Azərbaycanın içməli su problemi və onun həlli yolları

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Bu məqalə hələlik qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

بومقاله هله لیک قارالاما حالیندادیر، مقاله نی تکمیل اتمه ایله ویکیپدیا نی زنگینلشدیرین


Lütfən bu şablonu daha dəqiqləri ilə əvəz edin



Həyatın əmələ gəlməsində və planetin iqliminin formalaşmasında suyun rolu çox böyükdür. Su canlıların və bütün bitki orqanizminin əsas elementidir. Suyun məlum xüsusiyyəti onun dəmir və bir çox metalları aşındırması, korroziyaya uğratmasıdır. O, çox maddələri özündə həll edir. Təbii su tərkibində az miqdarda ağır su (D2) saxlayır. Ağır su kiçik ölçüdə orqanizmin həyat fəaliyyətinə kömək edir. Suyun tərkibində olan mikroelementlərin və duzların insan orqanizmində çox əhəmiyyətli bioloji rolu vardır. Bunlara birinci növbədə – ftor, yod, nikel, mis, molibden, mərgümüş və s. mikroelementlər aiddir. Bunlardan su vasitəsilə orqanizmə ən çox daxil olan ftordur. İnsan bədəninin bütün üzvlərində ftora təsadüf olunur. Sümüklər və dişlər ftorla daha zəngindir. Maddələr mübadiləsində ftor böyük rol oynayır. Suda ftor çatışmazlığından dünya əhalisinin 90 faizi əziyyət çəkir. Norma üzrə insan bədəninə daxil olan bir litr suda 1,5 mq ftor olmalıdır. Bu miqdarın çox və az olması xəstəliklə nəticələnir. Yodun çatışmazlığı (torpaqda, bitki örtüyündə, suda, havada) biokimyəvi əlamətlərdə özünü göstərir. Bu çatışmazlıq bəzən xörək duzunun süni yodlaşdırılması vasitəsi ilə kompensasiya edilsə də, səmərəsi aşağı olur. Başqa mikroelementlərin içməli sudakı miqdarı həmişə sanitar normalara cavab vermir. Biz öz orqanlarımızın köməyi ilə suyun yalnız iyini, dadını, şəffaflığını və rəngini müəyyən edə bilirik. Fizioloji məlumatlara görə, suyun keyfiyyəti onun yuxarıda qeyd edilən fiziki xüsusiyyətlərindən əlavə bakterial və kimyəvi təmizliyi ilə müəyyən edilir. Çirkab sular bəzən yaxşı təmizlənmədikdə insan orqanizminə bir çox parazitlərin yumurtaları daxil ola bilir, sonradan onlar təkrarən xəstə adamın bağırsaqlarından suya düşür və ondan yeni parazitlər doğulur, su heyvanları və quşları onları udur (balıqlar və s.) və yenidən onların çoxalmasına və geniş ərazilərə yayılmasına şərait yaradır. Qeyd edək ki, ev heyvanları və quşları tərəfindən su mənbələrinin çirkləndirilməsi daha təhlükəlidir. İnsanlar tərəfindən məişətdə, eləcə də içmək üçün istifadə edilən su, birinci növbədə patogen mikroblardan təmiz olmalıdır. Müəyyən edilmişdir ki, su ilə 32-dən çox infeksion xəstəlik yayıla bilər, o cümlədən dizenteriya, qarın yatalağı, vəba, çuma, tif, brusellyoz, vərəm və s. Qarın yatalağı mikrobları suda 1-2 ay, dizenteriya çöpləri 2 ay, brusellyoz mikrobları 1 ay və s. sağ qala bilir. Bütün yuxarıda qeyd edilənlər açıq su mənbələrində baş verir. Ona görə də bu gün sağlam olmayan ekoloji şəraitdə açıq su mənbələrindən məişətdə içmək üçün, ev heyvanlarının və bitkilərin suvarılmasında çox ehtiyatlı olmaq tələb olunur. Bu gün dünyanın əksər ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanın Xəzər dənizi sahillərində, Ceyranbatan, Ağgöl, Qızılağac ətrafında və s. açıq su hövzələrində quşların quş qripindən məhv olmaları göstərdi ki, biz açıq su tutarların suyundan istifadə edərkən bütün sanitar normalara ciddi əməl etməyə çalışmalıyıq. Respublikamızın ərazisində sanitariya cəhətdən içməyə, məişətdə işlətməyə yararlı 21 milyon adamı yüksək norma ilə ödəyə bilən yeraltı su ehtiyatı vardır. Təəssüflə deməliyik ki, bu gün onun istifadəsi ümumi işlənən suyun cəmi 20 faizə qədərini təşkil edir. Respublika əhalisinin 80 faizindən çoxunun kanal, göl və çay sularından (Ucar, Mingəçevir, Ağdaş, Yevlax, Göyçay, Zərdab, Kürdəmir, Ağsu, Şamaxı, Salyan, Sabirabad, Saatlı, Əlibayramlı, İmişli, Bakı, Sumqayıt və s.) istifadə etdiklərinə görə bu məsələ ciddi tədbirlər görülməsini tələb edir. Azərbaycan Respublikasının “Su Məcəlləsi haqqında” Qanununa görə şirin yeraltı sulardan birinci növbədə içmək və məişətdə işlətmək üçün istifadə olunmalıdır. Lakin respublikada istismarda olan yeraltı suların 70-75 faizi suvarma üçün istifadə edilir. Respublikamızın ərazisində olan yeraltı sular əsasən atmosfer çöküntüləri, yataq sularının hesabına qidalanır və çayların gətirmə konuslarında su keçirməyən süxurlarla növbələşən bir neçə su layından ibarət olaraq böyük əraziləri əhatə edir. Yeraltı lay suları iki su keçirməyən süxurların arasında yerləşdiyi üçün o, ərazidə olan bütün yerüstü sulardan təcrid olunur. Ona görə onun heç cür çirklənmə ehtimalı yoxdur. İçməli su təchizatında yeraltı suların yerüstü sulara nisbətən aşağıda göstərilən üstünlükləri vardır: — adətən yeraltı lay suları patogen orqanizmlərdən azaddır. Ona görə onların bakterioloji təmizlənməsi tələb olunmur; — yeraltı lay sularının hərarəti az dəyişəndir; — yeraltı lay suları şəffaf və rəngsizdir; — əksər hallarda dəyişməyən kimyəvi tərkibə malikdir; — yeraltı lay sularının ehtiyatı sabitdir, yerüstü sulardan fərqli olaraq heç bir quraqlıqdan qorxusu yoxdur; — yeraltı lay suları heç bir bioloji və radioaktiv çirklənməyə məruz qalmır. Bütün bu göstərilənlər suyun içməyə yararlı olmasını müəyyən edən ən vacib şərtlərdir. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin su təchizatı I-II Bakı su kəmərləri (3,92m3/s), I-II Kür su kəmərləri (9,1 m3/s) və Ceyranbatan (9,3m3/s) su kəməri vasitəsi ilə həyata keçirilir. Rəqəmlərdən göründüyü kimi, Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin su təchizatının 18 faizini yeraltı sular, 82 faizini isə yerüstü sular təşkil edir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevi həmişə Bakının su problemi ciddi narahat edirdi və həmin problemlə mütəmadi məşğul olurdu. Onu da qeyd etməliyik ki, XX əsrin 70-ci illərində Bakının suya olan ehtiyacı yalnız içməli su ilə ölçülmür, həm də inkişaf edən Bakı sənayesinin suya olan tələbatı ilə müəyyən edilirdi. Odur ki, su təchizatı Bakı üçün çox böyük problemlərdən biri idi. Bakının içməli su ilə təmin edilməsində ən optimal variantın seçilməsi bu sahədə çalışan alim və tanınmış mütəxəssislərin müzakirəsinə verilirdi. Onlar isə bu sahədə çalışaraq vahid fikrə gələ bilmirdilər. Bir çox amillərin Moskvadan asılı olması da məsələnin həllində çətinliklər yaradırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, ümummilli lider Heydər Əliyev maneələri dəf edərək Bakının su probleminin həllinə səy göstərirdi və onun bu təşəbbüsü əhali tərəfindən böyük razılıqla qarşılandı. Lakin müdrik rəhbər bununla kifayətlənmir, Bakı və Azərbaycanın digər regionlarının yüksək keyfiyyətli içməli su ilə təmin edilməsi barədə düşünür və bu sahədə yeni imkanlar axtarırdı. Onun bu sahədəki ideyalarının həyata keçirilməsinə böyük ehtiyac vardı. Hazırda dünyanın hər yerində, xüsusilə, iri şəhərlərin içməli su təchizatında yeraltı sulardan istifadə edilir. 1988-1990-cı illərdə Bakı şəhərinin içməli su problemlərinin həlli ilə əlaqədar mətbuatda geniş fikir mübadiləsi aparılırdı. Təəssüflər olsun ki, həmin söhbət və yazı müəlliflərinin fikirləri əsl məqsəddən çox uzaq idi. Bakının içməli su problemlərini həll etmək üçün mənzillərə verilən Şollar suyunu küçələrdəki kranlara çıxarmaq, bulaq suyunu paketlərə doldurub satmaq, Qubadlı rayonu ərazisindəki böyük bir bulağın suyunu Bakı şəhərinə gətirmək, Nabran bulaqlarının suyunu toplayıb Samur–Abşeron kanalına axıtmaqla Bakı şəhərinə gətirmək, Bakı şəhəri ərazisindəki köhnə su quyularını bərpa etmək, Kür çayından və Ceyranbatan gölündən Bakıya yeni su kəməri çəkmək və s. təkliflər irəli sürülürdü. Bu cür yazı və çıxışlardan ciddi narahat olduq və o vaxtkı “Kommunist” qəzetində (8 iyun 1990-cı ildə) “Dağ çeşmələrini mənzillərə” məqaləsi ilə çıxış etdik. Məqalədə qaldırılan problemlərlə bağlı redaksiyaya çoxlu mütəxəssis rəyləri gəlməyə başladı. Sonradan qəzet bu mövzuda öz daimi rubrikasını açdı. Redaksiya bu işin həyata keçirilməsi üçün Milli Bankda hesab açmaqla əhalidən ianə toplanmasına təşəbbüs göstərdi və birinci ianəçi qəzet işçilərinin özləri oldular. Az sonra bu təşəbbüslə bağlı müxtəlif səviyyələrdə maneələr yaradıldı. Bu işi sonradan davam etdirmək üçün “Azərbaycan təbiəti” jurnalının 1992-ci il 1-ci və 2-ci saylarında “Respublikanın içməli su problemlərinin həlli yolları” məqaləsi ilə çıxış etdik. Həmin məqalədə yeraltı suların içməli su təchizatındakı üstünlükləri və müasir ekoloji şəraitdə yerüstü suların təmizlənməsi ilə bağlı zəruri tədbirlərin vacibliyini açıqladıq. 1992-ci il iyul ayının 4-də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti Bakı şəhərinin içməli su problemləri ilə əlaqədar yüksək səviyyədə iclas çağırdı. Alim və mütəxəssislərin tutarlı dəlillərlə əsaslandırdıqları həmin çıxışlar rəhbərlik tərəfindən tamamilə bəyənildi və orada irəli sürülən təkliflər qəbul edildi. Şəhərin içməli su təchizatının Quba–Dəvəçi dağətəyi yeraltı lay sularına yönəldilməsinin yeganə düzgün istiqamət olduğu bildirildi. Daha sonra bir qrup alim və mütəxəssisin iştirakı ilə “Xalq qəzeti”nin 29 iyul 1992-ci il sayında “Bakının su dərdi” rubrikası altında dərc edilmiş “Dəyirmi masa” ətrafında söhbətlərdə bu barədə daha geniş fikir mübadiləsi aparıldı. 1990-cı ildən 16 il keçməsinə baxmayaraq, bu gün də respublikamızın, o cümlədən Bakı şəhərinin içməli su problemi öz aktuallığında qalır. Bu gün bütün dünyada infeksion xəstəliklər, o cümlədən “quş qripi”nin yayıldığı və gələcəkdə yayılma ehtimalının olacağı bir vaxtda, eləcə də müharibə vəziyyətində olan respublikamızın paytaxtı Bakıda içməli su probleminin günün tələblərindən geridə qalması əhalimiz üçün təhlükəlidir. Hələ 1991-ci ilin 21 avqust tarixində çıxan “Kommunist” qəzetində respublika səhiyyə nazirinin müavini Abbas Vəlibəyov məlumat vermişdi ki, Bakı şəhərini içməli su ilə təchiz edən 1-ci və 2-ci Kür su kəmərində suyun 70,5 faizi dövlət standartlarına uyğun deyildir. Yenə həmin məlumatda bildirilmişdi ki, 1989-cu ildə respublikamızın Bakı, Sumqayıt şəhərlərində, Biləsuvar, Culfa və Ordubad rayonlarında əhalinin içməli su ilə yarıtmaz təchizatı nəticəsində vəba xəstəliyinin baş verməsi qeydə alınmışdır. Təəssüf ki, indi də yaxşılığa doğru əldə olunmuş uğurlarımızla öyünə bilmərik. Bildiyimiz kimi, Ceyranbatan dəryaçasına su Samur çayından Samur –Abşeron kanalı vasitəsi ilə uzun yol keçərək daxil olur. Samur çayının və kanal suyunun keçdiyi yolda pataloji və başqa cür çirklənmələrə məruz qalması təbiidir. Bu barədə hələ 1990-cı illərdəki yazılarımızda xəbərdarlıq etmişdik. Bu gün dəryaçanın sanitar vəziyyəti daha pisdir. Dəryaçanın ətrafında müxtəlif obyektlərin, o cümlədən ictimai iaşə obyektlərinin tikilməsi, dəryaça ilə Xırdalan qəsəbəsi arasında salınan yaşayış sahəsinin kanalizasiya şəbəkəsinin olmaması çirklənməni daha da artırıb. Hazırda Ceyranbatan dəryaçası yaxınlığında çirkab suları toplanmış bir göl yaranıb. Həmin gölün bəndi Ceyranbatan dəryaçasına bitişikdir. Ceyranbatan gölünün suyu az olan dövrlərdə çirkab gölünün dəryaçanı qidalandırması istisna deyil. Elə bu səbəbə görə təmizlənmiş Ceyranbatan suyunda yüksək miqdarda nitratlar aşkarlanıb. Əgər bu çirkləndiricilərə Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin neft, kimya, metallurgiya zavodlarının, “Qaradağ” Sement zavodunun, istilik elektrik stansiyalarının havaya milyonlarla ton toz, his, karbon qazı, kükürdlü birləşmələr, xlor, fenol və s. buraxdığını əlavə etsək, onların külək vasitəsi ilə açıq su hövzələrinə yayılmasını nəzərə alsaq, onda mövcud mənzərə bir qədər də aydınlaşar. Azərbaycanda içməli suya olan ehtiyac Bakı şəhərinin timsalında daha aydın hiss olunur. Bu problemin həll edilməsi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm İlham Əliyevin fərmanı ilə təsdiq edilmiş regionların iqtisadi-sosial inkişafı Dövlət Proqramının tərkib hissələrindən biridir. Hazırda Oğuz–Qəbələ zonasından yeraltı suların Bakıya çatdırılması məqsədilə tikinti işlərinə başlanmışdır. Birinci mərhələ başa çatandan sonra kəmərlə Bakıya saniyədə 5 kubmetr su gətiriləcək. Suyun tərkibi tələb olunan standartlara cavab verir. İndi qazma işləri aparılmaqla yeraltı suların ehtiyatı hesablanır. Su kəmərinin çəkilişi ilə bağlı bütün işlər bilavasitə respublika Prezidentinin nəzarəti altındadır.