Հայաստանի համառոտ պատմություն (Մաս I)

From Wikipedia

Ռաֆայել Իշխանյան Պատկերազարդ պատմություն հայոց գիրք առաջին, Եր., Արևիկ, 1990թ.


[խմբագրել] Հայկական լեռնաշխարհ կամ Մեծ Հայք

Հին Հայաստանը երկու մասից է եղել բաղկացած՝ Մեծ Հայք և Փոքր Հայք։ Հայերի ծագման ու հետագա ամբողջ գլխավոր տարածքը Մեծ Հայքն է։ Այն կոչվում է նաև Հայկական լեռնաշխարհ, քանի որ իր շրջակայքի համեմատ կարծես մի մեծ լեռնային կղզի լինի։ Նրա սահմաններն են՝ հյուսիսից Քուռ (Կուռ) գետը, հարավից Հայկական Տավորս լեռնաշղթան ու Միջգետքը, արևելքից Կասպից ծովը, արևմուտքից Եփրատի այն մասը, որ թեքվում է դեպի հարավ ու հոսում մինչև Հյուսիսային Միջագետք։ Այդ տարածքը շուրջ 300 հազար քառակուսի կիլոմետր է, մի փոքր ավելի։ Սև և Կասպից ծովերն այդ տարածքի լավագույն նշաններն են. Մեծ Հայքի արևմտյան ընկած էին Սև ծովի հարավ-արևելյան ափերից սկսած մինչև Միջագետք։ Սև ծովից հարավ` սկսած Բոս‎ֆորից ` Փոքր Ասիան է կամ Անատոլիան. ահա դրա արևելյան շրջաններից սկսվում է Մեծ Հայքը և հասնում մինչև Միջագետք (հարավից) և Կասպից ծով (արևլքից):

Արևմուտքից Մեծ Հայքին հարում է Փոքր Հայքը` շուրջ 60 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքով: Դրանից էլ Արևմուտք` Միջերկրական ծովի ափին Կիլիկիան է. այնտեղ տարբեր ժողովուրդների ու ցեղերի հետ միասին հնուց ի վեր եղել է նաև հայ բնակչություն, բայց հայկական պետություն Կիլիկիայում ստեղծվեց ավելի ուշ ժամանակում` միջնադարում (11-14-րդ դարեր):

Հայկական լեռնաշխարհը որպես գլխավոր Հայաստան եղել ու ըմբռնվել է շատ հին ժամանակներից։ Փաստերը վկայում են, որ Ք.ա. 9-րդ դարում այդ ըմբռնումն արդեն կար Արարատյան պետության թագավորների մեջ։ Իսկ թե երբ է առաջացել Մեծ Հայք անվանումը՝ ի հակադրության Փոքր Հայքի, դժվար է ասել։ Պարսիկները և հույները շատ հնուց են այդ տարածքը կոչել Մեծ Հայք. ժարսկերեն՝ Բազուկ Արմենան, հունարեն Արմենիա Մեգալե։ Հռոմեացիները նույնպես այն կոչում էին Մեծ Հայք՝ Արմենիա Մայոր։ Մեծ Հայքի տարածքում կան երեք մեծ լճեր՝ Վանա լիճը, որն ասորեստանցիները անվանում էին Նաիրիի վերին ծով։ Սրանից հյուսից-արևելք գտնվում է Սևանա (կամ Գեղամա) լիճը։ Իսկ Վանա լճից դեպի արևելք գտնվում է Ուրմիա (կամ Կապուտան) լիճը, որն ասորեստանցիները կոչում էին Նաիրիի ներքին ծով։ Մեծ Հայքում կամ Հայկական լեռնաշխարհում սկիզբ են առնում չորս մեծ գետեր՝ Եփրատը, Տիգրիսը, Քուռը, Արաքսը (Երասխ)։ Եփրատը Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան կեսից, իսկ Տիգրիսը միջից մասից, իրենց մեջ մի քանի վտակներ առնելով, հոսում են դեպի հարվ, դուրս գալիս Հայկական լեռնաշխարհից և անցնում Միջագետք։ Միջագետք հենց նշանակում է այդ երկու գետերի միջև գտնվող երկիր։ Դա Հայաստանի հարավային հինավուրց հարևանն է, որն ինքն էլ շատ հետաքրքրական ու փոթորկալի պատմություն է ունեցել։ Միջգետքտ հարավում Եփրատն ու Տիգրիսը միանում են և թափվում Պարսից ծոցը։ Իսկ Արաքս և Քուռ գետերը սկիզբ են առնում Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան մասերից, Սև ծովից հարավ՝ և հովում են դեպի արևելք, ապա միանում են իրար ու թափվում Կասպից ծովը։

Եփրատ ու Տիգրիս գետերը Միջագետքի ժողովրդի կենսատու երակներն են եղել. երևի այդ է պատճառը, որ Միջագետքի հին բնակիչները ՝ աքքադացիները Հայկական լեռնաշխարհը հաճախ անվանում էին Նաիրի, որ աքքադերեն նշանակում է ջրերի երկիր։

[խմբագրել] Ծագումը

Հայերի ծագման մասին խոսելուց առաջ անհրաժեշտ է պարզել, թե ո՞րն է հայերի ամենակարևոր առանձնահատկությունը, առանց որի հայեր և հայ ժողովուրդ չկան։ Ի՞նչն է դարեր շարունակ հայերին տարբերել աշխարհի մյուս ժողովուրդներին, իրենց հարևաններից։

Ամեն մի ժողովուրդ մի շարք առանձնահատկություններ ունի։ Այդպես է նաև հայ ժողովուրդը։ Կան էթնիկական հատկություններ, որ նշանակում է ժողովրդացեղային կամ լեզվացեղային հատկություններ։ Դրանց մեջ մտնում են տվյալ ժողովրդի մարդաբանական առանձնահատկությունները։ Հայերն ունեն իրենց մարդաբանական կերպարանքը, որը մարդաբանության մեջ կոչվում է արմենոիդ։ Դրա առանձնահատկություններից են, օրինակ, կլոր, հետևում տափակ գանգը, ատամների որոշ ձևն ու կարգը, հայկական բնորոշ քիթը և այլն։ Մարդաբանական արմենոիդ տեսակով հայերը տարբերվում են շատ ժողովուրդներից։ Սակայն հայերի հին ու նոր հարևան ժողովուրդներից մի քանիսն էլ իրենց մարդաբանական կերպարաանքով նույնպես արմենոիդ են։ Մարդաբանական գիտությունը արմենոիդ տեսակի մեջ է դնում նաև շումերներին, խուռիներին, քրդերին, արևելյան վրացիներին, թալիշներին և այլն։ Իրոք, գանգի ու դեմքի կառուցվածքով հայերը երբեմն չեն տարբերվում իրենց որոշ հարևաններից։ Իսկ սա նշանակում է, որ հայկական մարդաբանական տեսակը՝ արմենոիդը, վճռական առանձնահատկություն չէ՝ հայերին հարևան ժողովուրդներից տարբերելու համար. դա միայն հայ ժողովրդինը չէ։ Ապա՝ մարդաբանականից բացի, մի ժողովրդի կարևոր առանձնահատկությունն է նրա ազգագրությունը, որի մեջ մտնում են սովորությունները, հավատալիքները, տարազը, արվեստը, ազգային կերակուրները և այլն։

Ինչ վերաբերվում է հայկական երաժշտությանը, ապա այն խիստ յուրահատուկ է և նման չէ այլ ժողովուրդների երաժշտությանը. դրա պատճառն այն է ,որ հայկական եռաժշտությունը ծագել է հայոց լեզվից, այդ լեզվի հնչերանգից։ Երբ ավելի խորն ենք ուսումնասիրում հայկական կերպարվեստը և ճարտարապետությունը, նկատում ենք, որ դրանց զուտ ազգային յուրահատկություններն էլ առնչված են հայկական լեզվամտածողության հետ։ Այդպես, զուտ հայկական ամեն առանձնահատություն իր հիմքում ուի հայոց լեզուն։

Իրոք, դարերի ընթացքում հայերի գլխավոր ու վճռական առանձնհատությունը, որն միայն հայերին է եղել և որը չի ունեցել ու չունի ուրիշ որևէ ժողովուրդ, լեզուն է՝ հայոց լեզուն։ Դրանով հնուց ի վեր, իր ծագման օրերից խոսել են հայերը, հայ ժողովուրդը, և դա եղել է միայն հայերի մայրենի լեզուն՝ խոսելու, մտածելու և դատելու լեզուն։ Առաջին հերթին հենց իր լեզվով էլ հայ ժողովուրդը տարբերվել ու տարբերվում է աշխարհի մյուս բոլոր ժողովուրդներից, իր հին ու նոր հարևաններից։ Հայ մեծ բանաստեղծ Ավ.Իսահակյանը գրել է, որ Հայաստան նշանակում է հայոց լեզու։ Ավելացնենք, որ հայ ժողովուրդ նշանակում է հայոց լեզու։ Հայ ժողովուրդ՝ հանած հայոց լեզու, հավասար է ոչ հայ ժողովուրդ։ Եվ այսպես, հայ ժողովրդի գոյության փաստը միշտ եղել և մնում է հայոց լեզուն, հայերեն լեզվամտածողությունը, այլ լեզուներ հայերենով սովորելը։

Իհարկե, այսօր կան մարդիկ, որոնք հայերեն չգիտեն կամ վատ գիտեն, բայց իրենց հայ են համարում ըստ ծագման։ Այդպիսիներն իրենց հայ են համարում, քանի որ աշխարհում կա հա ժողովուրդ, այսինքն՝ հայախոս ու հայերեն մտածող ժողովուրդ , հայոց կենդանի լեզու։

Աշխարհի բոլոր ժողովուրդների համար չէ, որ մայրենի լեզուն գլխավոր տարբերիչ առանձնահատկություններն է։ Օրինակ, իսպանացիները, արգենտինացիները, չիլիացիները, ուրուգվայցիները խոսում ու միտածում են իսպաներեն. նրանց ազգային տարբերությունները գալիս են պետական հպատակաությունից և այլ գորցոններից։ Նույնը վերաբերում է անգլիախոս ու անգլերեն մտածող ժողովուրդներին (Անգլիա, ԱՄՆ, Ավստրալիա և այլն)։ Բայց այդ ժողովուրդների համար անգամ մայրենի լեզուն գոյության էական փաստ է։ Այլ է հրեաեների հարցը, որոնց ազգային գլխավոր հատկանիշը մովսեսական կրոնն է. շատ հայրուրամյակներ հրեաների գերմանախոս (իդիշ), իսպանախոս, անգլիախոս, վրացախոս էին, բայց պահպանվում էին։

Պատմական ու աշխարհագրական այն շրջանում, այսինքն հարավ-արևմտյան Ասիայում, որտեղ ծագել են հայերը և որտեղ ընթացել է հայոց ամբողջ պատմությունը, բոլոր ժողովուրդների համարհնուց ի վեր մայրենի լեզուն հիմնական տարբերիչ գործոնն է եղել, և այդ շրջանի բոլոր լեզվացեղային (էթնիկական) միավորներին ու ժողովուրդներին միմիանց տարբերելու համար պետք է նկատի ունենալ նախ լեզվական գործոնը։ Եվ աշխարհագրական այդ շրջանում եթ ժողովուրդներ են ծնվել, ապա դրա պատճառը որևէ մայր լեզվից մի նոր լեզվի ծնունդն է եղել։

Հիմա բնախոսներն ապացուցել են, որ մարդու մայրենի լեզվով է պայմանավորված նրա ուղեղի խոսքային կենտրոնների կառուցվածքը և որ մարդու նյարդային համակարգում գլխավորն ու գերիշխողը լեզվական և խոսողական կենտրոններն են։ Ահա թե ինչու մի ժողովրդի լեզուն զգալապես պայմանավորում է նաև նրա արվեստի, նաև ազգագրության բնույթը։

Մի ժողովրդի լեզվամտածողությունն իր կնիքն է դնում նույնիսկ այդ ժողովրդի ներկայացուցիչների կեցվածքի, հայացքի, շարժուձևի վրա։


[խմբագրել] Մի քիչ լեզվաբանություն

Ինչպես ամեն մարդ մի ընտանիքի անդամ է կամ որևէ ընտանիքից է ծագել, այնպես էլ ամեն մի լեզու որևէ լեզվաընտանիքի անդամ է, այդ լեզվաընտանիքի մորից է ծնվել։ Այդպես, ամեն լեզու ունի իր մայրը և քույրերը։ Այդ մայրը լեզվաբանության մեջ կոչվում է նախալեզու։ Աշխարհում շատ լեզվաընտանիքիներ կան։ Հիշենք դրանցից մի քանիսը։ Սեմական լեզվանընտանիք, որի մեջ մտնում են արաբերենը, ասորերենը (արամերենը), եբրայերենը, աքքադերենը (ասուրաբաբելրենը) և այլն։Սեմական այս լեզուները ծագել են մայր սեմական լեզվից։ Ապա կա իբերակովկասյան ընտանիք, որի մեջ մտնում են վրացերենը, լազերենը, աբխազերենը, ավարերենը և այլն։ Թուրքական լեզվաընտանիք, որի մեջ մտնում են յակուտերենը, կիրգիզիրենը, ուզբեկերենը, ղազախերենը, ույգուրերենը, ադրբեջաներենը, թուրքերենը և այլն։ Հնդեվրոպական լեզվաընտանիք, որի մեջ մտնում են հնդկերենը, պարսկերենը, հայերենը, հունարենը, ալբաներենը, լիտվերենը, լատվիերենը, սլավոնական լեզուները (ռուսերեն, չեխերեն, ուկրաիներեն և այլն), գերմանաակն լեզուները (գերմաներեն, հոլանդերեն, նորվեգերեն, անգլերեն և այլն), ռոմանական լեզուներ (‎ֆրանսերեն, իտալերեն,ռումիներեն, իսպաներեն և այլն )։ Այս լեզվաընտանիքիներն էլ ունեցել են իրենց մայր լեզուն։ Նկատի ունենանք, որ այժմյան որոշ լեզուների համար տվյալ լեզվաընտանիքի մարը տատ է գալիս։ Օրինակ, անգլերենի, արդի գերմաներենի, հոլանդերենի, նորվեգերենի և գերմանական մյուս լեզուների մայրը հնագույն ընդհանուր գերմանական լեզուն է, իսկ սրա մայրը ընդհանուր հնդեվրոպական լեզուն է։

Կան նաև ուրիշ շատ լեզվաընտանիքներ, որոնց մասին կարելի է կարդալ լեզվաբանական գրքերում։ Իսկ ինչպես են ծնվում լեզուները։ Ոմանք կարծում են, թե նոր լեզու առաջանում է երկու կամ մի քանի տարբեր լեզուների խառնվելուց։ Սա սխալ պատկերացում է։ Ճիշտ հակառակը, նոր լեզուներ ծագել ու ծագում են որևէ լեզվի տրոհվելուց, բաժան-բաժան լինելուց։ Կարևոր է հիշել, որ ամեն լեզու ժամանակի ընթացքում փոփոխվում է, զարգանում, նաև տրոհվում, այսինքն՝ մասերի բաժանվում։ Լեզուն հաճախ այնքան է փոփոխվում, որ նույն ժողովուրդը իր լեզուն, որը խոսել է 1000-1500 տարի առաջ, դժվարությամբ է հասկանում կամ չի հասկանում։ Օրինակ, 5-րդ դարում խոսված հայերենը այսօր հայերը դժվարությամբ են հասկանում և կոչում են գրաբար (գրքի լեզու) ։ Իսկ 5-րդ դարի հայերն էլ դժվարությամբ էին հասկանում իրենցից 1500 կամ 2000 տարի առաջ խոսված հայերենը։ Այդպես, ժամանակի ընթացքում փոփոխվում է լեզուն։

Լեզուն նաև տրոհվում, բաժան-բաժան է լինում, և այդ կերպ առաջանում են բարբառներ։ Նոր լեզուներն էլ են այդպես առաջանում։ Երկու, երեք բարբառներ իրարից շատ հեռանալով, դառնում են առան)ին լեզուներ։

Հիշենք, թե ինչպես է բազմանում միաբջիջ ամեոբան՝ տրոհվելով, մասերի բաժանվելով։ Մայր ամեոբան բաժանվում է մասերի, և առաջանում են նոր ամեոբաներ։ Այսպես էլ լեզուներն են բաժանվում։ Ժամանակի ընթացքում մայր լեզուն բաժանվում է մասերի, և առաջանում են նոր լեզուներ, որոնք իրար նկատմամբ քույրեր են։ Մի մորից ծնված լեզուներն իրարից տարբերվում են, բայց և շատ կողմերով նման են լինում, քանի որ իրենց բառերի ու քերականության գլխավոր մասը ժառանգել են միևնույն մորից։ Այդպես, հնդեվրոպական ընտանիքի լեզուներն իրարից տարբեր են, բայց նրանց մեջ կան և շատ նմանություններ։ Հայերեն ունենք սիրտ բառը, որը հայոց լեզուն ժառանգել է մայր հնդեվրոպական լեզվից։ Այդ նույն բառը միևնույն իմաստով, բայց քիչ ձևափոխված ժառանգել են նաև հնդեվրոպական մյուս քույր լեզուները. լատվիերեն սիրդս, լիտվերեն՝ շիրդ (իս), ռուսերեն՝ սերդ (ցե), հին պարսկերեն՝ զըրըդ, գերմաներեն՝ հերց և այլն։ Կամ հայերեն՝ կով բառը, որը նույնպես մայր լեզվից է գալիս և մյուս քույր լեզուներում որոշ չափով ‎փոփոխված ձևեր է ստացել . հին հնդկերեն՝ գաուս, լիտվերեն գուվս, գերմաներեն կուհ, ռուսերեն կոռով (ա) և այլն։ Այսպիսով, ինչպես հնեվրոպական ընտանիքի մյուս լեզուները, հայերենը ևս ծագել է հնդեվրոպական մայր լեզվից։ Եթե մենք իմանանք , թե որտեղ է խոսվել մայր հնդեվրոպական լեզուն և երբ է նրանից առանձնացել հայերենը, կիմանանք, թե որտեղ և երբ է առաջացել հայոց լեզուն ու նրանով խոսողները՝ հայերը։

Հայոց լեզվի, ուստի և հայերի ծագման համար, պարզ է, որ կարևոր է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի խնդիրը, քանի որ, ինչպես ասվեց, հայոց լեզուն հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի անդամներից է։

Այս լեզվաընտանիքիը կոչվում է հնդեվրոպական այն պատճառով, որ ձգվում է Հնդկաստանի արևելյան եզրից մինչև Եվրոպայի արևմտյան եզրն ընկած տարածքում։ Նախքան թուքերի գալը, այսինքն 10-րդ դարը, հնդեվրոպական լեզուների ու նրանով խոսող ժողովուրդների շարքը Հնդկաստանից սկսած դէր ընդհատվում։ Եվ այդպես, քանի որ հայոց լեզուն հնդեվրոպական է, և հայերը՝ հնդեվրոպացի, հայերի պատմությունը պետք է սկսել հնդեվրոպական մայր լեզվի տրոհման ժամանակներից։


Մայր Հայրենիքը (Մաս II) >