Idioma aragonés

De Biquipedia

Aragonés
Distribuzión d'as luengas d'Aragón
Distribuzión d'as luengas d'Aragón
Altras denominazions: Fabla
Parlato en: Aragón
Territorios: {{{territorios}}}
Parladors:
  • Luenga materna:
  • Altros:
~12.000
  • -
  • -
Clasificazión: {{{clasificazión}}}
Filiazión: Indoeuropeya

 Italico
  Romanze
   Pirinenco-mozarabe
    Aragonés

Estatus ofizial
Luenga ofizial en: -
Regulato per: Academia de l'Aragonés
Codigos de a luenga
ISO 639-1 an
ISO 639-2 arg (ex roa)
SIL arg
Se beiga tamién:
Filo indoeuropeu
Dialeutos de l'aragonés en griso y narancha claro
Dialeutos de l'aragonés en griso y narancha claro

L'aragonés (Luenga aragonesa) u nabarroaragonés ye una luenga romanze parlada agora por bellas 10.000 presonas en as redoladas pirenencas d'Aragón. Antimás, en as atras redoladas se charra o castellán con bellas parolas y espresions en aragonés

L'aragonés naxió alredol d'o sieglo VIII como uno d'os muitos dialeutos d'o Latín desembolicaus en os Pirineus sobre un fuerte sustrato de tipo Basco. O reino d'Aragón (formau a partir d'os condaus d'Aragón, Sobrarbe y Ribagorza) s'estendilló progresibamén dende as montañas enta o Sud, desplazando á os Moros más t'o Sud y estendillando a luenga aragonesa.

A unión d'o Reino d'Aragón con Cataluña baxo o mesmo rei senificó a unión de territorios linguisticamén eterochenios, con o catalán fablau en a rechión oriental y l'aragonés en l'ozidental. Antimás, as dos luengas s'estendillón á nuebos territorios conquiestos á os moros: as Islas Balears y o nuebo reino de Balenzia. A reconquiesta aragonesa enta o sud remató en o reino de Murzia, que fue zediu por Chaime I d'Aragón á o Reino de Castiella como dote ta una prinzesa aragonesa.

A esbandidura d'o castellán, tamién conoxiu como español, como a luenga común d'a peninsula, chunto con o feito que l'aragonés estió un escuto proteutor d'o catalán debán d'o castellano, senificó a rezesión de l'aragonés (prozeso de castellanizazión). Uno d'os intes claus en a istoria de l'aragonés estió cuan un rei de orichen castellano fue coronau en o sieglo XV: Fernando I d'Aragón, (tamién conoxiu como Fernando d'Antequera).

L'unión d'Aragón y Castiella y a progresiba suspensión de toda capazidá d'autogubierno dende o 18eno sieglo senificó a reduzión de l'aragonés, que encara se charraba amplamén, á un emplego rural y coloquial, entre que a nobleza eslixió o español como simbolo de poder. A supresión de l'aragonés plegó t'a suya fuga mientres o rechimen d'o ditador Franco en o sieglo XX. Os mayestros pegaban á os escolanos por emplegar l'aragonés en as escuelas, y a lechislazion biedó l'amostranza de cualsiquier luenga que no estase a española.

A democrazia constituzional botada por o pueblo en 1978 senificó un incremento en o numero de treballos literarios y estudeos en y sobre a luenga aragonesa. Manimenos, ista renaxedura puede estar masiau tardana ta ista luenga.

L'aragonés ye encara parlau como luenga materna en o suyo nuclio orichinal, as montañas aragonesas d'os Pirineus, en as redoladas d'o Biello Aragón, Somontano, Sobrarbe y Ribagorza.

As ziudaz prenzipals an encara pueden trobar-se fabladors patrimonials de l'aragonés son: Uesca, Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Echo, Estadilla, Benás, Samianigo, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto, Lo Grau.

Atros aragoneses tamién aprenden aragonés como una segunda luenga en puestos como Uesca, Zaragoza, Exea, y Tergüel. Seguntes bellas encuestas de prenzipios d'os 80, a suma de fabladors no blinca d'os 30.000, fendo que l'aragonés siga una d'as luengas europeyas con más gran periglo d'estinzión.

Dende as añadas 70 d'o sieglo XX, se publica más que no nunca literatura en aragonés, con bella zincuentena d'autors.

Bels rasgos istoricos de l'aragonés son:

  • As O,E ubiertas d'o romanze resultan sistematicamén en os diftongos [we],[je], p.ex. VET'LA > biella (Eng. old woman, Esp. vieja, Cat. vella)
  • Perda d'a -E final no azentugada p.ex. GRANDE > gran (Eng. big, Esp. grande)
  • A diferenzia d'o español, se preserba a F- romanze cabezera, p.ex. FILIU > fillo (Eng. son, Esp. hijo, Cat. fill, Ocz.filh, Gall.-Port. filho)
  • A yod romanze (GE-,GI-,I-) esdebiene en africada palatal xorda ch [tS], e.g. IUVEN > choben (Eng. young man, Esp. joven), GELARE > chelá(r) (Eng. to freeze, Esp. helar, Cat. gelar)
  • Igual como en oczitán y en gallego-portugués os grupos cultos romanzes -ULT-, -CT- esdebienen en [jt], e.g. FACTU > feito (Eng. done, Esp. hecho, Cat. fet, Gall.-Port. feito), MULTU > muito (Eng. much, Esp. mucho, Cat. molt, Gall.-Port. muito)
  • Os grupos romanzes -X-, -PS-, SCj- esdebienen en fricatiba palatal xorda ix [S], e.g. COXU > coixo (Eng. crippled, Esp. cojo, Cat. coix)
  • A diferenzia d'o español, os grupos romanzes -Lj-, -C'L-, -T'L- esdebienen en lateral palatal ll [L], e.g. MULIERE > mullé(r) (Eng. woman, Esp. mujer, Cat. muller, Gall.-Port. mulher), ACUT'LA > agulla (Eng. needle, Esp. aguja, Cat. agulla, Gall.-Port. agulha)
  • A diferenzia d'o español, a -B- latina remane en as remataduras d'o imperfeuto d'endicatibo en as conchugazions 2nda y 3era: teniba (Eng. "he had", Esp. tenía, Cat. tenia, Gall.-Port. tinha)

As parlas más orientals d'o dialeuto Ribagorzano, chunto con as más ozidentals d'o catalán ribagorzano, pueden considerar-se una barián romanze de transizión, que comparten carauteristicas con o catalán y con l'aragonés.

[Editar] Distribución cheografica

Os monezipios en os que se fabla aragonés son:
Abiego, Abizanda, Adauesca, Agüero, L'Aínsa-Sobrarbe, Aísa, Albero Alto, Albero Baxo, Alberuela de Tubo, Alcalá d'o Bispe, Alerre, Almudébar, L'Almunia de San Chuan, Alquezra, Angüés, Ansó, Antillón, Aragüés de lo Puerto, Ardisa, Argabieso, Arguis, Aszellas-Ponzano, Ayerbe, Azara, Azlor, Bagüés, Bailo, Bal d'Echo, Bal de Bardaxí, Bal de Lierp, Balbastro, Banastars, Barbués, Barbuñals, Barcabo, Benás, Berbegal, Biel-Fuencalderas, Bierxe, Biescas, Bilanoba, Billanuga, Bisagorri, Biscarrués, Bizién, Blecua y Torres, Boltaña, Borau, Broto, A Buerda, Campo, Candarenas,Canal de Berdún, Canfrán, Capella, Casbas de Uesca, Castillón de Sos, Castillón d'o Puen, Castiello de Chaca, Castiellazuelo, Chaca, Chasa, Chistén, Colungo, Chía, Chimillas, A Espuña, Estada, Estadiella, Fago, Fanlo, Fiscal, Fonz, Foradada d'o Toscar, Lo Frago, A Fueba, Lo Grau, Graus, Oz de Chaca, Oz y Costeán, Güerto, Ibieca, Igriés, Ilche, A Sotonera, Longars, A Luenga, A Perdiguera, Lobarre, Lo Porzano, Oscorrals, Lupiñén-Ortiella, Mianos, Monflorit-Ascasas, Monzón, Morillo de Galligo, Nabal, Nobals, Nueno, Olbena, Palo, Pandicosa, As Peñas de Riglos, Peraltiella, Perarrúa, Pertusa, Pirazés, Plan, Pozán d'o Bero, A Puebla de Castro, Puen a Reina de Chaca, Puertolas, O Pueyo d'Araguás, Quizena, Robres, Samianigo, Sagún, Salas Altas, Salas Baxas, Saliellas, Sallén de Galligo, San Chuan de Plan, Sangarrén, Santa Cruz d'as Serors, Santa Zilia de Chaca, Santolaria de Galligo, Santa Liestra y San Quílez, Santa María de Dulzis, Secastiella, Seira, Senés d'Alcubierre, Sesa, Sesué, Sietamo, Tardienta, Tella-Sin, Tierz, Torla, Torralba d'Aragón, Torres d'Alcanadre, Torres de Barbués, Uesca, Yebra de Basa , Yesero y Zaragoza.

[Editar] Se beiga tamién

[Editar] Binclos esternos


Luengas romanzes
Aragonés | Aranés | Arumano | Arpitano | Asturlionés | Beneziano | Balón | Borgoñón |
Catalán | Corso | Champañés | Chodigoespañol | Dalmata | Dgèrnésiais | Español | Franc-Comtois |
Franzés | Friulano | Gallego | Galó | Istriota | Istrorrumano | Italiano | Jèrriais | Ladino | Ligur |
Lombardo | Lorrain | Meglenorrumano | Napolitano | Normando | Oczitán | Picardo | Piemontés |
Poitebín-Santonchés | Portugués | Retorromanico | Rumano | Sardo | Siziliano