Llanuwchllyn
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Mae Llanuwchllyn yn bentref tua dwy filltir i'r de o ben deheuol Llyn Tegid ym Meirionnydd, Gwynedd. Mae'n sefyll oddi ar yr A494, 5 milltir i'r de-orllewin o'r Bala. Mae'r pentref yn rhedeg ar hyd lôn y B4403; adnabyddir y pen gogleddol fel Y Llan a'r pen deheuol fel Y Pandy. Mae'r gofgolofn i O.M. Edwards a'i fab Ifan yn sefyll wrth y briffordd.
[golygu] Yr eglwys
Yn eglwys Ddeiniol Sant ceir set o hen lestri cymun efydd, a berthynai, meddir, i Abaty Cymer. Nid yw'r rhan fwyaf o'r adeilad presennol yn hen (cafodd ei adnewyddu yn 1873), ond ceir gweld beddfaen cerfiedig hynod y marchog Ieuan ap Gruffudd yno, a fu farw yn 1370. Hefyd yn yr eglwyd mae llech gofeb er cof am Rowland Vaughan (c. 1587 - 1667), y bardd a chyfieithydd o Gaer Gai (rhwng y pentref a'r Bala).
[golygu] Enwogion
Mae plwyf Llanuwchllyn wedi cynhyrchu nifer syfrdanol uchel o enwogion, yn arbennig felly ym maes llenyddiaeth, gan gynnwys:
- Griffith Davies (Gwyndaf) (1868 - 1962), bardd ac englynwr.
- John Davies (Siôn Dafydd Las) (m. 1694), bardd teulu Nannau.
- John Edwards (Eos Glan Twrch) (1806 - 1887), llenor a bardd.
- Ifan ab Owen Edwards (1895 - 1970), mab O.M. a sefydlydd Urdd Gobaith Cymru.
- O.M. Edwards (1858 - 1920), un o brif gymwynaswyr iaith a diwylliant Cymru yn y cyfnod diweddar. Mae bedd O.M. yn yr hen fynwent yn Y Pandy.
- J.R. Jones (Ramoth) (1765 - 1822), Bedyddiwr enwog, emynydd, cerddor.
- Lewis Jones (fl. 1703), bardd.
- Morris ap Robert (m. 1723), bardd.
- Thomas Roberts, athro ac ysgolhaig, golygydd cerddi canoloesol.
- Robert Thomas (Ap Vychan), bardd a llenor.
- Tudur Penllyn, Caer Gai (c. 1420 - 1485), bardd.
- Ieuan ap Tudur Penllyn (fl. c. 1480), bardd.
- Rowland Vaughan, Caer Gai (c.1587 - 1667), bardd a brenhinwr enwog yn y Rhyfel Cartref.
[golygu] Atyniadau eraill
- Rheilffordd Llyn Tegid
- Caer Gai â'i chaer Rufeinig a'i phlasdy.
- Dolhendre - pentref deniadol filltir a hanner i'r gogledd.
- Castell Carn Dochan - un o amddiffynfeydd tywysogion Gwynedd.
- Moel Llyfnant - mynydd hardd 805m, 5 milltir i'r gogledd.
- Glanllyn - cartref Urdd Gobaith Cymru.
- Bwlch y Groes - bwlch deniadol ar y ffordd i Ddinas Mawddwy