Brwydr Crug Mawr

Oddi ar Wicipedia

Ymladdwyd Brwydr Crug Mawr ym mis Medi neu Hydref 1136, fel rhan o ymdrech y Cymry i adfeddiannu Ceredigion, oedd wedi ei chipio gan y Normaniaid.

Dechreuodd gwrthryfel Cymreig yn erbyn y Normanaid yn ne Cymry, lle enillodd y Cymry fuddugoliaeth ar 1 Ionawr 1136, gan ladd tua 500 o Normaniaid mewn brwydr rhwng Llwchwr ac Abertawe. Dychwelodd Richard Fitz Gilbert de Clare, arglwydd Normanaidd Ceredigion, i Gymru ym mis Ebeill. Anwybyddodd bob rhybudd, ac aeth ymlaen tua Cheredigion gyda byddin fechan. Cyn iddo fynd ymhell, lladdwyd ef gan wŷr Iorwerth ab Owain, ŵyr Caradog ap Gruffydd.

Ymatebodd Gwynedd i'r newyddion trwy yrru byddin dan Owain Gwynedd a Cadwaladr ap Gruffudd, meibion brenin Gwynedd, Gruffudd ap Cynan, i Geredigion. Cipiasant nifer o gestyll yng ngogledd Ceredigion cyn dychwelyd adref gyda'r ysbail. Tua Gŵyl Sant Mihangel ymosodasant ar Geredigion eto, a gwnaethant gynghrair a Gruffydd ap Rhys, tywysog Deheubarth. Ymdeithiodd byddin Gwynedd a Deheubarth tuag Aberteifi; yn ôl Brut y Tywysogion yn cynnwys cannoedd o wŷr meirch.

Ger Crug Mawr, ddwy filltir tu allan i Aberteifi, gwynebwyd y Cymry gan fyddin Normanaidd, yn cynnwyd milwyr o holl arglwyddiaethau Normanaidd De Cymru. Arweinid y llu gan Robert fitz Martin, arglwydd Cemais; Robert fitz Stephen, cwnstabl Castell Aberteifi; a William a Maurice fitz Gerald, ewythrod Gerallt o Windsor.

Wedi ymladd caled, ffôdd y Normaniaid, ac ymlidiwyd hwy cyn belled ag Afon Teifi. Ceisiodd llawer o'r ffoaduriaid groesi'r bont dros yr afon, ond torrodd dan y pwysau, a boddwyd llawer ohonynt. Dywedwyd fod cymaint o gyrff dynion a cheffylau nes atal llif yr afon. Ffôdd eraill i dref Aberteifi, ond cipiwyd y dref gan y Cymry a'i llosgi. Llwyddodd Robert fitz Martin i gadw gafael ar y castell; yr unig un oedd yn parhau yn nwylo'r Normyn erbyn diwedd y gwrthryfel.

Daeth Ceredigion yn rhan o Deyrnas Gwynedd am gyfnod wedi'r frwydr hon, nes i Rhys ap Gruffydd, tywysog Deheubarth, ei chipio'n ôl flynyddoedd yn ddiweddarach.


[golygu] Llyfryddiaeth

John Edward Lloyd (1911) A history of Wales from the earliest times to the Edwardian conquest (Longmans, Green & Co.)

Ieithoedd eraill