Pedwar Mesur ar Hugain
Oddi ar Wicipedia
Erthyglau ynglŷn â Llenyddiaeth Gymraeg |
Cyfnodau |
Canu cynnar · Oesoedd Canol |
Barddoniaeth a drama |
Yr Hengerdd · Canu'r Bwlch |
Rhyddiaith |
Rhyddiaith Cymraeg Canol |
Erthyglau eraill |
Llawysgrifau · Llên gwerin |
Y Pedwar Mesur ar Hugain yw'r gyfundrefn o fesurau caeth a ddaeth yn ganon awdurdodol ym marddoniaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar, sef cyfnod Beirdd yr Uchelwyr. Fe'i cysylltir yn bennaf ag enwau Einion Offeiriad a Dafydd Ddu Hiraddug, dau fardd a geisiodd gosod trefn ar y mesurau caeth yn y 14eg ganrif. Yn ddiweddarach cafodd y Pedwar Mesur ar Hugain ei newid rywfaint gan Dafydd ab Edmwnd a'u defnyddio felly yn Eisteddfod gyntaf Caerwys (1523).
Camgymeriad fyddai tybied fod y mesurau hyn yn cael eu defnyddio'n rheolaidd gan y beirdd. Gan amlaf anwybyddwyd y rhan fwyaf ononynt ac eithrio mewn ambell cerdd enghreifftiol fel gorchest lenyddol. Maent yn cynnwys wyth math o englyn, pedwar math o gywydd a deuddeg o fesurau eraill. Dyfeisiwyd tri o'r mesurau gan Einion Offeiriad yn y llyfr a adnabyddir fel Gramadeg Einion Offeiriad. Ar ganol y 15fed ganrif, tynnodd Dafydd ab Edmwnd ddau fesur allan a rhoi ddau fesur eithriadol astrus o'i ben a'i bastwn ei hun i mewn. Digwyddodd hynny yn Eisteddfod Caerfyrddin, tua 1450. Ni wyddys os cawasant eu defnyddio yn yr eisteddfod honno, ond yn Eisteddfod Caerwys yn 1523 gosodwyd y rheol fod rhaid i fardd fedru canu ar y Pedwar Mesur ar Hugain. Er mor ymarferol oedd rhai o'r mesurau, bwriad y gyfundrefn oedd ceisio cadw bwlch rhwng y beirdd llys a'r beirdd llai a elwir yn Glêr (beirdd crwydrol tebyg i finstreliaid).
[golygu] Y dosbarthiad terfynnol
Yn ôl dosbarthiad Dafydd ab Edmwnd, y Pedwar Mesur ar Hugain yw :
- Englyn Unodl Union
- Englyn Unodl Crwca
- Englyn Cyrch
- Englyn Proest Cyfnewidiog
- Englyn Proest Cadwynog
- Awdl-Gywydd
- Cywydd Deuair Hirion
- Cywydd Deuair Fyrion
- Cywydd Llosgyrnog
- Rhupunt Byr
- Rhupunt Hir
- Cyhydedd Fer
- Byr-a-thoddaidd
- Clogyrnach
- Cyhydedd Naw Ban
- Cyhydedd Hir
- Toddaid
- Gwawdodyn Byr
- Gwawdodyn Hir
- Hir-a-thoddaid
- Cyrch-a-chwta
- Tawddgyrch Cadwynog
- Gorchest Beirdd
- Cadwynfyr
[golygu] Llyfryddiaeth
- John Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
[golygu] Gweler hefyd
- Cynghanedd
- Gramadegau'r Penceirddiaid