Maan

vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.

Maan   Die astronomiese simbool vir die maan
Die maan
Die maan, soos gesien vanaf die aarde.
Wentelbaaneienskappe
Semi-belangrike as: 384,399 km (0.00257 AU)
Wentelbaan omtrek: 2,413,402 km (0.016 AU)
Eksentrisiteit: 0.0549
Wentelperiode: 27 dae, 7 uur, 43.7 min
Sideriese periode: 27 dae, 7 uur, 43.1 min
Sinodiese maand: 29 dae, 12 uur, 44.0 min
Anomalistiese maand: 27.554 550 dae
Drakoniese maand: 27.212 221 dae
Tropiese maand: 27.321 582 dae
Gem. rotasiespoed: 1.022 km/s
Maks. rotasiespoed: 1.082 km/s
Min. rotasiespoed: 0.968 km/s
Inklinasie: 5.145° na die eliptiese
(tussen 18.29° en 28.58°
na die aarde se ewenaar)
Satelliet van: Die aarde
Fisiese eienskappe
Gem. radius: 1,737.103 km
(0.273 Aardes)
Radius by die ewenaar: 1,738.14 km (0.273 Aarde)
Radius na die pole: 1,735.97 km
(0.273 Aardes)
Omtrek om die ewenaar: 10916 km
Oppervlakte: 3.793×107 km²
(ongeveer 38 miljoen km²)
(0.074 Aardes)
Volume: 2.1958×1010 km³
(0.020 Aardes)
Massa: 7.3477×1022 kg
(0.0123 Earths)
Gem. digtheid: 3,346.4 kg/m³
Oppervlak-
aantrekkingskrag:
1.622 m/s² (0.1654 g)
Ontsnappings-
snelheid:
2.38 km/s
Sideriese
rotasieperiode:
27.321 582 dae
Rotasiespoed
by ewenaar:
4.627 m/s
(by die ewenaar)
Aksiale neiging: 1.5424° (tot die elliptiese)
Albedo: 0.12
Oppervlak temp.:
   Ewenaar
   85°N
min gem. maks
100 K 220 K 390 K
70 K 130 K 230 K
Atmosfeer
Oppervlaksdrukte: 140 kPa
Digtheid: 107 deeltjies cm-3 (dag)
105 deeltjies cm-3 (nag)
Samestelling: Helium = 25%
Neon = 25%
Waterstof = 23%
Argon = 20%
Metaan <1%
Ammoniak <1%
Koolstofdioksied <1%
Hierdie bladsy verwys na die aarde se maan. Vir ander mane in die sonnestelsel, sien gerus natuurlike satelliet.

Die maan is die enigste natuurlike satelliet van die aarde en die vyfde grootste in ons sonnestelsel, na Ganymed (Jupiter), Titan (Saturnus), Kallisto en Io (albei satelliete van Jupiter). Dit het geen ander formele naam as "die maan" nie, alhoewel dit soms Luna (Latyns vir maan) genoem word om dit te onderskei van die algemene term "maan". Luna (soms ook Diana) is die Romeinse godin van die maan, die diere en die jag. Haar tradisionele simbool is die groeiende of halfmaan.

Daar is nóg 'n atmosfeer nóg water (sover bekend) op die maan, sodat biologiese organismes hier nooit kon ontwikkel nie. Die gebrek aan 'n atmosfeer het ook verseker dat die oppervlakte van die maan in sy oorspronklike toestand bewaar gebly het.

Met die Apollo 11-maansending van Julie 1969 het die maan die eerste hemelliggaam in ons sonnestelsel geword waarop mense geland het.

Die maan se gemiddelde afstand van die aarde af is 384 403 kilometer (238 875 myl). Die langste afstand, wat die maan kan bereik, is sowat 407 000 kilometer, een van die kortste - soos bereik op 22 Julie 2005 en weer in die jaar 2007 - is 357 290 kilometer. Die kleinste afstand, wat ooit gemeet is, is 356 000 kilometer.

Weens die kleiner afstand lyk die skyf van die maan net so groot te wees soos dié van die groter, maar verder af geleë Son (sy afstand van die aarde is 150 miljoen kilometer). Hierdie toevallige gelykheid het tot die gesamentlike verering van maan en son in baie kulture gelei; dit beteken egter ook dat die maan vir 'n aardse waarnemer die sonskyf tydens 'n volledige sonsverduistering heeltemal kan bedek.

Die aarde en die maan is deur die wedersydse swaartekrag aan mekaar "gebind" en gedra soos 'n dubbelplaneet. Aangesien die aarde se massa sowat 81 keer groter is as dié van die maan, lê die sentrum van die swaartekrag sowat 1 700 kilometer diep onder die aarde se oppervlakte.

Die "maanskyn", wat 'n mens vanuit die aarde waarneem, is net 'n swak weerkaatsing van die sonlig (die grootste deel van die lig word deur die donker materie van die oppervlakte geabsorbeer).

Inhoud

[wysig] Die oppervlakte van die maan

Anders as die aarde besit die maan geen magneetveld of atmosfeer wat as 'n soort beskerming teen kosmiese partikels en sonstraling kan dien nie; sy geskroeide oppervlakte is gevolglik besaai met kraters. Die oppervlakte is hoofsaaklik bedek met fyn korreltjies van glasagtige verharde basalt, obsidiaan en ander gesteentes.

Die maankrater Daedalus
Die maankrater Daedalus

Daar is net twee soorte landskappe - die maria (Latynse meervoud van mare "see"), gebiede met donker, lawabedekte vlaktes, waar kraters minder voorkom; en die helderkleurige hooglande, wat digter besaai is met kraters. Weens die gebrek aan weersinvloede en geologiese aktiwiteite word die kraters in hul oorspronklike toestand bewaar. Hulle deursnee wissel van mikroskopiese klein kuiltjies tot grootskaalse, sirkelvormige vlaktes met 'n sentrale piek. Die gebrek aan erosie het ook daartoe gelei dat die gebergtes van die maan - in vergelyking met hulle omgewing - duidelik hoër rys as dié op die aarde.

Die oppervlakte van die sonverligte voorkant het 'n gemiddelde temperatuur van 120 °C, terwyl die donker agterkant, teen -130 °C, aansienlik kouer is.

Daar is nog steeds baie fenomene, wat tot dusver nog nie ondersoek is nie. Die ruimtevaarders van die Amerikaanse Apollo-missies het steeds in gebiede langs die maan se ewenaar geland. Navorsers stel tans veral belang in die poolgebiede se kraters, wat moontlik waterys teen hulle binnewande bevat.

Amerikaanse navorsers het bewys dat die maan moontlik in geologiese opsig nog aktief is. Daar was byvoorbeeld nog in die jongste geologiese verlede (sowat een miljoen jaar gelede) gasuitbarstings, soos uit maanfoto's van die Apollo-missies en latere metings van die maanoppervlakte se chemiese samestelling, wat deur ruimtetuie deurgevoer is, blyk. Hierdie uitbarstings wys moontlik op oorblyfsels van vloeibare magma in die binneste van die maan, alhoewel sy vulkane lankal nie meer aktief is nie.

[wysig] Samestelling

Die maan het waarskynlik 'n klein kern met 'n deursnee van 300 kilometer, wat veral uit yster bestaan. Die tweede laag is gedeeltelik vloeibaar en sowat 350 kilometer dik. Die mantellaag, wat volg, het 'n deursnee van sowat 1 000 kilometer, terwyl die buitenste laag, die kors, tussen 60 en 75 kilometer dik is. Die mantellaag word deur seismiese aktiwiteite gekenmerk - aardbewings kom gereeld hier voor. Die episentrum van 'n maanbewing lê baie honderde kilometer diep in die laagste gedeelte van die mantel, en ook die lawa, wat die bekkens op die oppervlakte bedek, kom uit hierdie diepte. Ook die aarde se swaartekrag veroorsaak baie van die 3 000 aardbewings wat die maan jaarliks skud.

[wysig] Die samestelling van die maan se kors

* - partikels per miljoen

[wysig] Die ontstaan van die maan

Die wetenskaplikes het tans geen eenparige verklaring vir die oorsprong van die maan nie. Sommige deskundiges beweer dat die maan uit die vroeë aarde geskeur is, toe dit nog uit gedeeltelik gesmelte gesteentes bestaan het. Die bekken van die Pasifiese Oseaan word volgens hierdie teorie as die oorsprongsgebied van die maan beskou - hierdie verklaring word gesteun deur die feit dat die samestelling van die maan met dié van die aarde se kors- en mantelgesteentes min of meer ooreenstem. Die Pasifiese bekken het egter eerder deur die verskuiwing van die aarde se landmassas ontstaan.

'n Tweede teorie beskou die maan as 'n klein planeet wat lank gelede sommer net deur die aarde "ingevang" is. Tog sou die maan se wentelbaan dan eerder ellipties moet wees en nie kringvormig nie. Dit is ook twyfelagtig of 'n groot satelliet soos die maan werklik deur 'n planeet ingevang sou kon word.

'n Derde hipotese stel voor dat die maan baie vroeg van die vinnig roterende aarde geskei is deur 'n soort "pirouette-effek".

'n Vierde verklaring is dat die aarde en die maan gelyktydig uit 'n oerwolk ontwikkel het en gevolglik as 'n dubbelplaneetstelsel beskou moet word.

'n Vyfde idee sien die botsing van die proto-aarde met 'n ander planeet as die "bakermat" van die maan. Moontlik het die materiaal, wat tydens hierdie botsing vrygesit is, 'n tyd later die maan gevorm. Hierdie "botsing-hipotese" word tans deur die grootste deel van die wetenskaplikes aanvaar.

Dit is waarskynlik dat aarde en maan gelyktydig uit dieselfde gas- en stofwolke gevorm is, aangesien 'n aantal elemente soos aluminium, kalsium, silikoon, yster, suurstof, titaan en magnesium op albei voorkom. Die verhoudings wyk egter sterk van mekaar af, en daar is opvallend weinig koolstof en yster op die maan. Die lae digtheid van die maan - slegs sestig persent dié van die aarde - word aan hierdie afwykende samestelling toegeskryf. Gesteentes, wat deur ruimtevaarders aarde toe gebring is, is volgens radioaktiewe vervalmetodes ondersoek en die ouderdomme sodoende bepaal. Die jongste gesteente is basaltiese rots uit die maria (kraters), wat sowat 3,1 miljard jare gelede ontstaan het, terwyl die oudste monsters uit die hooglandgebiede sowat 4,6 miljard jare oud is - dit is omtrent so oud soos ons aarde.

[wysig] Verkenning

Die ruimtekapsule Lunik-3 neem in 1959 hierdie eerste foto van die maan se agterkant
Die ruimtekapsule Lunik-3 neem in 1959 hierdie eerste foto van die maan se agterkant

Die oudste bekende afbeelding van die maan is 'n kaart wat sowat 5 000 jare gelede in Ierland ontstaan. 'n Ander geskiedkundig belangrike weergawe van die maan en ander hemelse voorwerpe is die sogenaamde hemelskyf van Nebra (Duitsland), 'n metaalplaat uit die bronstyd, wat in 1999 gevind is. Ook die steenmonument van Stonehenge in Engeland dien vermoedelik as 'n soort sterrewag, waarmee onder meer die wentelbaan van die maan bepaal kan word.

Aanvanklik was mense oortuig dat die maan se oppervlakte plat moet wees, aangesien met die blote oog slegs kleurverskille gesien kan word. In 1609 het die Italiaanse astronoom Galileo Galilei die maan met 'n selfgemaakte "optiese glas", 'n soort teleskoop, vanuit sy tuin in Padua bekyk. Danksy die vergroting van sy glas het hy as eerste mens bergagtige strukture en kraters op die oppervlakte van die maan waargeneem. Hy het begin om die maan weke lank te studeer en sketse van die maan se fases geteken, wat grootliks ooreenkom met fotografieë van die twintigste eeu.

Die Mare Imbrium met die Kopernikuskrater (bo; foto geneem deur Apollo 17, NASA)
Die Mare Imbrium met die Kopernikuskrater (bo; foto geneem deur Apollo 17, NASA)

'n Halfeeu later, in die jaar 1665, het Isaac Newton as 'n student van 23 jaar navorsing oor die maan en sy wentelbaan gedoen. Newton het homself afgevra waarom die maan nie sommer net van die aarde wegbeweeg nie en oor die volgende twee dekades die raaiselagtige fenomeen ontrafel, wat hy uiteindelik met sy wette as swaartekrag beskryf het.

Navorsers, wat die maan in daardie tydperk met teleskope verken en donker gebiede waargeneem het, was aanvanklik daarvan oortuig dat die maan se oppervlakte met oseane bedek was. Hulle het hierdie gebiede gevolglik maria genoem (afgelei van die Latynse mare "see, oseaan"). Meer uitgebreide navorsing het egter bewys dat daar geen water op die maan was nie.

Slegs twee jaar ná die begin van die ruimtevaarte, het die Sowjetunie die eerste onbemande ruimtekapsule gelanseer om meer gegewens oor die maan en die moontlikheid van 'n landing op die satelliet te kry. Lunik-1 het 'n baan teen 'n afstand van sowat 5 000 km bereik en veral die baanmeganiese voorwaardes van 'n dergelike missie ondersoek. 'n Nuwe era van navorsing oor die maan en sy oppervlakte het op 14 September 1959 met die Sowjetse tuig Lunik-2 begin, wat soos beplan naby die krater Autolycus in die gebied van die Mare Imbrium neergestort het. Net drie weke later het die kapsule Lunik-3 die eerste foto's van die maan se agterkant oor 'n afstand van sowat 60 000 km geneem. Die Sowjetse wetenskaplikes het gebruik gemaak van die maan se swaartekrag om Lunik-3 in sy baan te hou. Nadat etlike honderde foto's geneem is, het hulle opnuut die posisie van die kapsule verander, sodat die beeldmateriaal na die aarde gesein kon word.

Die hemelskyf van Nebra - met afbeeldings van die volmaan en sekelmaan
Die hemelskyf van Nebra - met afbeeldings van die volmaan en sekelmaan

Net soos die Sowjetse wetenskaplikes het ook die Amerikaners in 1961 met 'n navorsingsprogram oor die maan begin. Die tuig Ranger-7 het in 1964 17 minute lank sowat 4 300 foto's geneem, wat voorwerpe met 'n deursnee van 90 sentimeter nog duidelik sigbaar afgebeeld het. Die kapsules, wat later gevolg het, het aanvullende beeldmateriaal opgelewer.

Die kartografiese verkenningswerk deur sowel die Sowjetse en Amerikaanse kapsules, asook die Luna-Orbiter-reeks van satelliete, wat deur die VSA gelanseer is, was 'n voorvereiste vir die noukeurige navorsing oor die maan en sy struktuur. Die Nasionale Program van Ruimtevaart, wat die Amerikaanse president John F. Kennedy in die jaar 1961 afgekondig het, het ten doel gehad om Amerikaanse ruimtemanne op die maan te bring. Tien jaar later, op 20 Julie 1969, was die Amerikaanse ruimtevaarders van Apollo 11 die eerste mense wat op die maan land.

Alhoewel dit opspraakwekkend was, het die bemande landing op die maan in 'n sekere mate eerder op propagandistiese as wetenskaplike oorwegings gebaseer. Nadat die Amerikaners hulle doeleinde bereik het om eerste op die maan te wees, is die Apollo-program weens 'n tekort aan fondse duidelik afgeskaal.

Die Sowjetunie het egter voortgegaan met die outomatiese verkenning van die maan. Die verkenningstuie van die Luna-reeks het begin om maangesteente in te samel en terug na die aarde te bring. Luna-17 het op 17 November 1970 in die See van die Reën (Mare Imbrium) geland, 'n donker oppervlakte naby die maan se noordpool, en sy verkenningswerk met die wêreld se eerste maankarretjie Lunochod-1 begin. Lunochod-1 het oor twee televisiekamera's beskik om panoramabeelde te neem, asook oor 'n teleskoop, wat die bronne van x-strale uit die heelal kon ondersoek, en 'n reflektor vir laserstrale, wat gesamentlik deur Sowjetse en Franse wetenskaplikes ontwikkel is.

Lunochod-1 was baie suksesvol en het langer gewerk as oorspronklik beplan was. Dit het sowat 200 000 televisiebeelde na die aarde gesein, navorsingswerk oor die hemelse bronne van straling gedoen en 'n groot gedeelte van die maan se oppervlakte verken. Die tweede half-outamatiese verkenningsvoertuig Lunochod-2 het in Januarie 1973 op die maan geland.

Die sonnestelsel
Die Son Mercurius Venus Die maan Aarde Phobos en Deimos Mars Ceres Die astroïdegordel Jupiter Jupiter se natuuurlike satelliete Saturnus Saturnus se natuurlike satelliete Uranus Uranus se natuurlike satelliete Neptunus se natuurlike satelliete Neptunus Charon, Nix en Hydra Pluto die kuipergordel Dysnomia Eris Die verstrooide skyf Die oortwolk
About this image
Die son · Mercurius · Venus · Aarde · Mars · Ceres · Jupiter · Saturnus · Uranus · Neptunus · Pluto · Eris
Planete · Dwergplanete · Mane: Aarde · Mars · Asteroïdies · Jupiter · Saturnus · Uranus · Neptunus · Pluto · Eris
Klein hemelliggame:   Meteoroïdes · Asteroïdes (die astroïdegordel) · Centaurs · TNV's (Kuipergordel/Verstrooide skyf) · Komete (Oortwolk)