د بدخشان ولايت

From Wikipedia

بدخشان
بدخشان

بدخشان د هېواد په شمال ختيځ كې پروت دى چې له ګاونډيو هېوادونو سره پوله هم لري، شمال ته يې تاجكستان، په ختيځ كې يې يوه څنډه د چين له ولسي جمهوريت، ختيځ او سويل ته له كشمير سره پوله لري.

په سوېل كې او جنوب كې له لغمان، كاپيسا او تخار ولايتونو سره نښتى دى.

د اوبو او هوا له مخې بدخشان سوړ او يخ دى، لوړې څوكې لري چې له واورو ډكې وي. هغه ژوى چې ماركوپولو وموند او بيا يې وروسته دا ژوى هم ماركوپولو ونوماوه، همدلته موندل شوى دى.

د بدخشان مركز فيض اباد دى. كشم، جرم، واخان، اشكاشم، راغ او شهر بزرګ يې ولسوالۍ دي. كران منجان، زيباك، بهارك، شغنان، درواز، خواهان يې علاقه دارۍ دي.

ځينې خلك اوس د بدخشان د اداري واحدونو شمېر زيات ښيي، خو دغه اداري واحدونه هغه دي چې د افغانستان د يوه قانوني واكمن دولت له خوا جوړ شوي او د خلكو له خوا منل شوي دي.

بدخشان د پستې ځنګلونه لري، تر څنګ يې د څېړۍ، نمنځو، او سرو ځنګلونه هم لري. د بدخشان لال او لاجورد په نړۍ كې ډېر شهرت لري.

د بدخشان مساحت 57403 كيلو متره مربع دى، چې زياته برخه يې غرنۍ سيمې جوړوي. په 1359ل كال كې د سرشمېرنې له مخې د خلكو شمېر 509061 ښودل شوى، چې بيا په 1379 كې يې شمېر 743299 ته لوړ شوى دى.

د بدخشان ولايت هغه خلك چې په اوارو ځمكو كې ژوند كوي په كر كيله او مالدارۍ بوخت دي. د دغه ولايت ځوانانو د علم او پوهې په ترلاسه كولو كې هم ښه پرمختيا كړې. هلته د هلكانو او نجونو د ښوونځيو شمېر ښه د حساب وړ دى.

بدخشان ولايت ته، د كوكچه، واخان، پامير، جرم، انجمن، وردج، تګاب، تنګي شيوا، غوري سنګ، راغ او نورو كوچنيو رودونو ډېره ښكلا وركړې ده. خو د غرونو شتوالي د دغه ولايتونو د سيمو د نښلولو كار ستونزمن كړى. خلك د تګ راتګ لپاره له اسونو، كچر او نورو سورلۍ وړوكو حيواناتو څخه استفاده كوي.

د سيمې او افغانستان په لرغوني تاريخ کې د ورېښمو لويې لارې چې د لرې ختيځ (چين ..)او اروپا تر منڅ د افغانستان د ځينو سيمو په زړه کې ماته شوې وې ډېرې مشهورې وې.يو له دغو سيمو څخه بدخشان هم وو چې د ،،ګرېکوبوديک ،،ښونځي اغېزې يې له افغانستان نه بهر د منځينۍ اسيا هېوادونو، ختن، کاشغر(کاسفر)، سنګيانګ او چين پورې رسولې وې. دغو سيمو ته د رسېدو لاره د بدخشان له زړه نه تېره شوې وه. چينايي څېړونکو ددغو سيمو په تېره د بدخشان د لرغونتوب په اړه په بېلا بېلو مهالونو کې څېړنې برسېره کړي دي له زېږد نه دوه پېړۍ (2ق م) د مخه چيني لرغونپوهانو د افغانستان مشهور ولايت بدخشان Is-Nag-Ling په بڼه کښلی دی او د زېږدي په پنڅمه او شپږمه پېړۍ کې له تخار سره يو څای يې د بدخشان د نامه يادونه هم کړې ده...څينې څېړونکي بيا اريانا ويجه د بدخشان پخوانی نوم بولي. د چين مشهوره تاريخپوه او جغرافيه کښونکی هېوان ځنګ چې د اريانا (افغانستان) ډېرې برخې يې ليدلي دي او بيا يې خپلې ليدنې او کتنې کره کړي دي نو په دغه لړ کې بدخشان يې د Po-To-Chang-No په بڼه ليکلی دی ددې سيمې د څمککځيز (جغرافيوي)ارزښت په اړه څينې ځېړونکي په دې اند دي لکه ځرنګه چې د ورېښمو په سوداګرۍ او د ګريکوبوديک کلتور لېږدېدنه کې ددې سيمې رول مهم وو دا رنګه د امو رود دواړو غاړو ان تر سمرقند ، ختن او چيني ترکستان پورې د بودايي مذهب په خپرېدلو کې هم ،،سفد،،واخان او ختيز پامير ټاکنده لامل دی. ښاغلي برهان الدين کشککي پخپل ليکي(کتاب) ،،رهنمای قطغن و بدخشان،، کې د افغانستان د دغه ولايت ځلور خواوې داسې راپه ګوته کوي ختيز ته پاميرونه او کوتل د ورايې، جنوب ته د پيريانو له کوتل نه تر خاواک پورې، جنوب لوېديز ته د غوري تر سيمو او لوېديز پلؤ ته تر دشت ابدال او ميرعلم پورې چې د کندز او تاشقرغان تر منڅ موقيعت لري (هماغه اثر 7ـ8 مخونه). څينې ځېړونکي کاږي چې بدخشان د اريا د شمال ختيزو سيمو په لړ کې هغه مهمه سيمه ده چې څانګړی څمککځيز (جغرافيوي)ارزښت لري چې د يوه پل په ځېر يې ختيز او لوېديز سره نښلولي دي په دې اړه يو نوم ورکې ليکوال ځرګنده کړې ده..،،بدخشان هغه شتمن ښار دی چې د سوداګرۍ ډېر توکي يې قيمتي معدنيات دي ...،، (حدودالعالم 150 مخ) چې د بدخشان لعل د بېلګې په توګه يادولای شو چې د نړۍ بېلا بېلو هېوادونو ته له دغه ولايت نه وړل کېدل. ارواښاد مير غلام محمد غبار د ،،مقدسي،،د وينا له مخې په ډاګه کړې چې په بدخشان کې د بېلابېلو قيمتي توکو نه يوه کلا جوړه شوې وه او وېل کېږي چې دغه کلا د هارون رشيد د ښڅې ،،زبيدې،، په وړانديز جوړه شوې وه...،،(دافغانستان تاريخي څمککځ ميرغلام محمد غبار 205 او 206م مخونه). د پامير سرحدي کرښه د لوی افغانستان له پاره هغه ګواښ وو چې د هېواد په شمال ختيز کې د روسانو د تيري په پايله کې وکښل شوه روسانو کوښښ کاؤ چې د افغانستان شمالي سيمې يو د بل پسې لاندې کړي انګرېزانو هم دا هيله لرله چې څواکمن افغانستان په دغه سيمه کې ونه ګوري نو څکه يې له يوې خوا دافغانستان جنوب او جنوب ختيزې سيمې يو د بل پسې لاندې کړې او له بلې خوا يې امير عبدالرحمن خان ته ګواښنه وکړه چې د اموسيند اغاړې روسانو ته پرېږدي نو څکه د افغانستان په تاريخ کې دغه کرښه لکه د نورو کرښو په ځېر يوه ښکېلاکي کرښه ده چې د بدخشان شاؤخوا سيمې، شفنان، روشان او ځنې نورې سيمې له افغانستان نه بېلې شوې . ددې کرښې شمال ختيز لور ته (واخان)د يوې نرۍ تړانګې په ځېر غورځېدلی دی او د چين له هېواد سره ګډه پوله جوړوي دا کرښه څکه وکښل شوه چې د روس امپراتوري د انګرېز له امپراتوري نه جلا کړي . د اوسني بدخشان ځلور خواوې دا دي . شمال ته د امو سيند ، لوېديڅ ته قطغن(تخار)، ختيز ته چترال او ختيز ترکستان پورې نښتی دی او د هندوکش لړۍ هم تر دغه څايه غوڅېدلي دي . څنې ځېړونکي بلخ او بدخشان د باکتريانا Bactriana تر سرليک لاندې داسې راپېژني..،،د سترابون په حواله د دغه ايالت يوه برخه په شمالي اريا پورې تړلې وه خو د ختيز لورې ته يې ځلور خواوې پراخې شوې وې او تر ماګيانا يا مرغاب پورې رسېده، شمال ختيز لور ته يې چترال تر پامير پورې واقع وو. ،،(د اريانا موقيعت ...ډاکتر ګلجان وردګ 71 مخ) که چېرې د لرغوني افغانستان طبعي څمککځ وځېړو ډېرې هغه سيمې چې اوس په افغانستان پورې اړه نلري د افغانستان برخې وې چې څينې يې له بدخشان سره نږدې پرتې وې او د اسلام د سپېځلي دين له خپرېدو وروسته بدخشان د تخارستان يوه برخه وه، يعنې د افغانستان د طبعي او توکميز څرنګوالي او څومره والي له مخې که چېرې د اوسيني افغانستان څينې برخې ځېړو نو په کار دی چې تخارا، سمرقند، خوارزم، خراسان، کرمان، سيستان، بلوچستان، سند، پنجاب، کشمير او له دې سربېره کاشفر(کاسفر) ختن ، پارس، د هندوستان تر ګنګا او جمنا پورې سيمې چې په پخوانيو پېړيو کې دا د باختر، اريانه او اريا ورتا په نومونو يادېدې هم وځېړو... هغه مهال چې د اسلام سپېڅلی دين خپور شو د يادو شوؤ سيمو څينې نومونه پدې بڼه وو چې په دې کې د بدخشان هم راڅي . تخارستان(قطغن او بدخشان)، باختر(ميمنه او مزارشريف)، سفد(بخارا او سمرقند)، خوارزم، ايريا(هرات)، اپارتيا(خراسان)، کارمانيا(کرمان)، سکاستين يا سجستان(سيستان، فراه)، زابلستان، يا اراکوسيا(کندهار)، اوريشيا(بلوچستان)، اندس(سند)، زت کوش (پنجاب)، کشمير، بلورستان يا بولر(نورستان، چترال)، پاکتيا يا پاختيا، ګندهارا(کابل، پېښور، سوات) او غور(باميان، غور).

په نورو ژبو کې