Mab Darogan

Oddi ar Wicipedia

Y Mab Darogan yw'r gwaredwr a ddaw i arwain y Cymry i fuddugoliaeth derfynnol ar y Saeson a'u gyrru allan o Ynys Prydain gan adfer y deyrnas i feddiant y Cymry, disgynyddion y Brythoniaid. Mae'r Mab Darogan yn ffigwr Meseiaidd sydd wedi chwarae rhan bwysig yn hanes Cymru dros y canrifoedd. Mae sawl person hanesyddol wedi cael ei uniaethu â'r Mab Darogan yn y gorffennol, gan gynnwys Arthur ac Owain Glyndŵr.

Taflen Cynnwys

[golygu] Canu Darogan

Prif erthygl: Canu Darogan

Ceir nifer fawr o gerddi Cymraeg canoloesol, a adnabyddir fel y Canu Darogan neu'r brudiau, sy'n darogan neu broffwydoli dyfodiad y Mab Darogan. Gellir olrhain y canu hwn yn ôl i'r 10fed ganrif a'r gerdd Armes Prydain, ond mae'n bosibl fod ei wreiddiau'n gynharach. Roedd y canu darogan yn arbennig o boblogaidd yn y 14eg a'r 15fed ganrif ; roedd rhai o'r beirdd proffesiynol fel Dafydd Llwyd o Fathafarn yn cyfansoddi cerddi darogan, ond ymddengys fod y rhan fwyaf o'r cerddi yn gynnyrch dosbarth arbennig o feirdd is eu statws, fel y Glêr. Tadogir nifer o'r cerddi hyn ar feirdd cynnar, yn enwedig Taliesin (yn aml dan yr enw Taliesin Ben Beirdd) a Myrddin. Ceir sawl cyfeiriad at y Mab Darogan mewn rhyddiaith Cymraeg Canol yn ogystal. Yn nes ymlaen, dylanwadwyd ar y traddodiad gan y ffug-hanes a geir yn yr Historia Regum Britanniae gan Sieffre o Fynwy.

[golygu] Pobl a uniaethid â'r Mab Darogan

[golygu] Arthur

Yr oedd Arthur, arweinydd chwedlonol y Brythoniaid, yn adnabyddus i'r Cymry am eu fuddugoliaeth ym mrwydr Mons Badonicus (tua'r flwyddyn 500), a lesteiriodd gynnydd yr Eingl-Sacsoniaid am genhedlaeth. Ganrifoedd ar ôl ei farwolaeth, datblygodd y chwedl fod Arthur a'i ryfelwyr yn cysgu mewn ogof rywle yn aros am yr amser i ddeffro ac arwain ei bobl (diweddarach yw'r chwedl am Ynys Afallon, sy'n deillio o waith Sieffre o Fynwy). Ond er ei fod yn arweinydd enwog nid yw Arthur yn ffigwr amlwg iawn yn y brudiau Cymraeg a diweddar yw'r cyfeiriadau ato fel Mab Darogan.

[golygu] Cynan a Chadwaladr

Llawer mwy amlwg yn y brudiau o'r cychwyn cyntaf yw'r breninoedd cynnar Cynan a Chadwaladr. Yn ôl Armes Prydain byddant yn dychwelyd gyda'i gilydd i arwain y Cymry a'u cynhgreiriaid Celtaidd - y Llydawyr, Gwyddelod, Manawyr a'r Albanwyr - i drechu'r Saeson a'u gyrru yn ôl dros y môr i Germania :

Cynan a Chadwaladr, cadr yn lluydd,
Edmygawr hyd Frawd, ffawd a'u deubydd.
Dau unben dygn, dwys eu cwsyl;
Dau oresgyn Saeson o blaid Dofydd;
Dau hael, dau gedawl gwlad warthegydd;
Dau ddiarchar barawd un ffawd un ffydd;
Dau erchwynawg Prydain, mirain luydd;
Dau arth nis gwna gwarth, cyfarth beunydd.

(Armes Prydein Fawr, llau. 163-4. Mewn orgraff ddiweddar.)

Arosodd Cynan a Chadwaladr yn ffigurau amlycaf y canu darogan hyd ddiwedd yr Oesoedd Canol.

[golygu] Owain Lawgoch

Yng nghanol y 14eg ganrif, syrthiodd mantell y Mab Darogan ar ysgwyddau Owain Lawgoch (1330 - 1378), un o ddisgynyddion uniongyrchol tywysogion Aberffraw ac felly'n ŵr â'r hawl i goron Gwynedd a'r teitl Tywysog Cymru. Cafodd Owain Lawgoch ei gefnogi gan brenin Ffrainc, lle roedd yn adnabyddus fel Yvain de Galles (Owain o Gymru), ond cafodd ei fradlofruddio gan asiant yn nhâl Coron Lloegr ym Mortagne-sur-Mer yn 1378 cyn iddo fedru dychwelyd i Gymru a chodi baner y gwrthryfel disgwyliedig. Dyma'r cyfnod pan ddechreuodd corff mawr o gerddi darogan poblogaidd gylchredeg y wlad, yn proffwydoli ail-ddyfodiad y Mab Darogan a'i alw gan amlaf yn "Owain," traddodiad a barhaodd hyd y ganrif olynol.

[golygu] Owain Glyndŵr

Yr oedd Owain Glyndŵr yn un ddisgynyddion brenhinoedd Powys sy'n enwog am y gwrthryfel a arweiniodd yn erbyn rheolaeth y Saeson ar Gymru yn negawd gyntaf yr 15fed ganrif. Llywddodd Owain am gyfnod i yrru'r Saeson allan o Gymru yn gyfangwbl bron, ac roedd ganddo gynlluniau uchelgeisiol i sefydlu Cymru rydd annibynnol gyda'i senedd a'i phrifysgolion ei hun, ond methodd y gwrthryfel yn y diwedd. Ni wyddys be digwyddodd i Owain. Diflanodd o dudalennau hanes, ond fel yn achos Arthur daeth yn ffigwr llên gwerin y credid ei fod yn cysgu mewn ogof yn aros ei ddydd. Yn naturiol ddigon, gelwid Owain Glyndŵr yn Fab Darogan a cheir corff sylweddol o ganu darogan sy'n perthyn, yn ôl pob tebyg, i'w gyfnod. Credai Glyndŵr ei hun yn y proffwydoliaethau a gwyddys iddo ymgynghori â Hopcyn ap Tomas, uchelwr hyddysg yn y brudiau, ym 1404.

[golygu] Harri Tudur

Parhaodd y traddodiad brudol i flodeuo yn y blynyddoedd ansefydlog a welodd Gymru'n cael ei sugno i mewn i Ryfeloedd y Rhosynnau a'r ymgiprys am rym rhwng yr Iorciaid a'r Lancastriaid yn Lloegr. Yn chwarter olaf y ganrif roedd gobeithion y Cymry am weld ail-ddyfodiad y Mab Darogan yn troi o gwmpas Harri Tudur, un o ddisgynyddion Ednyfed Fychan, distain Llywelyn Fawr, a thrwy ei dad Edmwnd Tudur yn ŵr a hawliai Goron Lloegr. Gyda chymorth ei ewythr Siasbar Tudur, Iarll Penfro, llwyddodd Harri yn ei uchelgais ar ôl glanio ym Mhenfro ac arwain byddin o Gymry ac eraill i fuddugoliaeth ar Rhisiart III o Loegr ym mrwydr Maes Bosworth yn Awst 1485. I baratoi'r ffordd, yr oedd nifer o gerddi darogan wedi bod yn cylchredeg yn cyfeirio at "Harri" fel y Mab Darogan. Defnyddiodd Harri Tudur a'i gefnogwyr y canu hwn i hyrwyddo eu hachos. Pan laniodd Harri ym Mhenfro, cododd faner Cadwaladr (gweler uchod) cyn cychwyn ar ei ymdaith trwy Gymru. Byddai arwyddocád y weithred honno yn amlwg i bob Cymro : hwn oedd y Mab Darogan. Daliodd rhai i gredu fod proffwydoliaeth y Mab Darogan yn cael ei chyflawni gydag esgyniad Harri Tudur i Goron Lloegr. Gwyddai Harri mor ddefnyddiol iddo oedd y traddodiad a galwodd ei fab cyntafanedig yn Arthur Tudur.

Daeth Arthur Tudur yn Dywysog Cymru yn 1501 ac yn nes ymlaen llywodraethodd Gymru o'i phrifddinas de facto yn Llwydlo, gan ddiddymu y gwaethaf o'r deddfau penyd yn erbyn y Cymry a wnaethpwyd ar ôl methiant gwrthryfel Owain Glyndŵr. Ond bu farw mewn amgylchiadau amheus ac ni ddaeth "Arthur" yn frenin Lloegr. Gŵr cwbl wahanol oedd ei frawd Harri, a anwybyddodd Gymru pan esgynodd i'r orsedd fel Harri VIII. Eithriad i'r esgeulusdod hwnnw oedd Deddfau Uno 1536 a 1543.

[golygu] Llyfryddiaeth

  • A. D. Carr, Owen of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru, 1991)
  • Elissa P. Henken, National Redeemer, Owain Glyndŵr in Welsh Tradition (Gwasg Prifysgol Cymru, 1996). ISBN 0-7083-1290-X
  • David Rees, The Son of Prophecy [:] Henry Tudor's Road to Bosworth (1985 ; ail argraffiad Rhuthun, 1997). ISBN 1-871083-01-X
  • Ifor Williams (gol.), Armes Prydein (Gwasg Prifysgol Cymru, 1995)
Ieithoedd eraill