Cantrefi a Chymydau Cymru
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Yn ystod y rhan fwyaf o'r Oesoedd Canol roedd Cymru yn cael ei rannu'n wleidyddol yn bedair teyrnas fawr, sef Gwynedd, Powys, Deheubarth a Morgannwg. Roedd eu hanes yn ddigon cyfnewidiol ar adegau, â'u tiriogaeth yn ehangu neu'n crebachu neu'n cael ei rhannu'n unedau llai (fel yn achos Powys a rennid yn Bowys Fadog a Phowys Wenwynwyn, er enghraifft), ond er i'r teyrnasoedd hyn ddiflannu eu hunain yn sgîl dyfodiad y Normaniaid a'r gwncwest Seisnig, goroesodd eu hunedau sylfaenol, sef cantrefi a chymydau Cymru.
Unedau cwbl naturiol, organaidd oedd y rhaniadau Cymreig hyn, seiliedig ar nodweddion y tir yn bennaf. Dichon eu bod yn hŷn yn y bôn na'r hen deyrnasoedd eu hunain ac yn ogystal mae'r rhan fwyaf ohonynt yma o hyd fel unedau eglwysig.
Rhestrir isod y cantrefi (priflythrennau) a'r cymydau fesul teyrnas draddodiadol, er mwyn hwylustod. Sylwer bod y termau "cantref" a "chwmwd" yn anelwig braidd yn y llyfrau Cyfraith; dichon bod rhai o'r cymydau yn greadigaethau lled-ddiweddar fel unedau gweinyddol.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Gwynedd (Gwynedd Uwch Conwy)
-
- CEMAIS (Môn) - cymydau Talybolion, Twrcelyn
- ABERFFRAW - cymydau Llifon, Malltraeth
- RHOSYR - cymydau Menai, Dindaethwy
- ARLLECHWEDD - Arllechwedd Uchaf, Arllechwedd Isaf
- ARFON - Arfon Is-Gwyrfai, Arfon Uwch-Gwyrfai
- LLŶN - Dinllaen, Cymydmaen, Cafflogion
- DUNODING - Eifionydd, Ardudwy (Uwch Artro ac Is Artro)
Ychwanegwyd MEIRIONNYDD yn 1256.
[golygu] Y Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy)
-
- RHOS - cymydau Creuddyn, Uwch Dulas, Is Dulas
- RHUFONIOG - cymydau Uwch Aled, Is Aled, Ceinmeirch
- DYFFRYN CLWYD - cymydau Dogfeiling, Colion, Llannerch
- TEGEINGL - Rhuddlan, Prestatyn, Coleshill
[golygu] Powys (Powys Fadog a Powys Wenwynwyn)
- Arwystli
- Caereinion
- Cedewain
- Ceri
- Colunwy
- Cyfeiliog
- Cynllaith
- Deuddwr
- Dinmael (arglwyddiaeth led-annibynnol)
- Gwerthrynion
- Maelienydd
- Maelor
- Maelor Saesneg
- Mawddwy
- MECHAIN - cymydau Mechain Uwch Coed a Mechain Is Coed
- MEIRIONNYDD - cymydau Tal-y-bont ac Ystumanner
- MOCHNANT - Mochnant Uwch Rhaeadr a Mochnant Is Rhaeadr
- Nanheudwy
- PENLLYN (cantref ym meddiant Powys i ddechrau ond yn rhan o Wynedd yn y 13eg ganrif)
- Ystrad Marchell
[golygu] Deheubarth
[golygu] Dyfed
-
- CEMAIS - Uwch Nyfer, Is Nyfer
- PEBIDIOG
- RHOS
- DAUGLEDDAU
- PENFRO
- GWARTHAF - Efelffre, Peuliniog, Talacharn (cwmwd), Henllan Amgoed, Ystlwyf, Penrhyn, Derllys, Elfed
- Emlyn (cwmwd) (cwmwd "annibynnol")
[golygu] Ceredigion
-
- PENWEDDIG - cymydau Genau'r Glyn, Creuddyn a Pherfedd
- UWCH AERON (ystyrid Cantref Penweddig yn rhan o ardal Uwch Aeron yn aml) - Mefenydd, Anhuniog, Penardd
- IS AERON - Caerwedros, Mabwnion, Is Coed, Gwinionydd
[golygu] Ystrad Tywi
-
- Y CANTREF MAWR - Mabelfyw, Mabudryd, Widigada, Catheiniog, Maenor Deilo, Mallaen, Caeo (cwmwd)
- Y CANTREF BYCHAN - Hirfryn, Cwmwd Perfedd, Is Cennen
- EGINGOG - Cydweli (cwmwd), Carnwyllion, Gŵyr