Azərbaycan dili

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Azərbaycan Türkçəsi
Azərbaycanja
Danışıldığı ölkələr: Şimal Azərbaycan, Cənubi Azərbaycan, İran, Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Iraq, Suriya
Danışan nəfər sayı: 27-32milyon
Sıralama: *
Dil Qrupu Sinifləndirmə: Altay Dil Ailəsi
Türk dilləri
Oğuz Qrupu
Azərbaycan Türkçesi
Rəsmi Vəziyyəti
Rəsmi dil olduğu ölkələr: Şimal Azərbaycan'da: Azərbaycan, İran'da: Azərbaycan Türkçəsi
Dili tənzimləyən qurum: {{{qurum}}}
Əlifbası: Latın əlifbası
Dil Kodları
ISO 639-1 az
ISO 639-2 aze
SIL aze
 

Map showing locations of Azerbaijani and related languages: North Azerbaijani (blue), South Azerbaijani (red), Salchuq (green), Qashqa'i (brown), Afshari (purple)
Həmçinin bax: DilDil ailələri




Azərbaycan dili (Азәрбајҹан дили, آذربايجان ديلی), Türk dilləri qrupuna aid bir dil. Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir.

Azərbaycan, İran, İraq, Gürcüstan, Rusiya ərazisində yayılmışdır. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi zamanı Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması nəticəsində bu ölkədə Azərbaycan dilində danışan əhali qalmamışdır.

Bu dildə təxminən 30-35 milyon əhali danışır.

Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilinin 4 dialekti vardır:

  1. Şərq dialekti- Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektikləri
  2. Qərb dialekti- Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri
  3. Şimal dialekti- Nuxa və Zaqatala-Qax dialektləri
  4. Cənub dialekti- Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri

Dialektlər bir-biri ilə fonetik və leksik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.

Azərbaycan türkcəsi Türkiyə türkcəsinə və qıpçaq türkcəsinə daha yaxındır. Fonetik xüsusiyyətinə görə: ə fenomenin bütün pozisiyalarda işlənmə tezliyi ilə fərqlənir.


Mündəricat

[redaktə / تحریر] Fonetika

Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər,yəni ön sıra (i,ü,e,ə,ö) və arxa sıra (ı,u,a,o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (işıq, ildırım kimi i saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k,q,ğ,x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.

Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

Azərbaycan dilində 9 qısa (i,ü,e,ö,ə,a,o,u,ı), 6 uzun (i:,e:,ö:,ə:, a:,u:) saitlər vardır. Uzun saitlər bu dil üçün səciyyəvi deyil, onlar demək olar ki, yalnız alınma sözlərdə çox az hallarda işlənir.

Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma' - 'alma.

Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

[redaktə / تحریر] Nitq hissələri, sözyaradıcılığı, sintaktik xüsusiyyətlər

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.

İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir.

Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.

Fellər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.

Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir.

Azərbaycan əlifbası
Azərbaycan əlifbası

[redaktə / تحریر] Əlifbası

Türk yazı tarixi Uyğurların əlifbasıyla başlasada, Azərbaycan dilinin yazılması Ərəb əlifbasının bir variantı ila başlanıb. Səlcuq və Osmanlı türkləri X əsrdən başlayaraq Ərəb əlifbasını əsas tutmuş və Ərəb-Fars əlifbasından yardım alıb çoxlu əsərlər yaradmışlar.

Ərəb əlifbası Azərbaycan dilinə kamilən uyğun olmasa da keçmiş dövrlərdə bir dəyərli alət kimi dilimizi səbtə yetirib və hələdə onun böyük ədəbi və elmi əsərlərini qoruyur.

Cənubi Azərbaycandə əksər əhali təkcə Fars dilində təhsil alma məcburiyyətində qalmışlar və bu Ərəb əlifbasını öyrənirlər. İranda Azərbaycan dilini latın alifbası ilə yazma, heç bir qanun keçmədən, bir curm kimi sayılır. İran Azərbaycanlıları öz dillərində təhsil almadıqları üçün, yalnız Azərbaycan dilində danışıq ədəbiyatı ilə tanışdırlar.

Azərbaycan dilində yazı 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikası ilə aparılmışdır. 1929-1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifba üzrə, 1939-1991-ci illərdə kiril qrafikası üzrə, 1991-ci ildən başlayaraq yenidən latın qrafikası üzrə aparılmışdır.

[redaktə / تحریر] Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

Ərəbi Latın Kiril Latın
Cənubi Azer. və 1929ci Şimali Azer. 1929–1939 1939–1991 1991
ا,آ A a А а A a
B b Б б B b
C c Ҹ ҹ C c
چ Ç ç Ч ч Ç ç
D d Д д D d
  E e Е е E e
,(کسره) Ə ə Ә ә Ə ə
F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
Ğ ğ Ғ ғ Ğ ğ
, H h Һ һ H h
X x Х х X x
  I i Ы ы I ı
ی Ь ь И и İ i
ژ J j Ж ж J j
K k К к K k
Q q Г г Q q
L l Л л L l
M m М м M m
N n Н н N n
O o О о O o
  Ö ö Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
R r Р р R r
,, S s С с S s
Ş ş Ш ш Ş ş
, T t Т т T t
U u У у U u
Ü ü Ү ү Ü ü
V v В в V v
ی Y y Ј ј Y y
,,, Z z З з Z z


[redaktə / تحریر] Həmçinin bax

[redaktə / تحریر] Xarici Keçidlər

Latin
بو مقاله، تورک-عرب الیفباسنداکی آذربايجان ديلی مقاله سینین قارشیلیغی دیر.


v  d  e
Türk dilləri
Bolqar qrupu Bolqar dili* | Çuvaş dili | Hun dili* | Xəzər dili*
Qıpçaq qrupu Baraba dili | Başqırd dili | Krım Tatarcası1 | Koman dili* | Qaraçay dili | Karai dili | Qaraqalpaq dili | Qazax dili | Qıpçaq dili* | Qırımçak dili | Qumuq dili | Noqay dili | Tatar dili | Urum dili | Altay dili | Qırğız dili 1
Oğuz qrupu Əfşar dili | Azərbaycan dili | Krım Tatarcası1 | Qaqauz dili | Xorasan Türkcesi | Osmanlı Türkcəsi* | Peçeneq dili* | Qaşqay dili | Salar dili | Türk dili | Türkmən dili | Urum dili1
Uyğur və ya Çagatay qrupu Ayni dili | Cağatay dili* | İli Turki | Lop dili | Uyğur dili | Özbək dili
Sibir qrupu Çulım dili | Dolqan dili | Fuyü Qırğız dili | Xakas dili | Şərqi Altay dili | Şor dili | Tofa dili | Tuva dili | Qərbi Yugur dili | Yakut dili
Argu qrupu Halaç dili
Qeydlər: * Ölü dillər