Кинеска литература

Од Википедија, слободна енциклопедија

Литература
Историја на литературата
Античка литература
Арапска литература
Грчка литература
Египетска литература
Индиска литература
Јапонска литература
Кинеска литература
Персиска литература
Римска литература
Тамилска литература

Кинеската литература е многу стара - уште од пред 2000 год. п.н.е. таа имала разни верски песни и записи, но правата литература започнува од VI век п.н.е., кога Лао Це ја реформирал старата вера и проповедал таоизам (вид на мистичниот пантеизам), а Конфучие ја систематизирал целата верска и литературна оставштина во 5 канонски книги (зборници): Ши-кинг, Шу-кинг, Јих-кинг, Ли-ки и Чун-циу. Ши-кинг е книгата на песните (305 песни од 1050 до 700 п.н.е.), една од најубавите збирки на поезија, воопшто. Како што самиот Конфучие е целосна спротивност на мистичниот и занесен Лао Це, така и нивните сфаќања често се разликувале: Конфучиевиот внук Це-Се и другите писатели залудно се обидувале да ги усогласат. Тоа го навело Менг-Це (372-289 п.н.е.) да го изгради првиот поголем философски систем, но брзо по неговата смрт философијата опаѓа, а се развива песништвото. Притоа се истакнуваат Киих-Јиан (332-295 п.н.е.) и Сунг-Ји (290?-222? п.н.е.) и со нив се завршува класичниот период.

Калиграфско писмо на Ли Баи од XVIII век.
Калиграфско писмо на Ли Баи од XVIII век.

Содржина

[уреди] Литературата за време на династиите Цин и Хан

Во тоа време, владетелот Ши, основач на династијата Цин, поробува и обединува повеќе кинески кнежевства, ја зема титулата „цар“ (Хоанг-ти) и сакајќи да прекине со претходните традиции наредува во 213 п.н.е. да се спалат сите дела на класичната (конфучијанска) литература.

Сепак, владетелите од династијата Хан во 206 п.н.е. до 220 по н.е. спасиле поголем дел од неа и го вратиле угледот на Конфучие. Старите записи биле одново бележени, критикувани и коментирани. За време на династијата Хан владеела научната литература, а како одличен историчар се пројавил Су-ма Циен (145-околу 86 п.н.е.). Песништвото немало истакнати претставници, иако се појавил нов стих од 5 слогови, кој понатаму е најчест. За време на династијата Хан се јавиле и првите поетеси, но е многу важно и продирањето на будизмот (во I век), што имало големо влијание на литературата. Оваа вера ја примил маса на народ, а писателите патувале во Индија и се запознавале со нејзината литература, пишувале патописи, преведувале индиски дела итн.

[уреди] Литературата за време на династијата Танг

По падот на династијата Хан, пропаднала и државата, песништвото постанало скудно, но се појавил есејот, нов литературен род за Кина. За време на династијата Танг (618-907) песништвото поново достига кулминација. Песните се по содржина поприродни почувствени, а по форма и јазик скоро совршени. Најважни поети се Ли Тај-по (701?-762?), Ту Фу (712-770), По Ки-ји (772-846). Имало многу повеќе поети, така да една антологија од епохата Танг содржи околу 50,000 песни. Кај некои од нив се согледува дека формата е поважна од содржината, што исто така важи и за поетите од епохата Сунг (960-1129).

[уреди] Литературата за време на династиите Сунг, Јиан и Минг

Поетите од ова време како да ја имитираат раната поезија, но имало и повеќе првокласни писатели: есеистите Ванг Ан-Ши (1021-1086) и Су Тунг По (1036-1102), потоа историчарот и полихисторот Сума Куанг (1019-1086) и философот Чоу-це, кој поставува нов систем на природната философија. Неговиот ученик Чу-Хси (1130-1200) ги обработил критички класичните и конфучијанските записи, ги исчистил од противречности и создал неоконфучијански систем на учење кој бил официјално признат. Овој догматизам го укочил целиот понатамошен духовен развој, и во следните 7 векови настануваат само компилаторски дела: речници, огромни енциклопедии и сл. Во нив се употребувал само научниот јазик, додека народниот постепено продира во драмата и приповедните дела, но Кинезите ги вбројувале во литература само песните и донекаде есеите.

[уреди] Романи

Романот како литературен вид води потекло или од централна Азија, или од Индија. Цртањето на карактерите и приказот на заплетите се шаблонски, а главните ликови се обично конвенционални (студенти без пари и испити, стари скржавци, свештеници итн.). Развојот на романот во овој период не може да се следи. Еден од најстарите романи воопшто е Проширена историја на три држави (на почетокот на XII век), кој не опишува и прикажува поедини личности, туку бурните времиња настанати по пропаста на династијата Хан. Овој роман е толку популарен, што го нарекле народен епос (меѓутоа Кинезите денес не го поседуваат овој роман). Инаку, автор на оваа книга е Ло Куан Чунг (1330-1400).

[уреди] Приповедна литература

Доста се омилени и малите приповетки, а најпознати се две збирки од ваков вид - Чудни истории од старото и новото време (40 новели од времето на династијата Минг) и Необични забелешки од засолништето од Пу Сунг-Линга (1640-1715). Доцната приповедна литература е со мала или никаква вредност.

[уреди] Драми

Развојот на драмата може да се следи сè до VIII век, но вистинската драма се развила за време на монголското владеење и исто така за време на династијата Јиан (1280-1368), а подоцна за време на династијата Минг (1368-1644). Многу детали укажуваат на индиско потекло на кинеската драма. Работата е ограничена обично на 4-5 членови и има доста единства. Најзанимливи се комедиите, кои реалистично прикажуваат разни личности, иако претежно шаблонски. Додека за време на монголското владеење делувале 85 драматичари со 564 дела (во Европа најпозната кинеска драма е Круг од креда), за времето на Минг драмата почнала да опаѓа и се фокусирала на драматизирање на епизоди од романите, па дури и на акробатски и слични дијалози во еден единствен чин.

[уреди] Династијата Цинг

За време на манџурската династија Цинг (1644-1911), литературата се развивала во рамките на традицијата, а покажувала оригиналност само во проучувањето на старите текстови (во што настанува ренесанса на крајот од XVII век), но многу покритична и понаучна. Ку Јан-ву (1613-1682) основа нов метод во проучувањето на класиката, барајќи да што повеќе се примени критичкиот дух. Неговата широка култура и ерудиција се најдобро изразени во дневникот Је Че Лу, кој систематски го пишувал. Со помош на тие строго критички методи е утврдено дека некои делови од Ши-кинг се апокрифни, а и дека еден таоист од X век ја напишал познатата книга Слики на реките, за која се сметало дека потекнуваат од прастарите времиња. Критичките работи на научниците се собрани и објавени 1829 под името Објаснувања за класичните писатели.

[уреди] Кинеската литература во XIX век

Кон крајот на XIX век, кај философите се јавува тежнеење да од конфучијанизмот направат религија. За ова најмногу се залагал Канг Ју-Веј (1858-1927) од Кантон, кој ја познавал европската култура и предлагал воведување на политички реформи. Неговиот ученик Ланг Ци-чао (1873-1929) видно се истакнал во движењето за реформи и ја напуштил земјата поради отпорот на конзервативните кругови. Напишал бројни статии за политичките и економските прашања, како и бројни дела за литературните, историските и философските проблеми, така да во првите децении на XX век бил најсилна литературна фигура.

[уреди] Песни

Песништвото не се одликувало со оригиналност во текот на XIX век; тоа било повеќе игра на научниците кои со стихови го покажувале своето знаење и техничка виртуозност. За манџурската династија најзначајни поети се Чиен Чиен-Ји (1582-1664) и Ву Веи-Је (1609-1671), додека Ванг Ши Чен (1634-1711) пишувал теориски дела за поетската уметност. Најважен поет е На-Лан Синг-Те (1655-1685), манџурски аристократ, кој за смртта на својата жена пишувал песни полни со болка. Хуанг Тсун-сјан (1848-1905) спаѓа меѓу првите поети кои се запознаваат со настаните и тековните проблеми на Западот. Тој се обидел во својата поезија да даде нови изрази; наоѓал мотиви во блиската општествена стварност, но ги чувал традиционалните облици

[уреди] Театар

Театарот се развивал во традиционален правец, но Лин Ју на почетокот на династијата Цинг пишувал дела кои можеле да се изведуваат на најпопуларните сцени. Тој посебно внимание им обратил на дијалозите. Од позначајните театарски писатели постанал славен Хонг Ченг (1650?-1704) со делото Палатата на долгиот живот.

[уреди] Пресвртот во кинеската литература

Сцена од романот Сонот на црвениот павиљон, насликана од Ксу Бао, 1810.
Сцена од романот Сонот на црвениот павиљон, насликана од Ксу Бао, 1810.

Романот и приповетките најсилно се развиле за време на последните манџурски владетели. Пу Сунг-линг (1640-1715) пишувал на многу фин стил збирки со кратки приказни за демони, духови, самовили; негов е и прочуениот роман Синг-че-јин јуан чуан, а и неколку песни за пеење со гитара. Во друг облик пишува Ву Кинг Це, кој во романите дал портрети и карактери на личности од литературните кругови. Еден од најдобрите љубовни романи - Сонот на црвениот павиљон го напишал Цао Сју-цин (1722-1763). Тоа е роман за аристократското семејство Киа. Кон крајот на XIX и почетокот на XX век се преведени многу класични романи и философски записи од западните литератури. Тие дела (ги преведувале Јен Фу и Лин Чу) влијаеле и на големиот пресврт во кинеската литература на почетокот на XX век. Младиот професор Ху Че по враќањето од Америка го објавува во 1917 првиот манифест на литературната револуција, сакајќи писателите да се ослободат од имитирањето на класичните и традиционалните облици и во нивните дела да го негуваат својот личен стил . Во вториот манифест, Ченг Ту Сју се залагал да се отфрлат аристократските поими и да се создаде реалистична, свежа и искрена народна литература; се залагал и за општествена литература на народниот јазик паи-хуа, јасна и разбирлива за секого. Од 1920 година, јазикот паи-хуа е дефинитивно прифатен, па на него се пишувани литературни и научни дела.

[уреди] Литературните школи

Голема улога во создавањето на литературни школи имале литературните друштва организирани во почетокот на 20-тите години: "Друштво за литературни студии" (1919) се залагало за реалистичка литература која е одраз на општествената стварност. Во ова движење припаѓале и Лу Син (1881-1936), Џу Тсо-јен и Мао Це Тунг, а тоа допринело за популаризирање на делата на Толстој, Тургењев, Горки, Ибзен и Мопасан. Друго друштво било "Создавање" (1922), кое го основале книжевници школувани во Јапонија. Тие се залагале за артистичка и естетска литература, а биле против сите револуционерни сфаќања. Развојот на внатрешните ситуации во Кина и интервенцијата на јапонските империјалисти влијаеле на оваа група, со што таа идејно еволуирала, па двете спомнати групи го создале "Сојузот на левичарските писатели", во кој влегле и Лу Син и Мао Тун, како и многу народни книжевници кои се бореле за социјалната и комунистичка литература. Главната цел на "Сојузот" била да се создаде антифеудална, антикапиталистичка и вистинска пролетерска литература. Најугледниот модерен писател е Лу Син, автор на романот Вистинска приказна за А-Кеј. Покрај него, меѓу најнапредните спаѓа Куо Мо-жо. Од друштвото "Создавање" произлегол Ју Та-фу (1896-1945), кој студирал во Јапонија и сосема солидно ги познавал делата на Тургењев, Достоевски, Горки и Чехов. Еден од најславните романсиери е Мао Тун, кој во 1930 се придружил на "Сојузот". Со напредни позиции пишува и па Кин. Тој го опишува судирот на старото општество со новите генерации и нивните сфаќања. Се истакнуваат и Лао Ше - романсиер и драмски писател, Џао Шу-Ли - приповедник и Ај Тсин - поет. Од жените доста се познати Лу-јин, Пинг-Син и Тинг-Линг.

[уреди] Состојба по Втората светска војна

Најновата литература по Втората светска војна е олицетворена во т.н. соц-реализам и сè уште не се афирмирала. Таа изгубила многу од литературните вредности кои ги создале големите реформатори и литературни револуционери од првата половина на XX век.

[уреди] Надворешни врски