Шинжәң Ұйғыр аутономиялық районы

Уикипедиядан

ұйғырша: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى
Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni
қытайша: 新疆维吾尔自治区
пин-йин: Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū

Қысқармалары: 新  (Pinyin: Xīn)
Бұл картадағы белгіленген Шинжәң Ұйғыр Аутономиялық Районы
Атаудың тегі 新 xīn - жәңа
疆 jiāng - аумақ
«жәңа аумақ»
Әкімшілік түрі Аутономиялық Район
Орталығы
(және ең үлкен қаласы)
Үрімжі
ҚПП Ком. хатшысы Уаң Лечұан
Губернаторы Ысмаил Тіліуәлді
Area 1,660,000 km² (1-ші)
Population (2004)
 — Density
19,630,000 (24-ші)
11.8/km² (29-шы)
GDP (2004)
 — per capita
CNY 220,0 млрд (25-ші)
CNY 11,200 (13-ші)
HDI (2005) 0,757 (орташа) (14-ші)
Major nationalities Ұйғырлар — 45 %
Хәнзулар — 41 %
Қазақтар — 7%
Дүнгендер — 5 %
Қырғыздар — 0,9 %
Моңғолдар — 0,8 %
Доңсяңдар — 0,3 %
Тәжіктер — 0,2 %
Сібелер — 0,2 %
Prefecture-level 14 divisions
County-level 99 divisions
Township-level 1005 divisions
ISO 3166-2 CN-65
Official website
http://www.xinjiang.gov.cn (жеңілтілген жазу)
Source for population and GDP data:
《中国统计年鉴—2005》 China Statistical Yearbook 2005
ISBN 7503747382
Source for nationalities data:
《2000年人口普查中国民族人口资料》 Tabulation on nationalities of 2000 population census of China
ISBN 7105054255
As at December 31, 2004

Шинжәң Ұйғыр аутономиялық районы (өлкесі) ( ұйғырша: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى‎ / Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni; қытайша: 新疆维吾尔自治区 пин-йин: Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū. Қысқаша ШҰАР, Шинжәң; ұйғырша: شىنجاڭ‎; қытайша: 新疆; пинйін: Xīnjiāng; Wade-Giles: Hsin1-chiang1; поштада: Sinkiang) — Қытай Халық Республикасының Солтүстік-Батыс өңіріндегі орналасқан аутономиялық район.

Мазмұны

[өңдеу] «Шинжәң» атау тарихы

Негізгі атауы «Шығыс Түркістан». Қазір Қытай өкіметі саяси нараздық себептерінен «Шығыс Түркістан» деген атау қолдануына тиым салынған. Бұрын Хән тарихнамаларында «Батыс өңір» делініп келген бұл тұсқа Шинжәң (Жаңа аумақ) деген ат 1877 ж. Чиң үкіметі кеңесші амбы етіп тағайындаған Зо Зұңтаң жағынан берілген болатын.

[өңдеу] Тарихы

Шинжәңда бұдан 10-20 мың жыл бұрын-ақ адамзат тіршілік ете бастапты. Олар 4 мың жылдың алдында қола, 2700 жылдың алдында темір кезеңіне өткен екен.

Сонау Амур мен Сарыөзеннің (Хуаңхы) батысы ежелден кейін келе Қазақ қатарлы ұлттарды құраған тайпалардың атамекені екені тарихнамалардан белгілі. Бұл ұлан байтақ өңірде Сақтар, Ғұндар тайпалық одағы салтанат құрған. Ғұн Қағанаты ыдырай бастағанда, Тәңіртау мен Алтай арасы Үйсіндер қолына өтті. Бұл б.з.б. 2-ші, 1-ші ғғ. күй. Хән әулетінің алғашқы мәмілегері Жяң Чян осы тұста (119 жыл) Үйсін Еліне келіп саяси құдалық сөйлесіп қайтқан. Қытай тарихнамасында Үйсін мемлекеті (Усүн Го) Іле өңірін кіндік еткен өңірдің алып елі деп айқын жазылған. Хән патшасы Хән Уди алғашында Лю Шижүн ханікені Үйсін Күнбиіне Үйсіндерді Ғұндарға Хәнмен тізе қоса қарсы шығу үшін ұзатады.

Байырғы Ұлы Жібек Жолында жатақан Шинжәңның ерте заман мәдениет жұрттары, мыңүйлері, архитектуралары, қабірлері, петроглифтерінен ірілері 300-ге таяу. Бұдан сырт 22 жаратылыстық қорық бар. Ертедегі қала қалдықтарының ішінде ең атақтылары Ярғұл, Едіқұт, Кроран, Көтең, Шаты қала харабалары. Шатыдағы қала ойраны алғашында Үйсіндерге жазғы астана, артынан Түрік қағандығы маңызды қала болып, Шыңғыс хан жағынан күйретілген.

[өңдеу] Жоғрапиясы

Еуразия құрлығының кіндігінде жатқан Шинжәңның жер аумағы 1 660 000 km2 астам. Яғни бүкіл Қытай аумағының алтыдан бірін ұстайды. Шет елдермен шекара желісі 5400 km асады. Солтүстігінде Алтай, ортасында Тәңір (Тяншан), оңтүстігінде Коинлон таулары тұр. Тәңіртаудің солтүстігінде Жоңғар, оңтүстігінде Тарым ойпаты бар. 750 неше өзені бар Шинжәңнің жер беті суының жылдық ағыс мөлшері 88 400 000 000 m3. Өзендері ішінде ең үлкені Іле мен Ертіс. Қалғандары (Тарым, Қарашәрі, Үліңгір, Манас сықылдылар) орташа не шағын өзендер. Ұзындығы 2179 km келетін Тарым ертеде Лоп көліне құяды екен. Қазір Тітіма көлі не де жетпейді. Оның орта шенін бітік тораңғы орманы жапқан. Шинжәң асқарларында 18 600-ден астам мұздық бар. Аумағы 1 km2 асатын көлінің саны 139.

Тұшшы көл Бағраштан жылына мың тоннадан астам балық ауланады. Бағраш қамысқа да бай. Айдынкөл теңіз деңгейінен 155 метр төменде жатыр. Боғда көлі теңіз деңгейінен екі мың метрдей биікте тұр. Солтүстік Шинжәңда бұдан сырт Сайрам, Қанас секілді тамаша көлдер бар. Қытайдағы ең үлкен ойпат — Тарым ойпаты. Екінші үлкен ойпат — Жоңғар ойпаты. 380 мың шаршы шақырымдық бұл ойпаттың ортасында Құбының құмы жатыр. Қытайдағы шөлдіктің 60 пайызы (430 мың 400 шаршы шақырымы) Шинжәңда. Қытайдағы екінші үлкен (48 800 km2) шөл жоңғар кіндігіндегі Құрбантүнгіт.

[өңдеу] Экономикасы

Шинжәңда күн сәулесінің түсуі 3400 сағатқа шейін барады.

Шинжәңның 37,8 % жері ғана ауыл, орман, мал шаруашылықтарына істетіледі. Егістік жері кісі басына 3,13 мудан (1 гектар = 15 му) тура келеді. Орманды жер 1 978 000 гектар. Пайдалануға болатын табиғи жайылым 51 миллион 310 мың гектардай. Шинжәң — құрғақ, жауын-шашыны аз, ауа райы құбылмалы өлке.

Шинжәңның кен қоры мол, кен түрі көп (138-ден астам). Оның 26 түрі қоры жағынан Қытай бойынша алғы бес орынның ішінде. Алтайдың алтыны, жақұты, шырымталы әлемге әйгілі.

Бұл өлкеде жанарзаттық (мұнай, табиғи газ, көмір, майлытас, шымтезек, т.б.)кен өнімдерінің де қоры өте мол. Мұнай байлығы 20 860 000 000 тонна, тәбиғи газ байлығы 10 300 000 000 000 m3 деп мөлшерленуде. Бұл Қытайда 2-ші, 1-ші орындарға тән деген сөз.

Шинжәңда, төрт түліктен сырт, 700 дей омыртқалы хайуандар өмір сүреді. Оның ішінде жуан тұмсық бөкен,қарабай,ақиық сияқты сирек түрлер де бар. Мұнда өсетін 3569 түрлі өсімдіктің ішінде 100-ге жуығы (жабайы кендір, көксағыз, сасыр, ақжүрек, алақат, қызылмия, қожашөп, т.б.) құнды дәріліктер.

[өңдеу] Тағы қараңыз