Гісторыя Старажытнага Егіпта

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Першая храналогія гісторыі Старажытнага Егіпта была прапанаваная першым вядомым егіпецкім гісторыкам Манефонам у кан. IV — 1-ай пал. III стст. да н.э., яна ўлучала ў сябе дзяленне старажытнаегіпецкай гісторыі паводле перыядаў і дынастый. Гэтая храналогія і перыядызацыя з сучаснымі ўдакладненнямі існуе і выкарыстоўваецца дасюль.

Зьмест

[рэдагаваць] Дадынастычны перыяд

Асноўны артыкул: Дадынастычны перыяд у гісторыі Старажытнага Егіпта

Галоўная характэрызуючая рыса гэтага перыяду – аднутнасць адзінай дзяржавы і дынастыі ўладароў ёй кіруючай. На апошнім этапе развіцця гэтага перыяду існавалі две вялікіх дзяржавы — Ніжні Егіпет з цэнтрам у горадзе Бехдэд, дзе пачыталі бога Гора, і Верхні Егіпет, з цэнтрам у горадзе Амбас, дзе пачыталі бога Сэта, якія дасягнулі высокага ўзроўню развіцця. Цар Верхняга Егіпта зрабіў знакам сваёй ўлады высокую белую карону, у той час як цар Ніжняга Егіпта — чырвоную карону, якая сваёй формай нагадвала коўш.

Паміж гэтымі дзяржавамі здараліся войны. Сталіцы абодвух дзяржаў былі перанесеныя на новае месца, Верхняга Егіпту ў Нехэбт, дзе пакланяліся багіні-каршуну Нехбэт, а сталіца Ніжняга Егіпта — у Бута, дзе пакланяліся багіні-кобры Уаджэт. Дакументальных сведчанняў аб перамозе таго або іншага боку няма, але захавалася паданне, якое апавядае аб поспеху, дасягнутым у адной з такіх войнаў царом Верхняга Егіпта Менесам. Лічыцца, што ён адолеў Ніжні Егіпет, аб'яднаў абодве краіны і стаў першым царом Верхняга і Ніжняга Егіпта - фараонам. Кананічнае змяшчэнне ў тытуле Верхняга Егіпта перад Ніжнім таксама сведчыць, што Верхні заваяваў Ніжні. Менес зрабіў сімвалам сваёй улады падвоеную бела-чырвоную карону, якая без змен захоўвалася ў фараонаў Егіпта на працягу больш 3500 гадоў. З таго часу каранаванне кожнага новага егіпецкага фараона стала сімвалічным аднаўленнем адразу двух краін. Аб'яднаны Егіпет лічыўся падвойным царствам - у яго былі дзве кароны, два збожжасховішча, дзве скарбніцы, часам нават дзве магільні для памёршага фараона – адна ў Верхнім Егіпце і пустая магільня - кенатаф у Ніжнім Егіпце, або наадварот. Пазней на помніках падвойнае імя фараона сталі ўлучаць у два авалы.

Пасля перамогі Менес палічыў мэтазгодным заснаваць новую сталіцу ў Мэмфісе, на мяжы двух царстваў, што дазваляла яму паспяховей кіраваць аб'яднанай дзяржавай. Тут для яго быў збудаваны палац, а ў размешчанай заходней пустэльні было закладзена месца пахавання фараонаў. Паводле Манефона, Менес быў заснавальнікам I дынастыі, адпаведна адсюль пачаўся новы буйны перыяд у гісторыі Старажытнага Егіпта - дынастычны. Дынастычны перыяд у сваю чаргу яшчэ Манефонам быў падзелены на больш дробныя перыяды адпавядаючыя глабальным унутрыпалітычным падзеям краіны і зменам у стане Старажытнага Егіпта.

[рэдагаваць] Дынастычны перыяд

[рэдагаваць] Ранняе царства

Асноўны артыкул: Гісторыя Ранняга царства Старажытнага Егіпта

3000—2778 да н.э. Час I-II дынастый. Звесткі аб Раннім царстве грунтуюцца на нешматлікіх помніках якія змяшчаюць імёны фараонаў гэтага пэрыяду. Пасля Менеса ўладарыла 7 ці 8 фараонаў заснавай ім I дынастыі, якую змяніла II дынастыя, але падрабязных звестак аб іх не захавалася, хутчэй усяго з-за таго, што пісьменнасць у той час мела вельмі прымітыўны характар. Магільні фараонаў гэта перыяду – мастабы ў Ціне і іншыя магільні ў Накадзе, Абідосе, Сакары і Хелуане ўзводзіліся пераважна з гліняных блокаў і дрэва з абмежаваным ужываннем каменя для будоўлі сценаў і полу і для вырабу культавых таблічак. Камень выкарыстоўваўся для вырабу ўпрыгожванняў, прадметаў ужытку, посуду разнастайных тыпаў і нешматлікіх статуй.

Важнай рысай было ўмацаванне ў розумах адзінства ўсёй краіны, адмова ад разгляду Ніжняга Егіпта як заваяванай тэрыторыі. Актыўна вялася знешняя палітыка, асноўнымі партнёрамі Егіпта былі багатыя дрэвам Фінікія і Сірыя, краіны Сінайскага паўвострава, гандляваўшыя меднай рудой, таксама асвойваюцца шляхі Аравійскай і Лівійскай пустэльнь. У гэты перыяд склаліся прымітыўныя эканамічныя адносіны, якія звычайна класіфікуюцца як рабаўладальніцкія, хоць у дадзеную эпоху ўласна рабы практычна адсутнічаюць.

Фараонамі I дынастыі вядуцца войны з азіяцкімі суседзямі. Здзейсненыя першыя паходы ў Паўночную Нубію. Вялася барацьба з бедуінамі, якія кантралявалі медныя капальні паўвострава Сінай, што прывяла да часовай частковай ізаляцыі дзяржавы. Егіпцяне дасягаюць высокага ўзроўня ў геаметрыі (прыблізнае знаходжанне ліку Пі, плошчы фігур) і астраноміі (планеты, сузор'і). Пачатак знешняга марскога гандлю Старажытнага Егіпта - спачатку з Біблам у Ліване, затым з Пунтам, магчыма, на тэрыторыі сучаснага Самалі.

Каля сяр. XXVIII ст. да н.э. нейкі Семхію, які лічыцца фараонам II дынастыі, але верагодней быў адным з намархаў аддзяліў Ніжні Егіпет, змяніў свае імя на Перыбсэн утоесніўшы сябе з міфалагічным ворагам бога Гора і зрабіў сваёй сталіцай Абідос. Верхні Егіпет застаўся пад уладай II дынастыі, па-ранейшаму пачытаўшай Гора. Адзінства Егіпта было адноўлена апошнім фараонам з II дынастыі — Хасэхемуі, які зноў заваяваў Ніжні Егіпет забіўшы там каля 50000 чалавек і столькі ж увёўшы ў рабства, такім чынам аб'яднаная дзяржава ўвайшла ў новы перыяд свайго развіцця - Старажытнае царства.

[рэдагаваць] Старажытнае царства

Асноўны артыкул: Гісторыя Старажытнага царства Старажытнага Егіпта

2778—2263 да н.э. Час III-VI дынастый.

[рэдагаваць] Першы пераходны перыяд

Асноўны артыкул: Першы пераходны перыяд у гісторыі Старажытнага Егіпта

2263—2070 да н.э. Час VII-X дынастый. Пасля 500-гадовага перыяду велічы Старажытнае царства распалася на 42 асобных нома. Гэта час смут і анархіі - паўстанні, напады лівійцаў, крах грамадскага правапарадку, разрабаванні магільняў былых фараонаў.

Пры ўсім гэтым першы пераходны перыяд быў плённым для творчасці — найвышэйшага росквіту дасягнула класічная старажытнаегіпецкая літаратура. «Павучанне для фараона Мерыкары» — пасланне фараона Хэці III свайму сыну, якое змяшчае практычныя рэкамендацыі правіцелю па набліжэнні вяльможаў і адданых выхадцаў з народа — было створана ў гэты перыяд. Апісанні бедстваў таго часу можна знайсці ў «Прароцтве Нефэрці», у якім гаворыцца аб рэзкай змене клімату і паніжэнні ўраджаяў, а таксама аб разгубленасці людзей, якія не разумеюць, як створанае багамі дзяржава можа прыйсці да такога заняпаду. Таксама вядомыя «Скаргі красамоўнага селяніна», «Гутарка стомленага ад жыцця з душой».

Паводле Манефона, VII дынастыя складалася з 70 фараонаў, якія ўладарылі на працягу ўсяго 70 дзён – гэта вядома перабольшванне, але адлюстроўвае нестабільны стан старажытнаэгіпецкай дзяржавы ў той час.

Частковае аднаўленне парадку ў Старажытным Егіпце адбылося падчас кіравання фараонаў IХ дынастыі з Гераклеопаля. Першаму фараону гэтай дынастыі – Хэці I удалося часова аб'яднаць краіну, аднак неўзабаве пачынаецца падзенне егіпецкай культуры. Каля 2100 да н.э. ўзвысіліся Фівы дзе кіраваў прадстаўнік Х дынастыі - Ініатэф II. Гераклеопальскія фараоны з падтрымкай намархаў з Гермопаля і Сіута былі занятыя войнамі з іншымі правіцелямі Сярэдняга і Верхняга Егіпта. Фараон IХ дынастыя Хэці IV — выгнаў азіяцкіх заваёўнікаў, якія захапілі значную частку дэльты Ніла, і аднавіў гандлёвыя адносіны з Сірыяй. Аднак яго ўлада на поўдні распаўсюджвалася толькі да Сярэдняга Егіпта. Хэці IV у сваіх спробах адолець фіванскіх уладароў заручыўся падтрымкай намарха з Сіута. Барацьба паміж Фівамі і Гераклеопалем за новае аб'яднанне краіны і гегемонію ў ёй абвастрылася пасля разрабавання гераклеопальскімі фараонамі святога горада Верхняга Егіпта Абідоса. Аднак фіванскім уладарам удалося узвысіцца і яны заснавалі XI дынастыю, кіраванне якой было пачаткам эпохі Сярэдняга царства.

[рэдагаваць] Сярэдняе царства

Асноўны артыкул: Гісторыя Сярэдняга царства Старажытнага Егіпта

Перыяд гісторыі Старажытнага Егіпета у 2040-1783 да н.э. Час XI-XII дынастый. Канчатковая цэнтралізацыя стражытнаегіпецкай дзяржавы. Пачатак Сярэдняга царства - 2040 да н.э., калі Ментухатеп I фараон з Фіваў перамог Мерыкара - фараона з Гераклеопаля. Фараонаў XI дынастыі, што насілі імёны Інтэфі і Ментухатэпі, размясцілі сваю рэзідэнцыю паблізу Фіваў, а ў падножжа заходніх гор, насупраць Карнака, — царскія магільныя скляпы.

Фараонаў XII дынастыі звалі Аменэмхетамі і Сенусэртамі. Заснавальнік XII дынастыі Аменэмхэт I быў узурпатарам. Займаючы пасаду візіра пры двары апошняга з Ментухатэпаў, ён захапіў уладу з-за адсутнасці законнага спадчынніка. Хоць ён правілаў на працягу 30 гадоў, яго становішча на пасадзе было нетрывалым. На дваццатым гаду ўладарання ён прызначыў суправіцелем сына Сенусэрта, што паказальна дэманструе жаданне гарантаваць пераемнасць улады. Калі Сенусэрт адправіўся на вайну, фараон быў забіты, як і пазней Аменэмхэт II. Пры гэтай дынастыі галоўным боствам Старажытнага Егіпта стаў Амон.

Фівы ператварыліся ў прызнаную рэлігійную сталіцу Сярэдняга царства, а рэзідэнцыяй фараонаў XII дынастыі была крэпасць Іт-Тауі, размешчаная прыкладна ў 30 км на поўдзень ад Мемфіса. Адгэтуль было зручна кіраваць будаўнічымі і іншымі грамадскімі працамі, аднаўленнем гандлёвых сувязяў Егіпта і яго ўплыву ў Палесціне і Сірыі, а таксама супакаеннем лівійцаў, якія жылі ў заходняй пустэльні, — сталай крыніцы турбот. Адбывалася пашырэнне Егіпецкай дзяржавы і ў паўднёвым напрамку — зноў была заваяваная Нубія аж да другога нільскага парога, а таксама заснаваная і ўмацаваная сталая гандлёвая факторыя ў Керме, да поўдня ад трэцяга парога.

У цэлым XII дынастыі Аменэмхэтаў-Сенусэртаў, асабліва Сенусэрт III, атрымалася стабілізаваць становішча краіны і ператварыць Егіпет у моцную дзяржаву, якая мела валодала вялікім вайсковым і эканамічным патэнцыялам. Абапіраючыся на яго, XII дынастыя праводзіла паспяховую заваявальную палітыку. Працягвалася засваенне Файюма. Вялікія поспехі былі зробленыя ў засваенні Нубіі, дзе былі адкрытыя багатыя радовішчы золата. Імкнучыся захаваць сваё панаванне ў золатародных раёнах Паўночнай Нубіі, егіпцяне пракладалі дарогі, будавалі сістэмы ўмацаванняў. Нубія ператварылася фактычна ў правінцыю Егіпта. Пашыралася егіпецкі ўплыў ва Усходнім Міжземнамор'е, адкуль егіпцяне атрымоўвалі срэбра, золата, будаўнічы лес. У цэлым пры XII дынастыі Егіпет ператварыўся ў даволі буйную дзяржаву на Блізкім Усходзе, а прысваенне шырокіх тэрыторый суправаджалася захопам вялікіх партый рабоў, быдла, матэрыяльных каштоўнасцяў.

Верагодна, вышэйшым дасягненнем фараонаў гэтай дынастыі з'явілася аднаўленне Аменэмхетам III разгалінаванай арашальнай сістэмы. У Файюмскай западзіне, каля фараонскай рэзідэнцыі Іт-Тауі, была створаная складаная сетка каналаў, злучаная з Нілам праз канал Бахр-Юсуф. Мерыдава возера ў Файюме было пераўтворана ў вадасховішча, штогод падчас паводак запаўняўшаяся па сістэме каналаў водамі Нілу, а паблізу была заснаваная новая сталіца Хетэпсенусэрт. Каб кантраляваць арашэнне палёў у працяглыя перыяды спаду ўзроўня Нілу, на каналах былі збудаваныя шлюзы. Удасканаленая і больш разгалінаваная арашальная сістэма часу кіравання Аменемхета III функцыянуе дагэтуль.

У перыяд Сярэдняга царства ў Егіпце ідзе развіццё тэхналогій: удасканаліцца апрацоўка зямлі, адбываецца засваенне бронзы. Увесь народ Егіпта дзяліўся на дзве часткі: працоўнае насельніцтва - «царскія людзі», і службоўцы дзяржаўнага аппарату якія складалі эліту. Такія грамадскія адносіны толькі зведаўшы некаторыя змены праіснавалі аж да пач. I тыс. да н. э. Менавіта ў перыяд Сярэдняга царства паўстаў сярэдні клас егіпецкага грамадства, аднак моцная эксплуатацыя «царскіх людзей» прывяла да ўскладнення сацыяльнай сітуацыі.

Каля 1783 да н.э. сацыяльныя супярэчнасці прывялі, відавочна, да выбуху народнай незадаволенасці. На кароткі час улада перайшла ў рукі народа. Узніклым цяжкім унутраным становішчам у краіне скарысталася змяшаная этнічная группа - гіксосы. Гіксосы акупавалі ўсю Дэльту – Ніжні Егіпет, а затым распаўсюджвалі сваю ўладу і ў Верхнім Егіпце. Эпоха Сярэдняга царства ў Егіпце скончылася, пачаўся перыяд панавання гіксосаў, так званы Другі пераходны перыяд.

[рэдагаваць] Другі пераходны перыяд

Асноўны артыкул: Другі пераходны перыяд у гісторыі Старажытнага Егіпта

1783—1580 да н.э. Час XIII-XVII дынастый.

[рэдагаваць] Новае царства

Асноўны артыкул: Гісторыя Новага царства Старажытнага Егіпта

1580—1085 да н.э. Час XVIII-XX дынастый.

[рэдагаваць] Трэці пераходны перыяд

Асноўны артыкул: Трэці пераходны перыяд у гісторыі Старажытнага Егіпта

1085—656 да н.э. Час XXI-XXVI дынастый.

[рэдагаваць] Позні перыяд

Асноўны артыкул: Позні перыяд у гісторыі Старажытнага Егіпта

Апошні перыяд у гісторыі Старажытнага Егіпта – час яго заняпаду. 656—332 да н.э. Час XXVII-XXX дынастый. У XI стагоддзі да н.э. фараонаў сталец заняў ваявода Херыхор, які адначасова быў вярхоўным жрацом Амона. Пры ім Старажытны Егіпет ператварыўся ў тэакратычную дзяржаву, важныя дзяржаўныя справы сталі вырашацца шляхам зваротаў да аракула Амона у Карнаке. Ніжні Егіпет аддзяліўся, а яго правіцель - Смендэс, маючый сталіцу ў Танісе, абвясціў сябе царом Верхняга і Ніжняга Егіпта. Хутка была страчаная Нубію.

Ключавыя пазіцыі ў апараце кіравання паступова перайшлі да лівійцаў — правадыроў наёмных воінскіх атрадаў і нашчадкамі сем'яў, што пасяліліся у Дэльце падчас кіраванне XIX і XX дынастый. Каля 950 да н.э. адзін з такіх лівійцаў захапіў сталец у Бубасцісе і прыняў імя Шашонк I (Шышак). Упершыню пасля выгнання гіксосаў егіпецкі сталец заняў іншаземец. Шашонк здзейсніў паход у Палесціну і захапіў Іерусалім, дзе ў то час уладарыў Іеравам. Кіраванне заснаванай Шашонкам XXII дынастыі працягвалася каля двух стагоддзяў, але гэта быў час заняпаду. Прадстаўнікі фараонскай ўлады спрабавалі ўмацаваць свой уплыў саюзам з рэлігійнымі інстытутамі. Спадчыннік пасаду прызначаўся вярхоўным жрацом Амона ў Карнаке, а дочкі фараонаў станавіліся вярхоўнымі жрыцамі гэтага бога.

Тым часам дужэла маладое Нубійское царства Куш, і каля 730 да н.э. яго ўладар Піанхі (Пі), які сачыў за смутамі, што раздзіралі Старажытны Егіпет, уварваўся ў даліну Ніла, аблажыў і ўзяў штурмам Гермопаль Вялікі і Мемфіс і захапіў сталец. Прадстаўнікі эфіопскай - XXV дынастыі, спрабавалі кіраваць краінай з сталіцы Куша Напата, але пазней фараон гэтай дынастыі Тахарка (689—663 да н. э.) быў змушаны на працягу некалькіх гадоў кіраваць вайсковымі дзеяннямі ў Дэльце з Таніса, адбіваючы моцны наступ з боку не толькі сваіх егіпецкіх праціўнікаў, але і Асірыі. У 671 да н.э. войска Тахарка было пабіта асірыйскім царом Асархадонам, і прадстаўнікі эфіопскай дынастыі былі змушаныя збегчы ў Напату. Васьмю гадамі пазней асірыйскі цар Ашурбаніпал падчас новага ўварвання разграміў егіпецкія і эфіопскія сілы пляменніка Тахарки, фараона Танутамона, і спустошыў сталіцу Старажытнага Егіпта — Фівы. Эфіопы былі выгнаныя, а сталец занялі намархі размешчанага ў Дэльце Саіса. Яны вялі безперапынныя войны з асірыйцамі і атрымалі кароткую перадышку толькі калі Ашурбаніпал быў змушаны з-за ўзніклых у яго на радзіме хваляванняў вярнуцца ў Ніневію. Пры Псамеціхе I (663–610 да н.э.), заснавальніку і першым фараонам саіскай - XXVI дынастыі, спустошаныя асірыйцамі гарады былі адбудаваныя зноў. Прадпрымаліся спробы аднавіць славутасці былых часоў, у першую чаргу будынкі эпохі пірамід. Іншаземных купцоў заахвочвалі засноўваць у вобласці Дэльты гандлёвыя паселішчы, і падчас уладарання Псамеціха II там быў пабудаваны знакаміты грэчаскі горад Наўкраціс. Яхмас II (Амасис) (569–525 да н.э.]]), услед за бацькам праводзіў прагрэчаскую палітыку, магчыма, спадзяючыся на падтрымку Грэцыі у супрацьстаянні нарастаючай пагрозе з усходу. Пасля яго смерці крызіс дасягнуў апагею, і на Старажытны Егіпет напалі персы. Яго пераемнік Псамеціх III (526-525 да н.э.) быў пабіты ў 525 да н.э. пры Пелусіі персідскім царом Камбісам II, які захапіў Старажытны Егіпет аж да Нубіі і абвясціў сябе фараонам, а заваяваную тэрыторыю — правінцыяй Персіі. Такім чынам да ўлады дашлі фараоны персідскай - XXVII дынастыі, гэта азначала пачатак канца існавання незалежнага Старажытнага Егіпта.

Нягледзячы на шэраг паўстанняў, у выніку якіх егіпцянам атрымоўвалася выганяць персаў, а з 404 да н.э. краіна нават атрымала незалежнасць на 60 гадоў, Старажытны Егіпет перыядычна быў персідскай правінцыяй аж да яго заваёвы ў 332 да н.э. Аляксандрам Македонскім. Гэтая заваёва паклала канец Старажытнаму Егіпту і пачатак буйному новаму перыяду ў гісторыі Егіпта - эліністычнаму.