Рай
Уикипедиядан
Рай категориясы - модальдік (арай) категорияның етістік формалары арқылы берілетін амал-тәсілдерінің жүйесі.
Етістіктің райы - мазмұн жағынан да, форма жағынан да - аса бай категория.
- Мысалы: мен барайын; мен барайыншы; мен барсамшы; мен бара алмаймын; мен бара қояйын; мен бара салайын; мен барып көрейін; мен барып та қалармын; мен барсам етті; мен барып едім ғой; мен барар ма екенмін; мен барсам керек; мен барған екенмін; менің барғым келеді, ...
тәрізді жай сөйлемдердегі етістік формаларын алсақ, олардың әрқайсысында өзіне ғана тән, өзгелерінде жоқ моральдік мән (реңк) бар.
Мазмұны |
[өңдеу] Ашық рай
Ашық рай (индикатив) деп амал-әрекеттің өткенде, қазірде және келешекте болу я болмауын білдіретін негативті грамматикалық категорияны айтамыз.
[өңдеу] Неғайбыл райлар
Неғайбыл (ирреальды) райлар Амалдың реальді емес екенін білдіретін негативтік сипат - неғайбыл райлардың бәріне де тән жалпы қасиет.
[өңдеу] Бұйрық рай
[өңдеу] Қалау рай
Қалау райы сөйлеушінің белгілі бір амалды я әрекетті жүзеге асыруға бағытталған ниетін, ынта-тілегін, үміт-арманын білдіреді. Бұл райдың көрсеткіштері есебінде -ғы (+м, +ң) сы кел; -са игі еді; ғай еді; -са екен (аналитикалық) форманттары қызмет етеді.
Мысалы: | Менің | бар-ғы-м келеді | Біздің | бар-ғы-мыз келеді |
Сенің | бар-ғы-ң келеді | Сендердің | бар-ғы-лары-ң келеді | |
Сіздің | бар-ғы-ңыз келеді | Сіздердің | бар-ғы-лары-ңыз келеді | |
Оның | бар-ғы-сы келеді | Олардың | бар-ғы-лар-ы келеді |
Бұл форма мазмұны жағынан жүзеге асу я аспауы неғайбыл келер шақ мәнінде жұмсалумен қатар, өткен шақ пен осы шақ түрлеріне де қолданыла береді. Бірақ олар нақтылы амалдың жүзеге асқан я асып жатқан шағын емес, тек өткен шақта я қазіргі шақта сөйлеушінің көкейінде болған арман-ынтаны ғана білдіреді.
Күрделі -ғай еді форманты арқылы сөйлеуші басқа(II, III жақ) субъектінің бегілі бір амалды жасағанын я орындағанын аңсайды, іздейді, бірақ одан амалдың қалай тынғаны көрінбейді де, білінбейді.
- Мысалы: сен барғай едің; ол барғай еді т. б.
Күрделі -са игі еді форманты арқылы да сөйлеуші басқа (II, III жақ) субъектінің амалды орындауын тек тілек ретінде атайды. Бірақ амалдың нақтылы орындалатыны я орындалғаны аңғарылмайды.
- Мысалы: сендер барсаңдар игі еді; олар барса игі еді т. т.
Бірақ сендер барса игі едіңдер дегеннен тілек я қалаудан гөрі күдік я күмән мағынасы күштірек білінеді.
Күрделі -са еді форманты амалға тек арман мәнін үстейді, бірақ оның орындалуы я орындалмауы жөнінде ешқандай мәлімет білдірмейді.
- Мысалы: ол келсе еді; сіз барсаңыз еді т. т.
Күрделі -са екен форманты да болашақта істелінетін амалды тек аңсап тілейді, бірақ оның жүзеге асу я аспауы тіпті ескерілмейді я ілтипатқа алынбайды.
- Мысалы: сен ертең жүрсең екен; ол пікірін айтса екен т. т.
[өңдеу] Шартты рай
Шартты рай формасы етістіктің жалаң (түбір, туынды), күрделі негіздеріне -са (-се) жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Шартты райдың бұл формасы мағына жағынан басқа бір амалдың я істің жүзеге асу-аспау шартын білдіреді. Осы мағынасына орай, шартты рай формалары етістік дәйім құрмалас сөйлемнің шартты бағыныңқысының баяндауышы болады да, басыңқы сөйлемнің баяндауышының істелу-істелмеу шартын көрсетеді.
Шартты рай формасы үнемі жіктеліп жұмсалады. Оның жіктелу үлгісі өткен шақ формасына ұқсас.
Мысалы: | Мен | бар-са-м | (бар-ды-м) | Біз | бар-са-қ | (бар-ды-қ) |
Сен | бар-са-ң | (бар-ды-ң) | Сендер | бар-са-ңдар | (бар-ды-ңдар) | |
Сіз | бар-са-ңыз | (бар-ды-ңыз) | Сіздер | бар-са-ңыздар | (бар-ды-ңыздар) | |
Ол | бар-са | (бар-ды) | Олар | бар-са | (бар-ды) |
[өңдеу] Әдебиет
- А. Ысқақов, "Қазіргі қазақ тілі", 1974 ж.