Boarische Grammatik

Aus Wikipedia

Von da Gramatik her weicht de boarische Sprach doch a bisserl vom Hochdeitsch ob. So ham manche Wörta a anders Gschlecht. Im Boarischn gibts áá blos oa Vergangenheit, nämlich des Perfekt. Erschte und dritte Vergangenheit san im reinen Dialekt ned vorhanden. De zwoate Zukunft gibt's a ned. Ebmfois a wichtiga Untaschiad is da "boarische Genitiv", sowia de Buidung vo da Verkleinerung.

Åbkirzunga:


Inhaltsverzeichnis

[dro wärkln] De Substantive und eana Deklination

[dro wärkln] Untaschiad im grammatischn Gschlecht

In da boarischn Sproch gibt's Werta, de zwar dessoibe bedeiten wia im Deitschen, awa a anders Gschlecht ham, zum Beispui:

Standarddeitsch Boarisch
der Teller s'Della (des Della)
die Zwiebel da Zwiewe
die Wespe da Weps
die Biene da Imp(n)
das Radio da Radio
die Limonade as Limo(nad), des Limo, as Gràchal
die Butter da Budda

[dro wärkln] Genitiv

Ani vo de wichtigstn grammatikálischn Bsondaheitn vom Boarischn is, dass' koan Genitiv gibt. De drei Fälle vom Boarischn san Nominativ (da Bua), Dátiv (im/am Buam) und Akkusativ (in/an Bua). Stådn Genitiv nimmt ma de Präposizion vo her oda an Dátiv zammat miam Possessivpronoma, wenn ma sång wui, dass ebs am Menschn khöat.

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
die Geschichte Bayerns d'Gschicht vo Baian
des Bauern Scheune an Bauan sei Stådl

[dro wärkln] Nominativ, Dátiv und Akkusativ

Boarische Weada muas ma, weis koan Genitiv hamd, aa a weng andas deklinian (de Umschreibungen firn Genitiv sand in da foigadn Taböin kursiv gschriem). Voa oim de Adiggl hán rechd undaschiedlich zum Deidschn.

Numerus Da Foi Standarddeidsch So sâgd ma s auf Boarisch
Singular Nominativ der Mann da Mâ
Singular Genitiv des Mannes ám Mâ sei
Singular Dativ dem Mann ám Mâ
Singular Akkusativ den Mann án Mâ
Plural Nominativ die Männer d Mâna
Plural Genitiv der Männer de Mâna éana
Plural Dativ den Männern de Mâna
Plural Akkusativ die Männer d Mâna
Numerus Da Foi Standarddeidsch So sâgd ma s auf Boarisch
Singular Nominativ die Zwiebel da Zwiewe
Singular Genitiv der Zwiebel vom Zwiewe
Singular Dativ der Zwiebel ám Zwiewe
Singular Akkusativ die Zwiebel án Zwiewe
Plural Nominativ die Zwiebeln d Zwiewen
Plural Genitiv der Zwiebeln vo de Zwiewen
Plural Dativ den Zwiebeln de Zwiewen
Plural Akkusativ die Zwiebeln d Zwiewen
Numerus Da Foi Standarddeidsch So sâgd ma s auf Boarisch
Singular Nominativ die Brücke d Brugg
Singular Genitiv der Brücke vo da Brugga
Singular Dativ der Brücke da Brugga
Singular Akkusativ die Brücke d Brugg
Plural Nominativ die Brücken d Bruggan
Plural Genitiv der Brücken vo de Bruggan
Plural Dativ den Brücken de Bruggan
Plural Akkusativ die Brücken d Bruggan
Numerus Da Foi Standarddeidsch So sâgd ma s auf Boarisch
Singular Nominativ das Mädchen ás Mentsch
Singular Genitiv des Mädchens ám Menntsch sei
Singular Dativ dem Mädchen ám Mentsch
Singular Akkusativ das Mädchen ás Mentsch
Plural Nominativ die Mädchen d Mentscha
Plural Genitiv der Mädchen de Mentscha éana
Plural Dativ den Mädchen de Mentscha
Plural Akkusativ die Mädchen d Mentscha

[dro wärkln] Verkleinerung

De Verkleinerungsform im Boarischn is "l", "al" oda "ei" (NB: Oazåi: -l, -al; Mehrzåi: -la, -ala). Des ersetzt des standarddeitsche "chen" oda "lein". Ebmfois werd des bei Verkleinerunga entstehade "ä" ois hells "á", "äu" ois "ei" und "ü" ois "i" ausgsprocha. Insgsamt ko ma song, dass im Boarischn de Verkleinerungsform recht oft hergnumma werd, áá wann des Objekt im Hochdeitschn no ois "normalgroß" geitn dáád. Beispuisweis sogt ma zuara normalgroßn Bierflaschn meistns "á Fláschl Bier".

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
Glas > Gläschen Glas > Glás(á)l oda Glásei
Flasche > Fläschchen Flaschn > Flásch(á)l oda Fláschei
Josef > ? Sepp > Seppál oda Seppei
Wagen > Wäglein Wång > Wáágál oda Wáágei
Haus > Häuschen oder Häuslein Haus oda Heisl (Pl.: Heisa) > Heisál oda Heisei
Bursche > Bürschlein Bursch > Birschál oda Birschei

[dro wärkln] De Veabn und eana Konjugation

Da Infinitiv vom Veab head ofd amoi auf -a auf (OMB ofd auf -n, NB: Südn: -a, Nordn: -n, hinter Vokal: -a).
A bo zum Vagleich:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
machen mâcha/mocha/mochn
tun doa/duan, NB: dou (unreglmäßig)
hängen henga
stecken stegga/steggn
schlafen schlâffa/schloffa/schloffm

So konjugiad ma a seechans Verb im Präsens:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch D Person Numerus Tempus
machen mâcha/mocha/mochn
ich mache i mâch 1.Person Singular Präsens
du machst du mâchsd 2.Person Singular Präsens
er macht ea mâchd 3.Person Singular Präsens
wir machen mia mâchma/mochn 1.Person Plural Präsens
ihr macht ées mâchds 2.Person Plural Präsens
sie machen see mâchan/mâchn 3.Person Plural Präsens


Na gibd s freile aa nu andane Veabn, de wos auf -n bzw. -m endn:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
arbeiten awaddn/oawaddn/arweddn
spielen spuijn/spêin/spüün
heben hem
geben gem

No a bo andane Veabn (v.a. auf -g und stimmlose Konsonanten):

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
sehen seng
liegen ling
lügen liang
würgen wiang/wiagln
wiegen wing
gehen geh/gä
stehen steh/stä

A Beischbui, wia ma a seechans Verb konjugiad, is im Kabiddl Gegnwart z'findn!

[dro wärkln] Gegnwart

A bo Präsenskonjugationa:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch (MB)
sehen seng
ich sehe i seg/sich/sig/siag
du siehst du segst/siagst
er sieht ea segt/sigt/siagt
wir sehen mia sengma/seng
ihr seht es segts
sie sehen se seng/sengan

Unreglmäßige Verbn im Präsens:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch (MB)
tun doa/duan
ich tue i dua
du tust du duasd
er tut ea duad
wir tun mia déan/déama/dámma/dúan/dan
ihr tut ées déads/dáds/dúads
sie tun see déan/dán/dúan
Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch (MB)
sein sei
ich bin i bie/bin
du bist du bisd
er ist ea is
wir sind mia hámma/sámma/sán
ihr seid ées háds/sáds/seids
sie sind see hán/sán

[dro wärkln] Easte Vagangenheit

De easte Vagangenheit wead in Baian meisdns mit da zwoatn umgánga:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
ich sah i håb gseng
ich ging i bin ganga
sie floh sie is davoglaffa/davogrennd/obghaud (in Wien aa: sie is ahpascht)

Awa freile gibd s do a bo Veabn, de wos a Imperfekt hâmd:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
ich wollte i woidd
ich war i wâ/wo/woa

[dro wärkln] Zwoate Vagangenheit mit "håm" oda "sei"

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
gesessen, gelegen, gestanden, geschlafen haben gsessn, gleng, gstandn, gschloffa sei (OMB, NB: gschlåfn håm)
ich habe gesessen, gelegen, gestanden, geschlafen i bin gsessn, gleng, gstandn, gschloffa (OMB, NB: i håb gschlåfn)

[dro wärkln] Dridde Vagangenheit

Aa s Plusquamperfekt gibds im Boarischn, s wiad owa andas buidt wia im Deidschn, zwa mid de sêim Huifsveabn hâm und sei, owa andane Stellung. Es is eingtle recht oafach, statt dass des Huifsverb in da erschtn Vagangaheit steht, de's jo im Boarischn quasi ned gebt, werd's hoid in da zwoatn hergnumma. Dés Plusquamperfekt gibts åwa néd in ålle Dialekte im boarischn Språchraum.

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
ich hatte gesehen i hob gseng ghod
ich war spazierengegangen i wâ spâzianganga gwén
ich hatte gelebt i hob glebt ghod
ich hatte gehabt i hob ghobd ghod

Wia im Deidschn is ás Veab "sei" im Plusquamperfekt zum buidn: ich war gewesn = i wâ gwén

[dro wärkln] Da Konjunktiv

Standarddeitsch So sâgt ma s auf Boarisch
ich würde i wua / i dáád (schau untn)
ich hätte i hädd
ich wäre i wáár/wárad
ich machte / würde machen i mochad
ich spielte / würde spielen i spuijad/spülad
ich gäbe i gááb/gábad
ich ließe i lossad/luas

Owâchd: Foische Foaman breidn se aus, zum Beispüi i häddad, i woiddad und so weida.

No zum Woad "würde": Wann nimmt ma i wua und wann i dáád? Des is ganz einfach:

An so einem einem schönen Tag würde ich lange spazieren gehen.
An so ám scheena Dog dáád i lâng spâzian geh. (Umschreiwung vom Konjunktiv)
Bei diesem Ehemann würde ich sicher verrückt!
Bei dem Mâ do wua i gwies náárisch! (áfåcha Konjunktiv vo wern)

[dro wärkln] Infinitivkonschtruktiona

Im Standarddeitschn gebts de Möglichkeit, an Nebmsoodz noch dem Musta "um etwas zu tun" zum vawendn. Im Boarischn werd des vamiedn und stattdessn mit am Nebmsoodz mit "weil", "dass" oda "damit" umganga.

Standarddeitsch So sâgt ma s auf Boarisch
Beispuisoodz Da Hintagrund Beispuisoodz Da Hintagrund
Ich gehe nach Hause, um meine Suppe zu essen. "um zu" weist auf a Absicht hi I geh hoam, weil i mei Suppn essn wui. de Absicht werd durch des Verbn "woin" vadeitlicht
Ich wischte die Scheibe, um besser hindurchsehen zu können. "um zu" weist auf des Ziel vo dera Handlung hi I hob de Scheim gwischt, damid i mera sieg. durch des Wertal "damid" werd vadeitlicht, dass de Handlung a Ziel hod

[dro wärkln] Pronomina

[dro wärkln] Personalpronomina

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
ich i
du du
er, sie, es ea, se, s
wir mia
ihr ees, NB: enk/ets/diats
sie dee

Freile kâ ma de Personalpronomina áá deklinian. So wia bei de Substantive gibts kán Genitiv.

Da Numerus Da Foi D Person Standarddeidsch So sogd ma s af Boarisch
Singular Nominativ 1. Person ich i
Singular Dativ 1. Person mir mia
Singular Akkusativ 1. Person mich mi
Singular Nominativ 2. Person du du
Singular Dativ 2. Person dir dia
Singular Akkusativ 2. Person dich di
Singular Nominativ 3. Person er, sie, es ea, see, s/ás
Singular Dativ 3. Person ihm, ihr, ihm éam, ira/ihr, éam
Singular Akkusativ 3. Person ihn, sie, es ná (v.a. WMB) / éam, see, s/ás
Plural Nominativ 1. Person wir mia
Plural Dativ 1. Person uns ins/éns/uns
Plural Akkusativ 1. Person uns ins/éns/uns
Plural Nominativ 2. Person ihr éés/ia
Plural Dativ 2. Person euch enk/éngg/eich
Plural Akkusativ 2. Person euch enk/éngg/eich
Plural Nominativ 3. Person sie see/dee
Plural Dativ 3. Person ihnen éana
Plural Akkusativ 3. Person sie dee/s

[dro wärkln] Grammatische Bsondaheiddn

Sie haben sich ganz schön vertan!
Dee hâmd si gscheid vádâ!
Da haben sie sich aber ganz schön vertan!
Do hâm si âwa gscheid vádâ!

Wia má segd, wiad im zwoadn Sâtz des "sie" ois "sá" ausdruggd. In dea Sâtzstellung kamma des áá need ândásd schreim.

Hast du es schon erledigt?
Hosd às schâ gmochd?
Hast du sie schon angerufen?
Hosdàs schâ âgruafa?

Wia má segd, wiad dees Woad fia "sie" und dees fia "es" bei dera Sâtzstellung duach oa und dessêiwe Woad ausdruggd: Nämli duach "ás", wobei des "à" bei da femininen Foam nua ois Bindevokal ân dees "hosd" städ.

[dro wärkln] Heflichkeitsform

Dee deidsche Heflichkeitsfoam "Sie" wia im Boarischn ois "S" ausdruggd; im Dativ und im Akkusativ háßts "Eana":

"Haben Sie sich angeschnallt?", fragt der Polizist.
"Hâm S Eana âghengt?", frogd da Bolizisd.
"Wir bringen Sie nach Hause; es ist schon spät!"
"Mia foma Eana hoam; s is schâ schbod!"
"Sie kenne ich!"
"Eana keen i!"

[dro wärkln] Possessivpronomina

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
mein mei
dein dei
sein, ihr, sein sei, ira/ihr, sei
unser inser/énsa/unsa
euer enker/éngga/eia/eicha
ihr éana

[dro wärkln] Adjektive

[dro wärkln] Steigarung

D'Steigarung im Boarischn is eingle gâns áfâch, rechd ähnle wia im Deidschn. Grod im Superlativ muas ma a wéng Owâchd gem, wei si dea draditionell ned so starg vom Komparativ undascheidt wia im Deidschn.

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch (MB)
groß, größer, am größten greos, gressa, am gressan/gresstn
klein, kleiner, am kleinsten glóa, gléana, am gléanan / glaa, glaana, am glaansdn
breit, breiter, am breitesten bróad, bréada, am bréadan/breadastn bzw. braad, braada, am braadan
alt, älter, am ältesten oid, äida, am äidan bzw. oid, ööda, am öödasdn
jung, jünger, am jüngsden jung, jinga, am jingan/jingsdn
hässlich, hässlicher, am hässlichsten greob, greewa, am gräwan bzw. schiach, schiacha, am schiachan/schiachstn
schön, schöner, am schönsten schee, scheena, am scheenan/scheensdn

Aa beim Boarischn gibd s Adjektive, de wo need reglmäsig han, zum Beispüi:

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
gut, besser, am besten guad, bessa, am bessan/bessdn
viel, mehr, am meisten vui/vüü, mera/mehr, am meran/meistn

[dro wärkln] Adverbien

Adverbien san in jäda Sproch wichdig. Se bschreim a Veab oda Adjektiv oda aa a andans Adverb genauer, wo Adjektive jâ grod Substantive beschreim. A bo Adverbien gibts, de wos ned ois Adjektive gibt.

Standarddeitsch So sågt ma s af Boarisch
ziemlich; sehr rechd
drüben drént(n), ent(n), entabei, drim, dream (nordboarisch)
herüben (hier auf dieser Seite, diesseits) herent(n), heream (nordboarisch)
drunten drunt(n)
oben dróm
heroben (hier oben) héróm
unten unt(n)
herunten (hier unten) hérunt(n)
diesseits, auf dieser Seite (zum Beispüi eines Flusses) héréntahoi(b)
jenseits, auf der anderen Seite dréntahoi(b), éntahoi(b)

[dro wärkln] Schaug áá unta