Iddewiaeth yng Nghymru
Oddi ar Wicipedia
Mae hanes Iddewon ac Iddewiaeth yng Nghymru yn cychwyn gyda sefydlu cymunedau Iddewig yn ne Cymru yn y 18fed ganrif. Yn 1290 cyhoeddodd Edward I o Loegr ddatganiad 1290 yn gorfodi'r Iddewon i adael Lloegr, a dienyddwyd dros 300 o Iddewon Seisnig. Ond nid oes gennym unrhyw dystiolaeth fod Iddewon yn byw yng Nghymru yn yr Oesoedd Canol ar wahân i gyfeiriad ystrydebol gan Gerallt Gymro, ar ddiwedd y 12fed ganrif, yn ei lyfr enwog Hanes y Daith Trwy Gymru.[1] Yn Lloegr, rhwng alltudio 1290 a'u dychweliad swyddogol yn 1655, ni cheir cofnod o Iddewon yn byw yno ac mae'r un peth yn wir am Gymru. Dim ond yn y 19eg ganrif y gellir sôn am gymunedau sylweddol o Iddewon yng Nghymru, er bod cofnodion hefyd am gymunedau bychain ac unigolion o'r 18fed ganrif. Erbyn heddiw ceir cymunedau neu synagogau mewn 27 o drefi, gyda'r mwyafrif ohonynt yn y de-ddwyrain.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Cymunedau cynnar
Yn Lloegr, rhwng 1290 a'u dychweliad swyddogol yn 1655, nid oes cofnod o Iddewon, ond ceir digon o dystiolaeth o ganol y 17eg ganrif ymlaen. Yng Nghymru, ceir y dystiolaeth gynharaf am Iddewiaeth mewn cofnod am gymuned Iddewig fechan yn Abertawe tua 1730. Yn y ganrif olynol ffurfiwyd cymunedau Iddewig mewn rhannau eraill o dde Cymru, e.e. Caerdydd, Merthyr Tudful, Pontypridd a Tredegar."[2]
[golygu] Cyfnod diweddar
Gyda thwf cyffredinol mewnfudo Iddewon i wledydd Prydain yn y 19eg ganrif, sefydlwyd cymunedau Iddewig mewn sawl rhan o Gymru. Atgyfnerthwyd cymunedau oedd yn bodoli eisoes a sefydlwyd rhai newydd yn yr ardaloedd diwydiannol yn bennaf. Roedd hyn yn rhan o batrwm o bobl yn dod i mewn i Gymru o wledydd fel Iwerddon, Lloegr a'r Eidal i weithio. Erbyn diwedd y ganrif roedd cymunedau bychain o Iddewon, masnachwyr a pherchnogion siopau gan amlaf, i'w cael yn y rhan fwyaf o gymoedd y De.[3]
Fel rheol, dangoswyd lefel cymeradwy o oddefgarwch tuag at y cymunedau Iddewig newydd hynny. Ond ceir un eithriad. Yn ardal Tredegara threfi eraill yn y cylch, dangosodd gwrth-Semitiaeth ei ben ym mis Awst 1911, pan ymosodwyd ar siopau Iddewig gan dyrfaoedd o weithwyr, rhai ohonynt yn canu emynau Cristnogol, gan wneud rhwng £12,000 a £16,000 o ddifrod."[4]
[golygu] Heddiw
Erbyn heddiw ceir cymunedau neu gynulleidfaoedd Iddewig yn Aberdâr, Abertawe, Abertileri, Bae Colwyn, Bangor, Bargoed, Y Barri, Brynmawr, Caerdydd, Castell-nedd, Glynebwy, Llandudno, Llanelli, Merthyr Tudful, Penrhiwcaibr, Pen-y-bont ar Ogwr, Pontypwl, Pontypridd, Porthcawl, Port Talbot, Rhydaman, Y Rhyl, Tonypandy, Tredegar, Y Trallwng, Wrecsam, ac Ystalyfera.[5] Gwelir mai dim ond un gymuned sydd i'w cael rhwng arfordir y gogledd a de-ddwyrain Cymru.
[golygu] Cyfeiriadau
- ↑ Thomas Jones (gol.), Gerallt Gymro (Caerdydd, 1938), tud. 149. Hanesyn alegorïol am offeiriad ac Iddew yn cyd-deithio yn Swydd Amwythig ar ei ffordd i Gaer. Nid yw Gerallt yn cyfeirio at Iddewon yng Nghymru.
- ↑ BBC Cymru: "Multicultural Wales"
- ↑ Todd M. Endelmann, The Jews of Britain, 1656-2000 (University of California Press, 2002), t.130}}
- ↑ Endelmann, op. cit., t.162.
- ↑ [1] Rhestr ar jewishgen.org.
[golygu] Darllen pellach
- Davies, Grahame (ed.). The Chosen People: Wales and the Jews (Seren, 2002) ISBN-10: 1854113097 ISBN-13: 978-1854113092
- 'The Jewish Communities of South Wales', yn Shemot 1994 vol. 2/3
- U. Q. Henriques, 'The Jews of South Wales' yn Historical Studies (1993)
- G. Alderman, 'The Jew as Scapegoat? The Settlement and Reception of Jews in South Wales before 1914', yn Transactions JHSE XXVI, 1977.
- C. Bermant, Troubled Eden - An Anatomy of British Jewry (Vallentine Mitchell, Llundain, 1969), tt. 59-61.
- Association of Jewish Ex-Servicemen & Women (AJEX) consecration and unveiling of War Memorial 1939-1945 at Cathedral Road Synagogue (JGSGB)
- 'The Jewish of Merthyr Tydfil', Shemot, Medi 1998, cyf. 6/3
- 'A vanished Community - Merthyr Tydfil 1830-1998', Shemot 2001 cyf. 9/3
- Leonard Mars, 'Celebrating diverse identities, person, work and place in South Wales', yn Identity and Affect: Experiences in a Globalising World, Campbell, J.R. a Rew, A., 1999, tt. 251-274 (Hanes meddyg o Iddew yn Abertawe)
- Leonard Mars, 'Cooperation and Conflict between Veteran and Immigrant Jews in Swansea', yn Religion and Power Decline and Growth: Sociological analyses of religion in Britain, Poland and the Americas, 1991, gan Peter Gee a John Fulton, tt. 115-130
[golygu] Dolenni allanol
- (Saesneg) Cymunedau Iddewig yng Nghymru