Qafqaz Albaniyası

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Qafqaz Albaniyası (Ağvan, Arran və ya Alban çarlığı) indiki Azərbaycan və Cənubi Dağıstan ərazisində tarixi dövlət. Eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdə formalaşmış, eramızın VIII əsrində Ərəb xilafəti tərəfindən ləğv edilmişdir. Paytaxtı əvvəlcə Qəbələ, sonra isə Bərdə şəhərləri olmuşdur. Eramızın IV əsrində Xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə Xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.

Mündəricat

[redaktə / تحریر] Əhalisi

Qafqaz Albaniyasının ən qədim əhalisi dillərində danışan xalqlar və tayfalar olmuşlar. Strabonun məlumatına görə Albaniya əhalisi 26 dildə danışan tayfalardan ibarət idi. Qaynaqlarda Albaniyada yaşayan xalq və tayfalar sırasında utilər, qarqarlar, sovdelər, kaspilər, muğlar, sakasinlər, mardlar və amardlar, ariaklar və anariaklar, qellər və adları çəkilir. Bu tayfaların əksəriyyəti Qafqaz dillərində danışan etnoslar olmuşlar. Eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq Sasani şahlarının göstərişi ilə Albaniyaya bir sıra irandilli tayfalar köçürülmüşür, III-IV əsrlərdən başlayaraq isə şimaldan, Dərbənd keçidindən türk tayfalarının, o cümlədən hunların, suvarların, xəzərlərin, barsillərin və s. Qafqaz Albaniyasına axının başlamışdır. Xüsusən də suvar tayfaları Albaniyanın qədim paytaxtı Qəbələ ətrafında məskunlaşmışdılar. Buna görə də erkən orta əsr mənbələri Qəbəbləni bəzən Qəbələ-Suvar adlandırırlar. Beləliklə, ərəblərin gəlişinə Albaniya əhalisi üç plastdan – qafqazdilli, irandilli və türkdilli əhalidən ibarət idi.

[redaktə / تحریر] Ərazisi

Qədim Albaniya Dövlətinin Ərazisi
Qədim Albaniya Dövlətinin Ərazisi

Qafqaz Albaniyası dövlətinin ərazisi cənubda Araz çayından Şimali Qafqazdakı Terek çayınadək, şərqdə Xəzər dənizinin qərb sahilindən Göyçə gölünün qərb sahilinə və Gürcüstan sərhəddindəki Hunarakert qalasınadək geniş bir sahəni əhatə etmişdir.

Qafqaz Albaniyasının Kürdən şimalda yerləşən hissəsində Şəki, Dəşti-Bazkan (Acari), Ereti, Kambeçan (Kambisena), Lpina, Çola, Qəbələ və sair vilayətləri, eləcə də Albaniyanın ilk paytaxtı Qəbələ (Kabalaka, Xabala), Kürdən cənubda isə Uti (Otena – indiki Aran Qarabağ), Arsax (Orxistena – indiki Dağlıq Qarabağ) və Sünik (indiki Naxçıvan və Zəngəzur) əyalətləri və Albaniyanın ikinci paytaxtı Bərdə (Partav) yerləşirdi. İndiki Beyləqan şəhərinin ətrafından başlayan Paytakaran (və ya Kaspiana) əyaləti isə KürArazın hər iki tərəfinə keçir və Xəzər dənizinin sahillərində qurtarırdı. BakıAbşeron yarımadası Paytakaran əyalətinin Atəşi-Baqavan vilayətini təşkil edirdi, Mehranilərin feodal irsi mülkü olan Girdiman vilayəti isə Uti əyalətinə daxil idi. Paytakaran, Lpina və Çola əyalətləri həm də daxili muxtariyyətə malik idilər.

Albaniyanın ən böyük şəhərləri Qəbələ (Kabalaka), Bərdə (Partav), Beyləqan (Paytakaran), Şamaxı (Semaxiya), Şəki, Amaras, Hunarakert və Kiş (Gis) idi.

[redaktə / تحریر] Siyasi tarixi

Ehtimal edilir ki, Albaniyanın siyasi konsolidasiya artıq Əhəməni imperiyasının son illərində və Makedoniyalı İsgəndərin işğalları dövründə başa çatmış, eramızadan əvvəl IV əsrin sonlarında isə Qafqaz Albaniyası vahid mərkəzləşmiş dövlətə çevrilmişdir.

Eramızadan əvvəl 1-ci əsrdə Albaniyanın Kürdən cənubda yerləşən vilayətləri Erməni çarlığı tərəfindən işğal edildi, lakin eramızdan əvvəl 66-cı ildə erməni çarı II Tiqranın romalılar tərəfindən məğlub edilməsindən sonra Albaniya öz vilayətlərinə yenidən sahib oldu. Növbəti il Roma sərkərdəsi Pompey Albaniyanı işğal etməyə cəhd göstərsə də, Alban çarı Oroyz və onun qardaşı Kozisin rəhbərliyi altında albanların müqaviməti ilə üzləşərək geri çəkildi.....

[redaktə / تحریر] Aranilər sülaləsi

Həmçinin bax Aranilər

[redaktə / تحریر] Arşakilər sülaləsi

Həmçinin bax Alban Arşakiləri

[redaktə / تحریر] Mehranilər sülaləsi

Həmçinin bax Mehranilər

[redaktə / تحریر] Albaniyada din

Qafqaz Albaniyasının əhalisinin ən qədim inacları politeizmə əsaslanırdı. Strabonun sözlərinə görə albanlar Heliosa, Zevsə və xüsusilə də Selenaya ibadət edirdilər. Yəni albanlar Günəş, Səma və Ay allahlarına sitayiş edirdilər. Ehtimal ki, alban panteonuna Ay ilahəsi başçılıq edirdi. Onun baş kahini hökmdardan sonra ölkədə ikinci şəxs hesab olunurdu və Ay ilahəsinə həsr edilmiş vilayətə başçılıq edirdi.

Ölkənin cənubunda, xüsusilə də Paytakaran əyalətində atəşpərəstlik geniş yayılmışdı. Atəşpərəstlərin Albaniyadakı başlıca mərkəzləri Atəşi-Baqavan vilayətində (indiki Abşeron) yerləşirdi. Albaniyada qismən maniçilik də yayılmışdı.

[redaktə / تحریر] Albaniyada xristianlıq

Həmçinin bax Alban Həvvari Kilsəsi

Şəki rayonu ərazisində yerləşən Alban kilsələrindən biri
Şəki rayonu ərazisində yerləşən Alban kilsələrindən biri

Sonradan Qafqaz Albaniyasının rəsmi dininə çevriləcək xristianlıq eramızın ilk əsrindəcə Albaniyaya qədəm qoymuşdur. Albaniyada xristianlığının ilk təbliği Yerusəlimdən gəlmiş həvvari(apostol) Faddey və onun şagirdi həvvari Yelisey ilə bağlı idi. Müqəddəs Yelisey həm də Alban kilsəsinin ilk başçısı hesab edilir. Onu bu vəzifəyə İsa peyğəmbərin qardaşı Müqəddəs Yaqub özü təyin etmişdi. Yelisey 54-57-ci illər arasında Albaniyada xristianlığı təbliğ etmiş və Kiş kəndinə gələrək burada ilk kilsəni inşa etmişdir. Bütpərəstlərin məbədləri yerləşən Zerquni dərəsindən keçərkən o, şəhid edilmişdi.

IV əsrin əvvəlində Roma imperiyası və onun vassalı olan Erməni çarlığı xristianlığı rəsmi din olaraq qəbul etdikdən sonra, Albaniyanı öz təsir dairələrin salmaq üçün əslən parf mənşəli erməni din xadimi Müqəddəs Qriqorisi Albaniyanın Paytakaran vilayətinə göndərirlər. Lakin Paytakaran hökmdarı və bəlkə də alban çarı olan, qaynaqlarda “saysız-hesabsız hunların hökmdarı” adlandırılan Sanatruk Qriqorisin gəlişinin əsl məqsədini anlayaraq onu və onun xristianlığa cəlb edə bildiyi yerli sakinləri edam etdirir. Bununla belə, Sanatrukdan sonra alban taxtına çıxan Urnayr xristianlığı rəsmi din olaraq qəbul edir. Artıq bu vaxta qədər xristianlıq Albaniyada 300 il idi ki, mövcud idi. Ona görə də Urnayrın bu addımı Alban kilsəsinin rəsmi dövlət kilsəsi kimi tanınmasından başqa bir şey deyildi.

V əsrin sonu – VI əsrin əvvəllərində alban çarı III Mömin Vaçaqanın vaxtında Albaniyada xristianlığın təbliğatı daha da intensivləşir, məşhur Aquen kilsə məclisi çağırılaraq Alban Kilsəsinin kanonları kodifikasiya edilir, ölkədə 300-dən artıq məbəd və kilsə inşa edilir. Albaniyanın özündə fəaliyyət göstərən 30 monastırdan əlavə albanlar Yerusəlim şəhərində də 10 monastır inşa edirlər. 552-ci ildə Alban Katolikosunun iqamətgahı ölkənin ucqarlarından(Çoladan) Uti əyalətinin mərkəzi və ölkəninn paytaxtı Bərdəyə köçürüldükdən sonra Alban Kilsəsinin mövqeyi daha da güclənir. Lakin VII əsin sonu VIII əsrin əvvəllərində ərəb xilafəti ilə ittifaqda olan Erməni Həvvari Kilsəsi ilə Bizansla ittifaqda olan Alban Həvvari Kilsəsi arasında münaqişə baş verdikdə Erməni katolikasu İliyanın təhriki ilə ərəblər münaqişəyə qarışaraq 701-ci ildə Bərdəyə cəza dəstələri göndərir, alban Katolikosu Nerses Bakuru qətlə yetirir və Alban kilsəsini zorla Erməni kilsəsinə tabe etdirirlər. Bununla da Alban Kilsəsinin avtokefal mövcudluğuna son qoyulmuş və 705-ci ildə Alban çarlığının ləğvinə yol açılmış olur.

[redaktə / تحریر] Alban mədəniyyəti

Qafqaz Albaniyası zəngin memarlıq və şəhərsalma ənənələrinə sahib idi. Klavdi Ptolomey Albaniyada 29 şəhərin adını çəkirdi, arxeoloji qazıntılar da bir çox yerlərdə alban şəhərlərinin xarabalıqlarını üzə çıxarmışdır. Qaynaqların məlumatına görə alban çarı II Vaçe öz qohumu Sasani şahı Firuzun şərəfinə Uti vilayətində şəhər saldırmış və adını da Firuzabad qoymuşdu (indiki Bərdə). Albaniya ərazisində çoxsaylı məbədlər, kilsələr və monastırlar inşa edilirdi, albanlar həm də Dərbənd səddinin tikintisində geniş iştirak edirdilər. Təbii ki, bütün bunlar inkişaf etmiş memarlıq mədəniyyətinə sahib olmadan mümkün deyildi.

Qafqaz Albaniyasının ədəbiyyatı haqqında dövrümüzə çox az məlumat gəlib çatmışdır. Qaynaqlarda yalnız şair Davdaqın Cavanşirin ölümünə həsr edilmiş mərsiyəsinə, o da erməni dilinə tərcümə olunmuş variantda rast gəlinir. Albaniyanın tarixindən bəhs edən yeganə yerli salnamə – Movses Kalankatuasinin “Alban tarixi” əsəri də erməni dilinə tərcümə olunmuş variantda saxlanılmışdır. Zaman-zaman Alban ədəbiyyatı, xüsusilə də alban kilsə ədəbiyyatı erməni kilsəsinin göstərişi ilə məhv edildiyindən dövrümüzə orijinalda demək olar ki, heç bir mətn gəlib çatmamışdır.

[redaktə / تحریر] Alban əlifbası

Həmçinin bax Alban əlifbası

Albanların həm də öz əlifbaları olmuş və bu əlifba vasitəsi ilə onlar müxtəlif janrlarda əsərlər yaratmışdılar. Ehtimal edilir ki, bu əlifba Yerusəlimdən gəlmiş Mesrop Maştos tərəfindən tərtib edilmişdir. Alban əlifbası 52 hərfdən ibarətdir və udi dili əsasında tərtib edilib. Əlifba 1937-ci ildə gürcü alimi İliya Abuladze tərəfindən Matenadaranda aşkar edilmişdir.

[redaktə / تحریر] Xarici keçidlər

 
Azərbaycan Tarixi
Azərbaycan