Robert Ambrose Jones (Emrys ap Iwan)
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Ysgrifennwr toreithiog ar wleidyddiaeth, yr iaith Gymraeg a chrefydd oedd Robert Ambrose Jones (Emrys ap Iwan) (24 Mawrth 1851 - 6 Ionawr 1906). Fe'i hystryrir yn un o arloeswyr cenedlaetholdeb Gymreig.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Ei hanes
Fe'i ganed yn Abergele (yn awr yn sir Conwy, yr adeg honno Sir Ddinbych). Yr oedd yn fab i arddwr ar stad Bryn Aber. Aeth i weithio i siop ddillad yn Lerpwl ar ôl gadael yr ysgol yn bedair ar ddeg oed, yna aeth i weithio fel garddwr ym Modelwyddan cyn mynd i Goleg Diwinyddol y Bala. Yn 1874 aeth i Lutry, ger Lausanne yn y Swistir fel athro Saesneg, gyda'r bwriad o wella'i Ffrangeg a'i Almaeneg. Datblygodd gariad at iaith a llên Ffrainc a gafodd effaith sylweddol ar ei weithiau llenyddol. Yn ddiweddarach aeth i'r Almaen yn athro Saesneg yn Heidelberg, Bonn a Giessen.
Wedi iddo ddychwelyd i Gymru, dechreuodd gyfrannu i'r Gwyddoniadur Cymreig ac, mewn llythyron ac erthyglau, i'r papur newydd Baner ac Amserau Cymru ac i'r cylchgrawn Y Geninen. Ysgrifennodd nifer o erthyglau yn gwrthwynebu polisi Eglwys Bresbyteraidd Cymru o adeiladu capeli Saesneg mewn ardaloedd Cymraeg eu hiaith, yr "Inglis Côs" fel y cyfeirid ato. Oherwydd hyn gwrthododd yr enwad ei ordeinio yn Llanidloes yn 1881, ond fe gafodd ei ordeinio ddwy flynedd yn ddiweddarach yng Nghymdeithasfa'r Wyddgrug, ym mis Mehefin 1883. Bu'n weinidog yn Rhuthun, Trefnant a Rhewl, gan farw yn y Rhewl yn 1906.
[golygu] Yr ymgyrchydd
Yr oedd Emrys yn frwd dros yr iaith Gymraeg ac yn credu mewn hunanlywodraeth i Gymru. Gwawdiodd ei gyd-wladwyr am eu difaterwch tuag at yr iaith ac am ddynwared diwylliant a moesau Lloegr. Beirniadodd ddylanwad Saesneg ar ysgrifennu a phregethu ei gyfnod, gan annog ysgrifennwyr i ddefnyddio arddull plaen a naturiol Cymraeg. Dymunodd iddynt ddilyn enghraifft awduron clasurol yr Almaen, Lloegr a Ffrainc, oedd wedi datblygu eu ieithoedd hwythau yn eu dydd, yn enwedig y Ffrancod Blaise Pascal a Paul-Louis Courier. Gallai ei feirniadaeth fod yn llym, ond hefyd yn ddoniol, fel y dengys y cyngor canlynol ar sut i ddeall papurau newydd a chylchgronau Cymraeg:
Yn gyntaf oll, tynner allan yr holl eiriau llanw a'r holl ymadroddion chwyddedig; ac os bydd ar ôl hynny ryw nifer o eiriau'n aros ar y papur, troer hwynt o air i air, ac o sillaf i sillaf, i'r Saesneg. Hyn heb newid dim ar drefn y geiriau a wna Saesneg gweddol. Yna troer yr ymadroddion drachefn i'r Gymraeg yn ôl deddfau ac anian yr iaith. Fe welir oddi wrth hyn mai'r cwbl sy'n angenrheidiol tuag at ddeall Cymraeg newyddiadurol ydyw amser, amynedd, a gwybodaeth o'r Saesneg. (Erthyglau a llythyrau Emrys ap Iwan ii.110–11)
[golygu] Y llenor
Cyhoeddodd ddau lyfr yn ystod ei oes, Camrau mewn Gramadeg Cymraeg (1881) a golygiad o Gweledigaetheu y Bardd Cwsc Ellis Wynne (1898). Ymddangosodd ei ysgrifau eraill mewn cyfnodolion ac mewn cyfrolau a gyhoeddwyd ar ôl ei farwolaeth. Ymddangosodd dwy gyfrol o Homilïau ym 1906 a 1909 a chyfrol arall o bregethau ym 1927. Golygwyd tair cyfrol o ddetholion o'i weithiau gan D. Myrddin Lloyd (1937, 1939, 1940). Enwir ysgol eilradd Ysgol Emrys ap Iwan yn Abergele er parch iddo.
[golygu] Llyfryddiaeth
[golygu] Llyfrau Emrys ap Iwan
- Camrau mewn Gramadeg Cymraeg (1881)
- (gol.), Gweledigaetheu y Bardd Cwsc, Ellis Wynne, (1898)
- Detholiad o erthyglau a llythyrau Emrys ap Iwan, gol. D. Myddin Lloyd. 3 cyf. (Dinbych: Gwasg Gee, 1937–40).
[golygu] Llyfrau amdano
- T. Gwynn Jones, Cofiant Emrys ap Iwan (Caernarfon, 1912)
- D. Myrddin Lloyd, Emrys ap Iwan (Caerdydd: University of Wales Press, 1979)