Llydaweg

Oddi ar Wicipedia

Kemper yn Penn-ar-Bed /Finistère
Kemper yn Penn-ar-Bed /Finistère

Mae'r Llydaweg (Brezhoneg yn y Llydaweg), yn tarddu o'r Frythoneg, fel y gwnaeth y Gymraeg a'r Gernyweg hefyd. Tarddodd y Frythoneg ei hun o'r Gelteg. Siaredir Llydaweg yn Llydaw, yng ngogledd-orllewinol gwladwriaeth Ffrainc, sef Llydaw Isel, sy'n cynnwys Finistère, gorllewin Côtes d'Armor a Morbihan. Mae cysylltiad agos rhwng yr iaith â'r hunaniaeth Lydawaidd.

Taflen Cynnwys

[golygu] Hanes

Cafodd y Llydaweg ei chyflwyno i Lydaw gan ymfudwyr o dde-ddwyrain Prydain o'r 4edd hyd at y 6ed ganrif. Ychydig sy'n hysbys am gyflwr ieithyddol y rhan honno o wlad Gâl yr adeg honno ond mae'n bur sicr fod tafodiaith Aleg yn cael ei siarad yno. Nid yw'r Llydaweg ei hun yn perthyn i gangen Celteg y Cyfandir ond yn hytrach i'r Frythoneg sydd, gyda'r Oideleg, yn ffurfio'r gangen Geltaidd a elwir yn Gelteg Ynysig. Glosau ar eiriau Lladin mewn llawysgrifau yw'r cofnodau hynaf o'r iaith Lydaweg sydd ar gael heddiw, ynghyd ag enwau personol a lleol yn yr un ffynhonnellau. Maent yn dyddio o'r 9fed hyd at y 12fed ganrif. Mae'r testunau cyfan cynharaf yn dyddio o ddiwedd yr Oesoedd Canol. Gelwir iaith y cyfnod hwnnw'n Llydaweg Canol. Testunau crefyddol fel bucheddau seintiau yw'r testunau Llydaweg Canol bron i gyd. Y llyfr cyntaf i'w gyhoeddi yn y Llydaweg yw'r Catholicon, geiriadur teirieithog a gyhoeddwyd yn Landreger (sef Tréguier yn ffrangeg) yn 1464. Mae Llydaweg Canol yn dangos dylanwad cryf Ffrangeg ar ei ffonoleg, ei gramadeg a'i geirfa.

[golygu] Orgraff

Mae datblygiad system orgraffol safonol i'r Llydaweg wedi bod yn anodd. Cam pwysig oedd cyhoeddiad geiriadur Le Gonidec yn 1821.

Am amser roedd nifer o systemau orgraffol yn cyd-fyw. Ond yr un a ddefnyddir fwyaf heddiw, a ddysgir yn yr holl ysgolion, yw'r orgaff Peurunvan (unedig). Yn y ganrif ddiwetha roedd ei ylynion yn ei alw Zedacheg (yn ol y llythyrennau "zh") achos mae'n sgrifennu Breizh, ers 1941, yn lle Breiz neu Breih.

Mae gylynion yr iaith llydaweg yn dweud fod yr iaith yn "nazi", dim achos mae'n chwaer i'r gymraeg wrth gwrs, ond achos sefylwyd yr orgraff peurunvan pan oedd yr Almaenwyr yn y wlad rhwng 1940 a 1944. Wrth gwrs hefyd dydyn nhw ddim yn sôn yr un peth am yr almaeneg ei un.

[golygu] Llydaweg heddiw

Yn 1999, roedd tua 257 000 o bobl yn medru Llydaweg yn ôl yr INSEE (Sefydliad gwybodaeth ystadegol ac economaidd Ffrainc), sef un rhan o bump o boblogaeth Llydaw Isel. Roedd cefn gwlad Breizh Izel yn uniaith Lydaweg tan yr Ail Ryfel Byd. Oddi ar y rhyfel ychydig o bobl ifanc a fagwyd yn Llydaweg. Ar waetha'r ffaith nad oedd mewnlifiad yn digwydd yr adeg honno ymddengys i'r rhan fwyaf o deuluoedd Llywdaweg benderfynu fagu eu plant yn uniaith Ffrangeg o tua 1946-1950 ymlaen. Mae nifer y siaradwyr iaith gyntaf ar fin cwympo i lefel isel gyda cholli'r genhedlaeth 70 - 80 oed dros y degawdau nesaf yma, sef cnewyllyn y siaradwyr iaith gyntaf. Ar hyn o bryd prin bod 2% o blant Llydaw Isel yn medru'r Llydaweg a'r rhan fwyaf ohonynt oherwydd ymdrech ysgolion Llydaweg Diwan. Rhyw deg mil o blant sydd yn cael eu dysgu yr ysgolion hyn, ac mae'r ffigwr yn codi gan bymtheg y cant pob blwyddyn. Mae yna gyfundrefn Divyezh (dwyeithog cyhoeddus)/Dihun (dwyieithog preifat). Mae bwrdd yr iaith Lydaweg (Ofis ar Brezhoneg) yn gweithio ar hyn o bryd i achub yr iaith ond mae'r iaith yn parhau i ddiflannu yn fuan. Mae llywodraeth Ffrainc yn parhau gyda ei bolisi dinistrio popeth llydaweg a llydewig, ond nawr, mewn dull llai ffyrnig (Mae rhan fwyaf y gwaith dinistrio wedi cael ei weneud yn barod). Mae rhai o'r Llydawiaid yn cychwyn rhoi y Llydaweg i fyny i ddefnyddio'r Gymraeg (Rhaid achub y Gymraeg nawr !)(Mae'n bosibl derbyn S4C a Radio Cymru gan disgl loeren yn Llydaw, ar Astra 2B)

[golygu] Dim statws

Nid oes gan y Llydaweg unrhyw statws swyddogol fel y Gymraeg, ond mae radio a theledu cyhoeddus yn darlledu rhai rhaglenni Llydaweg bob dydd. Y Llydaweg yw'r iaith Geltaidd gyntaf ar y Wicipedia, gyda mwy na 17,000 o erthyglau wedi eu hysgrifennu ynddi.

[golygu] Beth yw'r gair am...?

  • Sut mae - Salud
  • Hwyl fawr - Kenavo, kenô
  • Diolch - Bennoz Doue(Sef yn lythrennol "Bendith Duw". Nid oes gwir gair am diolch yn Llydaweg), Trugarez, mersi.
  • Os gwelwch yn dda - Mar plij.
  • Iechyd da! - Yec'hed mat !
  • Nos da! - Noz vat !
  • Sut ydych chi? - Mat an traoù ganeoc'h ?
  • Sut wyt ti? - Mat an traoù ganit ?
  • Pwy dych chi? - Piv oc'h ?
  • ...ydw i - ...on
  • Beth ydy dy enw? - Da anv out ?/Da anv eo petra ?
  • ...fyn enw ydy - ...eo ma anv
  • Dwi ddim - N'on ket
  • Yn - E/en

[golygu] Llyfryddiaeth

Wikipedia
Argraffiad Llydaweg Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd
  • F. Gourvil, Langue et littérature bretonnes (Paris, 1952)
  • Kenneth H. Jackson, A Historical Phonology of Breton (Dulyn, 1967)
  • Henry Lewis, Llawlyfr Llydaweg Canol (Caerdydd)
Ieithoedd Celtaidd
Celteg
Brythoneg
(P-Celteg)
Goideleg
(Q-Celteg)
Llydaweg · Cernyweg · Cymraeg | Gwyddeleg · Manaweg · Gaeleg yr Alban
Gwelwch hefyd: Ieithyddiaeth · Y Celtiaid · Gwledydd Celtaidd