Gweriniaeth Iwerddon

Oddi ar Wicipedia

Éire
Ireland

Iwerddon
Baner Iwerddon Arfbais Iwerddon
Baner Arfbais
Arwyddair: Dim
Anthem: Amhrán na bhFiann
("Cân y Milwr")
Lleoliad Iwerddon
Prifddinas Dulyn
Dinas fwyaf Dulyn
Iaith / Ieithoedd swyddogol Gwyddeleg a Saesneg
Llywodraeth Gweriniaeth
 • Arlywydd
 • Taoiseach
Mary McAleese
Bertie Ahern
Annibyniaeth
 • Datganwyd
 • Cydnabuwyd
o'r Deyrnas Unedig
21 Ionawr 1919
6 Rhagfyr 1922
Arwynebedd
 - Cyfanswm
 - Dŵr (%)
 
70,273 km² (120fed)
2.0
Poblogaeth
 - Amcangyfrif 2006
 - Cyfrifiad 2006
 - Dwysedd
 
4,239,848 (121af)
4,234,925
60.3/km² (139fed)
CMC (PGP)
 - Cyfanswm
 - Y pen
Amcangyfrif 2005
$167.9 biliwn (49fed)
$34,100 (139fed)
Indecs Datblygiad Dynol (2003) 0.946 (8fed) – uchel
Arian cyfred Euro (€) (EUR)
Cylchfa amser
 - Haf
GMT (UTC0)
IST (UTC+1)
Côd ISO y wlad .ie
Côd ffôn +353
Lleoliad Gweriniaeth Iwerddon yn Ewrop
Lleoliad Gweriniaeth Iwerddon yn Ewrop

Gweriniaeth ar ynys Iwerddon yw Gweriniaeth Iwerddon (Gwyddeleg: Poblacht na hÉireann, Saesneg: Republic of Ireland; yn swyddogol Éire neu Ireland). Dulyn yw prifddinas y weriniaeth. Mae'n cynnwys 26 o 32 sir Iwerddon.

Gelwir pennaeth y wladwriaeth yn 'Uachtarán' neu Arlywydd, ond y 'Taoiseach' ydyw pennaeth y llywodraeth neu'r Prif Weinidog.

Taflen Cynnwys

[golygu] Daearyddiaeth

Golygfa'r Arglwyddes yn Swydd Ciarraí (Kerry)
Golygfa'r Arglwyddes yn Swydd Ciarraí (Kerry)

[golygu] Hanes

Mae'n anodd penderfynu pryd yn union y sefydlwyd 'Gweriniaeth Iwerddon'. Yn 1921 llofnodwyd Cytundeb rhwng cynrychiolwyr y Weriniaeth Wyddelig (Gwyddeleg: Saorstát Éireann) a chynrychiolwyr Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon yn sefydlu Gwladwriaeth Rydd Iwerddon (Saesneg: Irish Freestate), roedd yr enw Saesneg, Irish Freestate, yn gyfieithiad llythrennol o enw Gwyddeleg y Weriniaeth Wyddelig, ond o dan y cytundeb hwn, roedd y wladwriaeth newydd yn rhan o'r Ymerodraeth Brydeinig ac roedd Brenin Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon i barhau fel brenin Iwerddon. Arweinodd hyn at ryfel cartref a gollwyd gan y gweriniaethwyr a sefydlwyd gwladwriaeth Wyddelig gyda Brenin Prydain Fawr ac Iwerddon yn frenin arni.

[golygu] Cyfansoddiad 1937

Yn 1937 cynhaliwyd refferendwm i sefydlu cyfansoddiad newydd i Iwerddon, y cyfansoddiad sydd mewn grym o hyd. Nid oedd unrhwy son yn y cyfansoddiad hwn am na brenin na chynrychiolydd Brenhinol yn Iwerddon, er ni fu i'r cyfansoddiad ddweud bod Iwerddon bellach yn wladwriaeth nac yn hollol annibynnol. I bob pwrpas roedd y cysylltiad rhwng y Deyrnas Unedig a'r Wladwriaeth Rydd ar ben. O dan y cyfansoddiad hwn Iwerddon (Éire, Ireland) oedd enw'r wlad, nid y Weriniaeth Rydd, a dyma'r sefyllfa gyfreithiol hyd heddiw.

[golygu] Deddf Gweriniaeth Iwerddon

Yn 1949 pasiwyd Deddf gan Senedd Iwerddon o'r enw 'Deddf Gweriniaeth Iwerddon' a ddatganodd yn glir bod Iwerddon yn Weriniaeth. Ni newidiodd y Ddeddf hon gyfansoddiad 1937 ac mewn gwirionedd nid oedd ynddi ond datganiad clir a diamwys o'r sefyllfa fel y roedd mewn gwirionedd.

Nid yw'r wladwriaeth Wyddeleg yn defnyddio'r enw 'Gweriniaeth Iwerddon' i ddisgrifiio ei hunan o gwbl, mewn cytundebau rhynwgladwol a chyfansoddiadol Iwerddon (Éire, Ireland) yw'r enw a ddefnyddir.

[golygu] Y Werinaeth Wyddelig a Gweriniaeth Iwerddon

Nid yw'r ddau derm hyn yn gyfystyr â'i gilydd. Defyddir yr enw 'y Weriniaeth Wyddelig' (Saesneg: The Irish Repblic) i gyfeirio at y wladwriaeth chwildroadol a sefydlwyd yn 1916 gyda gwrthryfel y Pasg yn Nulyn a mannau eraill yn Iwerddon. Dyma'r wladwriaeth a anfonodd gynrychiolwyr i negodi gyda chynrychiolwyr Prydain Fawr ac Iwerddon yn 1921. Gwrthododd nifer helaeth o'r boblogaeth a'r Dáil (Senedd Iwerddon) dderbyn bod y wladwriaeth hon wedi dod i ben pan sefydlwyd y 'Wladwriaeth Rydd' ac mae rhai'n mynnu bod y wladwriaeth hon yn parhau i fodoli'n de juré (yn ôl y gyfraith o hyd). Dyma'r wladwriaeth a roddodd Byddin Weriniaethol Iwerddon ei theyrngarwch iddi tan yn ddiweddar iawn, ac y mae rhai carfannau 'milwriaethus' yn honni bod y wladwriaeth hon yn bodoli o hyd, er yn guddiedig, a bod pob gwladwriaeth arall (Éire/Ireland a Gogledd Iwerddon) yn anghyfreithlon.

Defnyddir yr enw 'Gweriniaeth Iwerddon' (Saesneg: The Republic of Ireland) ar lafar gwlad i gyfeirio at Éire/Iwerddon wedi pasio Deddf Gweriniaeth Iwerddon.

[golygu] Iaith a diwylliant

[golygu] Economi

Eginyn erthygl sydd uchod am Iwerddon. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato