Elfael
Oddi ar Wicipedia
Yr oedd Elfael yn gantref yn hen ranbarth Rhwng Gwy a Hafren yn ne-ddwyrain canolbarth Cymru, ar y ffin â Lloegr. Roedd yn gorwedd mewn ardal ar y ffin rhwng teyrnas Powys i'r gogledd a theyrnas Brycheiniog i'r de. Rhed Afon Gwy hyd ymyl ogleddol y cantref.
Roedd y cantref yn ffinio â Swydd Henffordd yn Lloegr i'r dwyrain, Brycheiniog i'r de, cantref Buellt i'r gorllewin, a Maelienydd a chwmwd bychan Llwythyfnwg i'r gogledd. Ardal o fryniau niferus a fuasai'n goediog ac anghysbell yn yr Oesoedd Canol oedd Elfael. Ar ryw bwynt yn yr Oesoedd Canol cafodd ei rhannu yn ddau gwmwd, sef
- Elfael Uwch Mynydd, ac
- Elfael Is Mynydd.
Canolfan grefyddol ac eglwysig Elfael oedd Glascwm, lle sefydlwyd clas gan Dewi Sant neu un o'i ddisgyblion.
[golygu] Hanes
Mae canolfannau gwleidyddol Elfael yn anhysbys, ond roedd Elfael ym meddiant disgynyddion Elystan Glodrydd, hendaid i'r pumed o Lwythau Brenhinol Cymru. Mae'n bosibl felly fod Elfael yn fân deyrnas neu is-deyrnas yn yr Oesoedd Canol Cynnar. Ymddengys fod Elfael wedi mwynhau cryn elfen o annibyniaeth fel arglwyddiaeth leol hyd cyfnod y Normaniaid.
Yn y 1070au a'r 1080au dioddefodd ymosodiadau gan yr arglwyddi Normanaidd. Erbyn chwarter olaf y 12fed ganrif roedd Elfael wedi dod dan ddylanwad yr Arglwydd Rhys trwy briodasau brenhinol. Erbyn 1248 daethai Elfael Uwch Mynydd i feddiant yr arglwydd Owain ap Maredudd. Yn 1260 daeth Owain i deyrngarwch Llywelyn ap Gruffudd, a oedd yn ymestyn ei awdurdod yn y rhan honno o'r wlad, ond arosodd cwmwd Elfael Is Mynydd ym meddiant y teulu Normanaidd de Toni. Ond erbyn 1263 roedd deiliad Cymreig de Toni wedi troi at Lywelyn hefyd. Llwyddodd Llywelyn, fel Tywysog Cymru, i ddal ei awdurdod yn yr ardal tan 1276.
Yn 1276, fel rhan o Gytundeb Trefaldwyn, daeth i feddiant y Normaniad Ralph de Toni ac yna trwy ddisgynyddion yr arglwydd hwnnw i feddiant Ieirll Warwick. Codwyd castell Normanaidd yn Llanfair Castell Paun a fu un o gaerau pwysicaf y Mers.
[golygu] Ffynonnellau
- John Davies, Hanes Cymru (Llundain, 1990). D.g. Elfael.
- J. E. Lloyd, A History of Wales... (Longmans, 3ydd arg., 1939)
- J. Beverley Smith, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd, 1986). Td. 122 et passim.