German
Ji Wîkîpediya
Germanan an gelên german gorî zimanên xwe yek ji komên gelên hind û ewropa ne û bi orjîna xwe ji ewropaya bakur de hatin e. Gelên german ji pê koça ewropa kirin re bi dimatîyên ewropayê wek Kelt, Slav û Romanan ve teva hev bûn û ew gelên Ewropayê îroj hat pêk anîn.
Tabloya Naverokê |
[biguherîne] Etîmolojîya Germani
German, bi gumanî ji zimanê germanên berê de hatiye afirandin. “ger” di zimanê germanî yê antîk de tê mane "şîş an cirît" û "man" jî tê mane mirov. Li ve bêtir hin teorîyên li ser peyva German hê ne. Peyva latinîya germani herî peşin ji alîya Julius Caesar hatiye bikaranin û bigumanî ew ji zimanê Keltan de hatî bû girtin. Di pirtûka xweya li ser Cenga gallîk de, Julius Caesar welatên rojhelata Rhein re wek Germanya bahz dike. Dîsa di Latinî de "Germanus" tê mane hevalbendî, mirovatî ye û bigumanî va peyva ji bo Germanan bi Keltan re hembera Roma hevalbendî dikirî hatî bû dane.
[biguherîne] Dîrok
Gorî arkeolojîst û zimannasan qomên germen heta dorî 1000 b.z.- 500 b.z. li Skandinavyaya başûr û Schleswig dijî yen. Di 850-760 b.z. de bigumanî ji bo îklîm de Germanan ji Skandinavya de dest bi koça başûr kirin. di 650 b.z. de êdî koç hizli bûn û li bakura ewropa bicih bûn. Kîjan qewmên germanan li ku bicih bûn bi tunî nevebirî ye jî, Got li başûra Derya Baltik bi şûn bûbûn
[biguherîne] Gelên German Li dor Piştî Zayîne
German li dor Sedsala 1'an gorî bicih bûna xwe wiha parva dibûn
[biguherîne] Germanên Derya Bakur
Angle, Chaukan, Friesan, Saxon, Warnan
[biguherîne] Germanên Rhein-Weser
Angrivarier, Bataver, Brukterer, Chamavan, Chattan, Chattuarieran, Cheruskeran, Sigambreran, Sugambreran, Tenktereran, Ubieran, Usipeteran. Di Sedsala 3'an şunda Frankan bandora mezin li ser wan kir.
[biguherîne] Sueban
Sueben an Germanên Elber Hermunduran, Langobardan, Markomannen, Quadan, Semnonan û Bastarnan
[biguherîne] Germanên Bakur
Germanên Bakur an Germanên Derya Başûr wiha bûn:Skandinavyan - Astieran, Swêdan. Ji pê re Angeln û Jüt jî teva wan bûn.
[biguherîne] Germanên Oder-Warthe
Germanên Oder-Warthe: Burgundan, Lugieran, Vandalan
[biguherîne] Germanên Wisla
Germanên Wisla Bastarnan, Gepidan, Gotan, Rugieran, Skiran
[biguherîne] Koça qoman û Ruxina Roma
Di dawîyên sedsala 2’an b.z. de Galya, Îtalya û Hispanya di bin herka germanan de ma bû. Kênge roma heta çemên Rhine û Tuna fireh bû û wê demê bakur û rojhelata Rhine wek Germanya dihat navandin. Di dema Augustean de ji rhine û tuna de li başûr û rojhelat heta wisla û li rojhelat û bakura derya baltik wek "germania magna" dihat navandin.
Di sedsala 5’an de, êrîşên qewmên germanên ser împaratoriya roma, ji bo bandora koçên qewmên wek Hunan ji rojhelat de, dest pê kir. Di bin wan bandoran de Germanan koça Îngîltere, Spanya, Îtalya, Efrîqa kirin. Li derên wan koç kirinî çend qomên ciyawazîyê German û dimatîyen wir teva hev bûn. Wek li Danîmarka Jute û Dan, lis Swêd geat û swêd (gel), li Îngiltere Angle û saxon teva hev bû bûn.
Gelên German li dewletên Ewropayê îroj de bi rawirtina demê re asîmîle bûn. Li Îngîltere Angle, Saxon û Jute bi Keltan û Brîtonan û pe re jî bi Normandên ji Fransa de koç girîn ve têkelina hev û ew gelê Îngîltereye îroj pêk anî bûn. Wek Îngîltere van koçan li ser Skoçya jî bandor kir. Dimatîyên Gall bi gelên german ve teva he vbûn û zimanê hat wergera îskoçîya îroj Geordie bû.
Fransa dîsa bandoreke mezin ji koçên germanan dît. Frankan, yê ku nave danî Fransa, koça qoman de li Fransa îroj wek Alsace, Burgundy û Normandy bicih bûn. Lê zimanên îroj li Fransa tê axaftin bi gelemperî zimanên Romanî ne.
Portekîz û Spanya jî koçên Germanan ji alîya Vîzîgotan, Sueviyan, Quadiyan, Marcomanniyan, Buriyan dîtî bûn. Vandal jî ber ku derbaza Efrîqa bûn di Hispanya û Tengava Cîbraltar re derbaz bûn. Ji bo wan koçan gelek peyv jî ketina zimanê Spanî û portekîzî.
Italya bi gelemperî li bakura Roma gelek koçên Germanan ji alîyan wek Vandal, Vîzîgotan, Ostrogotan di sedsala 5'an dîtin. Di sedsala 6'an de ew qewmeke German wekLombardan tê zanîn li navçeya îrojLombardy tê zanîn bicih bûbûn. Dîsa Normanan Sîcîlya bi pişkî demeke karger kirî bûn.
Dimatîyên Elmanya, kîjan ku di gelek zimanan de navê Germanya, li ber ku koçên Germanan ditî bûn bi gelemperî Kelt gelên bakur(îng. Nordwestblock) bûn. Pişt koçên mezin re bi taybetî di bin kargera Împaratoriya Romaya Pîroz de ew dimatîyên berê wek Slaw û Balt hat asîmîle kirin.