Віленскі універсітэт

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Ві́ленскі універсітэ́т [Вільнюсскі універсітэт] — найбуйнейшая і найстаражытнейшая вышэйшая навучальная ўстанова сучаснае Літоўскае Рэспублікі ў Вільнюсе, адна з найстарэйшых ВНУ Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы, буйны навуковы цэнтр.


Універсітэт складаюць 12 факультэтаў, 8 інстытутаў, найстарэйшая ў Літве бібліятэка, 3 універсітэцкіх шпіталя, астранамічная абсерваторыя, батанічны сад, вылічальны цэнтр і касцёл Святога Іаанна.

На 1 студзеня 2005 года ў Вільнюсскам універсітэце навучалася 22 618 студэнтаў, з якіх 15 789 на дзённым аддзяленні, 6 829 на завочным і вячэрнім. Універсітэт займае некалькі будынкаў і комплексаў будынкаў у розных раёнах Вільнюса. У Ансамблі Вільнюсскага універсітэта ў гістарычнам цэнтры горада месцяцца адміністрацыя, бібліятэка, гістарычны, філалагічны і філасофскі факультэты.

The Grand Courtyard of Vilnius University and the Church of St. John.; drawing circa 1850.
The Grand Courtyard of Vilnius University and the Church of St. John.; drawing circa 1850.
The Grand Courtyard of Vilnius University and the Church of St. John today.
The Grand Courtyard of Vilnius University and the Church of St. John today.
A bronze door at the Vilnius University library commemorates the first Lithuanian book.
A bronze door at the Vilnius University library commemorates the first Lithuanian book.


Зьмест

[рэдагаваць] Гісторыя

[рэдагаваць] Іезуіцкі універсітэт

Універсітэт пачаў сваю гісторыю 17 ліпеня 1570 года ў Вільні, калі была заснаваная іезуіцкі калегіум.

1 красавіка 1579 выдадзены прывілей караля польскага і Вялікага князя Літоўскага Стэфана Баторыя, згодна з якой іезуіцкі калегіум рэарганізуецца ў універсітэт (Almae Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu), а Стэфан Баторы прызначае дзеля гэтага адпаведныя сродкі. Була Папы Рымскага Рыгора XIII 30 кастрычніка 1579 зацвердзіла прывілей Вялікага князя Стэфана Баторыя. Афіцыйнаю мовай выкладання была лаціна (як тады было прынята ў Еўропе), а выкладоўцы пахадзілі з розных частак Рэчы Паспалітае. Першым рэктарам стаў Пётр Скарга. Першапачаткова складаўся з двух факультэтаў — філасофіі і тэалогіі. У 1641 створаны факультэт права. Досыць доўгі час Віленскі Універсітэт увогуле быў адзінай вышэйшай школай ва ўсім ВКЛ. Да найбольш знаных вучоных, звязаных з гэтым перыядам вучэльні належаць Мацей Сарбеўскі - паэт, які пісаў па-польску і па-лацінску, Войцех Віюк-Каяловіч - літоўскі гісторык, Марцін Сміглецкі - аўтар папулярнага па ўсёй Еўропе падручніка логікі. Віленскі Універсітэт быў важным цэнтрам Контррэфармацыі ў ВКЛ (што не дзіўна - вучэльня была іезуіцкай). У XVIII ст. ва універсітэце распрацаваныя правілы літоўскае (жамойцкай) мовы і ўпержыню распачаты друк на ёй. У 1753 г. адкрыта абсерваторыя, а пры ёй - факультэт фізікі і астраноміі.

[рэдагаваць] Галоўная Школа Літвы

Пасля скасавання ў 1773 ордэна іезуітаў Віленскі Універсітэт у 1781 ператвараецца ў Галоўную Школу Вялікага Княства Літоўскага (Schola Princips Magni Ducatus Lithuaniae) і становіцца свецкаю вучэльняй, рэфармаванай Камісіяй Народнай Адукацыі. Пачынаецца выкладанне па-польску і па-жамойцку на некаторых факультэтах (літэратуры і гісторыі Польшчы і Літвы, прыродных і матэматычных навук). Афіцыйна ВНУ па-ранейшаму называецца по-лацінску "Academia et Universitas Vilnensis", толькі без азначэння "Societatis Jesu" (то бок "іезуіцкая"). Але менавіта ў гэты час яе сталі часцей называць Універсітэтам, а не Акадэміяй як раней. Перыяд ад рэформаў Камісіі Народнай Адукацыі да падзелаў Рэчы Паспалітай - гэта пэўны росквіт Віленскага Універсітэту, хаця з іншага боку, гэта час нацыянальна-культурнага заняпаду Літвы-Беларусі, і Універсітэт ужо фактычна паланізаваны. У той жа час Універсітэт меў найлепшы ва ўсёй РП медыцынскі факультэт, створаны прыехаўшым з Вены Йоганам Пэтэрам Франкам. Пасля раздзелаў Рэчы Паспалітай пераіменаваны на Галоўную Віленскую Школу ("Главная виленская школа"), і на нейкі час страціў свой былы статус і веліч.

Вялікі двор універсітэта. Сяр. XIX ст.
Вялікі двор універсітэта. Сяр. XIX ст.


[рэдагаваць] Імператарскі універсітэт

Падпісаным 4 (16) красавіка 1803 года імператарам Расійскай Імперыі Аляксандрам I актам Галоўная Вілэнская школа робіцца Імператарскім Віленскім Універсітэтам і становіцца цэнтрам адукацыі для васьмі губерніяў - Віленскай, Гродненскай, Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай (то бок сучасная Беларусь), Валынскай, Падольскай, Кіеўскай. Ганаровым папячыцелям і патронам Універсітэту становіцца князь Адам Чартарыйскі. Некаторы час - аж да Паўстання 1830-1831 гг. - універсітэт зноў перажывае час росквіту: усё ж гэта была фактычна найстарэйшая вучэльня усяе Расійскае Імперыі з гісторыяй і традыцыямі амаль на 200 гадоў большымі, чым у Маскоўскага Дзяржаўнага Універсітэту. Да найбольш вядомых вучоных гэтага часу, звязаных з Універсітэтам, належаць Ян Снядэцкі, Енджэй Снядэцкі, Яахім Лялевель, Міхал Ачапоўскі, Сімон Даўкант і Йозэф Франк (сын Йогана). А вучыліся тут, між іншым, два найболей вядомых польскіх паэтаў эпохі Рамантызму - Адам Міцкевіч ды Юліуш Славацкі. Колькасць студэнтаў узрасла ад 290 у 1804 да 1 321 у 1830. У 1823 годзе вучэльня стала найбуйнейшай у Расіі і Еўропе, пераважаючы па колькасці студэнтаў Оксфардскі універсітэт. Складаўся з 4 факультэтаў - фізіка-матэматычны, медыцынскі, маральна-палітычны (з багаслоўем), літаратурны з мастацтвамі. Было 32 кафедры, выкладалася 55 прадметаў. Да Універсітэта належылі: батанічны сад, анатамічны музей, клініка, фізічная і хімічная лабараторыі, бібліятэка на 60 000 тамоў. Тут дзейнічалі тайныя студэнцкія арганізацыі філарэтаў, філаматаў. У 1823 годзе па справе аб прыналежнасці да іх былі арыштаваныя дзясяткі навучэнцаў, сярод якіх і Адам Міцкевіч, і пасля доўгатэрміновага трымання за кратамі высланыя ў розныя гарады Расіі. Адам Чартарыйскі быў адхілены ад Універсітэту, яго мейсца заняў Мікалай Навасільцаў (1768—1838). Пасля гэтага паступова ўвадзілася расійская мова.

З-за непасрэднай ці ўскоснай падтрымкі шматлікімі студэнтамі і выкладоўцамі Паўстання 1831 года рэскрыптам Мікалая I 1 мая 1832 года універсітэт цалкам скасоўваецца. Медыцынскі і тэалагічны факультэты ператвараюцца ў Медыка-хірургічную акадэмію, якая потым анэксіюецца Кіеўкім універсітэт Св. Уладзіміра) і каталіцкую Духоўную акадэмію (з часам пераведзеная ў Санкт-Пецярбург). З 1855 у будынках універсітету знаходзіцца Музей старажытнасцяў, потым Публічная бібліятэка, архіў, а таксама дзьве мужчынскія гімназіі. У розны час тут вучыліся літаратар і калекцыянер Аляксандр Жыркевіч (1857—1927), [польскі дзяржаўны дзеяч Юзэф Пілсудскі (1867—1935), бальшавіцкі дзяржаўны дзеяч Фелікс Дзяржынскі (1877—1926), актор Васіль Качалаў (1875—1948), мастак Мсціслаў Дабужынскі (1875—1957), літоўскі кампазітар Канстанцінас Галкаускас (1875—1963), тэарэтык літаратуры Міхаіл Бахцін (1895—1975).

[рэдагаваць] Універсітэт Стэфана Баторыя

Па ўказу Юзэфа Пілсудскага 28 жніўня 1919 года універсітэт у Вільні быў адроджаны. 11 кастрычніка 1919 года адбылося ўрачыстае адкрыццё універсытэта пад новым імем Універсітэта Стэфана Баторыя. Моваю выкладніцтва ў міжваенны перыяд была выключна польская, таму палякамі Універсітэт успрымаўся як фарпост польскасці на неполіэтнічным усходзе Польшчы (т.зв. "Крэсы ўсходнія"), а вось літоўцамі-жмудзінамі (якія мелі свае прэтэнзіі на Вільню) ды і беларусамі - як цэнтр канчатковай паланізацыі. Гэты перыяд ужо не стаў для вучэльні часам росквіту - Універсітэт быў далёка не цэнтральным і галоўным у Польшчы. Парадаксальна, але бадай найбольш тут славіўся факультэт польскай філалогіі - менавіта ён даў жыццё паэтычнай групе "Жагарыстаў", да якой належыў і Чэслаў Мілаш.

The Grand Courtyard  today.
The Grand Courtyard today.
The Vilnius Unviersity Observatory
The Vilnius Unviersity Observatory

[рэдагаваць] Вільнюсскі універсітэт

Пасля перадачы восенню 1939 года Вільні Літоўскай Рэспубліцы універсітэт быў на кароткі час літуанізаваны. Яго назва была змененая на Vilniaus Universitetas, а літоўская мова ўпершыню была абвешчаная адзінай афіцыйнай мовай выкладання. Аднак балтамоўнай прафесуры папросту не хапала, таму нейкі час з Універсітэтам па-ранейшаму супрацоўнічалі польскія выкладчыкі, такім чынам польская мова заставалася ва ўжытку. У 1940 годзе Літоўская Рэспубліка была занята бальшавікамі. Універсітэт рэфармаваны па падабенства да савецкіх вышэйшых школ. Большасць "рэакцыйных" польскіх прафесараў (ды і літоўскіх) звольнена. У 1943—1944 быў увогуле цалкам закрыты (другі раз у гісторыі) ў сувязі з Другой Сусветнай Вайной. З восені 1944 дзейнічаў як ВНУ саветскага тыпу — Вільнюсскі дзяржаўны універсітэт, з 1955 да 1989 імя дзеяча камуністычнага руху Вінцаса Міцкевіча-Капсукаса. У 1971 Вільнюсскі дзяржаўны універсітэт ім. В. Капсукаса быў узнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцягу; у 1979 "за выслугі ў падрыхтоўцы спэцыялістаў для народнай гаспадаркі, дасягненні ў галіне навуковых вынаходніцтваў і ў сувязі з 400-годдзем з дня заснавання" - ордэнам Дружбы народаў. У гэтыя часы вучэльня была тыповай правінцыйнай савецкай ВНУ. Галоўнай мовай выкладання цяпер стала расійская, а па-літоўску выкладалася ў асноўным толькі адпаведная філалогія. Аднак жа паколькі Універсітэт меў рэспубліканскі статус, ён разросся да памераў сапраўднага вялікага універсітэту з дастатковай колькасцю факультэтаў, на якіх навучалася больш за 5000 студэнтаў (прычым гэтая лічба ўвесь час павялічвалася). Прынятым ў 1990 годзе Статутам Універсітэта зацверджана яго аўтаномія, а ў сувязі з набыццём Літоўскай Рэспублікай незалежнасці Універсітэт ізноў балтызаваны - вярнуліся парадкі 1939 году з тагачаснай назвай і афіцыйнай літоўскай мовай выкладання. Што ж датычыцца польскіх традыцыяў Віленскага Універсітэту (імя Стэфана Баторыя), то іх пераняў Таруньскі Універсітэт Мікалая Каперніка, які стваралі былыя прафесары Віленскага Універсітэту. Туды ж, у Тарунь, трапіла і большсць архіваў міжваеннага часу.


Vilnius University featured on a  1-litas commemorative coin released in 2004 to honor its 425th anniversary
Vilnius University featured on a 1-litas commemorative coin released in 2004 to honor its 425th anniversary
Commemorative bell in Vilnius University
Commemorative bell in Vilnius University
Layout of the Central Campus
Layout of the Central Campus


[рэдагаваць] Структура

[рэдагаваць] Факультэты

  • Прыродных навук
  • Гісторыі
  • Каўнасскі гуманітарны
  • Камунікацыі
  • Матэматыкі і інфарматыкі
  • Медыцыны
  • Права
  • Фізікі
  • Філалогіі
  • Філасофіі
  • Хіміі
  • Эканомікі

[рэдагаваць] Інстытуты

  • Замежных моваў
  • Міжнародных зносінаў ды палітычных навук

[рэдагаваць] Цэнтры

  • Даследванняў навакольнага асяроддзя
  • Даследванняў рэлігіі
  • Міжнародны цэнтр эканомікі і мэнэджмэнта ведаў

[рэдагаваць] Бібліятэка Вільнюсскага Універсітэта

Гісторыю універсітэцкай библиотеки прынята вясці ад бібліятэкі іезуіцкага калегіуму, якая по запавету Вялікага князя Жыгімонта Аўгуста атрымала пасля яго смерці 7 ліпеня 1572 года вялікую колькасць кніг караля-бібліяфіла.

У фондах бібліятэкі больш за 5,3 мільёнаў выданняў, сярод іх 178 306 выданых у XV—XVIII стст., звыш 250 тыс. рукапісных дакументаў (найстарэйшыя - з XIII ст.). Такім чынам, бібліятэка Вільнюсскага Універсітэта з'яўляецца найбуйнейшай бібліятэкай Літоўскай Рэспублікі.

У бібліятэкі больш за 27 тыс. чытальнікаў.

Бібліятэка Вільнюсскага Універсітэта

[рэдагаваць] Ганаровыя доктары

  • Ян Сафарэвіч (1916—1993), дзейны акадэмік Польскае Акадэміі навук, прафесар Кракаўскага Ягелонскага Універсітэту(1979)
  • Здэнэк Чэшка, член-карэспандэнт Акадэміі навук Чэхіі, рэктор Пражскага Карлавага Універсітэту (1979)
  • Вэрнэр Шэлер, прафесар (Германія) (1979)
  • Валдас Вальдэмарас Адамкус, адміністратар Агентства абароны навакольнага асяроддзя ЗША па пятаму рэгіёну (1989)
  • Чэслаў Олех, дырэктар Міжнароднага матэматычнага цэнтру Стэфана Банаха, дзейны акадэмік Польскае Акадэміі навук, прафесар Варшаўскага Універсітэту (1989)
  • Хрысціян Вінтор, прафесар універсітэта Франкфурта-на-Майне (Германія) (1989)
  • Марцінас Ічас, прафесар, універсітэт Нью-Ёрку (1992)
  • Уладзімір Топараў, прафесар, Інстытут славяназнаўстава і балканістыкі Расійскае Акадэміі Навук (1994)
  • Вацлаў Гавэл, прэзідэнт Чэхіі (1996)
  • Юліуш Бардах, прафесар Варшаўскага Універсітэту (1997)
  • Збігнеў Бжэзінскі, урадавы прафесар (ЗША) (1998)
  • Эдуард Любімскі, прафесар Маскоўскага дзяржаўнага Універсітэту (2000)
  • Юры Сцяпанаў, прафесар, Расійская Акадэмія Навук (2002)
  • Аляксандр Квасьнеўскі, прэзідэнт Польшчы (2005)
  • Ігар Новікаў, расійскі астраном, дырэктар Інстытуту тэарэтычнай астрафізікі ў Капенгагене (2005)
  • Уладзімір Скулачоў, расійскі біяхімік, акадэмік Расійскае Акадэміі Навук, дырэктар Інстытуту фізіка-хімічнай біялогіі ў Маскве (2005)
  • Васіліяс Скоўрыс, кіраўнік Суда правосуддзя Еўрапейскіх суполак (2005)
  • П'етра Умберта Дыні, італьянскі балтыст, прафесар Пізанскага універсітэту (2005)


[рэдагаваць] Спасылкі