Toggenburg
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
Technische Yschränkung: Dr koräkt Titel wär: »Toggeborg« |
S Toggeborg (IPA: [ˈtɔkːəb̥org̊, -b̥ʊrg̊]) isch e schöös Tal im weschtliche Teil vom Kantoo Sanggalle i de Schwiz. De Hoptfluss isch d Tuur, wo z Wildhuus und z Unterwasser entspringt und nochem grosse Boge bi Wiil d Nordgrenze vom Toggeburg bildet. Im Süüde sind die sibe markante Churfirschte. Die Näme sött jede kenne: Chäserogg, Hinderrogg, Zueschtoll, Schiibeschtoll, Brisi, Frümsel, Selun. S Obertoggeburg isch au e ganz e schöös Schiigebiet, mit Pischte vom Chäserrogg in Gämserrogg und abe is Tal. Und zoberscht obe hesch e herrlichi Uussicht uf de Walesee, de Zörisee, d Glarneralpe und natürli uf de Säntis im Alpstei.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Wertschaft und Vercheer
S Toggeborg werd hoptsächli landwertschaftlich benutzt, im Obertoggeburg gits au en starche Tourismus, und z Wattwil und im Neutoggeborg gits no Industrii. De grööscht Industriiort isch Uzwil im Undertoggeborg mit de internationale Maschinefabrigg Büeler.
Vo Wil us faart d Toggeburgerbaan bis uf Nesslau und vo Sanggale us faart d Südostbaan quer dur s mittlere Toggeburg und verlot s Tal noch Wattwil dur de Ricketunel. S Obertoggeburg isch nume mit Postauto vo Nesslau us und vom Rintl her erschlosse und e Postautolinie verbindet Nesslau mit de Schwägalp.
Im obere Toggeburg gits au Bergbaane, so hets aini vo Wildhuus uf d Gamsalp, denn d Baane vo Unterwasser uf de Iltios und witer uf de Chäserrogg. Vo Alt Santihann goot e Bäänli uf d Sellamatt und vo dai us schwebt e Luftsailbaan uf de Säntis ue. Im ganze sind hüt sibe Bergbaane in betriib.
[ändere] Kultur
Im Toggeburg lebt no e starch büürlichs Bruchtum mit traditionelle Alpuffaarte und Veeschaue und d Buuremolerei isch no wit verbraitet. Die traditionelli Strichmusig bistoot usem Hackbrett, zwo Giige, emene Tschello und ere Bassgiige und natürli werd ono gjodlet.
Literarisch bekannt sind d Tagibuechufzaichnige "Der Arme Mann im Tockenburg" vom Wattwiler Buresoo Ulrich Bräker, e autobiografisches Werch us de soziale Unterschicht vom 18. Joorhundert.
Furore gmacht het de Musiker und Schriftsteller Peter Weber us Wattwil mit sim Buech Der Wettermacher. Da geniali Buech beschribt inere bluemige fast überschwengliche Sproch nöd nu d Uusicht vode Churfirste. Da Buech isch im Joor 1993 usechoo.
De Dialekt isch nöd aihaitlich, vor alem s Obertoggeburg unterschaidet sich stärcher vom restliche Tal. Im undere Toggeborg machet sich immer stärcher Iiflüss vom Försteland bemerkbar. De Dialekt isch i de östlichere Gebiet vom Toggeburg eng vewandt mit em Appezeller Dialekt. De Toggerburger Dialekt ghört zu de Ostschwizer Dialekt.
[ändere] Persönlichkaite
- Notker I. (um 850, Mönch und Dichter, us Jonschwil)
- Ida vo Toggeburg (12.Jh.?; Hailigi)
- Chraft vo Toggeburg (um 1260; Minnesänger)
- Ulrich Zwingli (1484-1531; Reformator vo Wildhus)
- Ulrich Bräker (1735-1798; Schriftsteller vo Wattwil)
- Peter Weber (* 22. April 1968 z Wattwil; Autor und Musiker.)
[ändere] Gschicht
Ältischti Zit
Die ältischte menschliche Spuure im Toggeburg stammet us de Staizit. S Wildemanndliloch (1682 m.ü.M) isch offesichtlich zittewiis vo Neandertaler bewont gsii. Nochem Rückzug vode Gletscher i de letzte Iiszit isch s Toggeburg zumene Urwald worde, wo - wenn öberhopt - nu wenig Mensche glebt hend. Wäred de Römerzit dörftet d Alpe vom Obertoggeburg benutzt worde sii und abem 7. Johrhundert hend den d Alemane afange da Tal vom Norde her z besidle.
Grofschaft Toggeburg
De Name het s Toggeburg vo de Grofe vo Toggeburg öbercho, wo zerschtmol im Joor 1044 erwähnt werdet. De Stammsitz isch d Burg Alttoggeborg gsii. D Grofe hend dur Hürote ire Landbsitz immer mee chöne uusdehne und hend schlussendli grossi Gebiet im Bündnerland und im Vorarlbergische ghaa. Wo aber de letzti Groof Fridrich VII. im Joor 1436 ohni Erbe gstorben isch und er au kai Testament gschribe ghaa het, hend d Zörcher gmaint, si möset da Tal ha und e Chrieg azettlet. De Alti Zürichrieg hend s aber verloore. Im Joor 1468 het de Förstabt vo Sanggale s Toggeborg vom Fraiherr Petermann vo Raron abkauft.
Förstabtai Sanggale
Im Joor 1524 het de Reformator Ulrich Zwingli mitere Botschaft a d Toggeburger d Reformation iiglaitet. Nochdem sich aber s Chloster Sanggale vo de Uurue erholt het, heds chräftig afange s Tal wider z rekatholisiere. Us dem Grund isch s Toggeburg recht gmischt, en Tail vode Bevölkerig isch reformiert, de ander isch katholisch.
1712 hät de Toggeborgerchrieg - wo wider mitemene Schtriit ums Toggeborg aagfange het, die entschaidendi Schlacht isch aber bi Villmerge gsii - zunere Erschtarchig vo de reformierte Kantöö gfüert, was schlussendli (nochem Sonderbundschrieg im 1847i) d Bildig vom Schwiizerische Nationalschtaat ermöglicht het.
1798 sind d Franzoose i d Schwiz iimarschiert und hend under anderem au de Förstabt vo Sanggale entmachtet und es isch die Helvetischi Republik usgruefe worde. S Toggeburg isch zum Kantoo Säntis choo, aber s Obertoggeburg zum Kantoo Linth.
Noizit
Im Joor 1803 isch de Kantoo Sanggale gründet worde. Im Verlauf vom 19. Johrhundert het im Toggeburg d Textilindustrii afange ufblüe. 1870 isch d Toggerburger Baan vo Wil uf Ebnet eröffnet worde und het dodemit em Tourismus e Grundlaag botte.
[ändere] Gmainde
Offiziell Name vode Gmaind |
Iihaimisch Name | Iiwohner (2005) |
Flächi (km²) |
Höchi (m.ü.M.) |
---|---|---|---|---|
Obertoggeburg (Wahlchrais Toggeburg) | ||||
Wildhaus | Wildhus | 1213 | 34,43 | 1095 |
Alt St. Johann | Santihan Underwasser |
1441 | 53,10 | 890 906 |
Stein | Stäi | 388 | 12,24 | 838 |
Nesslau-Krummenau | Nesslau Chrummenäu |
3398 | 80,63 | 762 712 |
Ebnat-Kappel | Ebnet-Chappel | 4887 | 43,57 | 630 |
Noitoggeburg (Wahlchrais Toggeburg) | ||||
Wattwil | Wattwil Rikche |
8187 | 43,93 | 614 790 |
Lichtensteig | Liechtestäig; Liestig | 1928 | 2,82 | 650 |
Krinau | Chrinou | 271 | 7,23 | 800 |
St. Peterzell | Pheetterzëll, Petsëll | 1195 | 9,38 | 710 |
Hemberg | Hëmbërg | 949 | 20,15 | 945 |
Brunnadern | Brunoodere | 889 | 6,69 | 650 |
Oberhelfenschwil | Hëlffetschwil | 1351 | 12,68 | 800 |
Alttoggeborg (Wahlchrais Toggeburg) | ||||
Bütschwil | Bötschwiil Diepfert |
3423 | 13,79 | 611 |
Lütisburg | Lütischborg | 1345 | 14,09 | 580 |
Mosnang | Moslig | 2882 | 50,46 | 726 |
Kirchberg | Chilperg Bazed |
8051 | 42,59 | 736 598 |
Undertoggeborg (Wahlchrais Wil*) | ||||
Mogelsberg | Mogelschpërg | 2208 | 32,96 | 755 |
Ganterschwil | Ganterschwil | 1143 | 8,01 | 606 |
Jonschwil | Joonschwil, Joonschpel Schwaarzebach |
3285 | 10,99 | 597 564 |
Uzwil | Ozwil Hënau |
12050 | 14,49 | 564 505 |
Oberuzwil | Oberozwil Bichwil |
5700 | 14,11 | 568 640 |
Flawil | Floowil, Floobel | 9680 | 11,51 | 578 |
Degersheim | Tëgersche Maggenau |
3830 | 14,48 | 863 |
*Gmainde Mogelschberg und Ganterschwil ghöret zum Wahlchrais Toggeborg. |
Bevor de Kantoo Sanggale bide Verfassigsrevision vom 1. Januar 2003 i die noie Wahlchrais uftailt worden isch, het s Toggeburg us vier Bezirk bestande. Bi de Noiordnig isch de Wahlchrais Toggeburg gschaffe worde und debi sind aber d Gmainde vom alte Bezirk Untertoggeburg usgschlosse worde, obwohl d Bevölkerig kai Froid gha het.
[ändere] Büecher
- Hans Büchler (Herausgeber): Das Toggenburg, 1993 (2. Uflaag); ISBN 3-7212-0256-2
- Wilhelm Wiget: Die Laute der Toggenburger Mundarten, Frauefeld 1916