Народно-ослободителната борба

Од Википедија, слободна енциклопедија

Серијал:

Историја на македонскиот народ

Праисториска Македонија
Античка Македонија
Римска Македонија
Средновековна Македонија
Македонија во Отоманската империја
Создавање на македонската нација
Народно-ослободителна борба
Социјалистичка Република Македонија
Република Македонија
Теми
Македонски јазик Македонска книжевност
Македонска култура Македонци


Народно-ослободителната борба (НОБ) на Македонија е вообичаениот термин за борбата за ослободување на Македонија од окупаторските сили во текот на Втората светска војна. НОБ започна на 11 октомври 1941 година, со нападот врз бугарската полициска станица во Прилеп („участокот“, сега Меморијален музеј „11 Октомври“), а заврши со ослободувањето на Тетово на 19 ноември 1944 година.


Содржина

[уреди] Почеток на бугарската окупација

На 19 април 1941 г. при навлегувањето на бугарските единици во Струмица, Месниот комитет на КПЈ организирал масовни демонстрации со учество на неколку илјади граѓани, кои покрај другите, ги извикувале паролите Да живее слободна Македонија, Доле шпиони, и пееле македонски револуционерни песни.

На 1 мај 1941 г. во центарот на Скопје, на така наречената дивизиска зграда, било истакнато македонско црвено знаме.

Во текот на мај 1941 г. месните комитети на КПЈ во Прилеп, Битола, Скопје и во други градови организирале ослободување на видни патриоти од затворите, ги отворале државните магацини од кои стоката ја криеле во скривниците, се организирало криење на војници и на офицери од кралската југословенска војска, како и на македонски патриоти за да не одат во заробеништво.

Пробугарските акциони комитети настојувале да организираат свечени дочеци на бугарската ослободителна војска.

[уреди] Политика на бугарската Влада во Македонија

Со потпишувањето на Спогодбата Кладиус - Попов бугарската Влада се обврзала да обезбеди работна сила за рудниците во Македонија, кои биле под управа на Германците.

За тие потреби било ангажирано месното население.

Само во 1942 г. во 700 македонски претпријатија, кои работеле за германски потреби, на присилна работа биле ангажирани 14.000 луѓе.

Освен во месните претпријатија се вршела интернација на македонското население во Германија, Италија и во Бугарија, и тоа по групи (работни дружини).

Во Германија и Италија биле упатени 19.000 луѓе, а во Бугарија 25.000, па со наведениве 14.000 ангажирани во македонските претпријатија, вкупно 58.000 лица од Македонија биле во интернација.

Покрај интернацијата, бугарската окупаторска власт вршела масовни иселувања на населението.

Почнала со иселувањето на Србите колонизирани во 1918 г., а до декември 1941 г. иселиле 26.451 Србин, со цел да се создаде чиста бугарска етничка територија.

По различни основи само до март 1942 г. од Македонија иселила 56.000 лица.

На почетокот на војната, односно од април 1941 г. до средината на 1943 г., во Вардарскиот дел на Македонија биле ангажирани Петтата бугарска армија во состав од две дивизии и бројна жандармериска сила, една италијанска дивизија, еден германски полк и бројни балистички, квислингшки и колаборационистички сили. Во Егејскиот дел на Македонија биле ангажирани еден бугарски корпус, една германска и една италијанска дивизија.

Во 1943 година во Вардарскиот дел на Македонија, Бугарија испратила уште 1 дивизија (17.) и 2 полка од 29. дивизија, 2 баталјона за обезбедување на железничко-патните правци и бројна жандармерија.

Вкупно, во Вардарскиот дел на Македонија, во 1944 г. имало околу четири бугарски дивизии.

По капитулацијата на Италија пристигнале две германски дивизии и се зголемиле балистичките сили на околу 15.000 луѓе.

Во Егејскиот дел на Македонија бугарската влада ангажирала четири дивизии, а Германците испратиле уште 2 дивизии.

Вкупно, на етничката територија на Македонија во втората половина на 1943 г. и во текот на 1944 г., биле ангажирани 8 бугарски, 4 германски и 1 балистичка дивизија и повеќе самостојни и специјални бугарски, германски, квислингшки и колаборационистички сили.

[уреди] Создавање на Народноослободителната војска

Во Прогласот на ПК КПЈ за Македонија од 15.2. 1943 г., се истакнува: Создавајте ја својата македонска народноослободителна војска.

Во Прогласот на ЦК КПМ од јуни 1943 г. пишува: Создавајте ја македонската народноослободителна војска.

Во Прогласот на Поверенството на ЦК КПЈ од август 1943 г. се вели: Народот, селаните, работниците, граѓаните, младината, обединети во народноослободителниот фронт и во своја македонска народноослободителна војска.

Во Приговорот на АНОК јасно се истакнува дека обединувањето на Македонија може да се изврши само во една балканска федерација, а не во Југославија.

Партизанскиот облик на вооружена борба преовладувал до средината на 1943 г., кога биле формирани поголеми воени формации кои имале маневарски карактер, а сепак организациски биле хомогени и неспоредливо поквалитетни од партизанските одреди.

Примената на комбиниран облик на вооружена борба почнала во втората половина на 1943 г.

Тоа се поклопува со формирањето на првите крупни маневарски единици баталјони и бригади на македонската војска.

Силни удари по комуникациите и упориштата на противникот при извлекувањето на германската група армии Е од Грција кон север; разбивање, отсекување, обиколување и уништување на посилни непријателски формации;

[уреди] Политичка борба за независност

На 6.5.1944 г. на заедничкиот состанок на Иницијативниот одбор за свикување на АСНОМ и Главниот штаб на НОВ и ПОМ била избрана тричлена делегација во состав Методија Андонов-Ченто, Мане Чучков и Кирил Петрушев со задача: Да го испита, со врховното тело на Федеративна Југославија, во согласност со меѓународната положба, главниот проблем на македонската борба - прашањето за целосно обединета Македонија.

На 24.6.1944 г. на островот Вис се одржал состанок на македонската делегација со највисокото воено и политичко раководство на Националниот комитет за ослободување на Југославија, предводено од Тито.

По барањето на македонската делегација бил заземен единствен став дека: Македонскиот народ ја искажува својата историска желба за обединување на сите негови делови, дека тоа е негово национално право" и дека "тој стремеж останува како негово трајно барање.

На Првото заседание на АСНОМ одржано на 2.8.1944 г. присуствувале делегати од трите делови на Македонија, што ја симболизирало волјата на македонскиот народ да се најде цел, слободен и обединет.

Во Манифестот на АСНОМ била прокламирана пред цел свет полна национална слобода на македонскиот народ во првата слободна македонска држава, и дека прв пат по Самуил македонскиот народ создава своја сопствена национална држава.

Задоволствата со донесените одлуки на АСНОМ, политичкото и военото раковод- ство јавно ги манифестирало и ги упатувало до целиот македонски народ. ЦК на КПМ во својот проглас од 4.8.1944 г. изјавил дека "македонскиот народ во тригодишната војна оствари национално единство, создаде своја војска" и "ги удри темелите на Федерална Македонија", како и тоа дека "со учество на целокупниот македонски народ во борбата против фашистичките окупатори во Југославија, во Бугарија и во Грција ќе оствари и обединување на сите краишта на Македонија, разделена од страна на балканските империјалисти, особено кога големите сили, Англија, Советскиот Сојуз и САД, со Атлантската повелба и Договорот во Техеран му го гарантирале правото на самоопределување, стекнато со борбата против германските окупатори и нивните слуги".

На македонскиот народ јавно му се ветувало дека неговото обединување ќе било поддржано од сите останати народи на Југославија, на АВНОЈ и на народно-ослободителната војска на Југославија.

Покрај жртвите и загубите кои македонскиот народ ги имал во Грчко-италијанската војна, односно во Егејскиот дел на Македонија, на 5.11.1940 г. во бомбардирањето на Битола имало жртви и материјални штети и во Вардарскиот дел на Македонија. Всушност, тоа биле првите жртви предизвикани од фашистичките бомбардирања на територијата на Кралска Југославија.

Според тоа, придонесот на македонскиот народ во победата над фашизмот не може да се согледува само од нападот на Вардарскиот дел на Македонија на 6 април, односно од навлегувањето на бугарската војска на 18.4.1941 г.

Македонското националноослободително движење било прифатено како рамноправно во рамките на антихитлеровската коалиција, а македонскиот народ прв пат во својата повеќевековна борба за слобода, се здобил со сојузници и меѓу нив бил признат за рамноправен.

Во тој период македонската војска ги презела најзначајните операции: офанзивата на Караџова, Февруарскиот поход, Пролетната офанзива и завршните операции за ослободување на Македонија.

Во средината на 1944 г. македонската војска успеала за неколку седмици да го одложи повлекувањето на Германската група армии Е кон Белград и да ја принуди германската команда повлекувањето да го изврши преку Косово и албанските планини, при што дел од тешкото оружје Германците морале сами да го уништат.

Само низ скопскиот затвор "Идризово" во текот на окупацијата минале 8.000 затво- реници, од кои 500 жени.

Поради непокорноста македонското население било упатувано во разни фашистички концентрациони логори.

На почетокот на 1941г. ги упатувале во концентрациониот логор "Гонда вода" во Бугарија. Таму биле депортирани околу 1.130 Македонци.

Во логорот "Св. Никола" ги депортирале жените. Од 1.450 жени депортирани од Југославија најголем број биле Македонки.

[уреди] Борби во Егејскиот дел на Македонија

Македонскиот народ ја почнал борбата против фашизмот уште во 1940 година, веднаш по нападот на Италија врз Грција.

Во грчката војска, главно, било мобилизирано населението од северозападната територија, односно од Егејскиот дел на Македонија.

Во Егејскиот дел на Македонија бугарската влада ангажирала четири дивизии, а Германците испратиле уште 2 дивизии.

[уреди] Тек на востанието

Востанието во Македонија започна во октомври 1941 година во Прилеп, Скопје и Куманово. Во Тиквешијата било прифатено засолнувањето на партизаните од Прилепско и Велешко. Во 1942 година се помагани и со оружје.

Во 1943 година на Славеј планина е форморан партизанскиот батаљон “Мирче Ацев“ од кој е создадена народноослободителната војска на Македонија.

Во март 1943 година доаѓа до реорганизација на политичкото и воено раководство при Главниот Штаб на Народноослободителните партизански одреди на Македонија (ГШ на НОПОМ) се проширува и преименува во Главен Штаб на Народноослободителната војска и партизанските одреди на Македонија (ГШ на НОВ и ПОМ), а територијата на Македонија во 5 оперативни зони ја контролираат околински и обласни комитети со воени штабови. Тоа доведува до формирање на првите единици на Нароослободителната војска на Македонија, а како прва поголема воена единица е баталјонот “Мирче Ацев “, формиран на 18 август 1943 година. Овој ден се смета за Ден на создавањето на организирана македонска војска и како таков е прифатен и за Ден на Армијата на Република Македонија.


Тиквешијата (Кавадарци и Неготино), Гевгелија, Велес и дел од Мариово беа во Третата оперативна зона.Во оваа зона ЦК на КПЈ и на Македонија, одлучиле да се формираат два партизански одреда, еден Тиквешки и еден Гевгелиски. На 14 мај 1943 година во месноста Вишешница на планината Рудина над Полошкиот манастир под с. Правадник е формиран ПО "Добри Даскалов" - Тиквешки. Истовремено на Кожуф Планина, кај Полана е формиран партизанскиот одред "Сава Михајлов" - Гевгелиски. Двата одреда од 25 мај дејствуваат заеднички.

На 14 и 18 мај одредот "Добри Даскалов" е во Ресава, Гарниково и Бојанчиште, каде се судрува со фашистичката бугарска полиција и војска. Со оваа акција на одредот, јавно се огласи повторно востанието во Македонија. Летото одредите се во Егејска Македонија, во реонот на Кајмакчалан. Во средината на септември тука доаѓа ПО "Гоце Делчев", викан Битолско-прилепски. Со тоа силите на НОВ и ПОМ се зголемени. Од тие причини, ГШ на НОВ и ПОМ, донесува одлука на Третата оперативна зона да се формира еден баталјон, во кој влегуваат, одредите "Добри Даскалов", "Сава Михајлов" и "Гоце Делчев". Формирањето е на 24 септември 1943 година кај Влашките колиби на Кајмакчалан во јачина од 125 борци од кои девет младинки. Одредите стануваат 1, 2 и 3 чета.

На 30 октомври е формиран Вториот баталјон на Третата оперативна зона со 113 борци. За командант е назначен Тихомир Милошевски - Тико, заменик, Пандил Николовски, политички комесар Коле Тодоровски, заменик политички комесар Киро Спанџов - Коста. Националниот состав на Вториот баталјон бил: 31 Македонец, 28 Италјанци, осуммина Словенци, 29 Срби, осум Бугари, тројца Турци, а другите биле работници од пиротскиот крај. На 18 декември 1943 година од заробените и доброволно дојдени бугарски војници од караулите Конско, Лукар и други во село Фуштани, Егејска Македонија бил формиран бугарскиот баталјон "Христо Ботев". Фактички тоа бил Третиот баталјон на Третата оперативна зона. За командант бил поставен поручникот од каруалата Конско, Дичо Петров, заменик Никола Пеев Груев, политички комесар Ристо Бајалски - Савата, и заменик политички комесар Мито Мицајков - Слободан.

На 20 декември 1943 година, ГШ на НОВ и ПОМ со Штабот на Третата оперативна зона ја формираат Втората МНОУБ во село Фуштани, Егејска Македонија од трите баталјона на зоната. Во присуство на политички раководители на Народноослободителното движење на македонскиот народ и на Главниот штаб, предводен од генерал Михајло Апостолски, како и во присуство на антифашистичкото движење во регионот: ЕАМ, ЕЛАС, во присуство на американска, англиска и француска воена мисија, како на преставници на антифашистичкиот фронт на Бугарија, предводени од Бојан Блгарјанов, се формира Втората македонска народноослободителна ударна бригада.

Веднаш по чинот на формирањето, оваа воена групација почна со операции на потегот Мариово-Витолиште-Фуштани-Гевгелија. Дејствуваше врз најчувствителните објекти што ги користеше непријателот: железнички пруги, мостови, телефонски врски, патишта и разбивањето на границата меѓу бугарскита окупациска зона и јужно од неа - во Егејскиот дел на Македонија, во Мегленско. Беа загрозени највиталните комуникации: вардарската, пелагониската и потпланинската и посебно Гевгелија - Скопје и Битола - Лерин - Воден - Кукуш - Солун.

Против неа се отвори најширока непријателска офанзива во тоа време на Балканот. Непријателот ги насочи 91. германски армиски корпус од Солун, со 4 нивни бригадни групи и бугарската непријателска војска: Петтата бугарска армија во Македонија со своите 15. битолска, 14. скопска и 17. штипска дивизија

За командант на бригадата бил назначен Диме Туриманџовски - Горски, за заменик Лазо Калајџиски - Добри, политички комесар Трифун Трифунов - Балкански, а за заменик на политичкиот комесар Мито Хаџивасилев - Јасмин. На 23 јуни 1944 година еден баталјон од Втората МНОУБ, од 120 борци, присуствувал и влегол во составот на Четвртата МНОУБ, која е формирана во источна Македонија на врвот Лисец на планината Плачковица.

На 25 август 1944 година, Втората МНОУБ, Деветтата и Десеттата МНОУБ во село Шешково, Тиквешко ја формираат Првата македонска и 41. Југословенска дивизија. Бригадата водела борби во Тиквешко, Прилепско, Кичевско, а на 19 декември 1944 година била во Тетово и броела 2 312 борци и раководители. Пред да тргне на Сремскиот фронт на 7 октомври 1945 година за командант на бригадата бил поставен Пецо Гудев, а за политички комесар Ристо Стојановски - Железни. Бригадата стигнала во Стара Пазова на 15 јануари 1945 година и влегла во 48 дивизија на 15-ти ударен корпус. Бригадата се вика Тиквешка, бидејќи раководството и борците во поголем број биле од Тиквешијата. Бригадата водела борби на Сремскиот фронт против германските фашистички окупатори сè до завршувањето на војната сè до Целје во Словенија. Бригадата придонела за ослободување на земјата, а дала голем број на жртви, но и 11 народни херои. Бригадата по ослободувањето била одликувана со Орден за заслуга на народот со златен венец и Орден на братство и единство со златен венец.

Веќе на 4 август 1944 година е донесена одлука да се конституира Главен одбор на единствениот Народноослободителен фронт на Македонија, да се спроведе општа мобилизација, да се формираат дивизии и корпуси и народното стопанство да се мобилизира за обезбедување на Народноослободителната војска. Епилогот е очекуван: во октомври, птретходно реорганизираните воени оперативни зони се претвараат во корпусни области и се формираат: Прв Македонски, Брегалничко-Струмички и Кумановско-Скопски корпус.

[уреди] Крајот на Втората светска војна и Македонија

Вкупниот број загинати од Македонија во текот на Втората светска војна изнесува околу 31.000 лица, вклучувајќи ги тука и повеќе од 7.000 македонски Евреи, кои во 1943 г. биле депортирани во концентрациониот логор во Треблинка, Полска. Овие податоци не се целосни со оглед на тоа дека не располагаме со бројот на загинатите Македонци во Егејскиот и во Пиринскиот дел на Македонија.

Во завршните операции за ослободување на земјата, до 15 мај 1945 година, организирана во три корпуси, 7 дивизии, 22 ударни, 4 артилериски, 3 пионерски и 1 коњичка бригада, македонската војска брои 110.000 борци и старешини

[уреди] Учесници во НОБ

[уреди] Партизански одреди

  • Партизански батаљон “Мирче Ацев“
  • ПО "Добри Даскалов" - Тиквешки
  • ПО "Сава Михајлов" - Гевгелиски
  • ПО "Гоце Делчев" - Битолско-прилепски
  • Бугарски баталјон "Христо Ботев"


[уреди] Најзначајни операции

  • Офанзива на Караџова,
  • Февруарски поход,
  • Пролетна офанзива,
  • Завршни операции за ослободување на Македонија.

[уреди] Види исто така

[уреди] Надворешни врски