Ebbasiyan
Ji Wîkîpediya
Ebbasîyan xanêdana di 750an de xelîfetî ji Ûmeyyeyan standî bû û xelifetî heta 1258an di destên xwe de girtî bûn. Navê Ebbasîyan ji Ebbas îbn Ebdûlmûttalîb, yek ji apên Mihemed pexember, de hat girtî bû.
Tabloya Naverokê |
[biguherîne] Demezrandin
Ebû Mûslîm di 747an li Merw/Xorasan Ebûl-Ebbas, yek ji mîrovên apê Mihemed pexember Ebbas, wek Xelîfeye nû d zanîn. Ew tevgera ji alîya xelkên îranî ji bo arîstokrasîyan Ûmeyyeyan hatî bû der xistin. Di kargera ûmeyyeyan de li kêleka Ereb xelkên îranî wek sinifa dûyem diman. Bi dawî 750an de Ebbasîyan di 750an de Ûmeyyeyên di serdarîya xelîfe Merwan II de li nêzî çemê Zapê bin xistin û xelîfetî dest xwe xistin.
Ji pê vê bin ketinê re yek ji mîrzayên Ûmeyyeyan û gel rêvîya Endulus, Spanya, kuder ku wî di 756an de Ebdûrrehman I Emîrata Córdoba sazandî bû.
Ebûl Ebbas di 754an de mir. Birayê wî El-Mansûr, kî ku gorî hinan wek damezrênerê Ebbasîyan tê dîtîn, Ebû Mûslim di 755an de hat kuştin da û dewlet wek keyatîya îranîyan demezrand. Di çar salan de wî di 762an de Bexdad şunda ava kir û paytext ji Şamê de bira wê der.
[biguherîne] Demên Herî Rind
Dema Harûn Reşîd de (786-809) Ebbasîyan dema xweya herî rind dî bûn. Di wê demê de Harûn Reşîd wezîrên xwe ji eşîreteke îranî Bermakîyan de hilbijartî bûn. Lê di hevşêwe wextê de Endulus, Maxrêb di destên Ebbasîyan de der ket. Hembera van berzaxan Ebbasîyan di sedsala 9'an û 8'an de rewşeke nuwazeya aborî û çendayî dîdî bûn dîdî bûn. Klasîka mezin Hezar û yek şev di wan deman de hat nivisandî bû.
Ji pê mirina Harûn Reşîd re 809 kargerî navbera du lawên wî El-Amîn ( Bexdad) û El-Memûn ( Merw) hat parva kirin. Lê di 813an de El-Memûn bi tenê derbaza xelifetîye bû. Wî encax di 819an de paytexta xwe bira Bexdad û heta mirina xwe 833an li wir ma.
[biguherîne] Rûxîn
Ji pê El-Memûn re El-Mûtasim (833-842) xelifetî dewam kir. Di sedsala 9'an de Ebbasîyan artêşeke ji dîlan de pêk dihatî, Memlûkan, saz kirî bûn. Dema El-Mûtasim de paytext hat ji Bexdadê de birîna Semerkand. Lê ji pê vê bûyere re li Bexdadê Bûwayhîdan karger dest xwe xist. Êdî di wê demê şunda Bûwayhîdan xelifetî bi temamî qontrol dikir û wan ku kî dixast ew vebuhta xelifetîye dikirin. Heta Selçûqîyan di 1055an de bi serdarîya Tûxrûl Beg Bexdad dagir kir kargerîya Ebbasîya di destên wan de ma. El-Mûqtafî (1136-1160) û En-Nasîr (1180-1225) otorîteya Ebbasîyan peyda kir jî, vê carê jî dagirkirina Moxolan dest pê kir.
Di 1258an de Moxolan bi destên Hûlagû Bexdad dagir kir û xelîfe El-Mûstasim îdam kirin da û xelifetîya Ebbasîyan hilweşandin. Lê Ell-Mûstansîr, apê xelifeyî paşîn El-Mûstasim, rêvîya Qehîre û li wir bi piştgirtîya siltanê Memlûkan, Baybars ,wek xelîfeye nû da zanîn. Lê êdî li ser kargerîye tu bandora Xelîfe tune bû. Tenê El-Mûsteîn (1406-1414) demeke kut 1412an de dijeke polîtîk stand.
Xelîfeye paşîn El-Mûtewekkîl III (1508-1516 ji pê dagir kirina împaratorê Osmanan Selim I re ji Qehîre de hat birina Stenbol e û xelîfetî derbaza Osmanan bû.