Մկրտիչ Նաղաշ

From Wikipedia

ՄԿՐՏԻՉ ՆԱՂԱՇ (մոտ 1394, գ. Պոռ Բաղեշի գավառ–մոտ 1470), միջնադարյան հայ տաղերգու, նկարիչ, հասարակական–եկեղեցական գործիչ։ Ծնվել է քահանայի ընտանիքում։ Հոր անունը՝ Առաքել։ Մ.Նաղաշի կենսագրությունը, դեռևվս նրա կենդանության օրոք, գրել է Աստվածատուր վարդապետը։ 1420–ական թթ. միակ որդու՝ Մեսրոպի հետ տեղափոխվել է Միջագետքի Ամիդ քազաքը։1430–ին Սսի կաթողիկոս Կոստանդին Զ Վահկացին վարդապետ Մ.Նաղաշին ձեռնադրել է եպիսկոպոս, 1431–ին նշանակել Ամիդի եպիսկոպոս և Միջագետքի հայոց հոգևոր առաջնորդ։ Մ.Նաղաշը կրթությունն ստացել է Բաղեշի Ս.Անանիա և Ս.Գևորգ վանքերում, թերևս նաև Մեծոփավանքոիմ՝ աշակերտելով Թովմա Մեծոփեցուն։ Ըստ կենսագրի, «... զամենյան դիւրաւ ուսանէր և զամենյան դժուարին արուեստ մի անգամ տեսանելով, նա գերագույն քան զօրինակն՝ ներգործէր...»։ Վաղ են դրսևորվել Մ.Նաղաշի թե՝ բանաստեղծական և թե՝ նկարչական ձիրքերը։ «Անհամեմատ նկարիչ» լինելու համար ստացել է Նաղաշ (նկարիչ, ծաղկող) մականունը։ Հմուտ է եղել նար գրչության արվեստում։ Նրա գրչագրած և նկարազարդած մի քանի ձեռագրեր հասել են մեզ։ Մ.Նաղաշը տիրապետել է արլ. մի շարք լեզուների։ Իր մարդասիրությամբ ու մաքրակենցաղ վարքով վայելել է ոչ միայն հայերի, այլև այլազգիների համակրանքը։ Լավ հարաբերություններ է ունեցել Միջագետքի Օթման բեկ ամիրայի հետ, ոևի շնորհիվ նրան հաջողվել է որոշ արտոնություններ ձեռք բերելհայ ազգաբնակչության համար։ Մ.Նաղաշը ծավալել է նաև շինարարական–կառուցողական աշխատանքներ։1434–ին նրա նախագծով կառուցվել է Արղնիի Բարձրահայաց Ս.Աստվածածին եկեղեցին, իսկ 1439-1443-ին վերակառուցվել Ամիդի Ս.Թեոդորոս կաթողիկեն։ Վերջինիս գմբեթը բարձր է եղել քաղաքի մինարետներից, և դա առիթ է դարձել, որպեսզի մոլեռանդ մահմեդականները հալածանք սկսեն Մ.Նաղաշի դեմ։ Օթման բեկի որդի Համզան, որ հաջորդել էր հորը, հրամայել է քանդել կաթողիկեի գմբեթը։ Մ.Նաղաշը ծանր վիշտ է ապրել և հեռացել Ամիդից, գնացել նախ՝ Կ.Պոլիս, ապա Կաֆա (Թեոդոսիա), չորս տարի մնացել այնտեղ։ Համզային հաջորդած որդին՝ Ջհանգիր միրզան, Մ.Նաղաշին հրավիրել է Ամիդ, թույլ տվել վերակառուցելու կաթողիկեն՝ չափավոր բարձրությամբ։ Վերակառուցումն ավարտվել է 1447-ին՝ Նեքամատ վարպետի ձեռքով։ 1449-ին բռնկել է Միջագետոի առաջին, իսկ 1469–ին՝ երկրորդ համաճարակը։ 1469–ին Մ.Նաղաշը գրել է մի ողբ՝ այդ համաճարակի ցնցող աղետի մասին։ Հավանաբար նա վախճանվել է այդ կամ հաջորդ տարին. տեղը հայտնի չէ։ Մ.Նաղաշը գրել է տաղեր, հիշատակարաններ, «Պատասխան ի լատինացոց թխտոյն» (1436) պատմական փաստաթուղթը, վերջինս՝ Սսի կաթողիկոս Կոստանդին Վահկացու և Թովմա Մեծոփեցու հանձնարաությամբ։ Այստեղ նա անդրադարձել է, հայ և լատին եկեղեցիների, միության՝ Վատիկանի ժողովում քննարկվելիք խնդրին. հույները ձգտում էին եկեղեցիների միության շնորհիվ օգնություն ստանալ Արևմուտքից՝ թուրք. վտանգին դիմագրավելու համար։ Մ.Նաղաշը հունա–լատ. եկեղեցու գերիշխանության գաղափարինհակադրել է հայ եկեղեցու անկախության ու հավասարության գաղափարը՝ եկեղեցիների միության երաշխիքը տեսնելով այդ հավասարության ճանաչման մեջ։ Մ.Նաղաշը իր գեղեցիկ ու ինքնատիպ տաղերով միջնադարյան քնարերգությունը բարձրացրեց մի նոր աստիճանի՝ խորացնելով նրա մարդասիրական ու աշխարհիկ բովանդակությունը։ Բնության և սիրո տաղերում («Տաղ ի դէմս մարգարէիցնև Քրիստոսին և Լուսաւորչին», «Տաղ հարսսանեաց և ուրախութեան մարդկան») երևան է գալիսբանաստեղծի լավատեսությունը, ջերմ վերաբերմունքը բնության գեղեցկությունների, ազնիվ ու փոխադարձ սիրո նկատմամբ։ «Տաղ վասն բլբուլին և վարդին» ոտանավորում բանաստեղծը երգում է մարդու նվիրական ու մաքուր զգացմունքները։ Սակայն հասարակական տրամադրություններով ապրող Մ.Նաղաշի ստեղծագործության մեջ ամենաբնորոշը սոցիալական, խոհա–խրատական մոտիվներն են։15-րդ դ. հոգևորության մեջ խորացել էր բարոյալքմքն պրոցեսը. վանքերը դարձել էին շվայտության օջախներ։ Արծաթասիրության, կաշառակերության, դավերի ու խարդավանքների մերկացման գաղարվեստական հուշարձան է Մ.Նաղաշի «Խրատական բանեսի ագահութեան և անընչութեան ի Նաղաշ վարդապետէ ասացեալ» բանաստեղծությունը։Նա ձաղկել է թե՝ աշխարհիկ տերերի, թե՝ հոգևորականության հոռի բարքերը։ Մ.Նաղաշի տաղերի մի մասն ունիուսուցողական, խրատական բնույթ։ Շարունակելով միջնադարյան քնքրերգության հիմնական թեմաներից մեկը՝ մահվան թեման, Մ.Նաղաշը արծարծել է քրիստոնեական բարոյականության գաղափարները, սակայն գեղագիտական ուրույն մոտեցումով ու մեկնաբանությամբ։ Մահը մի դիտակետ է, որտեղից նա նայում է կյանքին, աշխարհին ու մարդու բարոյական վարքագծին։ Աշխարհը սուտ երազ է, կյանքը՝ խաբուսիկ ու անցողիկ, ուստի մարդ չպետք է տրվի աշխարհիկ վայելքների, հարստության ու փառքի։ Նաղաշը, սակայն, մահվան բանաստեղծ չէ, այլ կյանքի, որի իմաստն ու նպատակը բարի գործերն են («Խրատական բաներսի Նաղաշ Մկրտիչ վարդապետէ ասացեալ»)։ Միջնադարյան քնարերգության մեջ Մ.Նաղաշը առաջիննէ, որ ստեղծագործության նյութ է դարձել պանդխտության թեման («Սաղ վասն դարիպի ասացեալ»)։ Ծանր է պանդուխտի կյանքն օտար ափերոիմ, նա կսկիծով է հիշում հայրենի եզերքը, օջախը, հարազատներին։ Կարոտը դառնում է նրա հոգու կրակը, հառաչանքը՝ ծուխը։ Նա նույնպես եղել է պանդխտության մեջ, տեսել ու զգացել այդ վիճակի ողջ դառնությունը, օտարների սառն անտարբերությունը. «Հոգի՛, մի՛ ասեր դարիպ, թէ չէիմ սիրտը կարունի»։ Մ.Նաղաշի լեզուն գրական միջին հայերենն է՝ պարզ ու մատչելի։Նրա ստեղծագործությունը, հատկապես պանդխտության երգերը, խոր ազդեցություն են թողել ուշ միջնադարի քնարերգության վրա։