Віленскі універсітэт
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Ві́ленскі універсітэ́т [Вільнюсскі універсітэт] — найбуйнейшая і найстаражытнейшая вышэйшая навучальная ўстанова сучаснае Літоўскае Рэспублікі ў Вільнюсе, адна з найстарэйшых ВНУ Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы, буйны навуковы цэнтр.
Універсітэт складаюць 12 факультэтаў, 8 інстытутаў, найстарэйшая ў Літве бібліятэка, 3 універсітэцкіх шпіталя, астранамічная абсерваторыя, батанічны сад, вылічальны цэнтр і касцёл Святога Іаанна.
На 1 студзеня 2005 года ў Вільнюсскам універсітэце навучалася 22 618 студэнтаў, з якіх 15 789 на дзённым аддзяленні, 6 829 на завочным і вячэрнім. Універсітэт займае некалькі будынкаў і комплексаў будынкаў у розных раёнах Вільнюса. У Ансамблі Вільнюсскага універсітэта ў гістарычнам цэнтры горада месцяцца адміністрацыя, бібліятэка, гістарычны, філалагічны і філасофскі факультэты.
Зьмест |
[рэдагаваць] Гісторыя
[рэдагаваць] Іезуіцкі універсітэт
Універсітэт пачаў сваю гісторыю 17 ліпеня 1570 года ў Вільні, калі была заснаваная іезуіцкі калегіум.
1 красавіка 1579 выдадзены прывілей караля польскага і Вялікага князя Літоўскага Стэфана Баторыя, згодна з якой іезуіцкі калегіум рэарганізуецца ў універсітэт (Almae Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu), а Стэфан Баторы прызначае дзеля гэтага адпаведныя сродкі. Була Папы Рымскага Рыгора XIII 30 кастрычніка 1579 зацвердзіла прывілей Вялікага князя Стэфана Баторыя. Афіцыйнаю мовай выкладання была лаціна (як тады было прынята ў Еўропе), а выкладоўцы пахадзілі з розных частак Рэчы Паспалітае. Першым рэктарам стаў Пётр Скарга. Першапачаткова складаўся з двух факультэтаў — філасофіі і тэалогіі. У 1641 створаны факультэт права. Досыць доўгі час Віленскі Універсітэт увогуле быў адзінай вышэйшай школай ва ўсім ВКЛ. Да найбольш знаных вучоных, звязаных з гэтым перыядам вучэльні належаць Мацей Сарбеўскі - паэт, які пісаў па-польску і па-лацінску, Войцех Віюк-Каяловіч - літоўскі гісторык, Марцін Сміглецкі - аўтар папулярнага па ўсёй Еўропе падручніка логікі. Віленскі Універсітэт быў важным цэнтрам Контррэфармацыі ў ВКЛ (што не дзіўна - вучэльня была іезуіцкай). У XVIII ст. ва універсітэце распрацаваныя правілы літоўскае (жамойцкай) мовы і ўпержыню распачаты друк на ёй. У 1753 г. адкрыта абсерваторыя, а пры ёй - факультэт фізікі і астраноміі.
[рэдагаваць] Галоўная Школа Літвы
Пасля скасавання ў 1773 ордэна іезуітаў Віленскі Універсітэт у 1781 ператвараецца ў Галоўную Школу Вялікага Княства Літоўскага (Schola Princips Magni Ducatus Lithuaniae) і становіцца свецкаю вучэльняй, рэфармаванай Камісіяй Народнай Адукацыі. Пачынаецца выкладанне па-польску і па-жамойцку на некаторых факультэтах (літэратуры і гісторыі Польшчы і Літвы, прыродных і матэматычных навук). Афіцыйна ВНУ па-ранейшаму называецца по-лацінску "Academia et Universitas Vilnensis", толькі без азначэння "Societatis Jesu" (то бок "іезуіцкая"). Але менавіта ў гэты час яе сталі часцей называць Універсітэтам, а не Акадэміяй як раней. Перыяд ад рэформаў Камісіі Народнай Адукацыі да падзелаў Рэчы Паспалітай - гэта пэўны росквіт Віленскага Універсітэту, хаця з іншага боку, гэта час нацыянальна-культурнага заняпаду Літвы-Беларусі, і Універсітэт ужо фактычна паланізаваны. У той жа час Універсітэт меў найлепшы ва ўсёй РП медыцынскі факультэт, створаны прыехаўшым з Вены Йоганам Пэтэрам Франкам. Пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай пераіменаваны на Галоўную Віленскую Школу ("Главная виленская школа"), і на нейкі час страціў свой былы статус і веліч.
[рэдагаваць] Імператарскі універсітэт
Падпісаным 4 (16) красавіка 1803 года імператарам Расійскай Імперыі Аляксандрам I актам Галоўная Вілэнская школа робіцца Імператарскім Віленскім Універсітэтам і становіцца цэнтрам адукацыі для васьмі губерніяў - Віленскай, Гродненскай, Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай (то бок сучасная Беларусь), Валынскай, Падольскай, Кіеўскай. Ганаровым папячыцелям і патронам Універсітэту становіцца князь Адам Чартарыйскі. Некаторы час - аж да Паўстання 1830-1831 гг. - універсітэт зноў перажывае час росквіту: усё ж гэта была фактычна найстарэйшая вучэльня усяе Расійскае Імперыі з гісторыяй і традыцыямі амаль на 200 гадоў большымі, чым у Маскоўскага Дзяржаўнага Універсітэту. Да найбольш вядомых вучоных гэтага часу, звязаных з Універсітэтам, належаць Ян Снядэцкі, Енджэй Снядэцкі, Яахім Лялевель, Міхал Ачапоўскі, Сімон Даўкант і Йозэф Франк (сын Йогана). А вучыліся тут, між іншым, два найболей вядомых польскіх паэтаў эпохі Рамантызму - Адам Міцкевіч ды Юліуш Славацкі. Колькасць студэнтаў узрасла ад 290 у 1804 да 1 321 у 1830. У 1823 годзе вучэльня стала найбуйнейшай у Расіі і Еўропе, пераважаючы па колькасці студэнтаў Оксфардскі універсітэт. Складаўся з 4 факультэтаў - фізіка-матэматычны, медыцынскі, маральна-палітычны (з багаслоўем), літаратурны з мастацтвамі. Было 32 кафедры, выкладалася 55 прадметаў. Да Універсітэта належылі: батанічны сад, анатамічны музей, клініка, фізічная і хімічная лабараторыі, бібліятэка на 60 000 тамоў. Тут дзейнічалі тайныя студэнцкія арганізацыі філарэтаў, філаматаў. У 1823 годзе па справе аб прыналежнасці да іх былі арыштаваныя дзясяткі навучэнцаў, сярод якіх і Адам Міцкевіч, і пасля доўгатэрміновага трымання за кратамі высланыя ў розныя гарады Расіі. Адам Чартарыйскі быў адхілены ад Універсітэту, яго мейсца заняў Мікалай Навасільцаў (1768—1838). Пасля гэтага паступова ўвадзілася расійская мова.
З-за непасрэднай ці ўскоснай падтрымкі шматлікімі студэнтамі і выкладоўцамі Паўстання 1831 года рэскрыптам Мікалая I 1 мая 1832 года універсітэт цалкам скасоўваецца. Медыцынскі і тэалагічны факультэты ператвараюцца ў Медыка-хірургічную акадэмію, якая потым анэксіюецца Кіеўкім універсітэт Св. Уладзіміра) і каталіцкую Духоўную акадэмію (з часам пераведзеная ў Санкт-Пецярбург). З 1855 у будынках універсітету знаходзіцца Музей старажытнасцяў, потым Публічная бібліятэка, архіў, а таксама дзьве мужчынскія гімназіі. У розны час тут вучыліся літаратар і калекцыянер Аляксандр Жыркевіч (1857—1927), [польскі дзяржаўны дзеяч Юзэф Пілсудскі (1867—1935), бальшавіцкі дзяржаўны дзеяч Фелікс Дзяржынскі (1877—1926), актор Васіль Качалаў (1875—1948), мастак Мсціслаў Дабужынскі (1875—1957), літоўскі кампазітар Канстанцінас Галкаускас (1875—1963), тэарэтык літаратуры Міхаіл Бахцін (1895—1975).
[рэдагаваць] Універсітэт Стэфана Баторыя
Па ўказу Юзэфа Пілсудскага 28 жніўня 1919 года універсітэт у Вільні быў адроджаны. 11 кастрычніка 1919 года адбылося ўрачыстае адкрыццё універсытэта пад новым імем Універсітэта Стэфана Баторыя. Моваю выкладніцтва ў міжваенны перыяд была выключна польская, таму палякамі Універсітэт успрымаўся як фарпост польскасці на неполіэтнічным усходзе Польшчы (т.зв. "Крэсы ўсходнія"), а вось літоўцамі-жмудзінамі (якія мелі свае прэтэнзіі на Вільню) ды і беларусамі - як цэнтр канчатковай паланізацыі. Гэты перыяд ужо не стаў для вучэльні часам росквіту - Універсітэт быў далёка не цэнтральным і галоўным у Польшчы. Парадаксальна, але бадай найбольш тут славіўся факультэт польскай філалогіі - менавіта ён даў жыццё паэтычнай групе "Жагарыстаў", да якой належыў і Чэслаў Мілаш.
[рэдагаваць] Вільнюсскі універсітэт
Пасля перадачы восенню 1939 года Вільні Літоўскай Рэспубліцы універсітэт быў на кароткі час літуанізаваны. Яго назва была змененая на Vilniaus Universitetas, а літоўская мова ўпершыню была абвешчаная адзінай афіцыйнай мовай выкладання. Аднак балтамоўнай прафесуры папросту не хапала, таму нейкі час з Універсітэтам па-ранейшаму супрацоўнічалі польскія выкладчыкі, такім чынам польская мова заставалася ва ўжытку. У 1940 годзе Літоўская Рэспубліка была занята бальшавікамі. Універсітэт рэфармаваны па падабенства да савецкіх вышэйшых школ. Большасць "рэакцыйных" польскіх прафесараў (ды і літоўскіх) звольнена. У 1943—1944 быў увогуле цалкам закрыты (другі раз у гісторыі) ў сувязі з Другой Сусветнай Вайной. З восені 1944 дзейнічаў як ВНУ саветскага тыпу — Вільнюсскі дзяржаўны універсітэт, з 1955 да 1989 імя дзеяча камуністычнага руху Вінцаса Міцкевіча-Капсукаса. У 1971 Вільнюсскі дзяржаўны універсітэт ім. В. Капсукаса быў узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцягу; у 1979 "за выслугі ў падрыхтоўцы спэцыялістаў для народнай гаспадаркі, дасягненні ў галіне навуковых вынаходніцтваў і ў сувязі з 400-годдзем з дня заснавання" - ордэнам Дружбы народаў. У гэтыя часы вучэльня была тыповай правінцыйнай савецкай ВНУ. Галоўнай мовай выкладання цяпер стала расійская, а па-літоўску выкладалася ў асноўным толькі адпаведная філалогія. Аднак жа паколькі Універсітэт меў рэспубліканскі статус, ён разросся да памераў сапраўднага вялікага універсітэту з дастатковай колькасцю факультэтаў, на якіх навучалася больш за 5000 студэнтаў (прычым гэтая лічба ўвесь час павялічвалася). Прынятым ў 1990 годзе Статутам Універсітэта зацверджана яго аўтаномія, а ў сувязі з набыццём Літоўскай Рэспублікай незалежнасці Універсітэт ізноў балтызаваны - вярнуліся парадкі 1939 году з тагачаснай назвай і афіцыйнай літоўскай мовай выкладання. Што ж датычыцца польскіх традыцыяў Віленскага Універсітэту (імя Стэфана Баторыя), то іх пераняў Таруньскі Універсітэт Мікалая Каперніка, які стваралі былыя прафесары Віленскага Універсітэту. Туды ж, у Тарунь, трапіла і большсць архіваў міжваеннага часу.
[рэдагаваць] Структура
[рэдагаваць] Факультэты
- Прыродных навук
- Гісторыі
- Каўнасскі гуманітарны
- Камунікацыі
- Матэматыкі і інфарматыкі
- Медыцыны
- Права
- Фізікі
- Філалогіі
- Філасофіі
- Хіміі
- Эканомікі
[рэдагаваць] Інстытуты
- Замежных моваў
- Міжнародных зносінаў ды палітычных навук
[рэдагаваць] Цэнтры
- Даследванняў навакольнага асяроддзя
- Даследванняў рэлігіі
- Міжнародны цэнтр эканомікі і мэнэджмэнта ведаў
[рэдагаваць] Бібліятэка Вільнюсскага Універсітэта
Гісторыю універсітэцкай библиотеки прынята вясці ад бібліятэкі іезуіцкага калегіуму, якая по запавету Вялікага князя Жыгімонта Аўгуста атрымала пасля яго смерці 7 ліпеня 1572 года вялікую колькасць кніг караля-бібліяфіла.
У фондах бібліятэкі больш за 5,3 мільёнаў выданняў, сярод іх 178 306 выданых у XV—XVIII стст., звыш 250 тыс. рукапісных дакументаў (найстарэйшыя - з XIII ст.). Такім чынам, бібліятэка Вільнюсскага Універсітэта з'яўляецца найбуйнейшай бібліятэкай Літоўскай Рэспублікі.
У бібліятэкі больш за 27 тыс. чытальнікаў.
Бібліятэка Вільнюсскага Універсітэта
[рэдагаваць] Ганаровыя доктары
- Ян Сафарэвіч (1916—1993), дзейны акадэмік Польскае Акадэміі навук, прафесар Кракаўскага Ягелонскага Універсітэту(1979)
- Здэнэк Чэшка, член-карэспандэнт Акадэміі навук Чэхіі, рэктор Пражскага Карлавага Універсітэту (1979)
- Вэрнэр Шэлер, прафесар (Германія) (1979)
- Валдас Вальдэмарас Адамкус, адміністратар Агентства абароны навакольнага асяроддзя ЗША па пятаму рэгіёну (1989)
- Чэслаў Олех, дырэктар Міжнароднага матэматычнага цэнтру Стэфана Банаха, дзейны акадэмік Польскае Акадэміі навук, прафесар Варшаўскага Універсітэту (1989)
- Хрысціян Вінтор, прафесар універсітэта Франкфурта-на-Майне (Германія) (1989)
- Марцінас Ічас, прафесар, універсітэт Нью-Ёрку (1992)
- Уладзімір Топараў, прафесар, Інстытут славяназнаўстава і балканістыкі Расійскае Акадэміі Навук (1994)
- Вацлаў Гавэл, прэзідэнт Чэхіі (1996)
- Юліуш Бардах, прафесар Варшаўскага Універсітэту (1997)
- Збігнеў Бжэзінскі, урадавы прафесар (ЗША) (1998)
- Эдуард Любімскі, прафесар Маскоўскага дзяржаўнага Універсітэту (2000)
- Юры Сцяпанаў, прафесар, Расійская Акадэмія Навук (2002)
- Аляксандр Квасьнеўскі, прэзідэнт Польшчы (2005)
- Ігар Новікаў, расійскі астраном, дырэктар Інстытуту тэарэтычнай астрафізікі ў Капенгагене (2005)
- Уладзімір Скулачоў, расійскі біяхімік, акадэмік Расійскае Акадэміі Навук, дырэктар Інстытуту фізіка-хімічнай біялогіі ў Маскве (2005)
- Васіліяс Скоўрыс, кіраўнік Суда правосуддзя Еўрапейскіх суполак (2005)
- П'етра Умберта Дыні, італьянскі балтыст, прафесар Пізанскага універсітэту (2005)