Vikipediya müzakirəsi:İzah
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Fonetika dilçilik elminin dil səs+inin əm. gəlməsi, on+ın biri-birinə münasibəti, fiziologiyası, kəmiyyətlə keyfiyyətində baş verən dəyişiklik+in, səbəb və təbiətinin və bu kimi 1 çox əlamət+in qanunauyğunluq+ını öyrənən sahəsidir. Başqa sözlə danışıqda mövcud olan səs+in törəməsindən, on+ın hansı qanun+ əsasında dəyişməsindən ink. yollarından bəhs edən dilçilik elminin müəy. bölməsinə fonetika deyilir. Səs+in elmi surətdə öyrənilməsinə 1 neçə cəhətdən yanaşılır. Buna görə də fonetika bəhsi aş.dakı növlərə ayrılır.
1. tarixi fonetika.
2. eksperimental (təcrübi) fonetika.
3.müqayisəli fonetika.
I. hər hansı bir dildə olan səs+in əm. gəlməsi və dəyişməsi tarixindən bəhs edir. Məs:
Qanda kim əzm etsə, məshumi məvacib istəməz,
Qansı mülk tutsa, dəyməz kimsəyə şuri şəri.
II. eksperimental fonetika
Səs+in yaranmasındakı fizioloji bazanı nəzəri cəhətdən deyil, müəy. labaratoriya şəraitində xüsusi cihaz+ vasitəsilə öyrənir. (məs: 1 səsin kar və ya cingiltili olması).
III. müqayisəli fonetika. Ayrı-ayrı dil+ə məxsus səs+in yaxud 1 dilin fonetik xüsusiyyət+i ilə başqa dilin fonetik xüsusiyyətlərini mqayisə yolu ilə öyrənən fonetikaya deyilir. (məs: [k] səsinin Az. rus və başqa dil+də nə cür tələffüz edildiyi və s.)
Fonetika dilçiliyin bütün sahə+i ilə üzvü surətdə bağlıdır. Fonetikanın leksika ilə əlaqəsi hər şeydən əvvəl onunla izah olunur ki, səs+dən məhrum olmuş söz yoxdur. Səs+ dilin II materialıdır. Fonetikanın qrammatika ilə əlaqəsi ondadır ki, qrammatika söz+in dəyişilməsi qayda+ı və söz+in cümlədə birləşməsi qayda+ından bəhs edir. Fonetika ilə bağlı olan müx. dəyişiklik+ə uğrayan, ancaq sözün forması deyil, sözdə baş verən bu və ya digər dəyişiklik+in anunauyğunluq+ı söz+in və söz birləşmə+inin əm. gəlməsi, on+ın birləşərək əm. gətirdiyi sintaqma və cümlə+in şifahi formalaşmasıdır. Fonetik qanunla üzvi surətdə bağlıdır.
Fonetikanın dialekt və şivə+lə əlaqəsi başlıca o+aq ədəbi dildə bu və ya digər dialektdə ədəbi dildə olmayan, ədəbi dildən fərqli olan və ədəbi dildə təsadüf olunan fonetik hadisə və dəyişiklik+i müəy. etməkdən ibarətdir. Bütün bun+a baxmayaraq fonetikanın dilin təlimi metodikası, loqopediya, natiqlik sənəti, vokal sənəti, kar və lal+ın (surdo pedaqogika) təlimində, texnika və dəqiq elm+də, tərcümə maşınlarının tətbiqində, fizika elminin akustika bölməsi, fiziologiya elmi ilə sıx surətdə bağlıdır.
Fonem – sözün formasını və mənaslnl dəyişdirə bilən ən kiçik fonetik vahiddir. Müasir Az. dilində 9 sait, 24 samit fonemdən ist. olunur. Az. dilində işlənən səs+ 2 böyük qrupa bölünür.
I. sait+
II. samit+
Sait+ - Az. dilində 9 sait var. Bu sait+in özü də 3 yerə bölünür. 1. arxa sıra və ya dil arxası sait+: a, ı, o, u. 2. ön sıra və ya dil önü sair+: ə, i, ö, ü. 3. qarışıq və ya dil ortası saiti: e. Orta məktəbdə e incə sait+ sırasına daxildir.
Az. dili sait+ dodaqların vəziyyətinə görə də 2 yerə bölünür.
1. dodaqlanan sait+: o, u, ö, ü.
2. dodaqlanmayan sait+: a, ı, e, ə, i.
Az. dilində ağızın və səs kanalının (novunun) aldığı vəziyyətə görə də saitlər 2 yerə bölünür. Ağızın aldığı vəziyyət, yəni onun (ağızın) geniş və ya dar açılması ilə ağız boşluğunda genuş və ya dar 1 novun (kanalın) əm. gəlməsi nəticəsində ya geniş ( a,ə,o,ö,e) (açıq), ya da ki, dar (ı,i,u,ü) sait+i (qapalı) əm. gəlir.
Samit səs+ sistemi
Samit səs+i sait səs+dən fərqləndirən ən mühüm əlamət+dən biri on+ın əksəriyyətinin əsasən küy əsasəında, 1 qisminin isə küy və avaz əsasında formalaşmasındadır. Az. dilindəki samit+ aşağıdakı qrup+a bölünür.
I. küyün kəmiyyətinə görə; II. Küyün yaranma yerinə görə; III. Küyün yaranma üsuluna görə
Küyün kəmiyyətinə görə, samit+ 2 növə ayrılır. 1. sonor samit+; 2. küylü samit+. Samitlərin 1 qismi səs axınının ağız boşluğunda azacıq ağız və burun boşluğundan təzyiq göstərmədən xaricə çıxması ilə yaranır. Belə samit+ə sonor samit+ deyilir. Az. dilində sonor samitlər 4 dənədir: l,m,n,r. Samit+in digər qismi isə səs axınının ağız boşluğunda qarşısında çıxdığı maneəni az-çox aradan qaldırmaq üçün güc göstərib açdığı çığırdan süzü+ək xaricə çıxması ilə yaranır. Bu zaman sonor samit+dən fərqli o+aq ton-musiqili səs deyil, küy törəmiş olur. Buna görə belə səs+ küylü samit+ adlanır. Az. dilində küylü samitlər bunlardır. Küylü samit+ 2 qrupa bölünür.
1. ünsüz-küylü samit+; 2. ünlü –küylü samit+. Bəzi samit+i tələffüz edərkən səs tel+i gərginləşir və bir-birinə daha çox yaxınlaşmış olur. Beləliklə də ünlü – küylü samit+ yaranır ki, bun+ cingiltili samit+ deyilir. Cingiltili samit+ bun+dır: b,v,q,ğ,d,z,j,y,c,g.
Bəzən səslərin əm. gəlməsində səs telləri gərginləşmir, səs cığırı daralmır və səs tellərinin ucları bir-birinə çox az yaxınlaşmış olur. Hava axını səs çığırından sərbəst keçir və səs tellərinin iti titrəməsinə 1 o qədər də səbəb olmur. Səs tellərinin belə zəif titrəməsi ilə əm. gələn ünsüz küylü səslərə kar samitlər deyilir. Kar samitlər bunlardır: (k1), p,k,s,t,f,x,h,ç,ş(x1).
Küyün yaranma yerinə görə samit səs+ 3 qrupa bölünür: dodaq-dil, ağız və burun samitləri.
Dodaq samitləri – dodaqların fəal işt.ı ilə əm. gəlir və 2 növü var: qoşadodaq samitləri – alt dodaqla üst dodağın kipləşib birdən açılması nəticəsində yaranır. Az. dilində 3 qoşa dodaq samiti var: b,p,m; dodaq-diş samitləri – üst çənədəki ön dişləri aşağı alt dodağa toxunması və ya yaxınlaşması nəticəsində yaranır. Az. dilində dodaq diş samitləri 2-dir:v,f.
Dil samitləri
Dilin fəal iştirakı ilə, yaranan samitlərdir ki, bunların da aşağıdakı növləri var.
I. dilin önü samitləri – dilin ön hissəsində əm. gələn samitlərə deyilir və 2 cürdür. 1. dil-diş samitləri- dilin ön hissəsinin xüsusən onun yanlarının və dil ucunun yuxarı ön dişlərə ya toxunması, ya da çox yaxınlaşması ilə əm. gəlir. Az. ədəbi dilindəki dil-diş samit+i bunlardır: d,z,l,n,s,t.
II. dil yuvaq samitləri dil önü yanlarının və ya dil ucunun yuvaqlara və ön damağa toxunması ilə əm. gəlir. j,ş,c,ç,r.
III. dil ortası samitləri. Dilin orta hissəsinin ön damağa doğru qalxması ilə əm. gəlir. 4 dil ortası samit var. y,x1,k,k1.
IV. dil arxası samitləri. Dilin arxa hissəsi ilə arxa damağın – yumşaq damağın bir-birinə yaxınlaşması və ya toxunması ilə əm. gəlir. q,k1.
V. dil dibi boğaz samitləri. Qırtlağın ön hissəsi ilə dilçək və dil dibinin arxasında əm. gələn samitlərə deyilir. ğ,x,h.
Ağız və burun samitləri.
a. Əgər damaq pərdəsi yuxarı qalxıb burun boşluğunun yolunu kəsərsə səs axını ağız boşluğundan keçib xaricə çıxar və bu zaman ağız səsləri əm. gələr. Az. dilində m,n samitlərindən başqa yerdə qalan bütün səslər (sait və samitlər) ağız səslərdir.
b. damaq pərdəsi aşağı düşərək ağız boşluğunun yolunu kəsərsə səs axını əsasən burun boşluğundan keçib xaricə çıxar ki, bu zaman burun samitləri əm. gələr. Az. dilində 2 burun samiti var: m,n
küyün yaranma üsuluna görə samitlər 3 qrupa bölünür.
1. kipləşən (partlayan) samit+. Kipləşmiş danışıq üzvlərinin birdən birə açılması nəticəsində partlayışla ağızdan çıxan səs axınının törətdiyi samitlərə kipləşən samit+ deyilir. on+ bunlardır: b,p,d,t,g,q,k,k1,m,n.
2. novlu (sürtünən) samit+. Kipləşmiş üzv+in bir-birindən yaxınlaşması ilə arada əm. gələn cığırdan, küylü səs axınının sürtünərək xaricə çıxması nəticəsində formalaşan samitlərə deyilir. on+ bun+dır: v,f,j,ş,z,s,l,r,ğ,h,x,y,x1.
3. saf və qarışıq samit+. Az. dilində 2 cür samit var. tələffüs zamanı ç samiti yarım t və yarım ş kimi, c samiti isə yarım d, yarım j kimi tələffüs olunur.