Llandderfel
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Pentref gwledig yn nwyrain Gwynedd yw Llandderfel, tua 3 milltir i'r dwyrain o'r Bala. Mae plwyf Llandderfel yn un o bump plwyf Penllyn. Mae'n gorwedd yn rhan uchaf Dyffryn Edeirnion yn agos i'r Sarnau a Chefnddwysarn, wrth odre'r Berwyn.
[golygu] Yr eglwys
Mae eglwys Llandderfel yn hen. Mae'n gysegredig i Sant Derfel Gadarn (fl. 6ed ganrif efallai). Yn y porth gwelir ceffyl pren derw hynafol. Ar un adeg roedd y sant yn marchogaeth y ceffyl ond yn ystod y Diwygiad Protestannaidd cymerwyd delw'r sant a'i ffon a'u cludo i Lundain lle cawsent eu defnyddio i losgi offeiriad Catholig ar y Bryngwyn ar orchymyn Thomas Cromwell. Yn rhyfedd iawn roedd hyn yn cyflawni hen broffwydoliaeth y byddai'r delw ryw ddydd yn llosgi coedwig gyfan: enw'r offeiriad druan oedd 'Forest'.
Roedd yn arfer gan y plwyfolion gorymdeithio gyda'r sant ar ei geffyl pren i fyny i ben allt leol a elwir Bryn y Saint. Credid fod y delw yn gallu iachau'r claf. Ceir Ffynnon Dderfel ger yr eglwys.
[golygu] Enwogion y plwyf
- Huw Cae Llwyd (fl. 1431-1504), bardd
- Edward Jones (Bardd y Brenin) (1752-1824), telynor
- Dewi Hafesb (1831-1884), bardd ac un o englynwyr gorau'r ganrif
- Huw Derfel (1816-1890), awdur y llawlyfr mynydd cyntaf yn y Gymraeg
- R. J. Derfel (1824-1905), bardd gwladgar a sosialydd cynnar