Idioma aragonés

De Biquipedia

Aragonés
Distribuzión d'as luengas d'Aragón
Distribuzión d'as luengas d'Aragón
Altras denominazions: Fabla
Parlato en: Aragón
Territorios: {{{territorios}}}
Parladors:
  • Luenga materna:
  • Altros:
~12.000
  • -
  • -
Clasificazión: {{{clasificazión}}}
Filiazión: Indoeuropeya

 Italico
  Romanze
   Pirinenco-mozarabe
    Aragonés

Estatus ofizial
Luenga ofizial en: -
Regulato per: Academia de l'Aragonés
Codigos de a luenga
ISO 639-1 an
ISO 639-2 arg (ex roa)
SIL arg
Se beiga tamién:
Filo indoeuropeu

L'aragonés (luenga aragonesa) u nabarroaragonés ye una luenga romanze parlata á Aragón por un numero impreziso d'entre 10.000 e 30.000 presonas, sopre tot á las redolatas pirinencas e prepirinencas d'a probinzia de Uesca. Á las atras redolatas aragonesas á on que se charró lo idioma, uei o sustrato e influyenzia de l'aragonés ye encara perzeptible n'o castellán que se i fabla, espezialment n'os aragonesismos lecsicos.

Contenius

[Editar] Denominazión

A denominazión formal més comuna d'a luenga ye aragonés, nombre con que ye connoixita localment e internazionalment.

A tradizión filolochica fa uso igualment d'o compuesto nabarro-aragonés u nabarroaragonés, sopre tot en refererir-se t'o estadio meyebal d'o idioma, á consonant con l'uso d'altros compuestos lingüistico-cheograficos ta altros romanzes peninsulars como lo galaicoportugués u l'asturlionés.

Popularment, a falta estorica d'uns claros referents lingüisticos e una diglosia multisecular con o castellán azentuoron as diferienzias dialectals d'o idioma, faboreixendo una baixa conzenziazión unitaria entre os parladors d'a luenga, e que aquéls que millor mantenioron o dialecto propio lo denominasen con un nombre local (ansotano, cheso, belsetán, chistabín, etz.)

Fabla ye una altra denominazión informal, considerata alternatiba per belauns, popularizata n'a segunda metat d'o sieclo XX. En reyalidat ye un alcurzamiento d'a esprisión fabla aragonesa, inspirata n'a de fabla chesa, usata en cheso.

[Editar] Filiazión lingüistica

L'aragonés ye clasificato, per o suyo contesto cheografico e istorico, como un idioma romanico ozidental, encara que una d'as caracteristicas tradizionals que definen as luengas romanzes ozidentals -a sonorizazión d'as oclusibas surdas interbocalicas- no gosa á cumplir-se en aragonés (sopre tot n'o zentral):

Oclusiba bilabial Oclusiba albeolar Oclusiba belar
Latín SAPERE RUTA URTICA
Aragonés saper ruta xordica
Castellán saber ruda ortiga
Catalán saber ruda ortiga
Gallego-Portugués saber ruda urtiga
Franzés savoir rue ortie


Encara que muitos lingüistas lo enclaban n'o grupo de luengas iberorromanzes, l'aragonés presienta unas diberchenzias que l'alpartan d'os romanzes de l'ueste peninsular (castellán, asturiano-lionés e gallego-portugués), amanando-lo més t'o catalán/balenzián e t'o gascón, e t'o resto d'a Romania en cheneral, per ixemplo n'a conserbazión d'as particulas pronominals-alberbials ibi/bi/i e en/ne. N'o suyo lecsico elemental, l'aragonés tamién conta con un perzentache licherament superior de bocables més amanatos t'o catalán (sopre tot l'oczidental) e t'o gascón que no t'o castellán, encara que ixo pende tamién d'a bariedat. Asinas, l'aragonés ozidental no comparte ya tanto lecsico con os bezins orientals como lo fan l'aragonés sobrarbenco e ribagorzano. Os anticos nabarro e rioxano yeran bariedaz nabarroaragonesas més amanatas t'o castellán u que, aparenment, luego se castellanizoron.

L'aragonés muderno ye consecuenment un idioma romanze posizionato entre o conchunto iberorromanze e o conchunto formato per o catalán/balenzián e l'oczitán, fendo de puent entre o castellán e o catalán, pero tamién en muitos casos entre o castellán (u catalán) e o gascón. O feito de compartir con o gascón e o catalán norozidental (e en ocasions, con o basco) una ripa de bocables esclusibos n'a Romania, mete tamién l'aragonés en un sozgrupo dito en ocasions pirinenco. Debez, o suyo arcaísmo en belas soluzions lo achirmana con l'asturiano (u tamién o gallego e o catalán) frent á lo castellán.

Istas clasificazions fan que l'aragonés pueda apareixer como la més oriental d'as luengas iberorromanzes (cuan no se bi encluyen o catalán u l'oczitán), u como la més surozidental d'as oczitanorromanzes, pirinencas u galorromanzes.

L'aragonés tamién pareix aber coinzidito en muitas cosas con o mozarabe, que influyó prou como sustrato prinzipal en espardir-se l'aragonés ent'o sur per as tierras de Zaragoza e Teruel. O sistema de clasificazión d'o SIL n'o Ethnologue considera l'aragonés, chunto con l'ausidito mozarabe, en un grupo que clama pirinenco-mozarabe.

[Editar] Estructura d'a luenga

[Editar] Fonolochía e grafía

[Editar] Eboluzión diacronica d'a fonolochía

Caracteristicas propias d'a fonetica aragonesa n'a suya eboluzión den d'o latín son:

  • As O,E ubiertas d'o protoromanze resultan sistematicamén en os diftongos [we],[je]:
    • PONTE > puent (Esp. puente; Cat. pont)
    • FERRU > fierro (Esp. hierro; Cat. ferro)
    • E tamién diftonga en [ja] en belas parlas zentrals (puande, fiarro) u en belas parolas chenerals (balluaca). O diftongo [ue] tamién diftongaba ocasionalment en [uo]: (luogo).
  • Diftongazión debán de Yod d'istas O, E ubiertas:
    • FOLIA > fuella (Esp. hoja; Cat. fulla)
    • SPEC'LU > espiello (Esp. espejo; Cat. espill)
  • Perda d'a -E final no azentuata:
    • GRANDE > gran (Esp. grande; Cat. gran)
    • FRENTE > frent (Esp. frente; Cat. front)
  • Á diferienzia d'as altras luengas romanzes sopre sustrato bascón, o español e o gascón, l'aragonés preserba a F- romanze cabezera:
    • FILIU > fillo (Esp. hijo; Gasc. hilh; Cat. fill; Ocz.filh; Gall.-Port. filho)
  • A yod romanze (GE-,GI-,I-) esdebiene en africada palatal xorda ch [tS]:
    • IUVEN > choben (Esp. joven; Cat. jove)
    • GELARE > chelar (Esp. helar; Cat. gelar)
  • Igual como en oczitán y en gallego-portugués os grupos cultos romanzes -ULT-, -CT- esdebienen en [jt]:
    • FACTU > feito (Esp. hecho; Cat. fet; Gall.-Port. feito)
    • MULTU > muito (Esp. mucho; Cat. molt; Gall.-Port. muito)
    • NOCTE > nueit (Esp. noche; Cat. nit; Gall-Port. noite)
    • Esiste reduzión en belas bariedaz, como la belsetana (feto, muto, nuet), e ibridizazions con a forma castellana (fecho).
  • Os grupos romanzes -X-, -PS-, SCj- esdebienen en fricatiba palatal xorda ix [S]:
  • COXU > coixo (Esp. cojo; Cat. coix)
  • Como á la mayoría de romanzes oczidentals e á diferenzia d'o español, os grupos romanzes -Lj-, -C'L-, -T'L- esdebienen en lateral palatal ll [L]:
    • MULIERE > mullé(r) (Esp. mujer; Cat. muller; Gall.-Port. mulher)
    • ACUT'LA > agulla (Esp. aguja; Cat. agulla; Gall.-Port. agulha)
    • En ocasions, més que més en l'aragonés antico, as soluzions yeran -T- u -CH-: mandiata, betiecho (frent á la mayoritaria betiello), etz.

[Editar] Morfosintacsis

[Editar] Determinadors

[Editar] Posesibos

Os posesibos fan a funzión determinadera cuan ban prezeditos de l'articlo definito. O sustantibo determinato puet trobar-se en metat d'a combinazión:

  • O mío campo; a mía casa; a casa mía; etz.

En ocasions, no cal l'articlo:

  • Casa nuestra ye zerqueta d'aquí.

Con bels sustantibos referents á parients amanatos, s'emprega tamién a forma curta d'o posesibo, que no ba acompañata d'articlo:

  • Mi pai; tu mai.

[Editar] Pronombres

[Editar] Particlas pronominoalberbials

L'aragonés, como muitas d'as luengas romanzes pero á diferienzia d'as iberorromanzes, conserba las formas latinas ENDE e IBI n'as particlas pronominoalberbials: en/ne e bi/i/ie.

[Editar] Combinazions de formas pronominals

A combinazión comuna en aragonés d'os pronomes presonals de terzera presona de complemento direito e indireito només distinche o numero d'o indireito (li/le; lis/les) pero los dos cheneros e numeros s'enziertan en una sola forma (en).

  • Li'n / Le'n
  • Lis ne / Les ne

A forma ye prou particular si s'acompara con a d'as luengas bezinas, n'as cualas, u bien bi ha diferienzia de numero e tamién de chenero n'o indireito (en castellán) u bien diferienzia de numero e chenero n'o direito (en catalán):

  • As mazanas, ta Chusepa, li'n daban siempre que en quereba.
  • Las manzanas, a Josefa, se las daban siempre que quería.
  • Les pomes, a Josepa, les hi/li les donaven sempre que en volia.

Cal parar cuenta que esisten formas en cualques bariedaz aragonesas que sí deixan claro lo chenero e numero d'o complemento direito. Asinas pasa n'as formas ribagorzanas lo i, la i, los i, las i; u n'as formas belsetanas le'l/le lo, le la, le's/le los, le las, acomparables t'as formas d'o catalán antico li'l, li la, etc., bibas á buena part de Balenzia.

  • Las mazanas, ta Chusepa, las i daban siempre que en queriba.
  • Las mazanas, ta Chusepa, le las daban siempre que en quereba.

[Editar] Eboluzión gramatical diacronica

  • A diferenzia d'o español, a -B- latina remane en as remataduras d'o imperfeuto d'endicatibo en as conchugazions 2nda y 3era: teniba (Eng. "he had", Esp. tenía, Cat. tenia, Gall.-Port. tinha)

[Editar] Estoria d'a luenga

L'aragonés naxió alredol d'o sieglo VIII como uno d'os muitos dialeutos d'o Latín desembolicaus en os Pirineus sobre un fuerte sustrato de tipo Basco. O reino d'Aragón (formau a partir d'os condaus d'Aragón, Sobrarbe y Ribagorza) s'estendilló progresibamén dende as montañas enta o Sud, desplazando á os Moros más t'o Sud y estendillando a luenga aragonesa.

A unión d'o Reino d'Aragón con Cataluña baxo o mesmo rei senificó a unión de territorios linguisticamén eterochenios, con o catalán fablau en a rechión oriental y l'aragonés en l'ozidental. Antimás, as dos luengas s'estendillón á nuebos territorios conquiestos á os moros: as Islas Balears y o nuebo reino de Balenzia. A reconquiesta aragonesa enta o sud remató en o reino de Murzia, que fue zediu por Chaime I d'Aragón á o Reino de Castiella como dote ta una prinzesa aragonesa.

A esbandidura d'o castellán, tamién conoxiu como español, como a luenga común d'a peninsula, chunto con o feito que l'aragonés estió un escuto proteutor d'o catalán debán d'o castellano, senificó a rezesión de l'aragonés (prozeso de castellanizazión). Uno d'os intes claus en a istoria de l'aragonés estió cuan un rei de orichen castellano fue coronau en o sieglo XV: Fernando I d'Aragón, (tamién conoxiu como Fernando d'Antequera).

L'unión d'Aragón y Castiella y a progresiba suspensión de toda capazidá d'autogubierno dende o 18eno sieglo senificó a reduzión de l'aragonés, que encara se charraba amplamén, á un emplego rural y coloquial, entre que a nobleza eslixió o español como simbolo de poder. A supresión de l'aragonés plegó t'a suya fuga mientres o rechimen d'o ditador Franco en o sieglo XX. Os mayestros pegaban á os escolanos por emplegar l'aragonés en as escuelas, y a lechislazion biedó l'amostranza de cualsiquier luenga que no estase a española.

A democrazia constituzional botada por o pueblo en 1978 senificó un incremento en o numero de treballos literarios y estudeos en y sobre a luenga aragonesa. Manimenos, ista renaxedura puede estar masiau tardana ta ista luenga.

[Editar] Aspeutos sozioculturals d'a luenga

[Editar] Situazión

L'aragonés ye encara parlau como luenga materna en o suyo nuclio orichinal, as montañas aragonesas d'os Pirineus, en as redoladas d'o Biello Aragón, Somontano, Sobrarbe y Ribagorza.

As ziudaz prenzipals an encara pueden trobar-se fabladors patrimonials de l'aragonés son: Uesca, Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Echo, Estadilla, Benás, Samianigo, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto, Lo Grau.

Atros aragoneses tamién aprenden aragonés como una segunda luenga en puestos como Uesca, Zaragoza, Exea, y Tergüel. Seguntes bellas encuestas de prenzipios d'os 80, a suma de fabladors no blinca d'os 30.000, fendo que l'aragonés siga una d'as luengas europeyas con más gran periglo d'estinzión.

Os monezipios que figuran como aragonesofonos en l'abamprocheuto d'a Lei de Luengas son:
Abiego, Abizanda, Adauesca, Agüero, L'Aínsa-Sobrarbe, Aísa, Albero Alto, Albero Baxo, Alberuela de Tubo, Alcalá d'o Bispe, Alerre, Almudébar, L'Almunia de San Chuan, Alquezra, Angüés, Ansó, Antillón, Aragüés de lo Puerto, Ardisa, Argabieso, Arguis, Aszellas-Ponzano, Ayerbe, Azara, Azlor, Bagüés, Bailo, Bal d'Echo, Bal de Bardaxí, Bal de Lierp, Balbastro, Banastars, Barbués, Barbuñals, Barcabo, Benás, Berbegal, Biel-Fuencalderas, Bierxe, Biescas, Bilanoba, Billanuga, Bisagorri, Biscarrués, Bizién, Blecua y Torres, Boltaña, Borau, Broto, A Buerda, Campo, Candarenas,Canal de Berdún, Canfrán, Capella, Casbas de Uesca, Castillón de Sos, Castillón d'o Puen, Castiello de Chaca, Castiellazuelo, Chaca, Chasa, Chistén, Colungo, Chía, Chimillas, A Espuña, Estada, Estadiella, Fago, Fanlo, Fiscal, Fonz, Foradada d'o Toscar, Lo Frago, A Fueba, Lo Grau, Graus, Oz de Chaca, Oz y Costeán, Güerto, Ibieca, Igriés, Ilche, A Sotonera, Longars, A Luenga, A Perdiguera, Lobarre, Lo Porzano, Oscorrals, Lupiñén-Ortiella, Mianos, Monflorit-Ascasas, Monzón, Morillo de Galligo, Nabal, Nobals, Nueno, Olbena, Palo, Pandicosa, As Peñas de Riglos, Peraltiella, Perarrúa, Pertusa, Pirazés, Plan, Pozán d'o Bero, A Puebla de Castro, Puen a Reina de Chaca, Puertolas, O Pueyo d'Araguás, Quizena, Robres, Samianigo, Sagún, Salas Altas, Salas Baxas, Saliellas, Sallén de Galligo, San Chuan de Plan, Sangarrén, Santa Cruz d'as Serors, Santa Zilia de Chaca, Santolaria de Galligo, Santa Liestra y San Quílez, Santa María de Dulzis, Secastiella, Seira, Senés d'Alcubierre, Sesa, Sesué, Sietamo, Tardienta, Tella-Sin, Tierz, Torla, Torralba d'Aragón, Torres d'Alcanadre, Torres de Barbués, Uesca, Yebra de Basa , Yesero y Zaragoza.

[Editar] Bariazión

Dialeutos de l'aragonés en griso y narancha claro
Dialeutos de l'aragonés en griso y narancha claro

Esisten bels dialeutos de l'aragonés en as bals de o pirineu axial, una bariedat con rasgos más cheneral en o Semontano, tamién más castellanizata, y formas de transizión entre as primeras y a zaguera.

As parlas más orientals d'o dialeuto Ribagorzano, chunto con as más ozidentals d'o catalán ribagorzano, pueden considerar-se una barián romanze de transizión, que comparten carauteristicas con o catalán y con l'aragonés.

[Editar] Literatura

Dende as añadas 70 d'o sieglo XX, se publica más que no nunca literatura en aragonés, con bella zincuantena d'autors.

[Editar] Se beiga tamién

[Editar] Binclos esternos


Luengas romanzes
Aragonés | Aranés | Arumano | Arpitano | Asturlionés | Beneziano | Balón | Borgoñón |
Catalán | Corso | Champañés | Chodigoespañol | Dalmata | Dgèrnésiais | Español | Franc-Comtois |
Franzés | Friulano | Gallego | Galó | Istriota | Istrorrumano | Italiano | Jèrriais | Ladino | Ligur |
Lombardo | Lorrain | Meglenorrumano | Napolitano | Normando | Oczitán | Picardo | Piemontés |
Poitebín-Santonchés | Portugués | Retorromanico | Rumano | Sardo | Siziliano