ديموكراسي ئازاد
Ji Wîkîpediya
![]() |
Ev gotar bi zaravayê soranî hatiye nivîsandin. Ji bo malpera soranî, binêre: ماڵهوه, ji bo lîsteya gotarên bi soranî, binêre: Kategorî:کوردی an vê lîsteyê |
[biguherîne] دیموكراسی ئازاد
دیموكراسی ئازاد شیَوهیهكه له شیَوهكانی دیموكراسی نویَنهران كه تیایدا توانای نویَنهری ههڵبژیَردراو له كارلیَكردن له سهر دهسهلاَتی برِیار وهرگرتن ملكهچی دهسهلاَتی یاسایه و به هۆی دهستورهوه كه جهخت لهسهر پاراستنی ماف و ئازادیهكانی تاك و كۆ دهكات ههموار كراوه (و ههروهها به دیموكراسی دهستوری یاخود لیبراڵیزمی دهستوری ناو دهبریَت) و كۆت و بهند دهخاته سهر ئهو ئاستهی كه پیَویسته ویستی زۆرینه بسهپیَنریَ. ئهم ماف و ئازادیانه مافی بوونی دادگاییكردنیَكی رهوا و مافی موڵكایهتی تایبهت و نهیَنیَتی كهسیَتی و یهكسانی لهبهردهم یاسا و ئازادی قسهكردن و كۆمبوون و ئایین لهخۆ دهگریَ. ئهم مافانهش له دیموكراسی ئازاددا (كه به "مافه ئازادهكانیش" ناودهبریَن) ههندیَ جار دهستور زامنیان دهكات یاخود به هۆی یاسایهكی نیشتیمانی یاخود تایبهتدا دیَنه كایهوه كه ئهمهش دهسهلاَت به جۆرهها دامهزراوی مهدهنی بۆ بهریَوهبردن و پاراستنی ئهم مافانه دهدات. ههروهها سیستهمه دیموكراسیه ئازادهكان به سینگ فراوان و فرهلایهنی ناسراون: كه تیایدا جۆرهها راوبۆچونی سیاسی و كۆمهلاَیهتی – تهنانهت ئهوانهی به توندرِۆ و زیَدهرِۆ دهژمیَردریَن- بوونیان ههیه و ركابهری یهكتری دهكهن بۆ وهدهستهیَنانی دهسهلاَتی سیاسی لهسهر بنهمایهكی دیموكراسیدا. ههروهها دیموكراسی ئازاد به لیَبوردهیی و فرهلایهنی ناسراوه، دید و بۆچونی كۆمهلاَیهتی و سیاسی زۆر لیَك جیاواز بیر و بۆچونه توندرِۆ و زیادرِۆكانیش له دیموكراسی ئازاددا بواریان ههیه پیَكهوه بژین و به پیَی بنهما دیموكراسیهكان دهسهلاَتی سیاسی وهدهست بهیَنن. له دیموكراسی ئازاددا به شیَوهیهكى خولى ههلڕَبژاردن ئهنجام دهدریَن كه تیایاندا گروپهكان به جیاوازى دیده سیاسیهكانیان ههلى وهدهستهیَنانى دهسهلاَتى سیاسیان بۆ دهرِهخسیَت.
تایبهتمهندیهكانى دیموكراسی ئازاد
ئهمانهی خوارهوه تایبهتمهندیهكانى دیموكراسیی ئازادن: • دهستوریَك كه دهسهلاَتهكانى حكومهت سنوردار دهكات • مافی جیهانی دهنگدان كه به هۆیهوه ههموو هاوولاَتیهكى پیَگهیشتوو مافی ههیه دهنگ بدات به بیَ جیاوازی لهسهر بنهماكانی نهژادى، رهگهزى یان خاوهنداریَتى سامان • ئازادى ئایین • ئازادى رادهربرِین، قسهكردنیش دهگریَتهوه • ئازادى رۆژنامهوانى ء گهیشتن به سهرچاوه جۆراوجۆرهكانى زانیارى • ئازادى دامهزراندنی كۆمهڵه و ئهنجومهنهكان • یهكسانى لهبهردهم یاسا ء دادگایی رهوا له ژیَر سایهى دهسهلاَتی یاسادا • مافی سامانى تایبهتى • دادگای سهربهخۆء بوونى ههل بۆ پیاههڵچونهوهی برِیارهكانی دادگه • سیستهمیَكى كۆت و بهند ء هاوسهنگى له نیَوان لقهكانی حكومهتدا
رهخنه
رهخنهگران دهڵیَن دیموكراسی ئازاد به هیچ جۆریَك نه دیموكراسیهء نه ئازاده. ههروهها دهڵیَن دیموكراسی ئازاد ریَز له بنهماى زۆرینه ناگریَت (تهنها ئهو كاته نهبیَ كه هاوولاَتیان داوایان لیَدهكریَت نویَنهرهكانیان ههڵبژیَرن) و، ههروهها گوایه كه (ئازادی) ئهو دیموكراسیه لهلایهن دهستور یان برِیارى پیَشینه (له بهریتانیا) لهلایهن نهوهى پیَشوو كۆت ء بهند كراوه. ههروهها دهڵیَن بیَبهشكردنى هاوولاَتیان له مافى دهنگدان لهسهر ههموو پرسهكان (بهتایبهتی ههندیَ مهسهلهى گرنگى وهك: چوونه جهنگ، ههمواركردنه دهستوریهكان یان رهتكردنهوهى دهستور ... هتد)، دیموكراسی ئازاد بهرهو ئاقاری حوكمى كهمینه دهبات. نهیارانى سهرمایهدارهكان، كه ماركسیهكان ء سۆشیالیستیهكان ء گیَرهشیَویَنیهكان دهگریَتهوه دهڵیَن دیموكراسی ئازاد بهشیَكى تهواوكارى سیستهمى سهرمایهداریهء لهسهر بنهمای چینایهتى دامهزراوهو دیموكراسى تهواو یاخود بهشداربووانه نییه. به گوتهی ئهوان دیموكراسی ئازاد بریتیه له دیموكراسی بۆرژوا كه تیایدا تهنها خهڵكی دهوڵهمهند حوكم دهكهن. لهبهرئهوه دیموكراسییهكی نایهكسانیه و بوون ء كاركردنى به شیَویهك وهبهرهیَنانى ئابوورى ئاسان بكات. ههندیَكیش دهڵیَن كهوا تهنها (دیموكراسیهتى لیبرِاڵى)یه دهتوانیَت ئازادیهكانى تاك مسۆگهر بكات بۆ هاوولاَتیانىء ریَگا بگریَت له گهشهسهندن بهرهو دكتاتۆریهت. لهم سۆنگهیهوه، حوكمى زۆرینهیهكى توندرِهو بهرهو چهوساندنهوهى كهمایهتیهكان دهرِوات. یهكیَك له دیارده گرنگهكانى دیموكراسیهتى نویَنهرایهتى، ههرچۆنیَك بیَت، ئهو راستیهیه كهوا دهسهلاَتى راستهقینه له راستیدا تارادهیهك بهدهست دهستهیهكى نویَنهرایهتى بچوكهوهیه. دهسهلاَتهكه ههرچۆنیَك بیَت لهلایهن زۆرینهوه بهریَوهدهچیَت، بهلاَم له راستیدا بریتیه له گروپیَكى بچوكى ههڵبژیَردراو لهسهر بناغهیهكى جهماوهرى.
كۆمهڵگهى كراوه
(دیموكراسیهتى لیبرِاڵى) بهههمان شیَوه ریَگایهكه بۆ گهیشتن به كۆمهڵگه كراوهكهى (كارل پۆپهر Karl Popper)، ئهو كۆمهڵگایهی كه تیَیدا تاك ریَگاى پیَدراوه چارهنووسى خۆى ههڵبژیَریَت، به پیَچهوانهى ئهوهى لهسهرى سهپیَندرابیَت، ههروهها كۆمهڵگاء سهركردایهتیهكشى دهتواندریَت بگۆرِدریَن له ریَگهى گفتوگۆكردنهوه. دیموكراسیه لیبرِالیخوازهكان بهتهواوى به شیَوهیهكى ساده سهیرى كۆمهڵگهى مهدهنى دهكهن وهك باشترین ریَگا بۆ رازى كردنى ئارهزووه تایبهتىء كلتورىء هاوبهشیهكانى كهمایهتیهكان (بهههمان شیَوه زۆرینهش). به شیَوهیهكى دیموكراسی، پشتگیرى كردنى هونهرء كۆمهڵگه تایبهتهكانء یهكیَتیه وهرزشیهكانء یان یهكیَتیهكانى تر له ناو كۆمهڵگهى مهدهنیدا، لهلایهن ئهوانهوه به پشتگیریكردنى ئارهزووهكانى زۆرینه دیَتهبهرچاو، جا ئهوه به ئارهزووى دانهرانى سیاسهتهكان بیَت یان به ئارهزوویان نهبیَت.
پهیوهندى لهگهڵ دیموكراسیهتى ناراستهوخۆ
(دیموكراسیهته لیبرِاڵى)یهكان بریتین له دیموكراسیهته نویَنهرایهتیهكان. ههندیَك لهو دیموكراسیانه چهند سیستهمیَكى پاشكۆیی راپرسى ههیه تا توانایهك بدریَت به دهنگدهران تا دهسهلاَتیان ببیَت بهسهر برِیارهكانى ئهنجومهنى ههڵبژیَردراوى یاسادانان یان بهلای كهم دروستكردنى برِیار له ریَگهى راپرسى گشتى بهبىَ ئهوهى بوار بدهنه ئهنجومهنى یاسادانان قسهى یهكلاكهرهوه بكات لهو برِیارهدا. سویسراو ئۆروگواى لهو ولاَته دیموكراسیه لیبرِاڵیه كهمانهن كه سیستهمیَكى نویَنهرایهتیان ههیه گریَدراوه لهگهڵ راپرسى گشتى. ولاَتانى تر لهسیستهمى سیاسیاندا له پلهیهكى نزمتر راپرسی بهكاردیَنن. زیادكردنى پرۆسهى راپرسى له سیستهمیَكى سیاسیدا لهوانهیه یارمهتیدهر بیَت بۆ ریَگهگرتن له پهرهسهندنى دیموكراسیهتیَكى لیبرِاڵى بهرهو حوكمیَكى كهمینه. زانایانى سیاسهت به شیَوهیهكى گشتى كۆمهڵه زانیاریهكى ریَكدانراوى تایبهت بهكاردیَنن بۆ پیَوانى ئهوهى تاچهند ولاَتیَك دیموكراسه یان نا، یاخود چهنده نزیكء دووره له دیموكراسى. ئهم كۆمهڵه زانیاریانهش ئهمانهن: كۆمهڵه زانیارى دهوڵهت(Polity Data)ء ههروهها كۆمهڵه زانیارى كۆشكى ئازادى (Freedom House Data). بهپىَ ى كۆمهڵه زانیارى كۆشكى ئازادى، ههر نهتهوهیهك به كۆى گشتى چوار خاڵ یان زیاتر تۆمار بكات ئهوا به دیموكراسیهتیَكى دهنگپیَدراو له قهڵهم دهدریَت، وهههر نهتهوهیهكیش دوو خاڵء نیو یان زیاتر تۆمار بكات ئهوا به دیموكراسى لیبرِاڵى دادهندریَت. ئهو ولاَتانهى خوارهوه به ههردوو پیَوهر نموونهى دیموكراسى لیبرِاڵین: ئوستراڵیا – كهنهدا – ولاَتانى ئهندام له یهكیَتى ئهوروپا – ئایسلهند – هندستان – ژاپۆن – نیوزیلهند – فلپیین – نهرویج – بهرازیل – ولاَته یهكگرتووهكانى ئهمریكا. Kategoriyên rûpelan: Soranî | کوردی | Rtl