Jose Rizal
Mula sa Tagalog Wikipedia, ang malayang ensiklopedya.
- Para sa ibang gamit ng apelyidong Rizal, tingnan ang Rizal (paglilinaw).
Si Dr. José Protacio Mercado Rizal y Alonzo Realonda (Hunyo 19, 1861–Disyembre 30, 1896) ay ang pampito sa labing-isang anak ng mag-asawang Francisco Engracio Rizal Mercado y Alejandro at ng asawa nitong si Teodora Morales Alonzo Realonda y Quintos. Ipinanganak si José Rizal sa Calamba, Laguna.
Ang ina ni Rizal ay siyang kaniyang unang guro at nagturo sa kaniya ng abakada noong siya ay tatlong taon pa lamang. Noong siya naman ay tumuntong ng siyam na taon, pinadala siya sa Biñan, Laguna upang mag-aral sa ilalim ng pamamatnubay ni Justiano Aquino Cruz. Ilang buwan ang nakalipas, pinayuhan niya ang magulang ni Rizal na siya ay pag-aralin sa Maynila.
Ang Ateneo Municipal de Manila ang unang paaralan sa Maynila na kaniyang pinasukan noong ikadalawa ng Enero 1872. Ayon sa isang salin ng Noli me tangere ni Guzman et. al. sa kaniyang pananatili sa paaralang ito ay natanggap niya ang lahat ng mga pangunang medalla at notang sobresaliente sa lahat ng aklat. Sa paaralan ding ito niya natanggap ang kaniyang "Bachelor of Arts" na may notang sobresalyente kalakip ang pinakamataas na karangalan.
Nang sumunod na taon, siya ay kumuha ng Pilosopiya at Panitik sa Pamantasan ng Santo Tomas. Sa Ateneo, kasabay niyang kinuha ang agham ng Pagsasaka. Pagkaraan, kinuha niya ang kursong panggagamot sa nasabing Pamantasan (Santo Tomas) pagkatapos mabatid na ang kaniyang ina ay tinubuan ng katarata. Mayo 5, 1882 Nang dahil sa hindi na niya matanggap ang tagibang at mapansuring pakikitungo ng mga paring kastila sa mga estudyanteng katutubo ay nagtungo siya sa Espanya. Doo'y pumasok siya sa Universidad Central de Madrid, kung saan, sa ikalawang taon ay natapos niya ang karerang Medisina, bilang "Sobresaliente" (Napakahusay). Nang sumunod na taon, nakamit niya ang titulo sa Pilosopiya-at-Titik. Naglakbay siya sa Pransya at nagpakadalubhasa sa paggamot ng sakit sa mata sa isang klinika roon. Pagkatapos ay tumungo siya sa Heidelberg, Alemanya, kung saan siya'y nagtamo ng isa pang titulo.
Sa taon din ng kaniyang pagtatapos ng Medisina, siya ay nag-aral ng wikang Ingles, bilang karagdagan sa mga wikang kaniya nang nalalaman gaya ng Pranses. Isang dalubwika si Rizal na nakaaalam ng Arabe, Katalan, Tsino, Inggles, Pranses, Aleman, Griyego, Ebreo, Italyano, Hapon, Latin, Portuges, Ruso, Sanskrt, Espanyol, Tagalog, at iba pang mga katutubong wika ng Pilipinas.
Mga nilalaman |
[baguhin] Tungkol sa pangalan ni Rizal
José Protacio Mercado Rizal y Alonzo Realonda ang nakatalang buong pangalan ni Rizal sa kanyang katibayan ng kapanganakan at José Mercado Alonzo o simpleng José Mercado (ayon sa mga panutong Espanyol) ang kanyang ginamit sa kanyang buong kabataan. Gayumpaman, sa payo ng kanyang kapatid na si Paciano Mercado, pinalitan ni Rizal ang kanyang legal na pangalan upang hindi siya maiugnay sa mga aktibidad ng kanyang kapatid na kilala noon bilang aktibista at tagasuporta ng binitay na paring si José Burgos. Mula sa kanyang orihinal na pangalang legal ito'y naging José Protacio Rizal (rizal = “luntian”), pinaikling José Rizal.
[baguhin] Listahan ng Magkakapatid
1. Saturnina
2. Paciano
3. Narcissa
4. Olimpia
5. Lucia
6. Maria
7. Jose
8. Concepcion
9. Josefina
10. Trinidad
11. Soledad
[baguhin] Mga Akda
Si Rizal ay nakilala sa dalawang nobelang kaniyang isinulat, ang Noli me tangere (Huwag Akong Salingin) ay nilimbag sa Berlin, Alemanya (1886), sa tulong ni Dr. Maximo Viola. At ang El Filibusterismo (Mga Pagbalakid o Pangungulimbat) ay nilathala sa Gante, Belgica (1891); pinahiram siya ni Don Valentin Ventura ng 300 piso sa pagpapalimbag. Ang mga ito ay naglalaman ng mga paglalarawan at pagpuna sa mga nagaganap na pangyayari sa lipunang Pilipino ng mga panahong iyon. Ang mga aklat na ito ay halaw at hango sa Don Quixote ni Miguel Cervantes, manunulat na Espanyol. Ang mga ito ang naging daan upang magising ang pagkakaisang-diwa at katauhan ng mga Pilipino, na nauwi sa Rebolusyon ng 1896.
Dagdag dito, si Rizal din ay masugid na taga-ambag ng mga sulatin sa La Solidaridad, isang pahayagang inilunsad ng mga Pilipinong reformista sa Espanya. Sumulat siya sa ilalim ng pangalang Dimasalang at Laong-laan, habang si Marcelo Del Pilar naman ay lumagda bilang Plaridel.
[baguhin] Mga pamanang-lahi
Si Rizal ay isang reformista para sa isang lipunang malaya at hindi isang rebolusyonaryong naghahangad ng kasarinlan.Bilang puno ng Kilusan ng Pagbabago ng Pilipinas na itinatag ng mga Pilipino sa Barcelona, Espanya, siya ay nagbigay ng ambag-sulatin sa La Solidaridad. Ang kanilang mga mithiin: (1) na ang Pilipinas ay maging bahaging-lalawigan ng Espanya; (2)na magkaroon ng mga kinatawan sa Batasan ng Espanya (Parlamento); (3)na magkaroon ng mga namumunong paring Pilipino; (4)kalayaan sa pagtitipon-tipon at pamamahayag; (5)pantay na karapatan sa harap ng batas, maging Pilipino man o Kastila.
Hindi matanggap ng mga maykapangyarihang opisyal ang mga pagbabagong iyon, pagkat iyon ay nangangahulugan ng pagkawala ng pangingibabaw ng Kastila. Kaya sa pagbabalik ni Rizal sa Maynila mula sa Espanya, siya ay pinaratangan ng paghahasik ng gulo (subversion)dahil sa pagtatatag ng La Liga Filipina, nilitis at ipinatapon sa Dapitan, Zamboanga noong 1892. Doon, siya ay nagtayo ng isang paaralang pambata, at isang pagamutan. Bukod dito, siya 'y nagsagawa rin ng isang pambayang sistema ng padaloy-tubig.
Noong nasa bilangguan si Rizal alam nyang malapit ng mawakasan ang kanyang buhay. Kaya ginawa niya ang tulang Mi Ultimo Adios.
[baguhin] Pagbitay, kamatayan at pagka-martir
Noong 1896, ang lihim na samahang Katipunan ay natuklasan, kaya bigla itong naglunsad ng rebolusyon. Si Rizal nang mga panahong iyon ay pinayagan ng pamahalaang maglingkod sa Cuba bilang manggagamot sa panig ng Espanya at naglalayag patungo sa nasabing lugar. Pagsiklab ng himagsikan, siya ay kaagad ipinaaresto sa barko at ipinabalik sa Pilipinas. Siya ay nadawit bilang kapangkat at kapanalig ng mga nag-aalsa. Siya ay pinaratangan ng paghihimagsik at pagtatangkang ibagsak ang pamahalaan, at pagtatatag ng isang bawal na samahan.
Siya'y napatunayang nagkasala at hinatulan ng bitay. Noong ika-30 ng Disyembre, 1896, siya'y binaril sa Bagumbayan, na ngayon ay Liwasang Rizal. Hiniling niyang huwag lagyan ng piring sa mata at mabaril ng paharap, subalit pinayagan lamang na alisin ang piring sa mata. Dahil dito, sa pagbaril sa kanya, siya'y pumihit paharap, habang bumabagsak, bilang tanda na siya'y di taksil sa pamahalaan. Sipi mula sa kaniyang huling liham: Prof. Fernando Blumentritt - My dear Brother, when you receive this letter, I shall be dead by then. Tomorrow at 7, I shall be shot; but I am innocent of the crime of rebellion...
Di kalayuan sa lugar na kanyang kinabagsakan, ngayon ay may isang malaking monumento, gawa ni Richard Kissling, isang eskultor escoces na siya ring lumikha ng estatwa ni Wilhelm Tell. Dito'y may nakasulat- Nais kong ipakita sa mga nagkakait ng karapatan sa pag-ibig sa tinubuang lupa, na kapag tayo'y marunong mag-alay ng sariling buhay alinsunod sa ating tungkulinn at paniniwala, ang kamataya'y di mahalaga, kung papanaw dahil sa ating mga minamahal- ang ating bayan at iba pang mga mahal sa buhay.
[baguhin] Mga parody
- Sa 2006, si Joey de Leon galing sa Teka Mona sa ABC 5 ginaya siya na pangalan na Dr. Jose galing sa Tagalog Galing Sa Ingles o TAGASAING.
[baguhin] Tingnan din
[baguhin] Mga panlabas na lingk
- Rizal the OFW, artikulo tungkol kay Rizal sa INQ7
- Rizal's official web pages
- Rizal's life and story
- prof. Ferdinand Blumentritt's web pages, Rizal's friend + Lea-Katharina Steller: Ferdinand Blumentritt
- The knights of Jose Rizal, association
- A tribute to Jose Rizal. French. Mi ultimo Adios, french translation