كاریگه‌رى ووڵاته‌ گه‌وره‌كان له‌سه‌ر كوردستانى باشوور به‌شى چواره‌م

Ji Wîkîpediya

کاریگه‌ری ووڵاته‌ گه‌وره‌کان له‌سه‌ر کوردستان

به‌شی چواره‌م

دۆست و دوژمنى ده‌وڵه‌تى كوردى


 خالید عه‌لی فه‌ره‌ج ـ سوید 

به‌ ده‌ركه‌وتنى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنه‌كانى عێراق و ده‌ركه‌وتنى ڕاستيه‌كى شاردراوه‌ كه‌ عه‌ره‌بى سوننه‌ زۆرينه‌ پێكناهێنن نه‌ك ته‌نيا له‌ شۆڕگێڕانى دژ به‌ ديكتاتۆريه‌ت، به‌ڵكو له‌ ژماره‌ى دانيشتوانيشدا، قه‌يرانێك سه‌رى هه‌ڵدا كه‌ئاژاوه‌ى بۆ عێراقيه‌كان دروست كرد، نه‌بوونى دڵسۆزانى سوننه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌نديه‌ گشتيه‌كان كه‌ له هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا خۆى ده‌نواند به‌ئاشكرا ده‌ركه‌وت و ڕايان گه‌ياند و به‌شداريشيان نه‌كرد به‌تايبه‌تى له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ٣٠ / ١ / ٢٠٠٥ دا، هه‌ربۆيه‌ خرانه‌ پاڵ ناحه‌زانى ديموكراتى و پاڵپشتى ديكتاتۆره‌ كۆنه‌كه‌ و ئاژاوه‌ گێڕه‌كانه‌وه‌، سوننه‌كان بوونه‌ كه‌مايه‌تيه‌كى بێ وێنه‌ كه‌ هه‌رگيز چاوه‌ڕێى ئه‌و ئه‌نجامه‌ نه‌ده‌كرا، هه‌رچه‌نده‌ له‌پاشاندا و له‌هه‌ڵبژاردنه‌كانى دووه‌مدا زۆر به‌چالاكى به‌شداريان كرد وه‌ك كاردانه‌وه‌يه‌كى ئه‌و هه‌ڵوێست وه‌رگرتنه‌ له‌سه‌ريان، به‌ڵام ڕاستيه‌ك ده‌ركه‌وت كه گومانى لێده‌كرا له‌ ‌باره‌ی ژماره‌ی دانیشتوان و ڕێژه‌ی بوونی نه‌ته‌وه‌‌ جیاوازه‌کانی وه‌ک کورد و عه‌ره‌بی سوننه‌ یان عه‌ره‌بی شیعه‌ و که‌مایه‌تیه‌کانی تر له‌و ژماره‌يه‌دا که‌ شاردراوه‌ بوو تا ئه‌و ده‌مه‌، هه‌رچه‌نده‌ من نامه‌وێت له‌سه‌ر ژماره‌ى دانيشتوانى عێراق بدوێم به‌ڵام وه‌بيرهێنانه‌وه‌ى هه‌ندێ له‌ مێژووى گۆڕانكاريه‌كان، په‌رده‌هه‌ڵماڵينێكه‌ له‌سه‌ر ئه‌و كۆچ و كۆچپێكردن و ڕاماڵينه‌ بێ ياساييه‌ى كه‌ به‌شێوه‌يه‌كى ناسروشتى ڕوويداوه، ئه‌وه‌ نه‌ك هه‌ر عه‌ره‌به‌ سوننه‌كان به‌ڵكو توركمانه‌كانيش كه‌ قه‌واره‌ى خۆيان زۆر له‌وه‌ به‌زياتر داده‌نا كه‌ به‌ته‌نيا له‌يه‌ك كوردسى په‌رله‌ماندا بنوێنرێن.

هه‌موو كۆمه‌ڵگايه‌ك كه‌م يان زۆر به‌هۆى ململانێ سروشتيه‌كانى مرۆڤايه‌تى و به‌درێژايى مێژوو كۆچ و ڕه‌وى به‌خۆيه‌وه‌ ديوه‌ كه‌ شوێنه‌وارى له‌سه‌ر جوگرافياى هه‌موو زه‌وى به‌زه‌قى دياره‌ و به‌شێكى دانه‌بڕاوه‌ له‌ مێژووى هه‌موو گه‌لان و مرۆڤايه‌تى، ئه‌و گۆڕانكارييه‌ سروشتيانه‌ كاردانه‌وه‌ى خواستى به‌ره‌و باشتر بردنى ژيانى هه‌موو مرۆڤايه‌تى و چين و توێژه‌كانى كۆمه‌ڵگاكان بووه‌‌، كه‌ كاريگه‌ريان له‌سه‌ر پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگاكانى تريش هه‌بووه‌ له‌ ڕووى كۆمه‌ڵايه‌تى و ئابوورى و ئايينى و زمانه‌وانيشه‌وه‌.

له‌كۆندا هيچ ڕێگرێك نه‌بووه‌ له‌به‌رده‌م ئه‌و ئاڵ و گۆڕه‌ سروشتيانه‌دا، مرۆڤه‌ سه‌ره‌تاييه‌كان له‌ ئه‌نجامى به‌دواگه‌ڕانى خۆراك و ده‌ست خستنى هۆكانى مانه‌وه‌ له‌ ژياندا ئه‌م ديارده‌يه‌يان هێناوه‌ته‌ ئاراوه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگاكاندا مۆركى جياجياى به‌خۆيه‌وه‌ ديوه‌، و له‌هه‌ندێ كاتدا ئاسانكارى بۆ كراوه‌ و كاتى وايش هه‌بووه‌ پێويستى به‌وه‌ كردووه‌ سنوورێكى بۆ دابنرێت، له‌ سه‌ده‌ى بيسته‌مدا له‌گه‌ڵ گۆڕانكارييه‌ خێراكانى ناو كۆمه‌ڵگا پێشكه‌وتووه‌كان‌ و ململانێى به‌زۆر كۆچ كردن و كۆچ پێكردن پێويستى سنوور دانانه‌كه‌ قۆناغى نوێى به‌خۆيه‌وه‌ بينى و به‌ئاشكرا له‌ ڕێككه‌وتننامه‌كانى نێوان ده‌وڵه‌ته‌ خاوه‌ن بڕياره‌كاندا ده‌ركه‌وت، ئاسانكارى و دژايه‌تى بۆ ئه‌و ديارده‌يه‌ نوسرايه‌وه‌ چ له‌ به‌نده‌كانى كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان و پاشانيش كرايه‌ به‌ندێك له‌ ده‌ستوورى هه‌ميشه‌يى نه‌ته‌وه‌ يه‌كگرتووه‌كان، ئاسانكارى بۆ هه‌موو ئه‌وانه‌ى كه ترسى مردن و له‌ناو بردنيان له‌سه‌ره‌ و هه‌موو داگيركردنێك و به‌زۆر كۆچپێكردنێكيش هێڵى سووريان به‌ده‌وريا كێشا دژايه‌تييان لێ ڕاگه‌ياند.

له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و ناوچه‌يه‌‌ى كه‌ ناو نراوه‌‌ ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست به‌ يه‌كێك له‌ كۆنترين پێگه‌ى مرۆڤايه‌تى ده‌ناسرێت و خاكه‌كه‌ى له‌شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكى تر ده‌وڵه‌مه‌ندى و هه‌ژارى له‌ سامانى سروشتيدا بونيادێكى جياجياى هه‌بووه‌، ديارده‌ى كۆچ و ڕه‌وى دانيشتوانه‌كه‌ى و كاريگه‌رييان بۆ سه‌ر يه‌كتر زۆر ئاشكرا تر بووه‌ له‌شوێنه‌كانى تر، بگره‌ له‌زۆر لاوه‌ چاوتێ بڕينێك هه‌بووه‌ له‌سه‌ر سامانه‌ سروشتيه‌كانى ئه‌م ناوچه‌يه‌ و شوێنێكى چالاك و مه‌يدانێكى گرنگى ‌هه‌ردوو جه‌نگى جيهانى يه‌كه‌م و دووه‌ميش بووه.

ئه‌م ناوچه‌يه‌ به‌تايبه‌تى خاكى نيشتمانى عه‌ره‌ب له‌به‌ر ئه‌وه‌ى شوێنى سه‌رهه‌ڵدانى ئايينه‌كانى ئيسلام و گاور و جوله‌كه‌ بووه‌ دانيشتوانه‌كه‌ى به‌شوێنێكى پيرۆز و پايه‌به‌رزيان زانيوه‌، ئه‌مه‌ و چه‌ند هۆكارێكى ترى وه‌ك داگيركردنيان له‌لايه‌ن توركه‌وه بۆ نزيكه‌ى ٤٠٠ ساڵ، هه‌ستێكى واى داوه‌ به‌ دانيشتوانه‌كه‌ى كه‌هه‌ست به‌كه‌م و كوڕى بكه‌ن و له‌هه‌وڵى به‌رزكردنه‌وه‌ى ئه‌و هه‌سته‌دا ئايين و مێژووى زانايانى خۆيان به‌دره‌وشاوه‌ترين هۆكار داناوه‌ بۆ يه‌كگرتنه‌وه‌ى خاڵى خه‌باتى يه‌كپارچه‌يى و هێنانه‌ ژێر ڕكێفى لاوه‌كانيان بۆ كۆكردنه‌وه‌ له‌ده‌ورى ئامانجه‌ نه‌ته‌وه‌ييه‌كانياندا، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م بۆ چوونه‌ به‌خێرايى ته‌شه‌نه‌ى كرد و بوونى قورئانى پيرۆزيش به‌ زمانى عه‌ره‌بى ياريده‌ده‌رێكى گه‌وره‌ى يه‌كخستنى زمانه‌كه‌يان بووه‌، به‌ڵام له‌لايه‌كى تره‌وه‌ كۆمه‌ڵێك بيروبۆچوونى شۆفێنى سه‌رى هه‌ڵدا له‌ناوياندا كه‌بووه‌ هۆى دواكه‌وتنى ناوچه‌كه‌، بۆ نمونه‌ له‌سوريا و عێراق و ميسردا كه‌جگه‌ له‌ نه‌ته‌وه‌ى عه‌ره‌ب گه‌لانى تريش هه‌ن و ده‌ژين، به‌ڵام به‌هۆى ئه‌و پيرۆز سه‌يركردنه‌‌ى خۆيان و خواستى په‌لهاويشتن بۆ ‌سه‌ر زه‌وى و خاكى گه‌لانى تر، به‌پێويستيان زانيوه‌ كه‌ ئه‌و گه‌لانه‌ بكه‌نه‌ عه‌ره‌ب و مێژوو و خاك و زمانانيان لێ بگۆڕن و لێيان قه‌ده‌غه‌ بكه‌ن و بيانكه‌ن به‌عه‌ره‌ب، له‌سوريا ده‌وڵه‌ته‌كه‌يان به‌ عه‌ره‌بى سورى و له‌ميسر ميسرى عه‌ره‌بى، و له‌عێراقيش ناوى عێراقى عه‌ره‌بى سه‌پێنرا به‌سه‌ر سه‌رتاسه‌رى ده‌وڵه‌ته‌ دروست كراوه‌كه‌ى ده‌ست بێگانه‌، له‌عێراق ته‌نيا به‌ناوه‌كه‌ ڕازى نه‌بوون به‌ڵكو به‌پته‌و كردنى حيزبێكى وه‌ك به‌عسى هاوشێوه‌ى سوريا خۆيان نه‌ك له‌گه‌لى كورد به‌زياتر ده‌زانى به‌ڵكو هه‌موو سه‌روه‌رييه‌كانى مرۆڤايه‌تيشيان بۆ ئازايه‌تى و جوامێرى عه‌ره‌ب ده‌گه‌ڕانه‌وه‌، به‌عس له‌ناوه‌ڕاستى چله‌كانه‌وه‌، كه‌ هێشتا جوڵانه‌وه‌يه‌كى بچوك بو له‌ سوريا و نه‌بوبو به‌ حيزبێكى به‌هێز و هێشتا ئومێدى ئه‌وه‌شى نه‌بو ده‌سه‌ڵاتى سياسى بگرێته‌ ده‌ست، بيروبۆچونى تايبه‌تى هه‌بوه‌ له‌سه‌ر كه‌مايه‌تيه‌كانى ناو ( وطنى عربى )، و به‌درێژايى ته‌مه‌نى خۆى له‌نوسينه‌كانيدا باسى ( أقليات ) ى كردوه‌ له‌وانه‌ كورد، وه‌ باسى خه‌ته‌رى ( أقليات ) ى كردوه‌ بۆ سه‌ر نه‌ته‌وه‌ى عه‌ره‌ب و خاكى عه‌ره‌ب و ئه‌ندامه‌كانى خۆى لێ وريا كردۆته‌وه‌ كه‌ هه‌وڵى تواندنه‌وه‌، يا خود ده‌ركردن، يا له‌ناوبردن بده‌ن.( بنواڕه‌ په‌نجه‌كان يه‌كترى ئه‌شكێنن - نه‌وشيروان مسته‌فا - لاپه‌ڕه‌ ٣٨٤ ). سه‌ركرده‌كه‌يان به‌ جۆره‌ها ناو ده‌ناسان و چاوچنۆكى و چاوتێ بڕينيان بۆ خاكى كوردستان واى لێكردبوون كه‌ هه‌رچى هێزيان هه‌يه‌ له‌گه‌لێكى بێ پشتيوانى وه‌ك كورددا تاقى بكه‌نه‌وه‌ و هه‌وڵى به‌عه‌ره‌ب كردنى خاك و مرۆڤ و مێژوو و هه‌موو شتێكيان بده‌ن، كێشه‌ى گه‌وره‌يان بۆ گه‌لى كورد و كه‌مه‌نه‌ته‌وايه‌تييه‌كانى تريش هێنايه‌ كايه‌وه‌، به‌جۆره‌ها شێوه‌ هه‌وڵى له‌بير بردنه‌وه‌ى بوونى خۆيانيان به‌سه‌ردا ده‌سه‌پاندن و ئه‌گه‌ر نه‌يشكرايه‌ له‌ناويان ده‌بردن.

له‌لايه‌كى تريشه‌وه‌ به‌هۆى جه‌نگه‌ درێژخايه‌نه‌كان و زيانه‌ زۆره‌كانى بۆ سه‌ر ئه‌م ناوچه‌يه‌، له‌هه‌ندێ شوێندا، تێكدانى مێژوو و په‌روه‌رده‌كردنى گه‌لى سه‌رده‌سته‌ ئاڵۆزى بۆ نه‌وه‌ به‌ دوا يه‌كه‌كاندا دروست كردووه‌ و كارێكى واى كردووه‌، كه‌ كێشه‌ى نێوان نه‌ته‌وه‌ جياجياكانيش پێويستى به‌ ڕوونكردنه‌وه‌ى مێژوويى و جوگرافى هه‌بێت بۆ ساغ كردنه‌وه‌ى ڕاستيه‌كان، مافه‌كانى دانيشتووانى كه‌ركوك و ئاسايى كردنه‌وه‌ى ناوچه‌كه‌ به‌پێى مادده‌ى ٥٨ و پشت به‌ به‌ڵگه‌ به‌ستن يه‌كێكه‌ له‌و جۆره‌ كێشانه‌.

ئێمه‌ى كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌يه‌كى هه‌ميشه‌ بنده‌ست و بێده‌سه‌ڵات، نه‌بووينه‌ته‌ خاوه‌نى ده‌وڵه‌تێكى نوێ كه‌مافه‌كانمان بۆ ساغ بكاته‌وه‌، له‌لايه‌كى تريشه‌وه‌ سه‌رده‌سته‌كانمان هه‌ميشه‌ له‌ هه‌وڵى ئه‌وه‌ دابوون‌ نه‌وه‌ به‌دواى نه‌وه‌ مافه‌كانمان وون بكه‌ن و خاكمان بكه‌نه‌ خاكى خۆيان هه‌روه‌ك به‌بيانووى ئايينى و يه‌كپارچه‌يى و دژايه‌تى كردنى داگيركه‌ران خۆيان سه‌پاندووه و له‌و سنووره‌ خۆيان ده‌رباز كردووه‌ كه‌ خۆيان به‌داگيركه‌ر دابنێن به‌ هه‌موو شێوه‌يه‌ك ئه‌ركه‌كانى ئێمه‌يان سه‌ختتر كردووه‌‌‌٠ له‌ناو خۆيشماندا به‌ هۆى ‌جياوازى بيرو بۆچونه‌كان و بينينى كێشه‌كانمان له‌كۆمه‌ڵێكه‌وه تاكۆمه‌ڵێكى تر، كه‌هه‌ندێ جار كاريگه‌رى سه‌رده‌سته‌كان له‌ڕووى ئايين و به‌كرێگرته‌وه‌ ده‌ورى سه‌ره‌كى بينيوه‌، خاڵى يه‌كگرتنه‌وه‌ و پاكانه‌ى يه‌كڕيزيمان نه‌ك هه‌ر له‌ برى ئه‌وه‌ى ببێته‌ كۆكه‌ره‌وه‌ى شۆڕشگێڕان، به‌ڵكو زۆرجار پارچه‌پارچه‌ كراوه و هه‌ر به‌جيايش چاره‌سه‌رى كێشه‌كانيان بينيوه‌، هه‌ربۆيه‌ بووه‌ته‌ هۆى سه‌رهه‌ڵدانى چه‌ندين حيزب و بۆچوونى جياواز له‌يه‌كتر و خه‌باتى گه‌له‌كه‌مانيان دابه‌ش كردووه‌، و زۆرجار پێكدادانى لێ كه‌وتۆته‌وه‌، كه‌ دوژمنان به‌هه‌ليان زانيوه‌ و بۆ به‌رژه‌وه‌ندى خۆيان و بۆ ويستى يه‌كتر و له‌دژى يه‌كتريش به‌كاريان هێناوه‌‌.

به‌هۆى ئه‌و كێشانه‌وه‌ نه‌ك هه‌ر لاى سه‌رده‌سته‌و بێگانه‌كان، به‌ڵكو گومان له‌سه‌ر ئه‌نجام و تواناى خه‌باتى گه‌له‌كه‌مان له‌ناوخۆيشماندا سه‌رى هه‌ڵداوه‌ و جياوازى حيزبايه‌تى و شه‌ڕى ناوخۆ و نه‌هامه‌تى ئه‌و شه‌ڕانه‌ كراونه‌ته‌ بيانووى گه‌نده‌ڵى دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ شۆڕش و كايگه‌رى بۆ سه‌ر لاوه‌خوێنگه‌رمه‌كانيشمان هه‌بووه‌ كه‌ به‌ كۆڵه‌كه‌ى شۆڕش و خه‌بات داده‌نرێن، له‌لايه‌كى تريشه‌وه‌ ڕاستيه‌ مێژووييه‌كان وه‌ك پێويست نه‌گه‌يشتووه‌ته‌ لاى هه‌مووان، كێشه‌ى كۆچ و كۆچپێكردنى گه‌له‌كه‌ و چاره‌سه‌ره‌كه‌يان ته‌نيا دراوه‌ته‌ ده‌ست سه‌ركرده‌ حيزبيه‌كان كه‌ڕێگه‌ خۆشكه‌رێكه‌ بۆ حيزب سالارى و كه‌مبوونه‌وه‌ى تواناى ديموكراتيزه‌ كردنى كۆمه‌ڵگا، و تاكه‌كانى كۆمه‌ڵ زۆرجار نه‌يانويستووه‌ خۆيان له‌قه‌ره‌ى ئه‌وه‌ بده‌ن و ئه‌گه‌ر چه‌ند شتێكى ساده‌يشيان زانيبێت به‌لايانه‌وه‌ به‌س بووه‌ بۆ داكۆكى كردن له‌بۆچوونه‌كانى خۆيان، كه‌ لاوازى بيرو بۆچوونه‌كانى تاكى كوردى پێوه‌ به‌ند بووه‌ به‌رامبه‌ر به‌ ته‌ڵه‌كانى ناحه‌ز و پيلانگێڕان.

وه‌ك له‌به‌شى دووه‌مدا باسم كرد ملمانێى بێگانه‌كان له‌سه‌ر خاكى ئێمه‌ گه‌يشتۆته‌ دادگاى نێو ده‌وڵه‌تى و هيچ حسابێكيش بۆ هه‌ڵوێستى ئێمه‌ى خاوه‌ن خاك و خاوه‌ن كێشه‌ نه‌كراوه‌ ( بوينه‌ته‌ بێگانه‌ و بێگانه‌ خاوه‌ن ماڵه‌)، سه‌رهه‌ڵدانى كێشه‌ى موسڵ و چاره‌سه‌ره‌كه‌يشى هه‌ر له‌پێناوى به‌رژه‌وه‌نديه‌كانى داگيركه‌رانى خاكه‌كه‌ماندا بووه‌، ئه‌مانه‌ وه‌ك ئه‌زموونێكى چه‌ندباره‌ و به‌رده‌وام كاريگه‌رى له‌سه‌ر تاكى كۆمه‌ڵ و حيزبه‌كان هه‌بووه‌، هه‌ر بۆيه‌ خه‌باتى گه‌له‌كه‌مان ڕۆژ به‌ ڕۆژ ده‌ركى به‌زه‌روريه‌تى ديسپلين و ڕێكخستنى شۆڕشگێڕان كردووه‌، و له‌ مێژووى خه‌باته‌‌كه‌دا هه‌ست به‌ جياوازى له‌نێوان هه‌ر قۆناغێك له‌گه‌ڵ هه‌نگاوى پێش خۆيدا كراوه‌، گۆڕان له‌ شێوه‌كانيشدا هه‌بووه‌ و له‌و پێناوه‌يشدا و بۆ داكۆكى كردن له‌مافه‌ نه‌ته‌وه‌ييه‌كان له‌گه‌ڵ خه‌باتى چه‌كداريدا، جارى وا هه‌بووه‌ په‌ناى بردوه‌ته‌ به‌ر گفتوگۆ له‌گه‌ڵ سه‌رسه‌ختترين دوژمندا٠

لێدوانه‌كانى ئێستاى به‌غدايش له‌وه‌ تێناپه‌ڕێت، له‌نێوان ليسته‌ جياجياكاندا و له‌پێناوى هاوسه‌نگيه‌كدا ته‌وافقيان هێناوه‌ته‌ كايه‌وه‌، كه‌به‌يه‌كسان بوونى داده‌نێن بۆ به‌شدارى كردنى هه‌موو چين و توێژه‌ عێراقيه‌كان، به‌ڵام چۆن ئێمه‌ هه‌وڵى دابينكردنى مافه‌ڕه‌واكانمان ده‌ده‌ين به‌هه‌مان شێوه‌ سه‌رده‌سته‌كانيش هه‌وڵى ده‌سكه‌وتى زياتر ده‌ده‌ن بۆ خۆيان، كه‌واته‌ ئه‌م كێشه‌يه‌ نه‌ك هه‌ر ده‌رخستنى ڕاستييه‌كانى پێوه‌ به‌نده‌، به‌ڵكو باوه‌ڕپێهێنانى هه‌ڵوێستى سه‌رده‌سته‌ و گونجاندنى خواسته‌كانى گه‌لى كورديش به‌شێكى گرنگى گفتوگۆكان ده‌بێت.

به‌بڕينى هه‌ر قۆناغێك و هه‌ر هه‌نگاوێك بيانووى نوێ سه‌رهه‌ڵده‌دا له‌لايه‌ن زه‌ره‌رمه‌ندانى ديموكراتى و به‌ئاشكرا به‌رژه‌وه‌ندييه‌كان دژى يه‌ك ده‌بنه‌وه‌، بوونى دۆست و بوونى ناحه‌ز له‌سه‌ر سفره‌ى هه‌موو دانيشتنه‌كاندا هه‌يه‌، سوور بوون و پێداگرتن له‌سه‌ر ماف و ماندوو بوون له‌لێدوان، له‌ناوچه‌وانه‌كاندا ده‌بينرێت، ئه‌مانه‌ كێشمه‌ كێشم و خه‌باتى ئه‌مڕۆى گه‌لى كورده‌، دواكه‌وتن و ده‌رنه‌كه‌وتنى ئه‌نجام له‌كاتى خۆيدا ته‌نيا بوونى گروپێكى دياريكراو نيه‌، به‌ڵكو گێژاوى ئه‌و بيره‌ شۆفێنيانه‌يه‌ كه‌ له‌ ئه‌نجامى سه‌ركردايه‌تى كردنى نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌كان و شانازيكه‌رانى به‌پيرۆزدانانى سه‌رده‌سته‌يى بووه‌ له‌ماوه‌ى پێشوودا، جا هه‌ر هه‌نگاوێك به‌ره‌و ديموكراتيزه‌ كردنى ده‌وڵه‌ته‌كه‌ بنرێت كه‌م كردنه‌وه‌ى كێشه‌كانى به‌دوادا دێت.

شاردنه‌وه‌ى قه‌واره‌ى چين و توێژه‌ جياجياكانى عێراق له‌كاتى حوكمى ديكتاتۆردا، و ده‌ركه‌وتنيان له‌دواى ڕوخانى سه‌دام، له‌لايه‌كه‌وه‌، بێ هيوايى زه‌ره‌رمه‌نده‌ سوننه‌كان و ده‌وڵه‌ته‌ عه‌ره‌به‌ دراوسێكان كه‌ پشتيوانيان له‌ سوننه‌ و قه‌وميه‌كان ده‌كرد، له‌لايه‌كى تره‌وه‌ به‌شێكن له‌هۆى ئاژاوه‌كانى ئه‌مڕۆى عێراق، هاتن و بوونى ئه‌مه‌ريكيه‌كان له‌ته‌نيشت ئێرانه‌وه‌ كه‌دوژمنى ڕاگه‌يه‌نراويه‌تى، و خواستى به‌ديموكراتيزه‌كردنى ناوچه‌كه‌يش ترسى لاى سوريه‌كانيش دروست كردووه‌، واده‌گه‌يه‌نێت كه‌ چ ئێران و چ سوريا له‌به‌رژه‌وه‌نديان نه‌بێت كه‌ ئارامى بگه‌ڕێته‌وه‌ ناو عێراق، كه‌خۆى له‌خۆيدا سه‌رنه‌كه‌وتنى ئه‌زموونى ئه‌مه‌ريكيه‌كان بۆ گۆڕانكاريه‌كانى ده‌وڵه‌ته‌ ديكتاتۆره‌كان، كپ كردنه‌وه‌ى خواستى په‌لهاويشتنه‌كه‌يانه‌ به‌ره‌و ده‌وڵه‌تانى تر و نايانپه‌رژێته‌ سه‌ر ده‌وڵه‌تێكى تر، هه‌ربۆيه‌ ده‌وڵه‌تانى وه‌ك سوريا و ئێران نه‌ك هه‌ر نايانه‌وێت ئاژاوه‌ نه‌مێنێت، به‌ڵكو به‌نزينيشى پێدا ده‌كه‌ن.

ئه‌مه‌ريكيه‌كان خۆيان دوژمنيان كه‌م نيه‌، و سه‌پاندنى ئاوه‌ڵناوى داگيركه‌ريش له‌ ڕووى ياساييه‌وه‌ له‌لايه‌ن ئه‌نجومه‌نى ئاسايشه‌وه‌ سيمايه‌كى ناشيرينيان پێبه‌خشرا كه‌ ده‌كرێت له‌لايه‌ن ناحه‌زانيانه‌وه‌ و له‌لايه‌ن نيشتمانپه‌روه‌ره‌ عێراقيه‌كانيشه‌وه‌ بكرێته‌ بيانووى دژايه‌تى كردنيان، پشتيوانيشى بۆ ئيسرائيليه‌كان واى كردووه‌ كه‌ دژايه‌تيه‌كه‌ى بۆ خه‌ستتر ببێته‌وه‌ و بوونى ئه‌لقائيده‌ و كاره‌ساتى ١١ ى سێپته‌مبه‌ريش له‌لايه‌كى تره‌وه‌ كه‌ماناى گوێزانه‌وه‌ى جه‌نگێكى خودى ئه‌مه‌ريكيه‌كانه‌ بۆ سه‌ر خاكى عێراق هێنده‌ى تر بارودۆخه‌كه‌ى شڵه‌قاندووه‌، ئه‌م هه‌موو بيانووه‌ بۆ بوونى ئاژاوه‌ى عه‌سكه‌رتارى و خۆته‌قاندنه‌وه‌ واى كردووه‌ كه‌ عێراق قه‌يرانێكى زۆر سه‌خت له‌خۆبگرێت كه‌هه‌روا به‌ئاسانى لێى ده‌رباز نابێت، له‌لايه‌كى تريشه‌وه‌ فرسه‌تێكى باش دراوه‌ته‌ عه‌ره‌به‌ شيعه‌كان كه‌زۆرينه‌ن بۆ ئه‌وه‌ى بوونى خۆيان بسه‌لمێنن كه ‌به‌مافێكى شه‌رعى خۆيانى ده‌زانن و هه‌روه‌ك خواستى بوونى ده‌وڵه‌تێكى شيعه‌ له‌عێراقدا كه‌ به‌ته‌نيشت ئێرانى شيعه‌ى مێژووكردى سه‌فه‌ويه‌وه‌، دڵنياتريان ده‌كات له‌دواڕۆژيان، ئه‌وه‌يشمان بير نه‌چێت كه‌ هه‌ر به‌شێكن له‌و سه‌رده‌ستانه‌ى دوێنێ كه‌ په‌روه‌رده‌ كراوى ده‌ستى شۆفێنيه‌تن، له‌هه‌مان كاتيشدا سه‌ركردايه‌تى گرتنه‌ ده‌ستى ده‌وڵه‌تێكى نه‌وتى پێوه‌ به‌نده‌، و به‌هه‌موو شێوه‌يه‌ك هه‌وڵى پته‌وكردنى هێزه‌كانى خۆيان ده‌ده‌ن، به‌ڵام ئه‌وه‌يان بۆ ناچێته‌ سه‌ر، چونكه‌ ترسى فراوانخوازى ئێران واى له‌ ده‌وڵه‌ته‌ عه‌ره‌بيه‌كان كردووه‌ كه‌ به‌سه‌رسه‌ختانه‌ دژايه‌تى بكه‌ن و هه‌ر له‌ ساڵى ١٩٩١ دا و له‌كاتى به‌كۆمه‌ڵهه‌ستانه‌كه‌ى باشووردا، وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى سعوديه‌ له‌ئه‌نجومه‌نى ئاسايشدا سنوورى بۆ ئه‌و خواسته‌ دانا، له‌لايه‌كى تريشه‌وه كێشه‌ى نێوان سوننه‌و شيعه‌ له‌عێراقدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌دان ساڵ كه‌وه‌ك ميراتيه‌ك له‌عوسمانى و سه‌فه‌ويه‌كانه‌وه‌ بۆيان ماوه‌ته‌وه‌، ئه‌و ئاژاوه‌ عه‌سكه‌رتارييه‌ى كه‌ له‌ عێراقدا هه‌يه‌ كه‌ ڕۆژ نييه‌ خوێنى چه‌ندين كه‌س نه‌ڕێژێت، خۆى له‌ خۆيدا شه‌ڕێكى ناوخۆيه‌ هه‌رچه‌نده بانگه‌شه‌يه‌كى حيزبه‌كانى به‌ئاشكرا له‌دوا نييه‌، به‌ڵام باوه‌ڕهێنان به‌شتێكى تر جگه‌ له‌وه‌ خۆخه‌ڵه‌تاندنه‌.

هه‌رچى گه‌لى كورديشه‌ به‌ هۆى نه‌بوونى پشتيوانى له‌ دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌ت و بێ باوه‌ڕييان به‌ هێمنى توركيا و ئێران و سوريا له‌ دوا ڕۆژدا، ته‌نيا چاره‌يه‌كيان ده‌ست بردنيانه‌ بۆ مێزى گفتوگۆ به‌ هيواى دابينكردنى مافه‌كانيان له‌ڕێى ديموكراتى و پشتيوانى كردنى ياسايى كه‌ بوونيانه‌ له‌ ناو ده‌وڵه‌تێكى ياسايى و يه‌كگرتوودا كه‌ ئه‌ويش عێراقه‌.

نه‌مانى يه‌كپارچه‌يى عێراق دوو ئاقار له‌خۆ ده‌گرێت:-

يه‌كه‌ميان به‌هۆى هه‌نگاوه‌ خێراكانى جيهانگيرى و سه‌رهه‌ڵدانى پشتيوانى بۆ ديموكراتيه‌ت له‌هه‌موو سه‌ر زه‌وى و له‌ناو هه‌موو گه‌لاندا، به‌چاكه‌ بۆ گه‌لى كورد ده‌شكێته‌وه‌ كه‌ ده‌كرێت سه‌رپه‌رشتيه‌كى نێوده‌وڵه‌تى پاراستنى كوردستانى باشوور بگرێته‌ ئه‌ستۆ تا كاتى جێگير بوونيش به‌رده‌وام ده‌بێت. دووه‌ميشيان سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ى كێشه‌ى موسڵ ئه‌ويش له‌به‌ر دوو هۆ ١- له‌ڕووى ياسايه‌وه‌ تائێستاش توركيا وازى له‌ ولايه‌تى موسڵ نه‌هێناوه‌ و به‌به‌شێكى ميراتى ده‌وڵه‌تى عوسمانى داده‌نێت

٢- له‌ترسى له‌ده‌ستدانى كوردستانى باكوور په‌نا ده‌باته‌ به‌ر هێرش كردنه‌ سه‌ر كوردستانى باشوور كه‌ ديسانه‌وه‌ له‌ڕێى ياسايه‌وه‌ په‌يمانى مۆركراوى له‌گه‌ڵ عێراق و سوريا و ئێراندا هه‌يه‌، كه‌له‌ساڵى ١٩٦٣ و ١٩٧٦ دا ئه‌و مافه‌يان داوه‌ته‌ يه‌كتر بۆ پاراستنى سنووره‌كانى خۆيان كه‌ته‌نيا هۆى ئه‌و ڕێككه‌وتنه‌ش دژايه‌تى گه‌لى كورد بوو٠ له‌لايه‌كى تريشه‌وه‌ ئێران كه‌ده‌وڵه‌تێكى چه‌ند نه‌ته‌وه‌يى گه‌وره‌يه‌ و گه‌لێكيش له‌و گه‌لانه‌ بوونى ژماره‌يه‌كى زۆره‌ له‌كورد و خاكێكى فراوانى ئێرانى پێكهێناوه‌، ناكرێ دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تێكى كوردى كه‌سنووره‌كه‌ى به‌ كوردى ئێرانه‌وه‌ ‌بێت بێ كاريگه‌رى گوزه‌ر بكات، هه‌ر بۆيه‌ ئێرانيش ناچارى ئه‌وه‌ ده‌بێت كه‌به‌هه‌موو شێوه‌يه‌ك دژايه‌تى هه‌موو ئازاديه‌كى پارچه‌يه‌ك له‌گه‌لانى و به‌شێك له‌ خاكه‌كه‌ى ده‌كات بۆ له‌ده‌ستنه‌دان و چاولێنه‌كردنى پارچه‌كانى تريش.

كه‌واته‌ هه‌موو هه‌نگاوێكى دواڕۆژى گه‌لى كوردى عێراق ته‌نيا به‌ند نيه‌ به‌ ناو عێراقه‌وه‌، به‌لكو ترسى گه‌وره‌ له‌ده‌ره‌وه‌ى عێراقه‌وه‌ دێت و هه‌موو هه‌نگاوێكى به‌ره‌و ديموكراتيزه‌ كردنى ئێران و توركيا له‌به‌رژه‌وه‌ندى ئێمه‌دا ده‌بێت.

گرنگى ئه‌م بابه‌ته‌ ته‌نيا له‌ناسينى دۆست و دوژمنه‌كانماندا نيه‌ به‌ڵكو هه‌وڵدانمان و خه‌باتى ئه‌مڕۆمان له‌پێناوى ديموكراتيه‌ت دايه‌ بۆ هه‌رچوار پارچه‌كه‌٠به‌هۆى خه‌باتى دوورو درێژى گه‌لى كورد و ئه‌زموونى شۆڕش و ناساندنى تاڕاده‌يه‌ك دۆست و دوژمنه‌وه‌، زۆرينه‌ى سياسيه‌كانى گه‌لى كورد ئه‌و ڕاستيه‌ ده‌زانن كه‌ پێكهێنانى ده‌وڵه‌تى كوردى نه‌ك هه‌ر ئاسان نيه‌ و له‌به‌رژه‌وه‌ندى كورد و ناوچه‌كه‌يشدا نيه‌ له‌م كاته‌دا، به‌ڵكو دوژمنيشى زۆره‌، بۆچونى دژه‌ ئه‌مه‌يش هه‌يه‌ كه‌ ئيعلان كردنى ده‌وڵه‌تيان پێ باشه‌ به‌ڵام له‌به‌ر كه‌مايه‌تى و نه‌بوونى ده‌سه‌ڵاتى سياسى مل كه‌چى ئه‌مرى واقيع كراون.

به‌يه‌كلاخستن و فراوانكردنى يه‌ك هه‌ڵوێستى گه‌لى كورد بۆ دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌ت يان فيدراڵيه‌ت و يه‌كگرتنى خۆويستى له‌گه‌ڵ عێراقدا له‌م بارودۆخه‌دا ته‌نيا به‌ند نييه‌ به‌ باوه‌ڕ هێنانى شۆڕشگێڕه‌ كورده‌كانه‌وه‌ يان تواناى به‌رهه‌م هێنانى دوو به‌رميل نه‌وته‌وه‌، به‌ڵكو پابه‌نده‌ به‌ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ بنه‌ڕه‌تيه‌كانى تره‌وه‌ وه‌ك گه‌ڕانه‌وه‌ى كه‌ركوك و شوێنه‌ به‌عه‌ره‌ب كراوه‌كانى تر و پشتيوانى په‌يداكردنى ده‌ره‌كى له‌ڕووى ياسايى و دانپيانان و په‌يوه‌ندى به‌ گه‌لانه‌وه‌ و پشتيوانى ناوخۆ به‌ نه‌هێشتنى گه‌نده‌ڵ و مشه‌خۆر و دژه‌كانى نه‌ته‌وايه‌تى‌، هه‌روه‌ك پشتيوانى شۆڕشگێڕانى گه‌لى سه‌رده‌سته‌ وه‌ك له‌ به‌شى سێيه‌مدا باسم كرد هه‌وڵێكى پێويسته‌٠ بۆ ئه‌و هه‌نگاوه‌ش پێويسته‌ حيزب و لايه‌نه‌ سياسيه‌كانى عێراقى و بۆچونه‌كانيان به‌ ووردى بناسين كه‌ ياريده‌ده‌رى په‌يوه‌ندى به‌ستن و پێكهێنانى هاوپه‌يمانى ده‌بێت٠

کۆتایی به‌شی چواره‌م


khaledfaraj@hotmail.com