Hōri Kerei

Nō Wikipedia Māori

Ko Kāwana Hōri Kerei
Ko Kāwana Hōri Kerei

Ko Hōri Kerei (Sir George Grey) (1812-1898) he kāwana, he pirimia, he kaitōrangapū nō Aotearoa. I whānau mai a Hōri Kerei i te tau 1812. Ka ako ia hei hōia, ka eke ki te tūranga rūtene. Ka roa tana mahi hōia ki Airana, nō konei i pakari ai āna tirohanga tōrangapū. I waenganui i ngā tau 1837 me 1839 kei Ahitereiria kē a Kerei e hōpara haere ana. Nō muri ka rangahau ia i ngā ahurea o ngā tāngata whenua o te ao. I te tau 1840 ka tuhi kōrero a ia ki te Tari mō ngā Koroni mō ana ariā mō te whakawhenumi i ngā iwi. Ka aro nui ōna rangatira ki ngā kōrero a Kerei, nā whai anō ka eke ia hei Kāwana o te koroni pōhara o te Tonga o Ahitereiria. Nāna ka pai ake te pūtea o te koroni, engari anō te noho pai a ngā iwi.

I te tau 1845 ka tohungia ko Kerei hei Kāwana o Aotearoa. He rite ngā raruraru o Aotearoa ki ērā i pā mai i Niu Taute Wēra – kua kore ngā moni o te pūtea, i te rīriri ngā iwi, tētahi ki tētahi. Heoi, ka whakawhiwhia a Kerei ki ngā pūtea me ngā hōia kāore rā i hoatu ki a Pitiroi, te Kāwana i mua i a ia. He rerekē a Kerei i a Pitiroi, he tangata mārō.

Ka hinga i a ia ngā rangatira o Ngā Puhi, a Hone Heke rāua ko Kawiti; he pakanga i Te Awakairangi, i Te Ūpoko o te Ika. I te wā o ngā rīriri i Te Awakairangi, ka kahakina a Te Rauparaha, rangatira o Ngāti Toa, ka mauheretia, ahakoa kāore he whakapae i runga i a ia. Ko Te Mākarini te taituarā matatau a Kerei, nāna te rahi o ngā whenua mōmona o te Māori i hoko. Nā tēnei mahi ka kaha te tupu o te taupori Pākehā. Nō te tau 1848 ka whakawhiwhia a Kerei ki te taitara ‘Tā’. Koia te kaitito matua o te kaupapa taketake o te tau 1852; nā tēnei ture i puea ake ai ngā kāwanatanga ā-rohe me te kāwanatanga nui.

I te tau 1853 ka wehe a Kerei i Aotearoa, ka haere ki Āwherika-ki-te-tonga hei Kāwana mō te Koroni o te Cape. Heoi, nō te tau 1860 ka pakaru mai te riri ki Taranaki mō te hoko ki Waitara. Ka tohungia anōtia a Kerei hei Kāwana o Aotearoa. Ko te tūmanako, mā tōna mana e tau ai ngā riri. I te tau 1861 ka whakatūria e ia ētahi ‘hanganga hōu’ arā, ngā rūnanga, ko tā rātou kaupapa he whakahaere, he whakawā hoki. Ko te whāinga o ēnei, kia kaua e pā mai ngā raruraru pērā i Waitara, kia nui ake ngā whenua ka hokona, kia tere ake anō hoki te whenumi o te iwi Māori ki roto i te iwi Pākehā. Kāore tēnei whāinga o Kerei i tutuki. Ka pakanga anō ki Taranaki i te tau 1863, nā tana whakaroaroa tonu ki te whakahoki i a Waitara ki te hunga nō rātou ake aua whenua.

Ka mate i a ia ngā tāngata ‘whakakeke’ o Taranaki, ka mārō te hiahia o Kerei kia huakina a Waikato, te pū o te Kīngitanga. Ko Waikato hoki te rohe e nui ana te whakahē ki te hoko whenua me te hora o ngā tāngata whai. Ko te take a Kerei mō te huaki i te riri ki Waikato, ko tana whakapae, e whakaaro ana ngā iwi o Waikato me Maniapoto ki te huaki i a Tāmaki-makau-rau. Kei te tautohetohe tonu ngā karu hītori mō te tika, te hē rānei o tēnei kōrero, nā Kerei me ana apataki rānei ngā kōrero i whakamōmona. Ahakoa tō rātou kaha i roto i ngā whawhai, ka peia te Kīngi Māori me tōna iwi i ō rātou whenua. I te tau 1864 ka whakatau e Kerei me ana minita kia raupatungia ngā whenua e 3 miriona eka te rahi i Waikato me ētahi atu wāhi mai i ngā iwi ‘whakakeke’. He rahi ēnei whenua i wehea mō ngā hōia, i hokona rānei hei utu i ngā whakapaunga o te pakanga.

I te tau 1865 ka tono ngā manahautū o te Emepaea mā ngā tāngata whai anō rātou e tiaki, ā, kia tangohia ngā hōia o te Emepaea. Ka whakakeke a Kerei ki ēnei whakahau, i tana mōhio kāore anō kia pakari ngā taua o Aotearoa, me te mea anō, ko wai ka mōhio mēnā ka pakaru anō te riri. Nā tana whakaroaroa, i te tau 1868 ka whakamutua tana tūranga hei kāwana.

Poto tana wā ki Ingarangi, ka hoki a Kerei ki tana kāinga noho i Aotearoa, i te moutere o Kawau, ki reira ako ai i te mā tauranga mō te takenga mai o te tangata. Nō muri ka kuhu a Kerei ki te Pāremata, ka eke hei Pirimia i te tau 1877. Whāia, ka hoki ia ki Ingarangi. Nō te tau 1898 ka mate ia.

Mēnā kīhai a Kerei i hoki hei kāwana i te tau 1861, kāore e kore ka nui atu ngā whakaaro pai mōna. Heoi, i paruparu tōna ingoa i runga i ana whakahaere ki Taranaki, te urutomo ki Waikato – e whakaaetia whānuitia ana te hē o taua mahi – tāpae atu ko te raupatu o te nui o te whenua Māori. Ka mau te riri me te whakamau mō hia ngā tau mō ngā whenua i raupatutia.


[edit] Tirohia hoki

[edit] Tohutoro

Ngā kaihautū 1840-1980
Ngā kaihautū 1840-1900:   Āperahama Taonui • Āpihai Te Kawau • Hāmiora Mangakāhia • Hēnare Kaihau • Hēnare Mātene Te Whiwhi • Hēnare Matua • Hēnare Tomoana • Hirini Rāwiri Taiwhanga • Hoani Nahe • Hōne Heke • Hōne Heke Ngāpua • Hōne Mohi Tāwhai • Hōne Ōmipi • Hōri Kerei Taiaroa • Horonuku Te Heuheu Tūkino IV • Karaitiana Takamoana • Matiaha Tiramōrehu • Meri Te Tai Mangakāhia • Niniwa-i-te-rangi • Nireaha Tāmaki • Pāora Tūhaere • Pōmare II • Pōtatau • Rangi Topeora • Rāpata Wahawaha • Rewi Manga Maniapoto • Riperata Kahutia • Riwha Tītokowaru • Tāmati Wāka Nene • Tāraia Ngākuti Te Tumuhuia • Tāwhiao • Te Hāpuku • Te Heuheu Tūkino III, Iwikau • Te Keepa Te Rangihiwinui • Te Keepa Te Rangi-pūawhe • Te Kooti Arikirangi Te Turuki • Te Pahi • Te Rauparaha • Te Ruki Kawiti • Te Whiti o Rongomai • Timi Kara • Tohu Kākahi • Wahanui Huatare • Wiremu Kīngi Te Rangitāke • Wiremu Pere • Wiremu Tako Ngātata • Wiremu Tāmihana • Wiremu Te Kākākura Parata • Wiremu Te Wheoro
Ngā kaihautū 1900-1980:   Āpirana Ngata • Eruera Tirikātene • Hēnare Balneavis • Hēni Materoa • Hoani Te Heuheu Tūkino VI • James Clendon Tau Hēnare • Korokī • Mahuta Tāwhiao • Matiu Rata • Māui Pōmare • Paraire Paikea • Rangi Mawhete • Rua Kēnana • Tahupōtiki Wiremu Rātana • Tai Mitchell • Te Puea Hērangi • Te Rangi Hīroa • Tuaiwa Eva Rickard • Turi Carroll • Whina Cooper
Ngā Kāwana:   George Gipps • Te Hopihona • Pitiroi • Hōri Kerei • Tāmati Parāone
Ngā Kaitōrangapū, ngā āpiha:   Constantine Henry Phipps • Edward Eyre • Francis Dart Fenton • Francis Dillon Bell • Frederick Edward Maning • Frederick Weld • Frederick Whitaker • George Rusden • Gilbert Mair • Henry George (Earl) Grey • Henry Russell • Henry Sewell • Hōne Hīhana • Jack Kent Hunn • James Crowe Richmond • James Edward Fitzgerald • James Prendergast • James Stephen • John Gorst • Joseph Gordon Coates • Julius Vogel • Lord Glenelg • Michael Joseph Savage • Norman Kirk • Peter Fraser • Ralph Hanan • Robert Stout • Te Hētana • Te Mākarini • Te Paraihe • Te Paranihi • Te Pōkiha • Te Pūhipi • Thomas Buick • Thomas Bunbury • Walter Mantell • Walter Nash • William Herries • William Martin • William Rees • William Spain
Ngā kaiwhakanoho, ngā mihinare:   Edward Wakefield • George Clarke • James Cowan • Pīhopa Pomaparie • Richard Taylor • Te Harawira • Te Herewini • Te Karuwhā • Te Kerēhi • Te Koroneho • Te Mātenga
Reo kē