Yr Ugeinfed Ganrif yng Nghymru

Oddi ar Wicipedia

Erthyglau ynglŷn â
Hanes Cymru
Baner Cymru
Cyfnodau

Cyfnod y Rhufeiniaid · Oes y Seintiau
Oesoedd Canol Cynnar · Oes y Tywysogion
Oesoedd Canol Diweddar · Cyfnod y Tuduriaid
17eg ganrif · 18fed ganrif
19eg ganrif · 20fed ganrif
21ain ganrif

Prif deyrnasoedd

Deheubarth · Gwynedd
Morgannwg · Powys

Pobl allweddol

O. M. Edwards · Gwynfor Evans
Hywel Dda · Llywelyn Fawr
Llywelyn Ein Llyw Olaf · Owain Glyndŵr
William Morgan · Harri Tudur

Pynciau eraill

Cantrefi a chymydau · Cynulliad · Datgysylltu'r Eglwys
Llenyddiaeth

Mynegai i erthyglau cysylltiedig
y blwch hwn: gweld  sgwrs  golygu

Gellid dadlau fod yr ugeinfed ganrif yng Nghymru yn gyfnod a welodd fwy o newid yn y wlad nag yn ystod unrhyw gyfnod arall yn ei hanes.

Taflen Cynnwys

[golygu] Gwleidyddiaeth

Yn chwarter cyntaf y ganrif roedd Cymru yn wlad Ryddfrydol o ran ei gwleidyddiaeth a daeth David Lloyd George, AS Caernarfon, yn arweinydd y Blaid Ryddfrydol a phrif weinidog y DU. Ond bu newid yn hinsawdd gwleidyddol y wlad ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, a'r Blaid Lafur oedd y blaid rymusaf yng Nghymru o'r 1930au ymlaen gyda'i chadarnloedd yn y De a'r gogledd-ddwyrain. Ffurfiwyd Plaid Cymru yn 1925 ond araf fu ei thwf tan y 1960au pan etholwyd Gwynfor Evans yn AS Caerfyrddin yn 1966. Dyma'r cyfnod a welodd sefydlu Cymdeithas yr Iaith hefyd, mudiad a fyddai'n chwarae rhan bwysig yn y frwydr i ennill cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith Gymraeg. Bu newid mawr ym myd sefydliadau gwleidyddol Cymru hefyd gyda sefydlu'r Swyddfa Gymreig yn 1964, a'r broses datganoli a arweiniodd at sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 1999 gyda llywodraeth Llafur mewn grym.

[golygu] Diwydiant

Erbyn 1911 roedd 86,000 o bobl yn gweithio ar y rheilffyrdd ac yn nociau mawr y De. Ddechrau'r ugeinfed ganrif disodlwyd haearn gan dur fel y prif fetel a oedd yn cael ei allforio o'r wlad. Yr oedd 3,700 yn gweithio mewn gwaith copr yn 1911 ac 21,000 mewn gwaith tun. Roeddent yn cynhyrchu 848,000 tunnell o blat tin mewn blwyddyn. Cynhyrchwyd 56.8 miliwn tunnell o lo yn 1913. Roedd Cymru yn allforio traean o holl allforion glo y byd gan gyflogi 250,000 o ddynion ym meysydd glo y de a'r gogledd-ddwyrain.

Ond cafwyd dirywiad difrifol mewn nifer o'r diwydiannau traddodiadol ar ôl yr Ail Ryfel Byd, yn arbennig yn y meysydd glo. Yn 1913 cyflogid yn y gwaith glo 232,000 o ddynion, ond erbyn 1960 dim ond 106,000 a gyflogid a syrthiasai'r nifer i 30,000 yn unig erbyn 1979. Nid oedd ond un pwll glo ar ôl yng Nghymru erbyn y 1990au.

Roedd dirywiad tebyg yn y diwydiant dur ac economi Cymru yn gyffredinol. Roedd Cymru fel nifer o wledydd eraill y gorllewin yn dod yn fwy fwy ddibynnol ar y sector gwasanaeth.

Un o ganlyniadau'r dirywiad yn y diwydiant glo ac o ganlyniad esgeuluso diogelwch y tipiau glo oedd trychineb Aberfan, pan lyncwyd ysgol gyfan gan lithriad gwastraff glo gan ladd 144 o blant ac athrawon.

[golygu] Iaith a diwylliant

Canran siaradwyr Cymraeg fesul awdurdod lleol, yn ôl Cyfrifiad 2001
Canran siaradwyr Cymraeg fesul awdurdod lleol, yn ôl Cyfrifiad 2001

Yn 1911 roedd gan Gymru boblogaeth o 2,400,000 gyda bron i 1,000,000 yn siarad Cymraeg. Dyma'r nifer fwyaf erioed ond eisoes roedd y Cymry Cymraeg yn lleiafrif. Ond lladdwyd nifer o Cymry ifainc yn y Rhyfel Byd Cyntaf, llawer ohonyn nhw'n siaradwyr Cymraeg. Cafodd Dirwasgiad Mawr y 1930au ei effaith hefyd a chredir fod tua 450,000 o bobl wedi ymfudo o'r wlad rhwng 1921 a 1939.

[golygu] Crefydd

Ar droad y ganrif yr oedd tua hanner poblogaeth Cymru yn aelodau o eglwys. Yn 1900 roedd gan y Methodistiaid Calfinaidd 158,111 o aelodau, yr Annibynwyr 144,000 a'r Bedyddwyr 106,000. Erbyn diwedd y ganrif darlun o ddirywiad enbyd a geir.

[golygu] Rhai uchafbwyntiau