Idioma zeltibero
De Biquipedia
|
|
---|---|
{{{Imachen}}} | |
Altras denominazions: | {{{altrasdenominazions}}} |
Parlato en: | Peninsula Iberica |
Territorios: | Europa |
Parladors:
|
Amortada
|
Clasificazión: | {{{clasificazión}}} |
Filiazión: | Indoeuropeya Zelta |
Estatus ofizial | |
Luenga ofizial en: | - |
Regulato per: | - |
Codigos de a luenga | |
ISO 639-1 | - |
ISO 639-2 | - |
SIL | - |
Se beiga tamién: Filo indoeuropeu |
O zeltibero yera una luenga zelta paleoispanica i charrata en o zentro-noreste de a peninsula Iberica dica o sieglo I.
Contenius |
[Editar] Distribuzión
Se charraba en zonas de bellas probinzias de o centro y nordest d'España: Zaragoza, Tergüel, Cuenca, Guadalaxara, Segobia, Soria, Burgos y A Rioxa, que en gran mida yeran zonas an l'arquiolochía documenta a cultura zeltiberica.
De seguro i eba enclaus en atras zonas d'España, porque Plinio deziba de os zelticos de Beturia (costa entre a Guadiana y o Guadalquivir) deszienden de os zeltibers y les se parixen en ritos, luenga y nomes de ziudaz como Nertobriga. Se sape tamién que i eba poblazions fortificatas por os zeltiberos chunto a os ibers ausetans.
A parte de lo que deziba Plinio l'arqueolochía confirma más enclaus zeltas d'afinidat zeltibera en l'Algarbe (estelas) y Alentejo (zeramica con orichen posible entre os arebacos).
Enta l'uest de a peninsula o zeltibero yera en contacto con lenguas indeuropeyas de clasificazión polemica como o lusitano, propia de etnias como os lusitans, betons y puede que os baczios.
[Editar] Fuens
Entre as fuens destacan:
- Os bronzes de Contrebia Belaisca, autual Botorrita.
- Inscripzions rupestres en o santuario de Peñalba de Billastar, amán de o lugar de Billastar, en a Comunidá de Tergüel, escritas en alfabeto latino.
- Inscripzions en as teseras d'ospitalidat, a más estensa a de Luzaga, en Guadalaxara.
Y as más chenerals en lenguas paleoispanicas:
- Inscripzions en monedas
- Toponimia y antroponimia.
[Editar] Descripzión
- Carauters arcaicos indoeuropeyos: O zeltibero teneba arcaísmos indoeuropeyos que no aparixen en atra lengua zelta:
- Chenitibos singulars de os temas en o-, que ye –o en cuenta de –i.
- S'alzan os diftongos indoeuropeyos –eu y –ei, (datibo Luguei de Peñalba de Billastar).
- Chenitibo –as de os temas en a-
- Uso de conchunzions como kue, nekue, y a conchunzión uta, que tamién se conoxe en indoiranio.
- Carauters arcaicos zeltas comuns con o gaelico: representaban feitos que enantes se trobaban en o protozelta que se charraba en Europa Zentral, que eboluzionoron ta atros carauters, pero que se conserboron en gaelico y zeltibero por a posizión marchinal suya.
- O zeltíbero s'esfenziaba de o lepontico, galo y de as lenguas zeltas de Britannia, (lenguas galobritónicas), y coincidiba con o gaelico, en que conserbaba a -Kw- indoeuropea, y no la transformaba en P-. Asinas en gaélico capeza se dice cenn, (y se diziría de manera parexita en zeltíbero), en galo y en bretón se diz penn, como en Uther Penn Dragon; en gaélico se diz Mac, (fillo de), en galés se diz (m)ab.
- Atra coinzidenzia con o gaelico yera que conserbaba a g- labiobelar.
- O gaelico mos puede serbir pa interpretar o nome arebacos como bacc(i)os de l'est, igual que l'antigo reino de Arguill en Escozia que significa Oir Ghaedil, gaelicos de l'est.
- Carauters arcaicos zeltas comuns con o lepontico: O zeltiberico y o lepontico se parixeban en que o zeltiberico teneba un chenitivo singular –o, pa os temas en o-, y o lepontico lo teneba en –u, en cuenta de -i como en as atras lenguas zeltas.
- Carauters comuns con o galo y o lepontico: O zeltíbero se parixeba a o galo y a o lepontico en que teneba datibos plurals en –bhos, (-bo, -bi en galo), y acusatibos –m, -n de os temas en a-.
[Editar] Onomastica
- Bi ha toponimos zeltibers carauteristicos:
- Rematatos en -briga, (pueyo, corona u mon fortificato): Nertobriga, Arcóbriga, Munébrega, (antiga Mundobriga). Sin dembargo no siempre un topopónimo acabado en briga ye zelta, Ballabriga bién de o latín Aprica, abrigata
- Con a radiz seg, (victoria): Segontia > Siguenza, Segovia > Segobia, Sigueya, Seguisamo > Sasamón.
- Con un superlativo en sama, xama, visible en a diosa gala belisama, tenemos a más de Seguisamo, Uxama, (la muito alta, en Soria, y tamién atra en tierras autrigonas) y Ledaisama > Ledesma.
- Atros topónimos curiosos son Clunia > Coruña del Conde, igual que a Coruña gallega, y Contrebia, nome de diferens ziudaz zeltiberas.
- Se conoxen muitos antroponimos de zeltibers, pero se troban por tota a península, fuera y drentro de l'antiga Zeltiberia. Entre os zeltibers de tot ye Aius.
- Son muito interesans os teonimos:
- Neito: En o bronze de Botorrita sale Neito, y corresponde con o dios irlandés Neit
- Lugus: o santuario de Peñalba de Billastar le yera dedicato, aparixe mencionato en os bronzes de Botorrita, y en una lapida d'Uxama, (Burgo de Osma). Corresponde con o dios irlandés Lug, conoxito en tot o mundo Zelta, Lyon bién de Lugdunum.
- Ocnioroco: bi ha una lápida dedicata a Mercurius ocniorocus en Monreyal de Fariza, (Zaragoza), corresponde a l'irlandés ogma y o galo ogmios.
[Editar] Enrastres esternos
Luengas zeltas | |||
Zeltico continental | Idioma galo†| Luenga lepontica† | Idioma galata† | Idioma zeltibero† | ||
Grupo goidelico | Idioma irlandés | Idioma manés | Idioma gaelico escozés | ||
Grupo britonico | Idioma bretón | Idioma cornuallés | Idioma cumbrico† | Idioma picto† | Idioma galés |
||
† Luengas esmortezitas |