Iran
Oddi ar Wicipedia
|
|||||
Arwyddair: Esteqlāl, āzādī, jomhūrī-ye eslāmī (Persieg: ("Annibyniaeth a Rhyddfraint Gweriniaeth Islamaidd Iran") | |||||
Anthem: Sorud-e Melli-e Iran | |||||
Prifddinas | Tehran | ||||
Dinas fwyaf | Tehran | ||||
Iaith / Ieithoedd swyddogol | Persieg | ||||
Llywodraeth | Gweriniaeth Islamaidd | ||||
• Arweinydd Goruchel • Arlywydd |
Ali Khamenei Mahmoud Ahmadinejad |
||||
Chwyldro - Dyddiad |
11 Chwefror 1979 |
||||
Arwynebedd - Cyfanswm - Dŵr (%) |
1,648,195 km² (18fed) 0.7 |
||||
Poblogaeth - Amcangyfrif 2005 - Cyfrifiad 1996 - Dwysedd |
60,055,488 (18fed) 68,467,413 42/km² (158fed) |
||||
CMC (PGP) - Cyfanswm - Y pen |
Amcangyfrif 2005 $561.1 biliwn (20fed) $8,300 (71fed) |
||||
Indecs Datblygiad Dynol (2006) | 0.736 (99fed) – canolig | ||||
Arian cyfred | Rial (ريال) (IRR ) |
||||
Cylchfa amser - Haf |
(UTC+3.30) dim yn gymwys (UTC+3.30) |
||||
Côd ISO y wlad | .ir | ||||
Côd ffôn | +98 |
Gwlad yng ngorllewin Asia sy'n cael ei chyfrif yn rhan o'r Dwyrain Canol yw Gweriniaeth Islamaidd Iran neu Iran. Hyd at 1935 fe'i galwyd yn Persia. Y gwledydd cyfagos yw Pacistan ac Affganistan i'r dwyrain, Turkmenistan i'r gogledd-ddwyrain, Azerbaijan ac Armenia i'r gogledd-orllewin, a Thwrci ac Irac i'r gorllewin. Mae gan y wlad arfordir ar Fôr Caspia yn y gogledd ac ar y Gwlff a Gwlff Oman yn y de. Tehran yw prifddinas y wlad. Ers y Chwyldro Islamaidd yn 1979 mae Iran yn Weriniaeth Islamaidd.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Hanes
[golygu] Daearyddiaeth
Mae llwyfandir uchel yng nghanol Iran sy'n cynnwys sawl anialwch a chorsdir. Amgylchynnir hyn gan gyfres o gadwyni mynyddig; y pwysicaf yw mynyddoedd Zagros i'r gorllewin, mynyddoedd Elburz a Kopet i'r gogledd, a rhanbarth anial o fryniau uchel i'r dwyrain.
Mae'r rhan fwyaf o'r boblogaeth yn byw yn y gogledd-orllewin ac ar lan Môr Caspia, sy'n cael y rhan fwyaf o'r glaw; mewn rhannau o'r de a'r dwyrain mae glaw yn brin iawn.
[golygu] Pobl
Er bod y mwyafrif o bobl Iran yn Bersiaid (Iraniaid), ceir yn ogystal sawl grwp ethnig llai, yn arbennig ar ymylon y wlad, e.e. Tyrciaid, Cyrdiaid, Armeniaid ac Arabiaid, a llwythau brodorol lleiafrifol fel y Bakhtyari.
[golygu] Iaith a diwylliant
Farsi (Perseg diweddar) yw iaith y mwyafrif, ond siaredir ieithoedd llai hefyd, e.e. Cyrdeg yn y gogledd-orllewin. Mae'r Berseg yn iaith hynafol sydd wedi cynhyrchu un o lenyddiaethau mawr y byd, sef llenyddiaeth Berseg. Ymhlith meistri mawr y llenyddiaeth honno, gellid enwi Omar Khayyam a Hafiz (gweler hefyd Rhestr llenorion Perseg hyd 1900).
Yn yr hen Bersia Zoroastriaeth, crefydd y proffwyd Zarathustra, oedd y brif grefydd. Datblygodd y grefydd allan o'r grefydd amldduwaidd frodorol gyda Ahura Mazda yn brif dduw ac Anahita yn dduwies boblogaidd. Cymerodd Islam lle'r hen grefydd gyda dyfodiad yr Arabiaid ond parhaodd Zoroastriaeth serch hynny ac mae'r grefydd yn dal i oroesi mewn mannau. Heddiw mae mwyafrif helaeth y boblogaeth yn Fwslemiaid Shia. Ymhlith canolfannau crefyddol Iran y mae dinas sanctaidd Qom sy'n atynnu nifer o bererinion.
[golygu] Economi
Enwog yn y gorffennol am ei grefftwaith cain a'i charpedi moethus, heddiw mae Iran yn wlad sy'n perchen ar rhai o'r cronfeydd olew pwysicaf yn y byd ac wedi moderneiddio'n gyflym.
[golygu] Taleithiau a siroedd
Rhennir Iran yn 30 talaith (ostān), a reolir gan lywodraethwyr apwyntiedig (استاندار, ostāndār). Rhennir y taleithiau hyn yn siroedd (shahrestān), a rhennir yn ardaloedd (bakhsh) ac is-ardaloedd (dehestān) yn eu tro.
Nid yw'r map yn dangos ynysoedd deheuol talaith Hormozgan (#20 isod):
|
|
|
[golygu] Gweler hefyd
- Chwyldro Islamaidd Iran
- Llenyddiaeth Berseg
- Perseg
- Taleithiau Iran
- Ymerodraeth Persia
Afghanistan · Armenia · Azerbaijan1 · Bahrain · Bangladesh · Bhutan · Brunei · Cambodia · Corea (Gogledd Corea · De Corea) · Cyprus · Dwyrain Timor · Emiradau Arabaidd Unedig · Fiet Nam · Georgia1 · Gwlad Iorddonen · India · Indonesia · Irac · Iran · Israel (gweler hefyd tiriogaethau Palesteinaidd) · Japan · Kazakhstan1 · Kuwait · Kyrgyzstan · Laos · Libanus · Malaysia · Maldives · Mongolia · Myanmar · Nepal · Oman · Pakistan · Pilipinas · Qatar · Rwsia1 · Saudi Arabia · Singapore · Sri Lanka · Syria · Tajikistan · Gwlad Thai · Tsieina (Gweriniaeth Pobl China (Hong Kong • Macau) · Gweriniaeth Tsieina (Taiwan)) · Twrci1 · Turkmenistan · Uzbekistan · Yemen