Hywel Dda
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Roedd Hywel 'Dda' ap Cadell (c. 880 - 950) yn frenin cyntaf Deheubarth yn ne-orllewin Cymru. Ef a unodd Ceredigion, Ystrad Tywi a Dyfed i greu'r deyrnas newydd. Erbyn ei farwolaeth roedd yn rheoli Gwynedd hefyd. Mae e'n nodedig yn bennaf am greu cyfraith unffurf gyntaf y wlad. Ei wraig oedd Elen merch Llywarch o Ddyfed.
Ganed Hywel oddeutu 880, yn fab ieuengaf Cadell ap Rhodri ac ŵyr Rhodri Mawr. Yn 905 concrodd Cadell Deyrnas Dyfed a'i rhoi i Hywel i'w rheoli. Cryfhaodd ei afael ar Ddyfed trwy briodi Elen, gan fod ei thad Llywarch ap Hyfaidd wedi bod yn frenin Dyfed. Ar farwolaeth ei dad yn 909 cafodd Hywel gyfran o Seisyllwg, ac ar farwolaeth ei frawd yn 920, unodd Ddyfed a Seisyllwg i greu teyrnas newydd, Deheubarth. Pan fu farw ei gefnder Idwal Foel yn 942, gallodd Hywel gipio Gwynedd hefyd, gan ddod yn frenin tua tri-chwarter Cymru.
[golygu] Cyfraith Hywel
Sefydlwyd Cyfraith Hywel Dda yr un adeg â cyfraith Mers gan Brenin Offa a cyfraith Wessex gan Brenin Alfred a mae'n bosib fod Hywel yn gwybod amdanynt achos roedd wedi bod yn ymweld â'r llys Seisnig. Roedd cyfraith Hywel Dda yn gasgliad dyletswyddau traddodiadol a sgrifenwyd i lawr tua 930 yn Hendy-gwyn ar Dâf, Sir Benfro. Roedd pobl doeth o bob cŵr y wlad yn cydweithio i ffurfio'r gyfraith a dilynodd y Cymry cyfraith Hywel Dda am ganrifoedd. Roedd y gyfraith yn rhoi statws cyfreithol i fenywod a phlant hefyd, peth prin iawn ar yr adeg.
Roedd cysylltiadau agos rhwng Hywel â'r llys Seisneg. Ym 928 aeth Hywel ar bererindod i Rufain.
Heddiw, mae Prifysgol Cymru yn rhoi Gwobr Goffa Hywel Dda am ymchwil i gyfraith a defod Cymru yn yr Canol Oesoedd. Ceir copi o'r Gyfraith (mss Peniarth 28) yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth, gellir ei ddarllen arlein[1]