Беларуская фанетыка

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Зьмест

БЕЛАРУСКАЯ ФАНЕТЫКА, фанетычная сістэма беларускай мовы, фанетычная сістэма беларускай літаратурнай мовы, улучае 54 гукі: 6 галосных і 48[1] зычных.

[рэдагаваць] Галосныя гукі

[а] [о] [у] [ы] [э] [і]

Гл. таксама: Табліца артыкуляцыі беларускіх галосных.

[рэдагаваць] Зычныя гукі

[б] [б’] [в] [в’] [г][2] [г’][3] [г´][4] [г´’][5]

[з] [з’] [д] [дз] [дз’] [ж] [дж] [й]

[к] [к’] [л] [л’] [м] [м’] [н] [н’]

[п] [п’] [р] [с] [с’] [т] [ў] [ф]

[ф’] [х] [х’] [ц] [ц’] [ч] [ш] [ж̅]

[з̅’̅] [д̅з̅’̅] [л̅’̅] [н̅’̅] [с̅’̅] [ц̅’̅] [ч̅] [ш̅]

Гл. таксама: Табліца артыкуляцыі беларускіх зычных.

[рэдагаваць] Мяккія і цвёрдыя зычныя

Частка беларускіх зычных можа быць цвёрдымі і мяккімі, утвараючы пары.

Заўсёды цвёрдыя, без мяккіх адпаведнікаў: [ж], [ш], [дз][6], [дж], [ч], [ц][7], [р].

Заўсёды мяккія: [й].

[рэдагаваць] Свісцячыя і шыпячыя зычныя

Паводле акустычнага ўражання вылучаюцца свісцячыя зычныя: [с], [з], [ц], [дз], [с’], [з’], [ц’], [дз’], і шыпячыя зычныя: [ш], [ж], [ч], [дж].

[рэдагаваць] Падоўжаныя зычныя

У беларускай мове зычныя могуць адрознівацца даўжынёй гучання, якая паказвае на стык марфем: [ад̅ац’] аддаць, [ат̅ул’] адтуль.

Таксама даўжыня гучання зычных можа служыць дзеля адрознення словаў, набываючы, т.ч., фанетычнае значэнне: насенне—на сене, мяккі ж— мякіш. Да такіх належаць: [з’], [с’], [дз’], [ц’], [ж], [ч], [л’], [н’].

[рэдагаваць] Асаблівасці ў спалучэнні і вымаўленні гукаў

[рэдагаваць] "Аканне" і "яканне"

Вымаўленне [о], [а], [э] як [а] (графічна — "а", "я") у ненаціскных складах.

[рэдагаваць] "Дзеканне" і "цеканне"

Пераход гукаў [д] і [т] у, адпаведна, гукі [дз’] і [ц’] пры памякчэнні.

[рэдагаваць] Прыстаўныя і ўстаўныя гукі

Наяўнасць прыстаўных і ўстаўных галосных перад збегам зычных і зычных перад націскнымі галоснымі. Таксама, наяўнасць устаўнога гуку [й] у некаторых[8] іншамоўных словах.

[рэдагаваць] Пераход галосных у зычныя

Пераход гуку [у] ў гук [ў] пасля галосных[9].

[рэдагаваць] Чаргаванне складоў

З'яўленне, у выніку фанетычных працэсаў, чаргавання складоў "ро", "ло", "ле" з складамі, адпаведна, "ры" "лы" "лі".

[рэдагаваць] Асаблівасці гукавога складу

Галосныя гукі беларускай мовы ў цэлым падобныя да аналагічных гукаў іншых усходнеславянскіх моваў. Але, напрыклад, адсутнічаюць аналагі рускіх [ъ] і [ь].

[рэдагаваць] Асаблівасці зычных

Існуюць [дз’], [дж], [ў], [ц’].

Няма мяккіх падоўжаных [ж̅’̅] і [ш̅’̅].

Заўсёды цвёрдыя [ч] і [р].

Гукі [г] заўсёды фрыкатыўныя, выбухныя гукі [г] практычна не існуюць, апроч некалькіх гістарычна іншаземных словаў.

Шырокае выкарыстанне падоўжаных зычных на месцы гістарычнага спалучэння "мяккая зычная+j".

[рэдагаваць] Асаблівасці артыкуляцыі

У параўнанні, напр., з рускай мовай, цалкам падобныя губныя і зубныя, але значна адрозніваюцца паднябенныя, іншае месца артыкуляцыі [с’] [з’].

Наогул, пярэдне-сярэдне-паднябенныя гукі [с’] [з’] [ц’] [дз’] гэта найбольш характэрныя гукі беларускай мовы.

[рэдагаваць] Асаблівасці памякчэння зычных

У параўнанні, напр., з рускай мовай, іншы характар памякчэння некаторых гукаў.

Пры памякчэнні наступных гукаў мяняюцца і спосаб, і месца утварэння: [д]—[дз’], [т]—[ц’].

Пры памякчэнні наступных гукаў мяняецца месца ўтварэння: [с], [з], [г], [к], [х].

Таксама, у асобную групу зацвярдзелых вылучаюцца: [ш], [ж], [ч], [дж], [р], [ц][10].

[рэдагаваць] Артыкуляцыя зычных у беларускай мове

...

[рэдагаваць] Артыкуляцыя галосных у беларускай мове[11]

...

  1. Часам падаецца меншая колькасць, без уліку ўсіх або часткі падоўжаных зычных, напр., 39. У лік 48 уваходзяць усе зычныя гукі беларускай літаратурнай мовы.
  2. Фрыкатыўны гук.
  3. Фрыкатыўны гук.
  4. Выбухны гук, захаваўся толькі ў некалькіх словах.
  5. Выбухны гук, захаваўся толькі ў некалькіх словах.
  6. Пару паводле цвёрдасці-мяккасці ўтвараюць [д] і [дз’]. Гл. таксама: [#"Дзеканне" і "цеканне"].
  7. Пару паводле цвёрдасці-мяккасці ўтвараюць [т] і [ц’]. Гл. таксама: [#"Дзеканне" і "цеканне"].
  8. Паводле некаторых аўтараў (Сцяцко), заўсёды.
  9. Але не кожнае спалучэнне "галосная+ў" з'яўляецца вынікам такога пераходу.
  10. Пару паводле цвёрдасці-мяккасці ўтвараюць [т] і [ц’]. Гл. таксама: [#"Дзеканне" і "цеканне"].
  11. У залежнасці ад пазіцыі, у беларускай мове галосныя могуць мяняць свой характар без змянення асноўных акустычных якасцяў, напр., пасля мяккіх зычных галосныя бываюць больш пярэднімі чым пасля цвёрдых.

[рэдагаваць] Крыніцы

  • Беларуская мова: Вучэб. дапам. / Э. Д. Блінава, Н. В. Гаўрош, М. Ц. Кавалёва і інш.; Пад рэд. М. С. Яўневіча. — Мн. : Выш. школа, 1991. ISBN 5-339-00539-9.