Gwrthryfel y Pasg
Oddi ar Wicipedia
Roedd Gwrthryfel y Pasg (Gwyddeleg: Éirí Amach na Cásca) yn wrthryfel gan genedlaetholwyr Gwyddelig yn ystod wythnos y Pasg yn 1916.
Gwrthryfel y Pasg oedd y gwrthryfel mwyaf yn hanes Iwerddon ers Gwrthryfel Gwyddelig 1798. Roedd y gwrthryfel wedi ei gynllunio yn bennaf gan yr IRB (Irish Republican Brotherhood, a pharhaodd o ddydd Llun y Pasg 24 Ebrill hyd 30 Ebrill, 1916. Y saith aelod o'r pwyllgor fu'n ei gynllunio oedd Tom Clarke, Padraig Pearse, James Connolly, Eamonn Ceannt, Joseph Plunkett, Seán Mac Diarmada a Thomas MacDonagh. Roedd y rhan fwyaf o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel yn aelodau o'r Gwirfoddolwyr Gwyddelig (Irish Volunteers), dan arweiniad Padraig Pearse, ond ymunwyd a hwy gan aelodau o'r Irish Citizen Army dan arweiniad James Connolly. Yn ninas Dulyn yr oedd y rhan fwyaf o'r ymladd, er bod rhywfaint o ymladd mewn rhannau eraill o Iwerddon. Cymerodd y gwrthryfelwyr feddiant o nifer o adeiladau o gwmpas canol Dulyn, gyda'r pencadlys yn Swyddfa'r Post. Wedi chwech diwrnod o ymladd, ildiodd y gwrthryfelwyr i'r fyddin Brydeinig. Lladdwyd 64 o'r gwrthryfelwyr yn y brwydro, tra collodd y fyddin Brydeinig 140 wedi eu lladd a 318 wedi ei hanafu. Lladdwyd 17 aelod o'r heddlu a thua 220 o bobl eraill.
Rhoddwyd yr arweinwyr ar eu prawf gan y fyddin, a dienyddiwyd 16 ohonynt, yn eu plith James Connolly, oedd wedi ei anafu mor ddrwg fel na allai sefyll ac a saethwyd yn eistedd mewn cadair. Gyrrwyd y gweddill o'r gwrthryfelwyr i wersyll carchar yn Frongoch ger Y Bala. Llai na thair blynedd yn ddiweddarach, roedd llawer o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel ymysg y rhai a sefydlodd y Dáil Cyntaf yn 1919, a arweiniodd at sefydlu Gweriniaeth Iwerddon. Yn eu plith roedd Éamon de Valera a Michael Collins.
[golygu] Llyfryddiaeth
- Max Caulfield, The Easter Rebellion, Dublin 1916 ISBN 1-57098-042-X
- Tim Pat Coogan, 1916: The Easter Rising ISBN 0-304-35902-5
- Michael Foy a Brian Barton, The Easter Rising ISBN 0-7509-2616-3
- C Desmond Greaves The Life and Times of James Connolly
- Robert Kee, The Green Flag ISBN 0-14-029165-2
- F.X. Martin (gol.), Leaders and Men of the Easter Rising, Dublin 1916
- Dorothy Macardle, The Irish Republic
- F.S.L. Lyons, Ireland Since the Famine ISBN 0-00-633200-5
- John A. Murphy, Ireland In the Twentieth Century
- Edward Purdon, The 1916 Rising
- Charles Townshend, Easter 1916: The Irish Rebellion
- The Memoirs of John M. Regan, a Catholic Officer in the RIC and RUC, 1909–48, Joost Augusteijn, gol., Witnessed Rising, ISBN: 978-1-84682-069-4.