Мітрафан Віктаравіч ДОЎНАР-ЗАПОЛЬСКІ
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Мітрафан Віктаравіч ДОЎНАР-ЗАПОЛЬСКІ (2.6(14.6).1867, Рэчыца—30.9.1934, Масква[1]), гісторык і этнограф беларускага паходжання. Паходзіў з дробнага беззямельнага дваранства, сын калежскага сакратара[2].
|
Аўтар больш за 150 прац па гісторыі Кіеўскай Русі, Маскоўскай дзяржавы, Расіі ў 19 ст., гісторыі Літвы і Беларусі, па сацыяльна-палітычным рухам, сялянскаму пытанні і этнаграфіі Беларусі.[3] Працы яго пераважна мелі навукова-аналітычны характар. Шырока карыстаўся ў сваіх працах матэрыяламі больш за 20 архіваў (Масква, Санкт-Пецярбург, Кіеў, Вільня, Варшава, Кракаў, Львоў, Кастрама, Яраслаўль, Ноўгарад, Нясвіж і інш.). Шмат з яго прац застаюцца неапублікаванымі. Узнагароджаны за навуковую працу ордэнам Святога Уладзіміра 4-й ступені (1916).
Выпускнік гістарычна-філалагічнага факультэту Кіеўскага універсітэту (1893), магістарская дысертацыя (восень 1901), доктарская дысертацыя па гісторыі (1906). Прафесар Маскоўскага універсітэту (1899), прафесар рускай гісторыі Кіеўскага універсітэту (1902). Арганізатар і дырэктар Вышэйшых камерцыйных курсаў[4] (Кіеў, 1906), дырэктар Палаты экспертаў, старшыня навукова-папулярных гурткоў і таварыстваў у Кіеве.
Пасля канфлікту са студэнтамі Кіеўскага камерцыйнага інстытуту (1917) і "Справы Сташэўскага" (1917),[5] адмовіўся амаль ад усёй выкладніцкай працы. Прафесар Харкаўскага інстытуту народнай гаспадаркі (снежань 1919) і Харкаўскага універсітэту (1920—1921). Прарэктар Азербайджанскага універсітэту і прафесар Бакінскага палітэхнічнага інстытуту (1922—1925). Пасля пераезду ў Беларусь, прафесар беларускай гісторыі ў Беларускім дзяржаўным універсітэце (кастрычнік 1925—восень 1926), стваральнік, супольна з Даўгялам, Археаграфічнай камісіі Інбелкульту (1925). Пасля вымушанага пераезду ў Маскву (восень 1926), часта мусіў працаваць па-за навуковым полем дзейнасці. Прафесар Ціміразеўскай акадэміі (1930-я). У 1920-х—1930-х таксама займаў пасады ў сістэме кіравання гаспадаркай у савецкіх Украіне, Азербайджане, Беларусі і Расіі.
[рэдагаваць] У палітыцы
Удзельнічаў у нелегальных дэмакратычных рухах (1880-я), быў пад часовай забаронай сяліцца ў Кіеве. Пазней, сімпатызаваў левым рухам.
Актыўна падтрымліваў БНР, ачольваў Беларускую гандлёвую палату (Кіеў, 1918), падрыхтаваў праект стварэння Беларускага універсітэту ў Мінску (кан. сакавіка 1918). У маі—кастрычніку 1918 удзельнічаў у працы дыпламатычнай місіі БНР у Кіеве, якая шукала магчыамсцяў дабіцца прызнання БНР у прадстаўнікоў Савецкай Расіі, Украіны, Дону, Германіі і Аўстра-Венгрыі.
Па просьбе ўладаў БНР склаў "Мемарыял" ("Асновы беларускай дзяржаўнасці"), які быў надрукаваны ў Гродне і Вільні ў 1919 па-беларуску, па-руску, па-нямецку, па-французску; пазней "Мемарыял" быў перакладзены на англійскую мову П. Кларкам. Дакумент утрымліваў гістарычныя падставы неабходнасці стварэння незалежнай беларускай дзяржавы, і быў прадстаўлены на Версальскай канферэнцыі, хоць і беспаспяхова.
Два сыны Доўнар-Запольскага загінулі ў час грамадзянскай вайны ў шэрагах Чырвонай Арміі.
Надрукаваная але непублікаваная кніга "Гісторыя Беларусі" выклікала абурэнне палітычных уладаў Беларусі (пач.1926), была названа "катэхізісам нацыянал-дэмакратызму", забаронена, а рукапіс канфіскаваны. Пасля гэтага, Д.-З. быў вымушаны пераехаць, практычна высланы, у Маскву (восень 1926), і ніколі больш не вяртаўся ў Беларусь.
У 1930—1934 ён быў рэзка крытыкаваны за "нова-народніцтва", яму прыпісвалася аўтарства ідэйнай базы "нацыянал-дэмакратызму", яго называлі "агентам фашызму" (акад. В.К.Шчарбакоў), ён і яго навуковая школы былі палітычна выкрыты ў выступе яго былога вучня праф. А.П.Аглобліна (Кіеў, 1934).[6]
[рэдагаваць] У навуцы
Вучань прафесараў Галубоўскага, Іконнікава, і, асабліва, В.Б.Антановіча. Імкнуўся спалучаць навуковую і навучальную дзейнасці, як гэта рабілі Шафарык, Караджыч, Кастамараў.
Разбіў погляд на беларусаў як на народ, пазбаўлены нацыянальнасці, рашуча падтрымліваў беларускае нацыянальнае адраджэнне ў пач. 20 ст. Вітаў з'яўленне "строга аб'ектыўнай і навуковай" плыні ў беларускіх гістарычных і этнаграфічных даследваннях. Выказваў агульную сімпатыю да марксізму, але не быў ім захоплены.
[рэдагаваць] Гістарычныя канцэпцыя
Д.-З. аддаваў вяршэнства гісторыі народаў у пар. з гісторыяй дзяржаў, лічыў этнаграфію і эканоміку аднымі з найважнейшых фактараў у развіцці грамадства.
Сцвярджаў існаванне беларускай нацыі, з уласнай гісторыяй, выразнымі этнаграфічнымі рысамі, багатай народнай культурай, з уласнай беларускай мовай як спадчынніцай дыялектаў крывічоў і дрыгавічоў. Падтрымліваў "тэорыю каланізацыі" узнікнення дзяржаўнасці ў Беларусі, лічыў крывічоў і дрыгавічоў у вялікай ступені ізаляванымі ад старажытнарускай дзяржавы, іх развіццё, з гэта прычыны, адметным. Д.-З. таксама сцвярджаў адсутнасць этнаграфічнай еднасці ў старажытнарусай дзяржаве, яе адзінымі яднальнымі фактарамі лічыў вонкавыя палітычныя і ваенныя пытанні.
Разглядаў стварэнне ВКЛ у 13 ст. як часткова мірна ўтвораны і ўзаемна карысны саюз князёў ваяўнічай Літвы і аслабленых князёў Русі.
Лічыў як дзяржаўную унію, так і царкоўную унію негатыўнымі фактарамі беларускай гісторыі, якія спрыялі рэлігійнай нецярпімасці. Адмоўна ставіўся да ўлучэння беларускіх земляў у склад Расіі пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай. Наогул, лічыў, што і польская "шляхецкая арыстакратычная рэспубліка", і расійская "баярская алігархія", якія выключалі дэмас, былі "двума ліхамі" у беларускай гісторыі і згубна ўплывалі на беларускі народ, які "моцна дэмакратычны ў сваіх гістарычных і народных традыцыях".
Пазней у 1920-х, дадаткова падкрэсліваў эканамічны фактар у гісторыі і значэнне класавай барацьбы ў гісторыі ВКЛ.
[рэдагаваць] У бачанні іншых
Яго асоба і творчасць прыцягвалі самыя палярныя ацэнкі. Да 1930-х яго наогул станоўча ацэньвалі М.К.Любаўскі, У.І.Пічэта, Ф.Ф.Турук, Д.І.Даўгяла і інш.[7] Пачынаючы з 1930-х, Д.-З. трапіў, як навуковец, пад вострую палітызаваную крытыку (С.Я.Вольфсон, В.М.Перцаў, У.К.Шчарбакоў і інш.). У 1940-х—1970-х, параўнальна бяспечныя часткі яго прац (этнаграфія, археалогія, археаграфія) вывучаліся, і ставіліся ў аснову прац (В.К.Бандарчык, М.Ф.Піліпенка, І.У.Чаквін, М.М.Улашчык, Л.В.Аляксееў). Гістарычныя працы Д.-З. зрэдку ўзгадваліся ў спасылках да 1980-х. Спробы ацэнкі Д.-З. як гісторыка рабіліся ў манаграфіях У.М.Міхнюка, З.Ю.Капыскага, В.У.Чапко. У 1990-х з'явіліся працы, якія вывучалі агульную навуковую пазіцыю Д.-З. (С.І.Міхальчанка), развіццё яго гістарычнай канцэпцыі (Дз.У.Караў, М.Ф.Шумейка).
Джон Леслі Говард Кіп і Альтэр Л. Літвін узгадваюць пра Доўнар-Запольскага і Пічэту як пра "умеркаваных (беларускіх) нацыяналістаў"[8].
[рэдагаваць] Навуковыя працы
[рэдагаваць] Гісторыя, эканоміка і статыстыка Беларусі
- Нарыс гісторыі крывіцкіх і дрыгавіцкіх земляў да канца XII стагоддзя, Кіеў, 1891.
- Заходне-руская сялянская абшчына у XVI стагоддзі, Санкт-Пецярбург, 1897.
- Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства літоўскага пры Ягелонах. Магістарская дысертацыя, Кіеў, 1901.
- Нарысы арганізацыі заходне-рускага сялянства ў XVI стагоддзі. Доктарская дысертацыя, Кіеў, 1906.
- Гісторыя рускай народнай гаспадаркі, Кіеў, 1911.
- Гісторыя Беларусі, пачатковы варыянт у 1919, дапоўнена і надрукавана ў 1925, забаронена, выд. паводле няпоўнага рукапісу ў 1994 і 2005.
- Нарыс сацыяльна-эканамічнай структуры Беларусі ў XVI—XVIII ст., Менск, 1925.
- Народная гаспадарка Беларусі ў 1861—1914, Менск, 1926.
- СССР па раёнах. Заходні раён (Беларуская ССР і заходняя частка РСФСР), Масква-Ленінград, 1928.
[рэдагаваць] Этнаграфія і фальклор Беларусі
- Беларускае вяселле і вясельныя песні, Кіеў, 1888.
- Беларускае вяселле ў культурна-рэлігійных перажытках, Кіеў, 1893.
- Беларускеа Палессе. Зборнік этнаграфічных матэрыялаў М.В. Доўнар-Запольскага. Песні пінчукоў[9], Кіеў, 1895.
- Даследванні і артыкулы. Зборнік у 2 т., Кіеў, 1909.
[рэдагаваць] Палітычная гісторыя Русі і Расіі
- Палітычны лад Старажытнай Русі, Масква, 1906.
- Палітычныя ідэалы М. М. Сперанскага, Масква, 1906.
- Узнікненне міністэрстваў ў Расіі, Масква, 1906.
- З гісторыі сацыяльных рухаў у Расіі. Зборнік артыкулаў, Кіеў, 1905.
[рэдагаваць] Працы па руху дзекабрыстаў
- Таемнае таварыства дзекабрыстаў, Масква, 1906.
- Мемуары дзекабрыстаў, Кіеў, 1906.
- Ідэалы дзекабрыстаў, Масква, 1907.
[рэдагаваць] Дакументальныя працы
- Дакументы Маскоўскага архіву Міністэрства юстыцыі, Масква, 1897.
- Баркулабаўскі летапіс, 1897.
- Акты Літоўска-Рускай дзяржавы. Выпуск 1, 1390—1529, Масква, 1898.
- Літоўскія ўпамінкі татарскім ордам, Сімферопаль, 1898.
- Зборнік матэрыялаў з гісторыі народу Валынскага ваяводства ў 17—18 ст., 1914 (не публ.).
- ↑ Памёр ад прыступу стэнакардыі і, лічыцца, пазбег такім чынам далейшых пераследванняў.
- ↑ Бацька займаў пасаду сталаначальніка уезднага жандарскага ўпраўлення).
- ↑ Лучна з больш за 30 працамі па этнаграфіі і фальклоры Беларусі. Аўтар прац па этнаграфіі з 1883, начальнік вялікай этнаграфічнай экспедыцыі ў Мінскай і Грдзенскай губерніях (1890—1891).
- ↑ Кіеўскі камерцыйны інстытут з 1909.
- ↑ Сташэўскі быў яго вучнем, і быў замяшаны ў крадзеж архіўных дакументаў.
- ↑ Мяркуецца, што менавіта даклад былога вучня мог стаць повадам для фатальнага прыступу стэнакардыі.
- ↑ Караў 1994, С.5.
- ↑ У кнізе "Сталінізм: рускі і заходні пагляд на пераломе стагоддзяў" (Routledge, 2005, ISBN 0415351081, p.162).
- ↑ Тут, жыхароў Піншчыны.
[рэдагаваць] Крыніцы
- Бандарчык В. К. (Bandarchyk 1964) Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. — Мн.: Навука і тэхніка, 1964. — 282 с. С.201—215.
- Караў Дз. У. (Karaw 1994) Прадмова // Доўнар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі / Беларус. Энцыкл., Нац. арх. Рэсп. Беларусь.; Пер. з рус. Т. М. Бутэвіч, Т. М. Кароткая, Е. П. Фешчанка. — Мн.: БелЭн, 1994. — 510 с.: 1л. ISBN 5-85700-151-X. С.5—15.
- Лебедева В.М., Скалабан В.В., Шумейко М.Ф. М. В. Довнар-Запольский и его наследие // Довнар-Запольский М. В. История Белорусии / М. В. Довнар-Запольский. — 2-е изд. — Мн.: Беларусь, 2005. — 680 с. ISBN 985-01-0550-X. С.3—14.