Elis Gruffydd

Oddi ar Wicipedia

Yr oedd Elis Gruffydd (c.1490-c.1552), a lysenwyd "Y Milwr o Galais," yn groniclydd Cymraeg, copïydd a chyfieithydd, a aned yn Llanasa, Sir Fflint. Mae Elis Gruffydd yn adnabyddus yn bennaf fel lluniawr y gronicl anferth Cronicl Chwech Oes y Byd, sy'n cynnwys y testun hynaf ar glawr o Hanes Taliesin, sy'n adrodd hynt a helynt y Taliesin chwedlonol.

Prin ac ansicr yw'r dystiolaeth am ei fywyd cynnar. Cafodd ei fagu yn Sir Fflint ac yn nes ymlaen llwyddodd i ennill lle yng ngwasanaeth teulu Wingfield yn Llundain. Aeth drosodd i Ffrainc gyda Syr Robert Wingfield a bu'n dyst i Faes y Brethyn Euraidd, ger Calais, yn 1520. Treuliodd y cyfnod o 1524 hyd 1529 fel ceidwad plas y teulu Wingfield yn Llundain. Yn ystod y cyfnod hwnnw copïodd nifer o hen lawysgrifau Cymraeg, yn cynnwys bucheddau'r saint a Chwedlau Saith Ddoethion Rhufain. Gwyddys iddo ddychwelyd i Galais fel milwr yn y garsiwn Seisnig yno. Bu ganddo ddigon o hamdden i dreulio'r rhan fwyaf o'i amser yn copïo a chyfieithu nifer o lawysgrifau (o lyfrgell teulu Wingfield yn ôl pob tebyg). Yno hefyd, mae'n debyg, yr ysgrifennodd y rhan fwyaf o destun ei Gronicl o Chwech Oes y Byd. Ni wyddys pryd yn union y bu farw, ond 1552 yw'r dyddiad olaf yn ei gronicl, a thybir iddo farw yn fuan wedyn, yng Nghalais.

Dim ond pytiau o waith Elis Gruffydd a gyhoeddwyd hyd yn hyn. Cyhoeddwyd rhannau o'i Gronicl o bryd i'w gilydd, yn cynnwys Ystoria Taliesin (Hanes Taliesin), disgrifiadau o ddigwyddiadau hanesyddol yn ei oes, ac ambell chwedl fel 'Chwedl Huaw ap Caw ac Arthur', 'Chwedl Myrddin' a 'Gwraig Maelgwn a'r Fodrwy', a 'Hanes Llywelyn ap Iorwerth a Chynwrig Goch o Drefriw'. Cyhoeddwyd yn ogystal ei gyfieithiad o'r llyfr meddygol cyfoes Castell yr Iechyd. Mae iaith ac arddull yr awdur yn unigryw a'i waith yn ddarllenadwy iawn. Barn J. Gwenogvryn Evans amdano oedd ei fod "y rhyddiaith fwyaf darllenadwy yn y Gymraeg ar ôl y Mabinogion."

[golygu] Llyfryddiaeth

[golygu] Gwaith yr awdur

  • P.K. Ford (gol.), Ystoria Taliesin (Caerdydd, 1992). Testun Gruffydd o Hanes Taliesin. Ceir rhestr ddefnyddiol yn y gyfrol o'r ddarnau o waith Elis Gruffydd sydd wedi cael ei gyhoeddi mewn cylchgronau academaidd fel Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd.
  • S. Minwell Tibbot (gol.), Castell yr Iechyd (Caerdydd, 1970)

Ceir dau destun byr yn y gyfrol Rhyddiaith Gymraeg 1488-1609, gol. gan T. H. Parry-Williams (Caerdydd, 1954):

  • 'Hanes Llywelyn ap Iorwerth a Chynwrig Goch o Drefriw'
  • 'Mynd drosodd i Ffrainc'

[golygu] Darllen pellach

  • Thomas Jones, 'Y Milwr o Galais', yn Mân Us. Sgyrsiau ac Ysgrifau (Llyfrau'r Castell, Caerdydd, 1949)