Llyfr Du Caerfyrddin

Oddi ar Wicipedia

Tudalen gyntaf Llyfr Du Caerfyrddin gyda llinellau agoriadol y gerdd Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (o argaffiad diplomatig J. Gwenogvryn Evans, Pwllheli 1907)
Tudalen gyntaf Llyfr Du Caerfyrddin gyda llinellau agoriadol y gerdd Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (o argaffiad diplomatig J. Gwenogvryn Evans, Pwllheli 1907)

Un o'r llawysgrifau Cymraeg hynaf sydd wedi goroesi yw Llyfr Du Caerfyrddin (llawysgrif Peniarth 1). Llawysgrif gymharol fychan yw, a ysgrifenwyd ar femrwn rhywbryd yn y 13eg ganrif, efallai ym Mhriordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog yn nhref Caerfyrddin, sy'n cynnwys 39 o gerddi ac un testun rhyddiaith byr, ar 54 tudalen ffolio; sef cyfanswm o 108 tudalen (mae rhai tudalennau yn eisiau). Cedwir y llawysgrif yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Taflen Cynnwys

[golygu] Cefndir

[golygu] Y llawysgrif

Cysylltir y Llyfr Du â Phriordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog, a drowyd yn dŷ Awstinaidd gan y Normaniaid. Digon tlawd oedd y sefydliad, oedd dan reolaeth Priordy Llanddewi Nant Hodni yng Ngwent tan ddechrau'r 13eg ganrif. Ategir y darlun o dlodi'r priordy gan y ffaith mai darnau bach o femrwn caled a ddefnydwyd ar gyfer y llawysgrif. Mae'r llaw fras a geir ynddi'n awgrymu mai gŵr oedd yn gyfarwydd ag ysgrifenyddiaeth litwrgaidd a'i hysgrifennodd. Yn wahanol i lawysgrifau Cymreig cynnar eraill fel Llyfr Taliesin nid yw arddull y Llyfr Du yn rheolaidd - mae ffurfiau'r llythrennau'n ansefydlog, er enghraifft - ac mae'n debyg nad ysgrifennwr proffesiynol a'i lluniodd. Fel y noda A.O.H. Jarman, mae'r Llyfr Du yn llawysgrif unigryw sy'n anodd i'w dyddio a rhaid dibynnu ar dystiolaeth fewnol y llawysgrif ei hun i wneud hynny; sefyllfa sydd wedi peri bod cryn amrywiaeth barn amdani. Mae'r ffaith fod orgraff y llythrennau'n newid yn sylweddol ar ôl ffolio 20 yn awgrymu fod y llawysgrif wedi cael ei llunio ar ddau gyfnod gwahanol.

[golygu] Ei hanes

Mae hanes trosglwyddiad y llawysgrif yn ddiddorol. Yn ail chwarter yr 16eg ganrif roedd ym meddiant Syr John Price (1502-55), awdur Yn y lhyvyr hwnn. Ar sail ei dystiolaeth ef yn unig y cysylltir y Llyfr Du â Chaerfyrddin. Dywed Syr John y cafodd y llyfr gan un o drysorwyr Eglwys Gadeiriol Tyddewi, yng nghyfnod diddymu'r mynachlogydd, a bod y trysorwr yn dweud ei fod yn tarddu o Briordy Caerfyrddin. Rhywbryd ar ôl hynny cafodd ei ffordd o'r De i'r Gogledd, fel nifer o lawysgrifau eraill. Ceir nodyn ynddo yn llaw y bardd Siôn Tudur (m. 1602). Roedd ym meddiant y casglwr Jasper Gryffyth (m. 1614) ar ddechrau'r 17eg ganrif. Daeth i feddiant y casglwr llawysgrifau a hynafiaethydd Robert Vaughan (?1592-1667) o'r Hengwrt (Meirionnydd). Bu yn ddiogel yn llyfrgell enwog Hengwrt am tua 300 mlynedd. Gwelodd yr hynafiaethydd Edward Lhuyd y llyfr yno yn 1696. Yna etifeddwyd y llyfrgell gan William Watkin Edward Wynne o blas Peniarth yn 1859 ac ar ôl i Syr John Williams ei phrynu cafodd casgliad Peniarth, yn cynnwys y Llyfr Du, ei roi i'r Llyfrgell Genedlaethol newydd yn Aberystwyth.

[golygu] Cynnwys

Dyma'r testunau a geir yn y Llyfr Du yn nhrefn y llawysgrif:

    • Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (darogan a chylch Myrddin)
    • Breuddwyd a Welwn Neithiwr (diarhebion mydryddol yn bennaf)
    • Devs Ren Rymaw y Awen (moliant)
    • Hervit Vrten Autyl Kyrridven (moliant)
    • Dadl y Corff a'r Enaid ynghyd a dryll ohono (crefyddol)
    • Trioedd y Meirch (chedlonol)
    • Moli Duw yn Nechrau a Diwedd (crefyddol)
    • Cyntefin Ceinaf Amser (crefyddol / natur)
    • Gogonedog Arglwydd (crefyddol)
    • Mawl i'r Drindod (crefyddol)
    • Mawl i Dduw (crefyddol)
    • Iesu a Mair a'r Cynhaeaf Gwyrthiol (crefyddol)
    • Addwyn Gaer (moliant)
    • Dinas Maon (chwedlonol)
    • Y Bedwenni (darogan a chylch Myrddin)
    • Afallennau (darogan a chylch Myrddin)
    • Oianau Myrddin (darogan a chylch Myrddin)
    • Englynion y Beddau (chwedlonol)
    • Kygogion. Elaeth ae Cant a cherdd arall a briodolir i Elaeth (crefyddol)
    • Gereint fil' Erbin (chwedlonol - am yr arwr Geraint fab Erbin)
    • I Hywel ap Goronwy (moliant)
    • Aswynaf Nawdd Duw (moliant)
    • Ysgolan (chwedlonol)
    • Cyntaf Gair a Ddywedaf (crefyddol)
    • Cysul Addaon (gwirebau / crefyddol)
    • Marwysgafn Cynddelw Brydydd Mawr (crefyddol)
    • Bendith y Wenwas (crefyddol)
    • Mechydd ap Llywarch (chwedlonol)
    • Pa ŵr yw'r porthor? (chwedlonol)
    • Gwallawg a'r Ŵydd (chwedlonol)
    • Ymddiddan rhwng Gwyddneu Garanhir a Gwyn ap Nudd (chwedlonol)
    • Dau ddarn o Chwedl Trystan (chwedlonol)
    • Ymddiddan Ugnach a Thaliesin (chwedlonol)
    • Englynion i Deulu Madog ap Maredudd (moliant)
    • Marwnad Madauc fil' Maredut (marwnad)
    • Boddi Maes Gwyddneu (chwedlonol)
    • Enwev Meibon Llywarch Hen (chwedlonol)

[golygu] Llyfryddiaeth

Cyhoeddodd William Forbes Skene (1809-1892) destun y Llyfr Du yn ei olygiad uchelgeisiol ond gwallus Four Ancient Books of Wales.

Ceir y tesunau gorau yn:

[golygu] Dolenni allanol