Тутар чĕлхи
Википедири материал
Тутар чěлхи, — тĕрĕк чĕлхисен кыпчак йышне кěрекен чěлхе. Ытларах енěпе пушкăрт чěлхи çывăх, унăн хыççăн каракалпак, казах, нугай, балкар, узбек тата кăмык чĕлхисем. Тутарстанра вырăс чĕлхипе пĕрле патшалăх чĕлхи шутне шутланать.
Сарăлма Тутарстансăр пуçне тата Пушкăрт Республикинче, Мари Элте, Удмуртире, Мордовире нумайăн калаçаççě. Раççейре ку чěлхепе калаçаканчен йышě 2002 çулхи перепись тăрăх 5,3 млн патнелле пулнă (1989 çулхи перепись тăрăх — 5,1 млн).
[тӳрлет] Чĕлхе диалекчěсем
Виçĕ тĕп диалект уйăраççě:
- хĕвеланăç енчи. (кыпчак чĕлхипе нумай пĕрлĕхсем пур).
- вăтам. (ку диалект çине булгар чĕлхи ыттисенчен ытларах витěм кӳнě. Ун çинче Тутарстанра ытларахăшě калаçать)
- хĕвелтухăç енчи (çĕпĕр-тутар). Ку диалекта уйрăм чěлхене куçнă, анчах та Хусан тутарěсен çěпěре куçнă пирки вăл ытларах енěпе вăтам диалект патнелле.
XIX эмěр варричен тутарсен авалхи литература чěлхи пулнă.
[тӳрлет] Тутарсен çырăвě
Пин çул патнелле тутар чĕлхи арап графиккипе усă курнă. 1927 çулта СССРа кĕрекен тĕрĕк халăхсем пурте тенĕ пекех латин алфавичĕ çине куçнă. Яналиф ятлă графика. 1939 çулта тутар алфавитне ултă çĕнĕ саспалли хушнă кириллица çине куçарнă. Анчах та ку алфавит та тутар фонетикине анлă сарса пама пулăшман. 80-мĕш çулсем варринеле лингвистсем тата виçĕ-тăватă саспалли хушмалли çинчен шутлама пуçланă.
1999 çулхи авăн уйăхěн 15 Тутарстан парламенчĕ «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» саккуна йышăннă. 2001 çулхи авăнăн 1 ку саккун вăя кĕнĕ. Анчах та кăна Раççей Патшалăхěн Конституци сучě вăл саккуна тěрěс мар тенě, латин алфавичě çине куçарма ирĕк паман.
[тӳрлет] Çавăн пекех пăхăр
Тĕрĕк чĕлхисем | |||
Хĕвеланăç тĕрĕк чĕлхисем | |||
Пăлхар | Пăлхар† | Чăваш | Хун† | Хазар† | ||
Чагатай | Aini²| Чагатай† | Ili Turki | Lop | Уйгур | Узбек | ||
Кăпчак | Бараба | Пушкăрт | Крым тутар¹ | Куман† | Карачай-Палкар | Караим | Каракалпак | Казах | Кăпчак† | Крымчак | Кумык | Нухай | Тутар | Урум¹ | ||
Огуз | Афшар | Азербайджан | Крымтутар¹ | Гагауз | Хоросани турккă | Османтурккㆠ| Печенег† | Кашкай | Салар | Турккă | Турмен | Урум¹ | ||
Хĕвелтухăç тĕрĕк чĕлхисем | |||
Халай | Халай | ||
Кăркăс-Кыпчак | Алтай | Кăркăс | ||
Уйгур | Чулым | Долган | Fuyü Gïrgïs | Хакас | Çурçĕр алтай | Шор | Тофалар | Тува | Хĕвеланăç Юкур | Саха / Якут | ||
Авалхи тĕрĕк чĕлхи† | |||
Ăнлантаркăч: ¹Пĕр ушкăнра мар, ²Хутăш чĕлхе, †çухалнă чĕлхесем |