İbrahim Xəlilullah

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

İbrahim Xəlilullah (Şirvanşah  İbrahim) ?-1417
İbrahim Xəlilullah (Şirvanşah İbrahim) ?-1417

I Ibrahim Xəlilullah- XIV əsr Azərbaycan Şirvanşahlar dövlətinin hakimi.

1382-ci ildə (miladi tarixlə) Şirvan əhalisi qiyam edib Kəsranilər sülaləsini hakimiyyətdən salırlar. Sülalənin sonuncu nümayəndəsi Hişəng öldürülür.

Şirvan xalqı Dərbənd hakimləri nəslindən olan İbrahimi taxta əyləşdir. Beləliklə, adı Azərbaycan tarixinə görkəmli dövlət xadimi, mahir siyasətçi kimi yazılmış Şirvanşah I İbrahim hakimiyyətə gəlir.

Bu dövrdə hərb yolları Azərbaycandan keçən iki böyük türk cahangiri Yaxın Şərqdən tutmuş Moskvayadək böyük bir ərazidə cövlan edirdi. Bunlardan biri Qızıl Ordanın hakimi Toxtamış, o biri isə Orta Asiya türkü, Mavəraünnəhr hakimi Teymur idi. I İbrahim taxta əyləşdikdən iki il sonra Toxtamış xan Moskvanı yerlə yeksan edir və 1386-cı ilin əvvəlində böyük qoşunla Azərbaycana soxulur. Şirvanı talayaraq Təbrizə yollanır. Təbriz də talan edildikdən sonra Toxtamış yenidən şimala üz tutur. Məhz bu zaman Teymurun qoşunları da artıq Azərbaycana doğru irəliləyirdi. Şirvanşah I İbrahim iki türk fatehi arasındakı düşmənçilikdən məharətlə istifadə edir. Teymur Azərbaycanın cənub torpaqlarını işğal etdikdən sonra Şirvan üçün ciddi təhlükə yaranır. Lakin I İbrahim Teymurla sülh müqaviləsi bağlamağa nail olur.

Rəvayət edirlər ki, çoxlu sayda bəxşişlə Teymurun görüşünə gələn İbrahim hər hədiyyədən 9 dəst götürmüşdü. Lakin gətirdiyi qulların sayı səkkiz idi. Teymur bunun səbəbini soruşduqda İbrahim doqquzuncu qulun özü olduğunu söyləmişdi və beləliklə, böyük hökmdarın etibarını qazanmışdı. Rəvayət çox maraqlı olsa da, əslində Teymurun Şirvana toxunmamasının dərin səbəbləri vardır. Dəmirqapı Dərbənddə Şirvanşahın 40 minlik süvari ordusu vardı. Dərbənd keçidində bu qüvvə ilə üç qat artıq qoşunun qabağını saxlamaq olardı. Deməli, İbrahim Teymura təminat vərirdi ki, Toxtamış xanın arxadan zərbasinin qarşısı alınacaq. Teymura öz səltənətindən xeyli uzaqda belə bir müttəfiq çox lazım idi. Ⅰİbrahim bunu yaxşı başa düşürdü, odur ki, Teymurlərin vassallığını qəbul etdi və Şirvanı xilas etdi.

1395-ci ildə Teymur, nəhayət, Toxtamışla mübahisəni birdəfəlik həll etmək üçün şimala üz tutdu. Şirvanşahın və Teymurun birləşmiş qoşunları Terek sahilindəki döyüşdə Toxtamışın ordusunu darmadağın etdilər. Bu hadisədan sonra Teymurun Şirvanşaha etibarı daha da artdı. Şirvanşah İbrahim Teymurun hakimiyyətindən istifadə edərək Azərbaycan torpaqlarını birləşdirməyə çalışırdı. O, ilk növbədə ŞəkiQarabağda öz nüfuzunu möhkəmlətməyə nail oldu.

Şəki hakimi Sidi Əli 1387-ci ildə Əlincə ətrafında Teymurlər tərəfindən öldürülsə də, İbrahim onun oğlu Sidi Əhmədin Şəkinin yeni hakim təyin edilməsinə müvəffəq oldu. Ⅰİbrahimlə Teymurləngin ittifaqından narazı olan və bu ittifaqı hər vasitə ilə pozmaq çalışan bir nəfər vardı - Teymurun oğlu, vəliəhd Miranşah. O, olduqca qaniçən və amansız bir adamdı. Miranşah 5 vilayətin - Azərbaycan, Qaxet, ərman, Fars və Iraqın valisi təyin edilmişdi. O, Şirvan dövlətinin daxili müstəqilliyi ilə heç cür razilaşa bilmirdi. Lakin İbrahim özünün Teymur üçün daha gərəkli olduğunu anlayaraq Miranşaha məhəl qoymur, inam və təmkinlə hərəkət edirdi.

1402-ci ildə İbrahimin və Sidi Əhmədin qoşunları Teymurlərəl birlikdə osmanlı sultanı ⅠBəyazidə qarşı döyüşdə iştirak etdilər. I Bəyazidin ordusu Anqara ətrəfında darmadağın edildi.

Şərqin 3 böyük hökmdarından ikkisinin - Toxtamışla I Bəyazidin hakimiyyətinə artıq son qoyulmuşdu. Teymur isə hələ də yaşayırdı. Lakin İbrahim bilirdi ki, yollarda yağır olmuş bu şikəst hökmdarın ömrünə də çox qalmayıb, o öldükdən sonra isə yenidən təlatümlü günlər başlayacaq. Odur ki, İbrahim öz fikirlərini həyata keçirmək tələsir, qonşu dövlətlərlə, əlaqələri möhkəmləndirirdi. Hər şey Şirvanşah İbrahimin gözlədiyi kimi də oldu. Sultan Bəyazid məhv ediləndən cəmi üç il sonra Teymur vəfat etdi. Onun istila etdiyi nəhəng ərazini isə hakimiyyət uğrunda mübarizə, xalq iğtişaşları bürüdü.

Vəziyyətdən istifadə edən İbrahim, GəncəninGəncənin və Qarabağın xeyli hissəsini Şirvana birləşdirdi. Gürcü çarı VII Georgi, Şəki hakkimi Sidi Əhməd, Gəncə hakimi Yarəhməd, Ərdəbil hakimi Bəstam Çakirlə ittifaqa girərək Teymur hökmdarı Ömərin qoşunlarını darmadağın edib Şirvandan qovdu. Təbrizə qaçan Ömərin yeni topladığı ordunu öz qardaşı Əbubəkr məğlub etdi. Əbubəkr Təbrizə sahib olmaq istəyirdi. Lakin 1406-cı ildə təbrizlilər üsyan edərək Ⅰİbrahimi şəhərə çağırdılar.

İbrahim müvəqqəti də olsa Azərbaycan torpaqlarının böyük bir hissəsini yenidən birləşdirə bildi. Amma təəssüf ki, bu uzun çəkmədi. Elə həmin il Cəlairi sultanı Əhməd və Qaraqoyunlu Qara Yusif birləşib Təbrizə yürüş etdilər. Bunu eşidən Ⅰİbrahim Təbrizi tərk etdi. Bir necə il sonra Qara Yusif keçmiş müttəfiqi Sultan Əhməd Cəlairinin qoşunlarını məğlub etdi, özünü isə öldürdü. O vaxtlar Qaraqoyunların tərəkəmələrdən ibarət suvari ordusunun qabağında durası bir qüvvə yox idi. 1412-ci ildə Qara Yusif Şirvanşahlar dövləti ilə müharibəyə girdi. Kaxeti və Şəki hakimlərinin də İbrahim tərəfdən vuruşmasına baxmayaraq, Qara Yusif qələbə çaldı. İbrahim 7 oğlu ilə birlikdə əsir alındı və Təbrizə aparıldı. Təbriz tacirləri və əyanalrı Qara Yusifin xəzinəsinə 1200 tümənlik mal verib İbrahimi azda etdilər. 1413-cu ilin yazında Ⅰİbrahim, Qara Yusifin vassəllığını qəbul etmək şərti ilə Şirvana qayıtdı.

Şirvanşah Ⅰİbrahimdən söz açarkən hürufilik hərəkatına toxunmamaq olmaz. Axı, hürufilərin ən qızğın fəaliyyət dövrü məhz bu ərəfəyə düşür. Onların fəallaşmasını bəziləri Teymur istilasına qarşı mübarizənin güclənməsi ilə, bəziləri isə İbrahimin hürufilərlə əlbir olması ilə bağlıyırlar. İbrahim bilirdi ki, Miranşaha xalq arasında "İlanşah" deyirlər. İbrahim onu da başa düşürdü ki, Teymur öldükdən sonra Miranşah onunla haqq-hesab çəkmək istəyəcək. Bu, çətin və ağır mübarizə olacaqdı. Və bu mübarizədə yalnız hürufilərin vasitə ilə xalq hərəkatının qüvvəsindən istifadə etməklə Miranşaha qarşı durmaq mümkün idi. 1402-ci ildə Miranşah hürufi şeyxi Fəzlullah Nəiminin edam etdirdi. Bundan sonra Miranşaha ümumxalq nifrəti daha da artdı. Lakin iş elə gətirdi ki, Teymur törəmələrⅠİbrahim üçün ciddi rəqibə çevrilə bilmədilər. 1408-ci ildə Qara Yusif Miranşahın qoşunlarını əzib özünü öldürdü. Hürufilər get-gedə daha çox təqib edilərək dağınıq salındılar. Onların ikinci mürşidi şair İmadəddin Nəsimi isə Şirvanşah Ⅰİbrahim ölən ildə - 1417-ci ildə Hələbdə edam edildi.

[redaktə / تحریر] Mənbə

"Turan" nəşriyyatının "Sənin baban kim olub" adlı kitabından alınıb. Müəlliflər: Rafiq İsmayılov və Mikayıl Heydərov. Mətni hazırlayan İradə Zeynalova (Qafarova).