Чачэнская мова
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Чачэнская (Нохчийн мотт, Noxçiyn mott) | |
---|---|
Ужываецца ў: | Чачэніі, Хасаўюртаўскім раёне Дагестану і іншых краінах |
Рэгіён: | Каўказ |
Колькасьць карыстальнікаў: | 1.360.000 |
Клясыфікацыя: | Паўночнакаўкаская (не агульнапрызнана) Нахска-дагестанскія |
Афіцыйны статус | |
Афіцыйная мова ў: | Чачэніі |
Рэгулюецца: | — |
Код мовы | |
ISO 639-1 | ce |
ISO 639-2(B) | che |
ISO 639-2(T) | che |
SIL | - |
Чачэ́нская мо́ва (Нохчийн мотт, Noxçiyn mott) - адна з нахска-дагестанскіх моў.
Чачэнская мова распаўсюджаная ў Чачэнскай рэспубліцы і ў Хасаўюртаўскім раёне Дагестану. Паводле перапісу 2002, колькасьць асобаў, хто размаўляе на ёй у Расеі было 1360 тыс. чалавек.
Зьмест |
[рэдагаваць] Асаблівасьці
Фанэтычная сыстэма адрозьніваецца складанасьцю вакалізму (кароткія, доўгія, умляўтаваныя, простыя галосныя, дыфтонгі, трыфтонгі, слаба выяўленая назалізацыя галосных) і кансанантызму (простыя, гемінаваныя, абруптыўныя, фарынгальныя зычныя). Марфалягічная сыстэма аглютынатыўна-флектыўная. Мае 6 граматычных клясаў, шматсклонавае скланеньне, дзеяслоўныя катэгорыі клясы, часу, ладу, віду.
[рэдагаваць] Фанэтыка
Зычныя гукі маюць вялікае падабенства ў арабскай мове й салішанскай мове паўночнаамэрыканскіх індэйцаў. Галосныя ж вельмі падобныя сыстэмы галосных у нямецкай і швэдзкай мовах.
[рэдагаваць] Зычныя
Чачэнская мова, як і большасьць аўтахтонных моваў Каўказу, мае вялікую колькасьць зычных: каля 31 (у залежнасьці ад дыялекту), што больш чым у іншых эўрапейскіх мовах. Характэрнае й тыповае для рэгіёну троеснае адрозьненьне паміж звонкасьцю, глухасьцю й выбуховасьцю.
Білябіяльныя | Міжзубныя | Постальвэалярныя | Заднянебныя | Увулярныя | Фарангеальныя | Гартанныя | |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Выбухныя | p b pʼ | t d tʼ | k g kʼ | q qʼ | ʔ | ||
Афрыкаты | ʦ ʣ ʦ' | ʧ ʤ ʧ' | |||||
Фрыкатыўныя | f | s z | ʃ ʒ | x ɣ | ħ ʕ | h | |
Насавыя | m | n | |||||
Ратычныя | r̥ r | ||||||
Апраксыманты | w | l | j |
Гук /w/ перад галоснымі вымаўляецца як [v].
[рэдагаваць] Галосныя
У адрозьненьні ад астатніх моваў Каўказу, чачэнская мова мае вялікую разнастайнасьць галосных і дыфтонгаў: каля 27 (у залежнасьці ад дыялекту), падобных паводле колькасьці й гучаньня да сыстэмы галосных у скандынаўскіх, нямецкай і фінскай мовах. Ніводная з маўленчых сыстэмаў дакладна не адрозьнівае гэтыя гукі.
Пярэднія неабкругленыя | Пярэднія абкругленыя | Цэнтральныя | Заднія |
---|---|---|---|
i i: | y y: | u u: | |
e e: | ø ø: | ə | o o: |
æ | ɑ ɑ: |
[рэдагаваць] Граматыка
Чачэнскія назоўнікі належаць да аднаго зь некалькіх родаў ці клясаў (6), кожны з адмысловай прыстаўкай, да якое дапасуецца дзеяслоў. Дзеяслоў дапасуецца да клясы/роду, але не ліку асобы, маючы толькі часавыя й дзеепрыметнікавыя формы. Чачэнская – эргатыўная мова, хоць дзеяслоў дапасуецца як да прамога дзейніка, гэтак і да непераходнага дапаўненьня. Для мовы характэрная наяўнасьць 8 склонаў назоўнікаў.
Для дасьледчыкакў чачэнская мова цікавая сваёй лексыкаграфіяй: новыя словы ўтвараюцца фіксацыяй цэлых фразаў, а не даданьнем новых частак да словаў, што існуюць, ці аб’яднаньнем старых словаў. Праз гэта ўзьнікаюць цяжкасьці пры карыстаньні слоўнікам.
[рэдагаваць] Лексыка
Ёсьць запазычаньні з расейскае, арабскае мовы, з цюрскіх моваў (пераважна з кумыцкае), а таксама з пэрсыдзкае й грузінскае.
[рэдагаваць] Дыялекты
Асноўныя дыялекты: плоскасьцевы, леглы ў аснову літаратурнае мовы, акінскі, чэбэрлоеўскі, мэлхінскі, ітумкалінскі, галанчоскі, кістынскі. Яны распадаюцца на гаворкі, паміж якімі існуюць адносна невялікія разыходжаньні. Найбольшымі ёсьць адрозьненьні паміж плоскасьцевым, акінскім, чэбэрлоеўскім і збольшага кістынскім (у сувязі з моцным уплывам грузінскае мовы) дыялектамі.
Характэрнаму для літаратурнае мовы комплексу зычных лх у акінскім адпавядае рх: літар, малх, акінск. марх 'сонца'; літар, болх, акінск. борх 'праца'; у адрозьненьні ад літаратурнае, у акінскім няма прагрэсыўнае асыміляцыі афіксальнага н у дзеяслоўных формах мінулага часу: літар. аьлла, акінск. айлнд 'сказаў'; літар. делла, акінск. даьлнд 'скончыў'; у акінскім клясавыя паказчыкі могуць выступаць у функцыі вонкавае флексіі дзеяслоўных формаў: літар. д-альлла, акінск. д-аьлн-д 'скончыў'; літар. делла, аккинск. д-елн-д 'аддаў' і інш. Прыклады фанэтычных адрозьненьняў мэлхінскага дыялекту ад літаратурнае мовы: літар. сецна, мэлх. сеста 'спыніўся'; літар, лаьцна, мэлх. лаьста 'злавіў'; літар. эцна, мэлх. иста 'купіў'; літар. дечиг, мэлх. дешк 'дровы'; літар. хьаж, мэлх. хьаьга 'лоб'; літар, йоьхь, мэлх. лоьхь 'кішка', 'каўбаса' і інш.
Прыклады фанэтычных адрозьненьняў ітумкалинскага дыялекту ад літаратурнае мовы: літар. борц, ітумк. борс 'проса'; літар, дарц, ітумк. дарс 'бура'; літар. лоьху, ітумк. лиеха 'шукае'; літар. муохк, ітумк. муорк 'зямля', 'краіна'; літар. дуокх, ітумк. дуорк 'смуга'; літар. бурч, ітумк. бурш 'перац'; літар. ирча, ітумк. ирша 'брыдкі' і інш.
Галанчоскі дыялект яшчэ не вывучаны ў належнай меры. Да таго ж яго носьбіты ў пераважнай большасьці зьмяшаліся з носьбітамі плоскасьцевага дыялекту. Галанчоскі дыялект спалучае рысы чачэнскае й інгускае моваў. Комплексу ст у пачатку слова ў галанчоскім, як і ў інгушскай, адпавядае з: літар. стаг, галанч. саг 'чалавек'; у галанчоскім, як і ў чачэнскай літаратурнай мове, назіраецца прагрэсыўная асыміляцыя: літар., галанч. ведда < ведна 'уцёк'.
У разгляданых дыялектах назіраюцца таксама некаторыя лексычныя, марфалягічныя й сынтаксычныя асаблівасьці.
[рэдагаваць] Пісьменства
Першым пісьменствам, што выкарыстоўвалася ў Чачэніі й Інгушэтыі, лічыцца грузінская. Пры раскопках былі знойдзеныя чарапкі з грузінскімі літарамі, а на Асе сустрэліся інгускія надпісы грузінскімі літарамі. Такім чынам можна сьцьвярджаць, што ў сярэднявечча (VIII-XII стст.) грузінская абэцэда ўжывалася ў горах Чачэна-Інгушэтыі.
[рэдагаваць] Арабская абэцэда
З распаўсюджваньнем Ісламу зацьвердзілася й арабскае пісьменства. Шамілём была прадпрынятая спроба стварэньня для чачэнцаў пісьма на аснове арабскае графікі, якое выглядала так:
ا | ب | ت | ث | ج | ح | خ | د |
ذ | ر | ز | س | ش | ص | ض | ط |
ظ | ع | غ | ف | ڤ | ڮ | ق | ك |
ل | م | ن | و | ه | ﻻ | خي |
З мэтай прынады пісьма да чачэнскае фанэтыкі гэтая абэцэда рэфармавалася ў 1910, 1920 і 1922. Гэтай сыстэмай чачэнцы карысталіся да 1926. Акрамя гэтага, пры дапамозе арабскае графікі былі запісаныя й чачэнскія "тэптары" - родавыя кронікі, шматлікія зь якіх былі зьнішчаныя ў выніку акцыі, прадпрынятай НКУС напррыканцы лютага 1944. Тады ў цэнтры Грознага, у сквэрыку перад Палацам піянэраў, было спаленая вялікая колькасьць кнігаў і рукапісных матар’ялаў, канфіскаваных у сасланых чачэнцаў.
[рэдагаваць] Кірылічная абэцэда
Гэтая абэцэда была створаная ў 1862 баронам Усьлярам. Яна грунтавалася на кірыліцы й выкарыстоўвалася больш для запісаў чачэнскіх тэкстаў расейскімі навукоўцамі, чым самімі чачэнцамі. У 1911 была прадпрынятая спроба ўвесьці яе некалькі зьмененую версію для навучаньня дзяцей у мясцовых школах.
Сучасная чачэнская абэцэда заснаваная на графічнай аснове расейскае абэцэды ў 1938. Яна зьмяшчае 49 літараў.
16 дадатковых у параўнаньні з расейскай абэцэдай літараў выкарыстоўваюцца для перадачы спэцыфічных чачэнскіх гукаў (гартанных зычных і мяккіх гукаў). Яны пазначаюцца з дапамогай уведзенае у чачэнскую абэцэду літары I ("палачка") і дыграфаў: аь, гI, кх, къ, кI, оь, пI, тI, уь, хь, хI, цI, чI, юь, яь.
Кірыліца
(прапісная) |
Кірыліца
(радковая) |
Назоў |
---|---|---|
А | а | а |
Аь | аь | аь |
Б | б | бэ |
В | в | вэ |
Г | г | гэ |
ГІ | гІ | гІа |
Д | д | дэ |
Е | е | е |
Ё | ё | ё |
Ж | ж | жэ |
З | з | зэ |
И | и | и |
Й | й | доца и |
К | к | к |
Кх | кх | кх |
Къ | къ | къа |
КІ | кІ | кІа |
Л | л | лэ |
М | м | мэ |
Н | н | нэ |
О | о | о |
Оь | оь | оь |
П | п | пэ |
ПІ | пІ | пІа |
Р | р | рэ |
С | с | сэ |
Т | т | тэ |
ТІ | тІ | тІа |
У | у | у |
Уь | уь | уь |
Х | х | хэ |
Хь | хь | хьа |
ХІ | хІ | хІа |
Ц | ц | цэ |
ЦІ | цІ | цІа |
Ч | ч | чэ |
ЧІ | чІ | чІа |
Ш | ш | шэ |
Щ | щ | щэ |
(Ъ) | ъ | чIогIа хьаьрк |
(Ы) | ы | ы |
(Ь) | ь | кIеда хьаьрк |
Э | э | э |
Ю | ю | ю |
Юь | юь | юь |
Я | я | я |
Яь | яь | яь |
І | І | Іа |
[рэдагаваць] Лацінская абэцэда
Чачэнская абэцэда на лацінскай графіцы была створаная Х.Ашаевым у 1925.
A a | Ä ä | B b | C c | Č č | Ch ch | Čh čh | D d |
E e | F f | G g | Gh gh | H h | I i | J j | K k |
Kh kh | L l | M m | N n | N̡ n̡ | O o | Ö ö | P p |
Ph ph | Q q | Qh qh | R r | S s | Š š | T t | Th th |
U u | Ü ü | V v | X x | X́ x́ | Y y | Z z | Ž ž |
У 1920-я строгае нормы пісьменнасьці не існавала, таму некаторыя знакі ў розных выданьнях маглі адрозьнівацца. На гэтай абэцэдзе было надрукавана шмат навучальнае, мастацкае й палітычнае літаратуры.
У пэрыяд фактычнае незалежнасьці Чачэніі ў 1994-2000 выкарыстоўваўся іншы варыянт чачэнскае лацінкі. Знак h адпавядаў I у абэцэдзе на аснове кірыліцы, а ə - адпаведна ъ. Замест ь выкарыстоўваўся умляўт.
A a | Ä ä | B b | C c | Ċ ċ | Ç ç | Ç̇ ç̇ | D d |
E e | F f | G g | Ġ ġ | H h | X x | Ẋ ẋ | I i |
J j | K k | Kh kh | L l | M m | N n | Ŋ ŋ | O o |
Ö ö | P p | Ph ph | Q q | Q̇ q̇ | R r | S s | Ş ş |
T t | Th th | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z | Ƶ ƶ |
Ə ə |
[рэдагаваць] Прыклад чачэнскае мовы (хрысьціянская малітва “Войча наш!”)
Дада! Хьан цІе сийлахь хуьлда!
Хьан олалла тІекхочийла!
ХІора дийнахь напха лохьа тхуна.
Тхан къиношна гечдехьа,
Тхайна декхарийлахь болчарна оха ма-гечдарра.
Хьарам лаамна кІел ма дахийтахьа тхо.