Старабеларуская мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

СТАРАБЕЛАРУСКАЯ МОВА, славянская мова, старажытная мова Беларусі, дзяржаўная мова Вялікага Княства Літоўскага. Называлася РУСКАЙ МОВАЙ (Руськъ, Рус(ь)кыи языкъ, рус(ь)кая мова). Іншая назва, якая падкрэслівала простасць гэтае мовы ў параўнанні з царкоўнаславянскай мовай, якая выкарыстоўвалася праваслаўнай царквой у службах Богу: ПРОСТА(Я) МОВА[1].

Зьмест

[рэдагаваць] Агульная характарыстыка[2]

[рэдагаваць] Фанетыка

Да адметных фанетычных з'яў старабеларускай мовы адносяцца аканне, яканне, дзеканне і цеканне, адлюстраваныя спарадычна; рэдукацыя ъ і ь у гукі ы, и (молоды, злы, би, пи і інш.); чаргаванні ро, ло, ле -> ры, лы, ли ў становішчы паміж зычнымі (кровъ - крыви, глотка - глытати, блескъ - блишати і г.д.); прыстаўны и перад збегам зычных, першы з якіх санорны (иржа, имгла і інш.), выпадзенне и ў пачатку слоў (мети з имети і інш.); пераход е -> о (прышолъ, чотыры і інш.); афрыката дж, перададзеная або непасрэдна, або апасродкавана (ездживалъ, розъежчал і інш.); фрыкатыўны г, у адрозненні ад выбухнога, што перадаваўся спалучэннямі кг, гк, гг; падаўжэнне зычных (вяселле і інш.); зацвярдзелыя р, ж ,ш, ч (прамо, божэ, иншыхъ, чыи і інш.); пераход в, у, л -> ў, перададзенае праз в (вжо, прышовъ і інш.); прыстаўныя зычныя в, г (восень, гусеница і г.д.); зацвярдзелыя губныя на канцы слова (семъ, сыпъ і г.д.) і інш.. Варта зазначыць, што ўсе гэтыя асаблівасці характэрны для сучаснай (новай) літаратурнай беларускай мовы, і толькі часткова - для ўкраінскай.

[рэдагаваць] Марфалогія

З марфалагічных рыс старабеларускай мовы трэба адзначыць скланенне назоўнікаў тыпу боль, тень, жаль, насыпъ і г.д. па ўзоры мужчынскага роду, ужыванне канчаткаў -у (-ю) ў родным склоне адзіночнага ліку ў назоўнікаў мужчынскага роду (народу, броду і інш.); канчатак -ы ў назоўніках мужчынскага і ніякага роду (адз. лік, наз. склон) (городы, болоты і інш.). У рускай мове ў падобных выпадках захаваўся парны лік (два города, два яблока і г.д.); адлюстраванне найвышэйшай ступені параўнання ў прыметніках праз суфікс -ейш (мягчейший і г.д.); формы дзеясловаў тыпу стерегчи, несе, ляж, киньмо і г.д.; клічны склон; наяўнасць службовых часціц хай, але, або, каб і г.д..

[рэдагаваць] Сінтаксіс

З сінтаксічных з'яў трэба адзначыць такія асаблівасці ўласна беларускай мовы як шырокае ўжыванне поўных форм прыметнікаў у функцыі выказніка; спалучэнне лічэбнікаў два, тры, чатыры з назоўнікамі (адз. лік) ў форме роднага склону (тры столы і г.д.); ужыванне сінтаксічных канструкцый тыпу лепшъ за его, вышелъ от всихъ, пошолъ до дому, сталося ему і інш.; выкарыстанне ўласна беларускіх злучнікаў што, нібы, калі, як і інш..

[рэдагаваць] Лексіка

Слоўнікавы склад старабеларускай мовы надзвычай стракаты, у ім выдзяляецца найперш пласт спрадвечна беларускай лексікі (маці, сонца, брат, тры, новы і г.д.), агульнаславянскія (я, чалавек, дзед, зіма і інш.); агульнаўсходнеславянскія (сабака, куст, сорак, сям'я і інш.), уласна беларускія (волат, вежа, сейбіт, араты і інш.), а таксама шматліткія пазычанні, у большасці праз пасярэднітва польскай мовы або проста з польскай мовы.

[рэдагаваць] Фразеалогія

Да асаблівасяцяў старабеларускай мовы можна далучыць ўзнікненне ўстойлівых выразаў (фразеалагізмаў), частка з якіх захавалася з часоў агульнаславянскай мовы (напр. соль земли), а частка ёсць уласна беларускімі прыдумкамі (як свинья в болоте, ходити по людях і г.д.)

[рэдагаваць] Выкарыстанне

Актыўна ўжывалася ва ўсіх сферах грамадскага жыцця ВКЛ у XIV-XVII ст. На гэтай мове Францыск Скарына надрукаваў першыя ўсходнеславянскія кнігі. Пасля Люблінскай уніі старабеларуская мова паступова выціскаецца з актыўнага ўжытку польскай мовай.

[рэдагаваць] Алфавіт

Выкарыстоўвалася традыцыйная на той час кірыліца.

[рэдагаваць] Граматыкі

У XVII ст. на свет з'явіліся першыя граматыкі стараславянскай мовы, у якіх метамовай выкладання матэрыялу была старабеларуская: «Грамматіки славенския правилноє Сvнтаґма» Мялеція Сматрыцкага (1619), ананімны скарочаны варыянт гэтай граматыкі «Грамматики или письменница языка Словенского» (1638), «Лексіконъ славеноросскій и именъ тлъкованїє» Памвы Бярынды (1627) і інш. Першай граматыкай самой старабеларускай мовы была «Грамматика словенская» Івана Ужэвіча (1643, 1645).

[рэдагаваць] Сувязь з сучаснымі беларускай і ўкраінскай мовамі

Старабеларуская мова з'яўляецца папярэдніцай сучасных беларускай і ўкраінскай моў. Тым не менш, гэтыя мовы згубілі сувязь з пісьмовай традыцыяй старабеларускай мовы і аднавіліся на базе народных дыялектаў.

[рэдагаваць] Прыклады

Прыклад тэксту на старабеларускай мове — першы абзац звароту падканцлера ВКЛ Льва Сапегі да Жыгмонта ІІІ Вазы з нагоды прыняцця Статуту ВКЛ, 1 снежня 1588 году, Брэст:

"Наяснейшому пану, пану Жикгимонъту Третему [...] Были тые часы, наяснейшый милостивый г[о]с[по]д[а]ру королю, коли в томъ згромаженью а посполитован[ь]ю людскомъ, которое мы речью посполитою называем, не правомъ якимъ описанымъ або статутомъ, але только своимъ зданъемъ и уподобанъемъ владность свою г[о]с[по]д[а]ры и короли того света надъ людми ростегали. Але ижъ частокроть от пристойное своее повинности отступовали, а, на свой толко пожытокъ речы натегаючы, о сполное доброе всихъ мало дбали, оттул[ь] то было уросло, же люди, брыдечысе ихъ панованьемъ и звирхностю и не господарми, але тыранами оные называючы, на самом только статуте и праве описаномъ все беспеченство и доброе речы посполитое засажали. А прото онъ великий и зацный филозофъ греческий Арыстотелесъ поведилъ, же тамъ бельлуа, а по-нашому дикое звера, пануеть, где чоловекъ водлугъ уподобанья своего владность свою ростегаеть, а где опятъ право або статутъ гору маеть, там самъ богъ всимъ владнеть."

На старабеларускай мовы напісаныя не толькі юрыдычныя дакументы (Статут ВКЛ, Метрыка Вялікага Княства Літоўскага, афіцыйныя дакументы), але і мастацкая літаратура, у тым ліку перакладныя аповесці.


  1. Украінскія мовазнаўцы таксама называюць яе "стараўкраінскай мовай"
  2. Паводле: Б.А. Плотнікаў, Л.А. Антанюк "Беларуская мова: лінгвістычны кампендыум"

[рэдагаваць] Спасылкі