ авалхи 5-6 патшалăхĕсенче пурăннă теме сăлтавсен никĕсĕсем пур. Каспиçум сăварĕсем ячĕпе чăвашсен асаттисем Атăл çине куçса килнĕ те паянкунхи чăваш тĕнчин никĕсне çирĕплетсе тăраççĕ.
[тӳрлет] Халăх йышĕ
1920 çулхи халăх çыравĕ тăрăх нумаях вăхăт кăна мар каялла туса хунă Чăваш автономлă облаçĕнче 4 хула тата 1738 ял пулнă. 805 пин çын пурăннă, вĕсенчен хула çыннисем 19, 7 пин, ял çыннисем 785,1 пин çын шутланнă. Чăвашсем 80, 5%, вырăссем 11, 5%, тутарсем 3,9%, марисем 3,6% мордвасем 0,5% шутланнă.
1989 çулхи халăх çыравĕ тăрах республикăра 55 тĕрлĕ халăх пурăннă. Вĕсенчен иккĕ виççĕмĕш пайĕ чăвашсем пулнă, чĕрĕкрен ытла — вырăссем:
2002 çулхи халăх çыравĕ тăрăх вара республикăра 106 тĕрлĕ халăх таран пурăннине палăртнă. Çавăн пекех иккĕ виççĕмĕш пайĕнчен ытларах чăвашсем, чĕрĕкрен ытла вырăссем пурăннă:
- чăвашсем - 67,69%
- вырăссем - 26,53%
- тутарсем - 2,77%
- мордвасем - 1,22%
- украинецсем — 0,49%
- марисем - 0,27%
- ыттисем - 1,03%
2005 çулхи кăрлачăн 1 валли республикăра 1299,3 пин çын пурăннă, вĕсенчен виççĕ тăваттăмĕш пайĕ патнелле (71,8%) Шупашкарпа Çĕнĕ Шупашкар хулисенче пурăннă.
[тӳрлет] Çутĕç
Пурĕ Республикăра 1062 вĕренӳ заведенийĕ. Вĕсен шутĕнче 430 шкул çулне çитмен ачасем валли, 564 шкул, 16 интернат шкулĕ, 4 ача çурчĕ, 27 професси училищи, 32 вăтам пĕлӳллĕ професси илмелли заведени, 21 аслă вĕренӳ заведенийĕ.
[тӳрлет] Хуласем
[тӳрлет] Чăваш Ен районěсем
- Вăрмар районĕ
- Вăрнар районĕ
- Елчĕк районĕ
- Етĕрне районĕ
- Йĕпреç районĕ
- Канаш районĕ
- Комсомольски районĕ
- Красноармейски районĕ
- Куславкка районĕ
- Муркаш районĕ
- Патăръел районĕ
- Пăрачкав районĕ
- Сĕнтĕрвăрри районĕ
- Çĕмĕрле районĕ
- Çĕрпӳ районĕ
- Тăвай районĕ
- Улатăр районĕ
- Хĕрлĕ Чутай районĕ
- Шăмăршă районĕ
- Шупашкар районĕ
- Элĕк районĕ
[тӳрлет] Çавăн пекех пăхăр
- Аслă Пăлхар
- Литература музейĕсем
- Авалхи чăваш сăвăçисемпе юрăçисем.
- Авалхи чăваш ламтайĕсем (авалхи паллă чăваш çыннисем)
- Авалхи чăваш хулисем
Раççей Патшалăхěн Атăлçи Федераллă Округě | ![]() |
---|---|
Пушкăрт Республики | Мари Эл | Мордва Республики | Тутарстан | Удмурти Республики | Чăваш Ен | Киров облаçĕ | Коми Республики | Чулхула облаçĕ | Оренбург облаçĕ | Пенза облаçĕ | Пермь Енĕ¹ | Самар облаçĕ | Саратов облаçĕ | Чĕмпĕр облаçĕ | |
¹ Пермь Енĕ - Раççейĕн çĕнĕ субъекчĕ. 2005 раштавăн 1 Пермь облаçĕпе Коми-Пермяк автономлă округě пĕрлештернĕ май йĕркеленĕ. |