لیَبورده‌یى

Ji Wîkîpediya


[biguherîne] لیَبورده‌یى

لیَبورده‌یى زاراوه‌یه‌كى كۆمه‌ڵایه‌تى و رۆشه‌نبیرى و ئایینیه‌ به‌كارده‌هیَنریَت بۆ ئاماژه‌كردن به‌و پیاده‌كردنه‌ كۆمه‌ڵیانه‌ یان تاكه‌سیانه‌ى كه‌ لیَپیَچینه‌وه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ ناكان كه‌ باوه‌رِیان یان هه‌ڵسوكه‌تیان به‌شیَوه‌یه‌كى جیاوازه‌ له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه‌ ره‌نگه‌ مرۆڤ پیَى رازینه‌بیَت. پیاده‌كردنه‌كانى سیسته‌مه‌ گشتگیره‌كان (شمولیه‌كان) به‌ پیَچه‌وانه‌ى لیَبورده‌ییه‌ كه‌ به‌ توندرِۆیى ناوده‌بریَت. زاراروه‌ى لیَبورده‌یى زیاتر باوتره‌ له‌ زاراوه‌كانى ترى وه‌ك "قه‌بوڵكردن" و "ریَزگرتن" كه‌ گروپه‌ جۆراوجۆره‌كانى پىَ قه‌رزبارده‌كریَت. لیَبورده‌یى وه‌ك چه‌مكیَك سه‌پاندنى سزا هاوشان له‌گه‌ڵ برِیاردان به‌ ئاگایانه‌ پاش به‌كارهیَنانى ئه‌م توانیه‌. زاراوه‌ى زۆربه‌ى جار بۆ ئاماژه‌كردن به‌ پیاده‌كردنه‌ كۆمه‌ڵیه‌ نا توندوتیژه‌كان به‌كارده‌هیَنریَت جا ئه‌مه‌ پیاده‌كردنى ئایینى یان ره‌گه‌زیانه‌ یان سیاسى بیَت و ئه‌مه‌ش زۆر به‌ ده‌گمه‌ن ریَگه‌ به‌ ره‌فتاره‌ توندو تیژه‌كان ده‌دات. ماناى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ فراوانه‌كه‌ى لیَبورده‌یى ئه‌و بیرۆكه‌یه‌ له‌خۆوه‌ده‌گریَت كه‌ ده‌ڵیَت "توندرِۆیى" و نه‌گونجان بریتین له‌ سه‌رچاوه‌ى توندوتیژى و ناجیَگیرى بارى سیاسى. له‌به‌ر ئه‌وه‌ لیَبورده‌یى بووه‌ به‌ په‌سه‌نكراوترین زاراوه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى بۆ پیَناسه‌كردنى ئه‌و پیاده‌كرنه‌ كردارى و عه‌قلانیانه‌ى كه‌ ریَگه‌ به‌ هه‌مه‌ ره‌نگى و پیاده‌كردنه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ نا باوه‌كان ده‌دات. مرۆڤ لیَبورده‌یه‌ ته‌نها به‌رامبه‌ر ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى كه‌ حه‌زیان پیَناكات به‌ هۆى جیاوازبوونیان له‌و. و له‌كاتیَكدا كه‌ ناكریَك ریَكه‌وتن له‌گه‌ڵ ئه‌و خه‌ڵكانه‌ بكریَت له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نه‌خوازراون, ئه‌وا "لیَبورده‌یى" وا پیَویستده‌كات كه‌ واز له‌و لایه‌نه‌ یان گرووپه‌ جیاوازه‌كان بهیَنیت و ره‌خنه‌كانت بۆ ئه‌و گرووپانه‌ وروژاندن و هاندانى بۆ تورِه‌یى تیَدا نه‌بیَت. ئایین و سیاسه‌ت لیبورده‌یى ئایینى و سیاسى به‌ دریَژایى كات و چه‌رخه‌كان به‌ به‌رچاوترین لایه‌نه‌كانى چه‌كى لیَبورده‌یى داده‌نریَن. نه‌خاسمه‌ جیاوازیه‌كان له‌ ئایدۆلۆژیا ئایینى و سیاسیه‌كاندا بووه‌ته‌ هۆى نانه‌وه‌ى شه‌ر و هه‌ڵمه‌ته‌كانى پاكتاوى ره‌گه‌زى و ئابرووچونه‌كان كه‌ له‌ ژمار نایه‌ن. هه‌ریه‌ك له‌ ڤۆڵتر و لیسینك له‌و فه‌یله‌سوفانه‌ى سه‌رده‌مى رۆشه‌نگه‌رى بوون كه‌ بانگه‌شه‌یان بۆ لیَبورده‌یى ئایینى ده‌كرد و كاریگه‌ریه‌كى به‌رچاویان هه‌بوو له‌ كۆمه‌ڵگا رۆژئاواییه‌كاندا ( سه‌ییرى فره‌ لایه‌نى بكه‌). به‌ڵام به‌ داخه‌وه‌ ئه‌م دوو فه‌یله‌سوفه‌ سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون له‌ به‌خشینى گرنگیدان به‌ لایه‌نیَكى تر له‌ لیَبورده‌یى كه‌ گرنگیه‌كه‌ى كه‌متر نیه‌ له‌ لیَبورده‌یى ئایینى ئویش لیَبورده‌یى سیاسیه‌. له‌ كاتیَكدا نه‌بوونى لیَبورده‌یى ئایینى كیَشه‌ى له‌زۆر ناوچه‌ى جیهاندا دروستكردووه‌, ئه‌وا جیاوازیه‌كان له‌ ئایدۆلۆژیاى سیاسیه‌ به‌ ته‌نها له‌ سه‌ده‌ى بیسته‌مدا بۆته‌ هۆى كوشتنى ملیۆنه‌ها مرۆڤ. له‌به‌ر ئه‌وه‌ ئاره‌زووى رۆشه‌نبیران و كه‌سانى ئه‌كادیمى هاوچه‌رخ بریتیه‌ له‌ پیَشخستنى تیۆریَكى به‌رفراوانترى لیَبورده‌یى سیاسى. و ئه‌مه‌ش به‌ داوایه‌كى زۆر پیَویست داده‌نریَت له‌ رۆژئاوا نه‌خاسمه‌ كاریگه‌رى ئایین له‌سه‌ر سیاسه‌ت له‌ دژیه‌كیه‌كى به‌رده‌وامدایه‌ له‌ ئه‌وروپاو ئه‌مه‌ریكاى باكور. ده‌سته‌واژه‌ى " شتیَك هه‌یه‌ كه‌ له‌به‌رامبه‌رى لیَبورده‌نابم ئه‌ویش نا لیَبورده‌ییه‌" كه‌ خاوه‌نه‌كه‌ى نه‌انسراوه‌ ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات كه‌ سنوریَك هه‌یه‌ بۆ پیوانه‌كردنى لیَبورده‌یى و توندرِۆیى. به‌ شیَوه‌یه‌ك كه‌ كۆمه‌ڵگاى لیَبورده‌یى نابیَت ئاسانكار بیَت له‌به‌رامبه‌ر توندرِۆیى كه‌ دارووخان و به‌دواى خۆیدا ده‌هیَنیَت. به‌ڵام چه‌سپاندنى هاوسه‌نگه‌ى له‌و بواره‌دا گرانه‌ ئه‌گه‌ر مه‌حاڵ نه‌بیَت له‌به‌رئه‌وه‌ى كۆمه‌ڵه‌ فره‌ ره‌نگ و لایه‌نه‌كان هه‌رگیز له‌سه‌ر ورده‌كاریه‌كانى بیرۆكه‌كه‌ ریَكناكه‌ون. بۆ نمونه‌ داپڵۆسینى نازیه‌ نویَكان به‌ توندرِۆیى داده‌نریَت. و زۆر پرسى تر هه‌ن كه‌ جیَگاى مشتومرِ و ناكۆكین له‌ وڵاتیَكه‌وه‌ بۆ وڵاتیَكى تر له‌وانه‌ش بۆ نمونه‌ پرسى جیاكردنه‌وه‌ى ئایین له‌ ده‌سه‌ڵات و سیَكسى هاوره‌گه‌ز و جگه‌ره‌كیَشان و خواردنه‌وه‌ى ئه‌لكهول و مخدرات و خویَندنه‌وه‌ى بۆچوون و بیرۆكه‌ سیاسیه‌ ره‌تكراوه‌كان و ره‌فتاره‌ سیَكسیه‌ نائاسییه‌كان و سه‌ربارى كاردانه‌وه‌ى دروستى ره‌فتارى له‌بارچوو و گووناهه‌كان ( سه‌یرى سیاسه‌تى نا لیَبورده‌یى بكه‌.) لیَبورده‌یى وه‌ك چاكه‌یه‌ك (فه‌زیله‌): لیَبورده‌یى وه‌ك چاكه‌ زه‌مینه‌یه‌كى ناوه‌ند له‌ نیَوان به‌هه‌ند هه‌ڵنه‌گرتنى زهنى ( زیاده‌رِۆیى له‌ لیَبورده‌یى) و به‌رته‌سكى ئاسۆى بیركردنه‌وه‌ (زیاده‌رِۆیى له‌ نا لیَبورده‌یى.) سه‌یرى ئه‌مانه‌ش بكه‌: بزووتنه‌وه‌ى مافه‌كانى هه‌ڵاتووان له‌ واقیعدا بۆ خه‌یاڵ. بززووتنه‌وه‌ى رازیبوون به‌ قه‌ڵه‌وى ئازادى ئایینى ناوچه‌ ره‌ملیه‌كان باوه‌رِ نه‌بوون به‌ ئایین. دادگاكانى پشكنین نا لیَبورده‌یى له‌به‌رامبه‌ر فره‌جۆرى