Arran
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Arran (Aran) - antik dövr və orta əsrlərdə Kür və Araz çaylarının qovuşduğu yerdə, Qarabağ (dağlıq hissəsi də daxil olmaqla), Mil düzü və Muğan düzünün bir hissəsini əhatə etmiş, İslam*dan əvvəlki dövrdə təqribən indiki Azərbaycan Respublikası*nın yerləşdiyi tarixi-coğrafi məkan. Arran sözünə həm alban, həm fars, həm də erməni mənbələrində rast gəlmək mümkündür.
Müasir günümüzdə də Aran adlanan ərazi Azərbaycan Respublikasının bir hissəsidir. Buraya antik dövrdə olduğu kimi Mil və Muğan düzləri daxildir (Beyləqan, İmişli, Saatlı, Sabirabad rayonları)
[redaktə / تحریر] Arran adının mənşəyi haqqında
Bəzi rəvayət və qədim tarixi mənbələr (Musa Kələnkətürlü) Arran sözünün Qafqaz Albaniyası*nın banisin adından götürüldüyü qeyd edilir. Bəzi rəvayətlərə görə bu şəxs Nuh peyğəmbərin oğlu Yafət olmuşdur.
Arrandan keçən Araz çayı hələ qədim zamanlardan antik dövr coğrafiyaçılarına bəlli olmuş və qədim yunan coğrafiyaçıları Araz çayını Arakses kimi xatırlamışlar. Bundan əlavə bəzi tətqiqatçıların fikrincə Arran Zərdüştlük dinin ilkin təşəkkül tapdığı yerdir və bir qayda olaraq Avesta*da (Bundahiş 29:12) xatırlanan "İlk Torpaq" (Airyana Vaego) adlı yerin mümkün məkanı kimi məhz Arran göstərilir.
İngilis tarixçi və şərqşünası Cliford Bosvörz Arran əhalisini yunanların alban, gürcülərin isə Rani adlandırmasını, sonralar isə ərəblər tərəfindən əl-Rən və ya ər-Rən kimi işlədilməsini qeyd edirdi.
[redaktə / تحریر] Sərhədləri
XIII əsrdə müəllifi bilinməyən "Əcayib-əl-Dünya" adlı orta əsrlər səlnaməsində Arran vilayətinin 30 fərsax (200 km) en və 40 fərsax (270 km) uzunluğu əhatə edən bir ərazini tutduğu qeyd olunur. Kür çayının Araz çayına qədərki sağ sahili bütövlükdə Arrana aid edilir (çayın sol sahili isə Şirvan adı ilə tanınmışdır). Ərazinin sərhədləri tarix boyu dəyişmiş, bə`zən müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisini əhatə etmiş, bəzən isə kəskin kiçilmişdir.
Orta əsr ərəb tarixiçi, səyyah və coğrafiyaçıları Arran və onun bəzi böyük şəhərləri, Bərdə, Beyləqan, Gəncə və digərləri haqqında ümumi məlumat vermişdirlər.
Hal-hazırda isə Mil və Muğan düzlərinin əraziləri ( Beyləqan, İmişli, Saatlı və Sabirabad rayonları) Aran adı altında Azərbaycan Respublikası ərazisində yerləşir.
[redaktə / تحریر] Qısa tarixi
İran*ın işğalından sonra, ərəblər Qafqaz Albaniyasına doğru hərəkət edirlər və VIII əsrdə Albaniya (Arran daxil omaqla) ərəblərin nəzarəti altına keçir. Ərəblərin gəlişinə qədər isə Albaniya müxtəlif dövrlərdə Sasanilər hakimiyyətinə tabe olmuş Mehranilər sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu.
Azərbaycana İslam*ın gəlişindən sonra Arran müxtəlif dövrlərdə Rəvvadilər, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Şirvanşahlar sülalələri tərəfindən idarə olunur. Arran ölkəsinin orta əsrlərin ilkin dövrlərində ən mühüm şəhəri Bərdə olmuşdur. Bərdə X əsrdə özünün ən gözəl çağlarını yaşayır. Bu dövrdə şəhər sikkə pul kəsmə mərkəzi kimi vacib bir əhəmiyyət daşıyırdı. Lakin rusların və digər şimal tayfalarının şəhərə aramsız və dağıdıcı basqınları şəhərin süqutu ilə nəticələnir.
XI əsrdən e`tibaren Arran Şərqin iqtisadi-strateji əhəmiyyətli şəhəri qüdrətini itirməyə başlayır və nəticədə Arran adı tarixi mənbələrdə daha nadir hallarda işlənilməyə başlanır. XIII əsrə qədər Arran Səlcuqilər İmperiyasının, Azərbaycan-Eldənizlər dövlətinin, daha sonra isə Hülaki imperiyasının nəzarətinə keçir. Bir qədər sonra ərazi Çobanilər, Cəlarilər, Teymurilərin tabeliyində olur və daha sonra isə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin nəzarətinə keçir.