ایران ایسلام جمهوریتی
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
|
|||||
شعار: استقلال آزادی جمهوری اسلامی | |||||
![]() |
|||||
رسمی دیلی | فارس ديلی | ||||
پایتختی | تهران | ||||
بویوک شهرلر | تبریز, مشهد, شیراز, اصفهان, اهواز | ||||
پایتختین کووردینت لری | 35°40′N 44°26′E | ||||
پرزیدنت | محمود احمدی نژاد | ||||
ساحه - عمومی - % سو |
۱۷-ci yer ۱,۶۴۸,۱۹۵ km² ۰.۳% |
||||
اهالی - عمومی - سیخلیق |
۱۸-cu yer ۶۹,۰۱۸,۹۲۴ ۴۲/km². |
||||
پول واحیدی | ريال | ||||
ساعات قورشاقئ | UTC + ۹ | ||||
ملی هیمنی | اىرانىن هىمنى | ||||
İnternet TLD | .ir | ||||
تلفن کُدو | ۹۸ |
ایران اسلام جمهوریتی (فارسجا: جمهوری اسلامی ایران) قربی-آسیادا دؤولت. شیمالدا ائرمنیستان (35 کم)، آذربایجان (611 کم) و تورکمنیستانلا (992 کم)، شرقده افقانیستان (936 کم) و پاکیستانلا (909 کم)، قربده عیراق (1458 کم) و تورکیه (499 کم) ایله سرحددیر.
شیمالدان خزر دنیزی ایله، جنوبدان ایران و عومان کؤرفزلری ایله احاطه اولونموشدور.
اراضی 28 اوستانا بؤلونموشدور. اوستانلارا رهبرلیگی داخیلی ایشلر ناظیری طرفیندن تعیین ائدیلن گئنئرال-قوبئرناتورلار ائدیر. اوستانلار اؤز نؤوبه لرینده شهریستانلارا بؤلونورلر. شهریستانلارین ترکیبینه شهرلر و دیگر اراضیلر داخیلدیرلر. شهریستانا رهبرلیک ائدن مأمورلار بعضن تعیین اولونور بعضن ده سئچیلیرلر.
عالی حاکیمیت دینی لیدئره و یا یجرائدیجی شورایا مخصوصدور. قانونوئریجی حاکیمیت مجلیس مخصوصدور. موعاصیر ایراندا جمهوری (پرئزیدئنت و پارلامئنتین سئچیلمه سی) و تئوکراتیک ایداره فورماسی نین جیزگیلرینی تاپماق اولار. 1979-جو ایل و اوندان سونرا قبول اولونموش اساس قانون گوره حیاتین بوتون طبقه لری نین اساسیندا ایسلام پرینسیپلری دورمالیدیر، بونا گؤره ده اؤلکه نی یالنیز دینه عاید اولان اینسانلار- عوللمالار ایداره ائده بیلرلر. عالی دینی حاکیم (عؤمورلوک سئچیلیر) اؤلکه ده غئیری-مهدود حاکیمیته مالیکدیر. دینی رهبر داخیلی و خاریجی مسئله لر اوزره ان عادیل حاکیم حساب اولونور. عالی دینی رهبر همچینین اوردویا رهبر تعیین ائتمه، موحاریبه و یا صولح ائلان ائتمه کیمی صلاحیتلره مالیکدیر.
Mündəricat |
[redaktə / تحریر] تاریخی
[redaktə / تحریر] ایسلامدان اؤنجه کی دؤور
ایران اراضیسینی مسکونلاشماسی آلت پالئولیت دؤورونه عآید ائیدلیر. میلاددان 2200 ایل اوللرینده ایرانین جنوبی-قربینده ایلک صینیفلی جمعیتلر مئیدانا گلمیش، اولجه آیر-آیری شهر دؤولتلری یارانمیش، سونرالار ائلات و میلاددان 3 مینیللیک اول دورین یاریسیندا لوللوبیلرین (Lullubilərin) ائرکن قولدارلیق دؤولتلری مؤوجود اولموشدور. میلاددان اوول تقریبن 2200 ایلده کوتیلر (Kutilər )سومئر Sumer و آککادی) Akkad( مووققتی ضبط ائتمیش کاسسیلر (Kassilər) ایسه میلاددان اوول 18 نجی - میلاددان اوول 16 نجی عصیرلرده بابیلیستانی اله کئچیره رک میلاددان اوول 8 نجی عصرین سونونا کیمی بورادا حؤکمرانلیق ائتمیشلر.
میلاددان اوول 2 نجی مین ایللیک سونودان ایران اراضیسینه هیند-ایران دیللرینده دانیشان هیند-آوروپا طایفالاری نین ایران قروپوندان اولان آری طایفالاری گله رک قربی و مرکزی رایونلاردا مسکونلاشدیلار. ایندیکی ایرانین خوزیستان و لوریستان اراضیسینی احاطه ائدن ویلایتلرله یاناشی میلاددان اوول 7نجی عصره قدر ایرانین اساس اکینچیلیک رایونلاریندا صینیفلی جمعیتلر مئیدانا گلمیشدیر.
میلاددان اوول تقریبن 673- 672 جی ایلده آسسورییا (آششور) علئیه اینه باغلانمیش عوصیان نتیجه سینده ایران یایلاسی نین شیمال قربینده میدییا دؤولتی یاراندی. 616 605 جی ایللرده میدییا بابیلیستانلا ایتتیفاقدا آسسورییا، ماننا، اورارتونو و ایران یایلاسی نین چوخ حیصه سینی ایشغال ائتمیشدیر.
میدییانین تابئلیگینده اولان پارس (پارسا، پارس، موعاصیر فارس سؤزو بوراداندیر) پادشاهلیغی ایله موحاریبه (م.ا 553-550) نتیجه سینده حاکیمیت اهمه نیلر (هاخامانیشلر) سولاله سی نین الینه کئچدی. م.ا 7 نجی اسرین سونوندا ایکینجی کیر (کوش) و اونون واریثلری نین ایشغاللاری نتیجه سینده اهمه نیلر دؤولتی نین سرحدی هیند چاییندان ئگئی دنیزین و کیچیک قافقاز داغلاریندان نیل چایینا قدر گئنیشلندی. اهمه نیلر دؤولتی بیرینجی دارانین حاکیمیتی دؤورونده (م.ا 521-485) داها دا قوووتلندی. تیجارت یوللاری اوزرینده حؤکمرانلیق قرب ایله شرق آراسیندا گئدن موباریزه اهمه نیلر دؤولتینی یونانیستانلا اوزون سورن موحاریبه لره سؤوق ائتمیشدیر. م.ا 330-جو ایلده مقدونیه لی ایسگندر ایرانی ایشغال ائتدی.
م.ا 312-جی ایلده ایران سئلئوکیلر (Selevkilər) دؤولتی نین ترکیبینه قاتیلدی (ایسگندرین اؤلوموندن سونرا موستقیللیک قازانان آتروپاتئنا دؤولتی یالنیز م.ا 2 نجی اسرین 20-جی ایللری نین سونلاریندا سئلئوکی حؤکمداری ییی آنتیوخون حاکیمیتینی تانیمیشدیر) ائ.ه اییی اسرین اورتالاریندا ایندیکی ایران و تورکمه نیستان سرحددینده یارانمیش پارفییا پادشاهلیغی م.ا 2 نجی اسرین اورتالاریندا بوتون ایرانی حاکیمیت آلتینا آلمیشدیر. پارفییادان آسیلی اولان فارس حؤکمداری بیرینجی اردشیر 224-جو ایلده پارفییانین آخیرینجی پادشاهی ایکینجی آرتابانی مغلوب ائده رک ساسانیلر دؤولتی نین اساسینی قویموشدور. ساسانیلر ایراندا فئودال موناسیبتلر یارانماغا باشلادی. ساسانیلر ایراندا مؤحکملندیکدن سونرا جنوبی عربیستان، سورییا، فلستین، میسیر، آتروپاتئنا، آلبانییا (قافقاز)، ئرمه نیستان و ایبئرییانی اله کئچیردی. ساسانی حؤکمدارلاری هله اهمه نیلر دؤورونده یئریدیلن خطی- دؤولت آپاراتیندا و اوردودا فارسلارا اوستونلوک وئریلمه سی، اونلارین وئرگیلردن آزاد ائدیلمه سی سییاستینی داها دا گوجلندیرمیش، زردوشتلوگو دؤولت دینی ائلان ائتمیشلر.
جنوبی-قافقاز (زاقافقازییا) خالقلاری نین ساسانی اسارتینه قارشی 450-451، 457، 481-484 ایللرده قودرتلی عوصیانلاری باش وئردی. ساسانیلر دؤولتینده صینیفی ضیدیتلرین کسکینلشمسی و فئودال سئپاراتیزمی نین گوجلنمه سی همچی نین بیزانسلا آپاریلمیش اوزون سورن موحاریبه لر 2نجی اسرده عربلرین ایرانی ایشغال ائتمه سینی آسانلاشدیردی؛ یسلام دینی و غرب دیلی یاییلماغا باشلادی.
[redaktə / تحریر] ایسلامدان سونراکی دؤور
ایراندا عرب حؤکمرانلیغی 2نجی اسرین 80-جی ایللرینه کندلی عوصیانلارینا سبب اولدو. 747 مروده ابو-موسلیمین باشچیلیغی ایله اومویلر خیلافتینه قارشی خالق حرکاتی بوتون ایرانی بورودو. عابباسیلر حؤکمرانلیغی دؤورونده ماک سومباتین (755)، اوستاد سیسین (767) و آذربایجاندا بابه کی ن باشچیلیغی ایله خالق عوصیانلاری باش وئردی. شووبیییه حرکاتی (شعوبیه) گئنیش ووسعت آلیردی. بوتون بونلار خیلافتین سوقوتونو سورعتلندیریردی. 4 نجی اسر تا 6 نجی اسر ایراندا یالنیز فورمال صورتده خیلافتدن آسیلی اولان امیرلیکلر وار ایدی.
900-جو ایلده خوراسان و ایرانین شرق حیصه سی سامانیلر دؤولتینی ترکیبینه داخیل اولدو (999-آ قدر). ایرانین قربینده و عیراقدا بووئیهیلر دؤولتی (935-1055)، آذربایجان اراضیسینده ایسه 4 نجی سونو – 6 نجی اسر ساجیلر، سلاریلر و رووادیلر دؤولتلری یاراندی.
10 نجی اسر ده شهرلرین و ترانزیت تیجارتی نین اینکیشافی عرب حؤکمرانلیغینا سون قویولماسی 10 نجی اسرده ایراندا ایقتیصادی و معنوی یوکسه لیشه شرایط یاراتدی. سامانیلر دؤولتی نین سوقوتوندان سونرا ایرانین شرقی- اورتا آسییانین بیر حیصه سی و ایندیکی افقانیستان اراضیسی قزنویلر (غزنویلر) دؤولتی نین ترکیبینه داخیل اولدو. 1040-جی ایلده سلجوق (اوغوز) تورکلری ایرانی و اونونلا همسرحد اؤلکه لری ایشغال ائده رک سلجوقیلر دؤولتینی یاراتدیلار. خیی اسرین اوللرینده سلجوقیلر دؤولتی آیر-آیری سولطانلیقلارا پارچالاندی؛ سولطانلیقلار ایچریسینده آتابیلرین حاکیمیتی یاراندی.
مرکزی ال-اموت قالاسی اولان ایسمایلیلر دؤولتی (1090-1256) هابئله ائلدگزلر دؤولتی (1136-1225) ایرانین خئیلی حیصه سینی اله کئچیرمیشدیر. 1220-56-جی ایللرده ایرانی مونقوللار ایشغال ائتدی. 8 نجی اسر ین اورتالاری 14 نجو اسرلرده ایران ائلخانیلر دؤولتی نین ترکیبینه داخیل ایدی، قازان خانین (1295-1304) کئچیردیگی ایصلاحاتلار ایرانین ایقتیصادی اینکیشافینا شرایط یاراتدی. ائلخانیلر دؤولتی نین سوقوتوندان سونرا ایران اراضیسی جلایریلر، موظففریلر (14 نجو اسرین 40-50-جی ایللریند) و فئودال دؤولتلری نین ترکیبینی داخیل اولدو. فئودال ظولمو و مونقول حؤکمرانلیغی خوراساندا سربدارلار عوصیانینا (14 نجو اسرین 30-80-جی ایللریند) مازانداران و گیلاندا سئییدلر حرکاتینا (1350) سبب اولموشدور.
1380-1393-جو ایللرده تئیمور ایرانی ایشغال ائتدی. اونون اؤلوموندن سونرا ایران تئیموریلر و قاراقویونلو دؤولتی آراسیندا بؤلوشدورولدو. 1468-جی ایلده (موش دؤیوشو) قاراقویونلو دؤولتینی آغقویونلو عوض ائتدی.
قیزیلباشلارا آرخالانان یسماییل صفوی خالق کوتله لری نین عومومی نارازیلیغیندان و داخیلی چکیشمه لریندن ایستیفاده ائده رک آذربایجاندا حاکیمیتینی مؤحکملندیردی و آغقویونلو دؤولتینه سون قویولدو. 1501-ده او تبریزه داخیل اولاراق اؤزونو شاه ای ایسماییل ائلان ائتدی. 1502-ده ایسه شیه لیگی دؤولت دینی ائلان ائتدی. 1510-آ قدر ایران صفویلرین حاکیمیتینه کئچدی. 1514-جو ایلده صفویلر عیراق، کوردوستان و جنوبی قافقاز اوغروندا عوثمانلی ایمپئرییاسی ایله اوزون سورن موحاریبه لر آپارمیشلار. 16نجی اسرین آخیرلایرنا قدر صفویلر دؤولتی خاراکتئر اعتیباریله آذربایجان دؤولتی ایدی. لاکین سونرالار تدریجن دؤولتین ایداره سینده اوستونلوک فارسلارا کئچدی. قیزیلباشلارین سیاسی مؤوقئیی محدودلاشدیریلدی.
1709-1722-جی ایللرده عوصیان ائتمیش افقان طایفالاری صفویلرین پایتاختی ایسفاهانی اله کئچیردیلر (1722). افقان خانلیقلاری نین قیسا مودتلی حؤکمرانلیغی علئیه اینه خالق حرکاتلاری باش وئردی. افقانلار علئیه اینه موباریزه یه و عوثمانلی تورکلرین اؤلکهدن قووولماسینا باشچیلیق ائدن نادیر شاه افشار بؤیوک فئودال ایمپئرییاسی یاراتدی (باخ-فشارلار). لاکین او اؤلدورولدوکدن سونرا (1747) بو دؤولت سوقوت ائتدی. کریم خان زندین حاکیمیت دؤورو (1760-1779) ایستینا اولماقلا ایرانین 18 نجی اسر تاریخی فاصیله سیز فئودال چکیشمه لری ایله خاراکتئریزه اولونور. زندیلرله قاجارلارین اوزون سورن موحاریبه سی قاجارلار سولاله سی نین (1796-1925) حاکیمیته گلمه سی ایله باشا چاتدی. 1795-1797-جی ایللرده آغا محممد شاه قاجارین باشچیلیغ ائتدیگی ایران اوردوسونون جنوبی قافقازا (و جومله دن قاراباغا) باسقینلار بؤیوک داغینتیلارا و قیرغینلارا سبب اولدو. 18 نجی اسرین آخیرلاری 19 نجی اسرین اوللری بؤیوک بریتانییا، روسییا و فرانسانین ایرانی اسارت آلتینا آلماق جهدلری اؤلکهده کاپوتیلیاسییا رئژیمی نین یارادیلماسی ایرانلا بیر سیرا آوروپا دؤولتلری آراسیندا غئیری-برابر موقاویله لر ایمضالانماسی ایله نتیجلندی.
اوللر ایرانین تابئچیلیگینده اولان جنوبی قافقاز تورپاقلاری روسییا-ایران موحاریبه لری نتیجه سینده روسییا ایمپئرییاسینا داخیل اولدو (گولوستان، تورکمنچای موقاویله سی). ایرانین آوروپا اؤلکهلری نین صنایع ماللاری اوچون ساتیش بازارینا چئوریلمه سی سوسیال ضیدیتلرین داها دا کسکینلشدیردی و آنتی-فئودال بابی عوصیانلارینا (1848-1852) سبب اولدو. فئودال مولکدار دایره لری بؤهراندان چیخیش رولونو مرکزی حاکیمیتی و دؤولتین موستقیللیگینی مؤحکملتمکده و بیر-سیرا ایصلاحاتلار کئچیریلمه سینده گؤروردولر. میرزه تاغی خانین (میر نیظام) ایصلاحاتلاری (19 نجی اسرین اورتالاریندا) نتیجه سینده ایقتیصادیات و مدنیت ساهه سینده موعین ایره لیلگیش اولدو. 19 نجی اسرین سونو-20 نجی اسرین اوللرینده ایران ایمپئریالیست دؤولتلرین (بؤیوک بریتانییا، روسییا) یاریم موستملکه (مستعمره) سینه چئوریلمیشدیر. 20 نجی اسرین سونوندان میللی شوور اینکیشاف ائدیر، بورژا-میلتچیلیک ایدئیالاری یاییلیر، (مولکوم خان، ه.تالیبوو، ريا زینالابدین ماراغایی (زینالعابدین مراغهای)، آغاخان کیرمانی و ب.) بورژوا طلبلری ایره لی سورن گیزلی جمعیتلر یارانیردی.
20 نجی اسرین سونلاریندان ایراندا باشلایان صنایئعلشمه و 1905-1911 ایران مشروطه اینقیلابی قاجارلاری داها دا ضعیفلتدی. 1919-جو ایلده بؤیوک بریتانییا ایراندا اؤز پروتئکتاراتینی قورماغا چالیشسادا آلینمادی، نتیجه ده 1921-جی ایلده مخصوص حربی سوواری بریقادانین رهبری رضا خان (سونرادان رضا شاه) اینگیلتره و دیگر آوروپا دؤولتلری نین دستگی ایله قاجارلاری دئویردی. 1925-جی ایلده مجلیس اونو یئنی سولاله-پهلویلرین ایلک حؤکمداری کیمی تانیدی. رضا شاهین دؤورونده ایفراط فارس میلیتلیک سیاستی آپاریلدی و گئنیش میقیاسلی یئنیلنمه لر آپاریلدی، صنایعئ اینکیشافی اؤلو نؤقطه دن ترپندی، یئنی دمیریوللاری چکیلدی، میللی تحصیل سیستئمی یالنیز فارس دیلینده تشککول تاپدی.
یکینجی دونیا موحاریبه سی زامانی ایران اؤز " نئیتراللیغینی " ائلان ائتسه ده اؤلکهده چوخ گوجلو فاشیست کشفیاتی واردی. بونو بیلن سووئتلر و اینگیلتره اؤز قوشونلارینی ایرانین اراضیسینه یئریتدیلر. شوروی قوشونلاری ایران آذربایجانینا گیردی. سسری ایرانین اراضیسینه گیرمه سینی 1922-جی ایلده ایران و شوروی آراسیندا اولان موقاویله ایله ایضاح ائتدی (همین موقاویله یه گؤره اگر بیر دؤولتین تهلوکه سیزلیگینه قارشی شرایت یارانارسا دیگر اونون اراضیسینه قوشون یئریده بیلر). اؤلکهده یارانمیش اولان وضعیت شاهی اؤز اوغلو محممد رضا پهلوی نین خئیرینه تاختدان ال چکدیردی. شوروی و بؤیوک بریتانییا قوشونلاری ایران اراضیسینده 1946-جی ایله کیمی قالدیلار. بو قوشونلارین عصاس مقصدی فارس کؤرفزی و خزر دنیزینی بیرلشدیرن نقلیات یوللارینی مودافیعه ائتمه لی ایدی. موحاریبه قورتاردیقدان سونرا سووئت (شوروی) قوشونلاری نین بیر حیصه سی، همچی نین قوشونلا بیرگه گئتمیش اولان آذربایجانلیلار ایران آذربایجانیندا مسکونلاشدیلار.
1951 جی ایلده دئموکراتیک میلتچی محممد موصدیق (محمد مصدق) ایراندا یارانمیش اولان وضعیته قارشی قالخدی و باش ناظیر سئچیلدی. باش نظیر کیمی او اؤلکه نین نئفت ثروتلرینه نظارتی اله کئچیرمه یه و آنقلو-ایران نئفت کومپانییاسینی (ایندیکی ب.پ) میللیلشدیرمه یه جهدی ، قربی ناراحات ائتمه یه باشلادی. م موصدیق بونونلادا ایرانین " نئیتراللیغینی " قوروماغا چالیشیردی. بونون جاوابیندا ایسه بریتانییا ایرانا ائمبارقو قویدو. تئزلیکله آمریکا-دا بریتانییایا قوشولدو. نتیجه ده اؤلکهده چئوریلیش اولدو- ناظیرلر کابینئتی قووولدو، موصدیق حبس ائدیلدی. شاه آمریکا و بؤیوک بریتانییانین دستگی ایله اؤلکهیه قاییتدی.
نئفتدن گلن گلیرلر شاها قیسا زامندا حربی گوجو آرتیرماغا و چوخ سایلی ایصلاحاتلار آپارماغا شرایط یاراتدی. یئنی یوللار تیکیلدی، لیمانلارین گئیشلندیریلدی، کندیلرین خئیرینه ایصلاحاتلار، قادینلارا سئچکی هوقوقو وئریلدی و ایره لیلیشلر باش وئردی.
شاه خاریجی سییاستده ایسه قربی ؤنوملو سییاست آپاریردی. 1960-جی ایللرین اورتالاریندان باشلایاراق شاهین موستقیل سییاست آپارماق ایستگی قربین هئچ خوشونا گلمه دی. تئزلیکله قربده اونون آوتوریتار ایدارئتمه ده، اینسان هاقلارینی پوزماقدا ایتتیهام ائتدیلر. 1977-جی ایلده ابش-دا حاکیمیته گلمیش اولان پرئزیدئنت کارتئر و اونون اهاته سی ایرانا قارشی ضید مؤوقئ توتماغا و ایرانا ضید قوووه لرله یاخینلاشماغا باشلادی. بو مودت عرضینده ایسه ایران داخیلینده روهوللاه موسوی خومئینی آرتیق اؤز اطرافیندا آنتیشاه قوووه لر توپلایا بیلمیشدی. خومئینی دیندار-شیه لرین دستگینه آرخالانیردی. خومئینی شاهین داخیلی و خاریجی سییاستینی همچی نین آقرار ایصلاحاتلاری، قادینلارا وئریلمیش سئچکی هوقوقونو تنقید ائدیردی. بو فالیتینه گؤره او 1963 و 1964-جو ایللرده حبس ائدیلمیش و اؤلکه خاریجینه چیخاردیلیمیشدیر. سونراکی فالیتینی یراقدا داعوام ائتدیرن خومئینی بورادا دا ایرانداخیلی قوووه لرله علاقه ساخلاییردی. 1978-جی ایله کیمی شاه رئژیمی اؤلکهداخیلی وضعیتی گیزلی پولیسین حسابینا قورویوب ساخلایا بیلیردی. بو واختا قدر اؤلکه اراضیسینی آنتیشاه نوماییشلری بورودو. بو آکتیولیک تکجه خومئینی و اونون طرفدارلاریندان گلمیردی. ایران موجاهیدلری و ایران فدایلری تشکیلاتلاری دا بو ایشده سسری، فلستین آزادلیق تشکیلاتی و رادیکال عرب رئژیملری نین دستگی ایله فال ایشتیراک ائدیردیلر. ایقتیصادیات سارسیلمیشدی. تئزلیکله نوماییشکارلارا قارشی قویولموش اوردو 1979-جو ایل فئورالین 11-د اؤز نئیتراللیغینی ائلان ائتدی، بونونلادا پهلویلرین طالعیی هلل ائدیلدی.
[redaktə / تحریر] موعاصیر ایران
ایرانا قاییتمیش خومئینی دینی و سیاسی رهبر کیمی قارشیلاندی. مووققتی حؤکومتین لیدئری مئهدی بازارقان (مهدی بازرگان)ین ایشتیراکی ایله 15 نفردن عیبارت یسلام اینقیلابی شوراسی یارادیلدی. 1979-جو ایلین 1 آپرئلیند اؤلکه ایران ایسلام رئسپوبلیکاسی، داها سونرا ایسه خومئینی عؤمورلوک لیدئر ائلان ائدیلدی.
1980-جی ایلده مجلیسه کئچیریلمیش سئچکیلر نتیجه سینده ایسلام رئسپوبلیکاسی پارتییاسی (خومئینی و اونون طرفدارلاری) قالیب گلدی. تئزلیکله اؤلکه پرئزیدئنتی ابولهه سن بنیسدار و ایرپ آراسیندا آچیق موباریزه باشلادی. بندیسار و ایران موجاهیدلری تشکیلاتی اؤلکهنین کلئریکال (دین اؤلکه سییاستینه تاثیر) ایداره مئتودونون عکسینه چیخیردیلار. 1981-جی ایلین اییونوندا موجاهیدلر عوصیانا قالخدی، خومئینین گؤستریشی ایله مجلیس اؤلکه پرئزیدئنتینه ایمپیچمنئت ائلان ائتدی، پرئزیدئنت وظیفه سیندن گئتدی. یئنی پرئزیدئنت کئچمیش باش نازیر رجای اولدو، باش نازیر پوستونا مهممد جوار بهونار گلدی. ایلیاریمدان سونرا موجاهیدلرین عوصیانی یاتیریلدی. آوقوستدا رجای و بهونار بومبا پارتلاماسی نتیجه سینده هلاک اولدو. یئنی پرئزیدئنت سئیید الی خامئنئیی اولدو، باش نازیر پوستونا میر هوسئین موساوی سئچیلدی. 1984-جو ایلده مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده ایرپ یئنیدن قالیب گلدی. 1985-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده خامئنئیی یئنیدن پرئزیدئنت سئچیلدی. اؤلکهده گئدن پروسئسلر یوزلرله زادگان عاییلهسینی خاریجه ائمیقراسییا ائتمه یه مجبور ائتدی.
ایراندا باش وئرن شیه اینقیلابی نین اؤلکه شیه لرینه تاثیرینی آزالتماق، همچی نین فارس کؤرفزینده یئگانه حاکیم اولماق ایستگی ایراقی 1980-جی ایل ایرانا قارشی موحاریبه باشلاماغا مجبور ائتدی. هر ایکی طرفین زیفله مه سینده منافع گودن قرب موختلیف واختلاردا ایرانی و ایراقی دستکله دی. عومومی ضیان 300 ملرد. دوللارا چاتدی. ایرانین جنوبداکی نئفت اینفراستروکتورونا حدسیز ضیان دیدی. 1988-جی ایلده ایران بمت- نین دستگی ایله کووئیت و سودیییه عربیستانی ایله دیپلوماتیک علاقه لره باشلادی. 8 ایل داعوام ائدن موحاریبه نتیجه سینده هئچ بیر طرف قالیب گلمه دی.
1980-جی ایللرین سونوندا ایراندا موحافیظ اکارلار و ایصلاحاتچیلار آراسیندا باش وئرن حاکیمیت داخیلی قارشیدورما ایرپ-نین بوراخیلماسی ایله نتیجلندی، یئنی سئچکیلرده ایصلاحاتچیلار قالیب گلدیلر. اؤلکهداخیلی و بین الخالق سییاستده رادیکال دینی سییاست مولاییملشدی.
خومئینی 1989-جو ایل اییونون 3-ده وفات ائتدی. کونستیتوسییایا دییشیکلیکلر ائدیلدی، عؤمورلوک لیدئر خامئنئیی سئچیلدی، باش نازیر پوستو لغو ائدیلدی. پرئزیدئنت مجلیسین سپیکئری الی اکبر هاشئمی-رفسنجانی سئچیلدی. یئنی هؤکومتین ترکیبینه ایصلاحاتچیلارلا یاناشی موحافیظ اکارلار دا داخیل اولدولار.
1990-جی ایلده ایراق کووئیته هوجومو ایله علاقه دار ایرانلا صولح باغلاییب، دیپلوماتیک علاقه لره باشلادی. بونا باخمایاراق ایران کووئیته هوجومو پیسله دی، بمت- نین سانکسییالارینا عمل ائتدی. قرب قوشونلاری نین کووئیتده اولماسینی آرزولامایان ایران اونلارین فارس کؤرفزیندن چیخاریلماسینی طلب ائدیردی. 1991-جی ایلده کووئیتدن ایراق قوشونلاری نین چیخاریلماسی ایله ایران-ایراق موناسیبتلری یئنیدن گرگینلشدی. بونونلا یاناشی رفسنجانی ایران نئفتی نین قربه ائکسپورتونو تمین ائتدی.
بونا باخمایاراق اؤلکهداخیلی گرگینلیک رفسنجانییه ایصلاحاتلار آپارماغا همچی نین آبش-این سییاستینی داها دا مولاییملشدیرمه یه مانعه اولدو. نتیجه ده اؤلکه ایقتیصادیاتی نین برپاسی اوچون لازیم اولان خاریجی اینوئستیسییا ایرانا گلمه دی. 1993-جو ایلده رفسنجانی یئنیدن پرئزیدئنت سئچیلسه ده بو پروبلئملری هلل ائده بیلمه دی. آرتیق دینی دایره لرده اونون سییاستی نین تنقید ائتمه یه باشلادی. نتیجه ده 1997-جی ایلده کئچیریلمیش سئچکیلرده سئیید مهممد خاته می قالیب گلدی، قربله موناسیبتلر یاخشیلاشدی.
1997-1998-جی ایلده دونیا بازارلایرندا نئفتین قییمتی نین آشاغی دوشمه سی ایران ایقتیصادیاتینا منفی تاثیر گؤستردی.
خاته می ایصلاحاتلارین و قربله یاخینلاشمانین طرفداری ایدی. بو دا ایصلاحاتچیلار و موحافیظ اکارلار آراسینداکی موناسیبتی کسکینلشدیردی. بو موناسیبت خامئنئیی و خاته می آراسیندا ضیدیته سبب اولدو. 1999-جو ایلین یاییندا طلبه نوماییشلری اولدو. 2000-جی ایلین ماییندا خاته می نین قارداشی - م.ر.خاته می نین رهبرلیک ائتدیگی ایصلاحاتچیلار سئچکینی قازاندیلار. قربله ایران آراسیندا ایستیلشمه موشاهیده اولوندو. 2001-جی ایلده کئچیریلن سئچکیلرده خاته می یئنیدن قالیب گلدی.
آمریکا دا کی " 11 سئنتیابر " حادیثه لریندن سونرا ایرانین نووه تئخنولوگییالارینی اینکیشاف ائتدیرمک نیتی اونو آبش-این دوشمنلری سیراسینا آید ائتدی. آبش-این " نزارتی آلتیندا " " فریدوم هووس " ، " سوروس فوندو " و دیگر تشکیلاتلار ایرانداکی سئپئراتچی قروپلاری مالییلشدیریر.
2003-جو ایلده یئرلی ایدارئتمه اورقانلارینا و 2004-جو ایلین فئورال-مای مجلیس سئچکیلرده موحافیظ اکارلار قالیب گلدیلر. ایران ایراقداکی آنتیناتو قوووه لرینه دستک وئرمه یه باشلادی. ایراندا داعوام ائدن موحافیظ اکار-ایصلاحاتچیلار موباریزه سینده کئچمیش پرئزیدئنت رفسنجانی نین رئیتینقی قالخدی. اونو ساغمرکزچی قوووه لر دستکله ییردیلر. 2005-جی ایل مجلیسه کئچیریلن سئچکیلرده موحافیظ اکارلار اکثر یئرلری توتدولار. ایراندا کئچیریلن سون 17 اییون 2005-جی ایل تاریخلی سئچکیلرین ایلکین مرحله سینده رفسنجانی قلبه چالسادا، ایکینجی توردا گؤزله نیلمه دن تئهرانین کئچمیش مئری، قاتی-موحافیظ اکار ماهمود احمدینئجاد 62% سسله قالیب گلدی. 6 آوقوست 2005-جی ایلده ایناوروقاسییا اولوندو. احمدینئجاد ایسلام اینقیلابی ایدئاللارینی برپا ائتمگی، حاکیمیتی روشوتخورلاردان تمیزله مگی، اؤلکهده ایسلام پرینسیپلرینه اویغون سوسیالیزم قورماغی سؤز وئریب. آبش و ایسرایل سئچکیلرین نتیجه لرینی تانیمادیقلارینی بیان ائتدیلر.
[redaktə / تحریر] اهالیسی
اهالی نین اکثر حیصه سی شیمالی و قربی رایونلاردا یئرلشمیشدیر.
اهالی نین 51% شهر اهالیسیدیر. ان بؤیوک شهر تئهراندیر. تئهرانین اهالیسی 1926-1986-جی ایللرده 210 مین نفردن 6،5 میلیونا چاتمیشدیر. 1960-جی ایللرین اوللریندن باشلایاراق وربانیزاسییا پروسئسی داها دا سورعتلنمیشدیر. حال-حاضیردا تئهراندا 15 میلیون اهالی یاشاییر.
اکثر اهالی نین ائتنیک منشایی میدییالیلارا (ایراندا مسکونلاشمیش اری طایفالاری نین نوماینده لریند) چاتیر. بونا باخمایاراق رب خیلافتینین بو رئگیونلاردان چکیلمه سیندن سونرا بو اراضیلره گلمیش تورک-مونقول طایفالاری مرکزی، قربی و بیر نئچه شیمالی رئگیونلاردا اهالی نین ائتنیک منشایینه تاثیر ائتمیشدیر. حال-حاضیردا بونا باخمایاراق بو اراضیلرده یاشایان اهالی نین نوماینده لریند: فارسلاردا، کوردلرد، لورلاردا، بختییاریلرد، مازاندارانلیلاردا و تالیشلاردا آری-ایران ائتنیک منشایی دومینیونلوق تشکیل ائدیر. شیمالدا یاشایان خالقلاردا (خزرساهیلی ایستیثنا اولماقلا) تورک جیزگیلری اؤزونو کسکین بیروز وئریر.
عومومیلیکده اؤلکه اراضیسینده 30-آ یاخین خالق وار. سای باخیمیندا بیرینجی اولان خالق توركلر و يا آذربايجانليلار دير-40%، ایکینجی یئرده فارسلار دورور. فارسلارين سايي سينی دقیق دئمک مومکون دئییلدیر، لاکین رسمی فارسلار دایره لرینده بو رقم 51%-دیر. اهالی نین 10-12% قدیم میدییالیلارین بیرباشا واریثی حساب اولونان تالیشلار (خزربویو یئرلشمیشلر) تشکیل ائدیر. نؤوبتی یئرلرده کوردلر-7%، ربلر-3%، لورلار-2%، گیلان و مازاندارانلیلار-8%، تورکمنلر-2%، فقانلار-2،5%، بلوجلار-2،4%، بختییاریلر-1،7%، قاشقایلار-1،3%، فشارلار- 1،2%، خوراسان تورکلری-1،1%، ئرمه نیلر، خزریلر و شاهسئونلر- هر بیری 0،5%، چارامایکیلر و گورجولر- هر بیری 0،4%، اسسورلار- 0،3% تشکیل ائدیرلر. بوندان علاوه اؤلکه اراضیسینده یاشایان خالقلارا میثال چیقانلاری، قاجارلاری، یئزدیلری، تاجیکلری، قاراپاپاقلاری، کنگرلیلری، تئیمورتاشلاری، براهویلری، یهودیلری، قئربیلری (زردوشتلوی سیتاییش ائدیرلر) گؤسترمک اولار.
[redaktə / تحریر] دینی منسوبیت، دیل
اؤلکه اهالیسی نین 98% موسلماندیر. اهالی نین 90%-ای شیه طریقتین مخصوصدور. شیه لردن 85% یمامیلردیر (یسنه اشرییی)، قالانلاری باشقا شیه طریقتلرینه منسوبدورلار- یسمایللیلر و لی-ایلاهی. اؤلکه اهالیسی نین 9%- سوننودور (کسرن کوردلر). خریستیانلاردان قریقوریان (ئرمه نیلر)، نئستوریان (اسسورلار)، روما-کاتولیک همچی نین ینگیلتر و باشقا پروتئستانت کیلسه لری نین نوماینده لری مؤوجوددور. اؤلکهده همچی نین بهایلیی، یودایزمه و زردوشتلوی منسوب اینسانلاردا مؤوجوددور.
ایران دیللری قروپونا آید دیللرده اهالی نین 58% دانیشیر. اهالی نین 25%-دن چوخو تورک دیللری عاییلهسینه منسوب دیللرده دانیشیر.
[redaktə / تحریر] ایرانین ان بؤیوک شهرلری
(2005-جی ایل سییاهیسینا گؤر)
تئهران | |
مشهد | |
یسفاهان | |
تبریز | |
اهواز | |
[redaktə / تحریر] ایقتیصادیاتی
ایران نئفت سنایئسی یئکسک اینکیشاف ائتمیش آقرار-سنایئ اؤلکهسیدیر. اؤلکه اراضیسینده نئفت ائمالی و نئفت-کیمیا موسیسه لری فالیت گؤستریر. تبیی سروتلردن نئفت، قاز، کؤمور، میس، دمیر، مانقانلی و سینک-قورغوشون فیلیزلری ایستئهلاک ائدیلیر. اؤلکهده همچی نین ماشینقاییرما و مئتالیشله م، قیدا و تئکستیل سنایئسی اینکیشاف ائتمیشدیر. خالچالارین کوستار اوسوللا ایستحصالی گئنیش یاییلمیشدیر. بوغدا، ارپا، بوغدا، پاخلا، پامبیق، شکر چوغونودورو و شکر قامیشی، توتون، چای، فیندیق، پوست گئنیش بئجریلیر. اهالی قویون، کئچی، ایری بوینوزلو مال، دوه ساخلاییر.
عصاسن خام نئفت و نئفت محصوللاری، مئتال فیلیزلری، کند-تصروفاتی محصوللاری نین ایخراجی اوستونلوک تشکیل ائدیر.
اؤلکهیه خاریجدن آغیر ماشینقاییرما و کیمیا سنایئسی، ماشین، دمیر، پولاد، تئکستیل ماللاری، کاغیذ ایدخال اولونور.
عصاس تیجارت امکداشلارینا تورکیه، ب، المانییا، بؤیوک بریتانییا، یتالییا، یاپونییا داخیلدیر.
[redaktə / تحریر] قاز
ایران بوتون دونیادا تبیی قاز احتیاطی نین 16%-نه مالیکدیر. عصاس قاز یاتاقلاری فارس کؤرفزی شئلفینده همچی نین اؤلکه نین شیمالی-شرقینده یئرلشیر.
2010-جو ایلدک قاز هاسیلاتی نین ایلده 290 م<سوپ>3</سوپ>-آ چاتاجاغی گؤزله نیلیر. بوندان سونرا قاز ایخراجی تام گوجویله فالیته باشلایاجاق. حال-حاضیردا قاز ایخراجی عصاسن تورکیهه یه-دیر، شیمالی-فارس آدلی قاز یاتاغیندان چیخان قازین قاز-سیخیجی زاوودلارا چاتماسی اوچون اؤتوروجو بورولار اینشا ائدیر.
[redaktə / تحریر] نئفت
ایران کونستیتوتسییاسینا عصاسن میللی نئفت هاسیل ائدن موسسیسه آکسییالاری نین خاریجی کومپانییالارا ساتیلماسی و یا اونلارا نئفت هاسیل ائتمه یه ایجازه وئریلمه سی قاداغاندیر. نئفت یاتاقلاری نین کشفینی ایران میللی نئفت کومپانییاسی آپاریر (یمنک). 1990-جی ایللرین سونلاریندان باشلایاراق نئفت سئکتورونا خاریجی اینوئستورلار گلمیشدیر (فرانسا-توتال و ئلف آقویتاینئ، مالایزییا-پئتروناس، ایتالییا- ئنی همچی نین چین میللی نئفت کومپانییاسی). اونلار " کومپئنساسییا ائدیلمیش کونتراکتلار " عصاسیندا هاسیل ائدیلمیش نئفتین بیر حیصه سینی الده ائدیرلر، مودت بیتدیکدن سونرا ایسه یاتاقلاری ایمنک-نین نزارتینه وئریرلر.
[redaktə / تحریر] جوغرافییاسی
[redaktə / تحریر] منبع
.