Afghanistan

Oddi ar Wicipedia

د افغانستان اسلامي جمهوریت
Da Afġānistān Islāmī jomhoriyat
جمهوری اسلامی افغانستان

jomhoriye-e Eslāmī-ye Afġānistān
Gweriniaeth Islamaidd Afghanistan
Baner Afghanistan Arfbais Afghanistan
Baner Arfbais
Arwyddair: dim
Anthem: Soroud-e-Melli
Lleoliad Afghanistan
Prifddinas Kabul
Dinas fwyaf Kabul
Iaith / Ieithoedd swyddogol Pashto, Persieg (Dari)
Llywodraeth Gweriniaeth Islamaidd
Arlywydd
Is-arlywydd
Is-arlywydd
Hamid Karzai
Ahmad Zia Massoud
Karim Khalili
Annibyniaeth
Datganwyd
Adnabwyd
O'r Deyrnas Unedig
8 Awst, 1919
19 Awst, 1919
Arwynebedd
 - Cyfanswm
 - Dŵr (%)
 
652,090 km² (41ain)
Poblogaeth
 - Amcangyfrif 2005
 - Cyfrifiad 1979
 - Dwysedd
 
29,863,000 (38ain)
13,051,358
46/km² (150fed)
CMC (PGP)
 - Cyfanswm
 - Y pen
Amcangyfrif 2006
$31.9 biliwn (91ain)
$1,310 (162ain)
Indecs Datblygiad Dynol (2003)  (n/a) – dim
Arian cyfred Afghani (Af) (AFN)
Cylchfa amser
 - Haf
(UTC+4:30)
(UTC+4:30)
Côd ISO y wlad .af
Côd ffôn +93
Map Afghanistan
Map Afghanistan

Gwlad yng Nghanolbarth Asia yw Gweriniaeth Islamaidd Afghanistan neu Afghanistan (hefyd Affganistan). Mae'r wlad yn ffinio ag Iran, Pakistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan a gorllewin eithaf China. Ei phrifddinas yw Kabul.

Taflen Cynnwys

[golygu] Daearyddiaeth

Afon Hari Rud
Afon Hari Rud

Mae Afghanistan yn wlad o wastadeddau uchel a mynyddoedd. Mae cadwyn fawr yr Hindu Kush yn cyrraedd dros 7,000 m o uchder yn Tirich Mir, ar y ffin â Phacistan yn y gogledd-ddwyrain. Ceir amrywiadau mawr mewn hinsawdd mewn lle cymharol gyfyngedig, yn amrywio o hinsoddau sych ac isdrofannol i hinsawdd alpaidd eithafol yn y mynyddoedd. Mae'r dinasoedd a threfi pwysig yn cynnwys y brifddinas Kabul a thref hanesyddol Ghazni yn y canolbarth, Herat a Kandahar yn y gorllewin, Faizabad, Konduz, Mazar-i-Sharif a Maimana yn y gogledd, a Jalalabad yn y dwyrain. Mae dŵr yn gymharol brin yn y wlad. Yr unig afonydd o bwys yw Afon Oxus, sy'n rhedeg ar hyd y ffin ogleddol; afon Hari Rud yn y canolbarth a'r gorllewin, Afon Helmand (Rud-e Helmand) yn y de-orllewin, sy'n rhedeg dros y ffin i Iran i gael ei llyncu yng nghorstir hallt Daryacheh-ye Sistan; ac Afon Kabul (Darya-ye Kabul) sy'n rhedeg o ardal Bwlch Khyber i gyfeiriad Kabul.

[golygu] Hanes

Prif erthygl: Hanes Afghanistan
Cerflun anferth o'r Bwdha yn Bamiyan
Cerflun anferth o'r Bwdha yn Bamiyan

Symudodd llwythi Iranaidd i'r ardal yn ystod yr ail fileniwm Cyn Crist. Mae rheolaeth ar y wlad wedi newid sawl gwaith. Am ganrifoedd roedd yn ganolbwynt Bactria, teyrnas hynafol a oedd yn ymestyn rhwng Persia a Chanolbarth Asia ac India. Am gyfnod hir bu'n rhan o ymerodraeth Persia. Goresgynnodd Alecsander Mawr rannau o'r wlad ar ei daith i'r dwyrain. Am gyfnod o rai canrifoedd roedd y wlad yn ganolfan Fwdhaidd bwysig. Mae adfeilion Bamiyan yn dyst i hynny, ac yn cysylltu'r wlad â diwylliant Bwdhaidd Canolbarth Asia (gwerddon Turfan er enghraifft) a Tibet ar un llaw ac â dinasoedd Bwdhaidd Gandhara (gogledd-orllewin Pacistan heddiw) ar y llaw arall. Fe orchfygodd yr Arabiaid Bersia yn y 7fed ganrif a meddiasant Afghanistan yn ogystal. Fe'i gorchfygwyd gan y Mongoliaid yn y 13eg ganrif, ac am gyfnod, dan reolwyr Ghazni, roedd Afghanistan ei hun yn rheoli rhan sylweddol o ogledd-orllewin is-gyfandir India.

Sefydlwyd Emiraeth Afghanistan yn 1747 ac yn ddiweddarach daeth dan ddylanwad Prydain Fawr. Am ganrif a rhagor roedd Afghanistan yn ddarn gwerin gwyddbwyll yn y Gêm Fawr am reolaeth yng Nghanolbarth Asia rhwng Prydain a Rwsia. Ar ôl cyfnod dan reolaeth bell Brydeinig enillodd y wlad radd o annibyniaeth yn 1919 dan yr emir Amanullah Khan ac yn gyflawnach yn 1922 pan sefydlwyd Teyrnas Afghanistan yn unol â Chytundeb Rawalpindi.

Yn 1973 datganiwyd gweriniaeth. Cafodd y rhyfel cartref hir rhwng 1979 a 1992 a phresenoldeb byddin Rwsia (hyd at 1989) effaith bellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth y wlad. Yn y 1990au tyfodd dylanwad a grym y Taleban ffwndamentalaidd ac o 1994 hyd at 2001 rheolwyd rhan sylweddol o'r wlad ganddynt. Yn 2001 ymosododd lluoedd arfog UDA, gyda chymorth Cynghrair y Gogledd, ar y Taleban ac fe'u disodlwyd. Ers hynny mae llywodraeth ddemocrataidd wedi rheoli y rhan fwyaf o'r wlad, gyda chefnogaeth lluoedd NATO, ond erys y Taleban a'u cefnogwyr yn gryf yn y de a'r dwyrain.

[golygu] Iaith a Diwylliant

Prif erthygl: Diwylliant Afghanistan
Addurniadau yn y Mosg Las ym Mazar-e-Sharif
Addurniadau yn y Mosg Las ym Mazar-e-Sharif

Mae Afghanistan yn wlad Islamaidd ers yr 8fed ganrif ond yn y gorffenol bu'n ganolfan bwysig iawn yn hanes Zoroastriaeth a Bwdhaeth. Hyd at ddiwedd yr 20fed ganrif roedd Nuristan, i'r gogledd o ddyffryn Jalalabad, yn wlad baganaidd led-annibynnol a elwid yn Kaffiristan (mae'r olaf o'r Kaffiriaid paganaidd yn byw dros y ffin yn nhalaith Chitral ym Mhacistan).

Ceir nifer o fosgiau hanesyddol yn Afghanistan, yn cynnwys y Mosg Las ym Mazar-e-Sharif yn y gogledd, mosgiau hynafol dinas Herat yn y gorllewin ac adfeilion mosg a minaret enwog yn Ghazni. Y safle Bwdhaidd pwysicaf yw Bamiyan, yng nghanolbarth y wlad; yn anffodus dinistriwyd rhan sylweddol o'r cerfluniau hynafol o'r Bwdha gan y Taleban ar ddiwedd y 1990au.

[golygu] Israniadau

Prif erthygl: Taleithiau Afghanistan

Ceir 34 talaith yn Afghanistan, a adnabyddir yn lleol fel wilayats. Rhennir pob talaith yn ei thro yn ardaloedd.

34 talaith Afghanistan
34 talaith Afghanistan
  1. Badakhshan
  2. Badghis
  3. Baghlan
  4. Balkh
  5. Bamyan
  6. Daykundi
  7. Farah
  8. Faryab
  9. Ghazni
  10. Ghor
  11. Helmand
  12. Herat
  1. Jowzjan vJowzjan
  2. Kabul
  3. Kandahar
  4. Kapisa
  5. Khost
  6. Kunar
  7. Kunduz
  8. Laghman
  9. Lowgar
  10. Nangarhar
  11. Nimruz
  12. Nurestan
  1. Oruzgan
  2. Paktia
  3. Paktika
  4. Panjshir
  5. Parwan
  6. Samangan
  7. Sar-e Pol
  8. Takhar
  9. Wardak
  10. Zabul

[golygu] Economi

Prif erthygl: Economi Afghanistan
Affgani ifanc yn gwerthu carpedi
Affgani ifanc yn gwerthu carpedi

Mae Afghanistan yn un o wledydd tlotaf y byd. Mae'r mwyafrif o'r bobl yn gweithio ar y tir. Yn y dyffrynoedd a chymoedd mae rhwydweithiau dyfrhad yn galluogi amaethyddiaeth a thyfu coed ffrwythau i ffynu. Yn y mynyddoedd a'r gwastadeddau uchel bugeilio a chodi gwartheg a geifr yw asgwrn cefn yr economi leol. Mae tyfu cnydau opiwm yn bwysig yn yr ardaloedd gwledig ers canrifoedd ac mae canran uchel iawn o opiwm y byd yn dod o Afghanistan. Mae nwyddau naturiol y wlad yn cynnwys glo, petroliwm a nwy naturiol a mwyngloddir lapis lazuli yn y gogledd, yn arbennig yn y Hindu Kush.

Mae'r rhyfela parhaol dros y degawdau diwethaf wedi dinistrio dros 65% o ffatrïoedd a safleoedd diwydiannol eraill y wlad ac mae'r economi heddiw mewn cyflwr bregus iawn ac yn ddibynnol ar gymorth ariannol tramor.

Ieithoedd eraill