Маскоўскае княства

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Рост маскоўскага княства ў 1300-1505 гадах
Рост маскоўскага княства ў 1300-1505 гадах

Маско́ўскае вялі́кае кня́ства — тэрытарыяльнае ядро будучай Рускай дзяржавы са сталіцай у Маскве.

Выдзелілася з Уладзімірскага вялікага княства ў 60-х – пачатку 70-х гадоў XIII стагоддзя і з канца XIII стагоддзя заняла ў ім дамінуючае становішча. На працягу ўсяго XIV стагоддзя актыўную барацьбу за вялікае ўладзімірскае княжанне вяло таксама Цвярское княства, у 1350 – 60-х — Суздальскае, але, як правіла, менавіта маскоўскія князі насілі тытул вялікага князя ўладзімірскага, на што да 1462 году трэба было атрымліваць ярлык ханаў Залатой Арды. Па ініцыятыве маскоўскіх князёў рэзідэнцыя агульнарускага мітрапаліта была перанесена ва Уладзімір (1300), пазней у Маскву (1328). Асновы палітычнае і эканамічнае магутнасці Масквы былі закладзены Іванам I Калітам (13251340), які дамогся права збору татарскай даніны на Русі і фактычна ператварыў Маскву ў галоўнага правадніка татарскага ўплыву, што асабліва яскрава выявілася ў падаўленні вызваленчага паўстання ў Цверы (1327). Да канца XIV стагоддзя ў паўночна-ўсходняй Русі склалася сістэма незалежных адно ад аднаго “вялікіх княжанняў” — Уладзімірскае (фактычна Маскоўскае), Цвярское, Разанскае, Смаленскае, Ніжэгародскае. Паслядоўная палітыка Івана Каліты і яго пераемнікаў, накіраваная на пашырэнне тэрыторыі Маскоўскага вялікага княства шляхам скупкі і захопу зямель, дынастычных шлюбаў і г.д., прыцягненне перасяленцаў з кантралюемых татарамі тэрыторый абумовілі ператварэнне Масквы ў галоўны палітычны, эканамічны і рэлігійны цэнтр паўночна-ўсходняй Русі, асноўны асяродак фарміравання вялікарускай народнасці. У 1362 годзе Маскоўскае вялікае княства фактычна злучана з Уладзімірскім, з 1375 году Арда перастала выдаваць ярлыкі на вялікае княжанне князям немаскоўскіх дамоў. Перамога ў Кулікоўскай бітве 1380 году паклала пачатак вызваленню ад татарскай залежнасці, якое было дасягнутае ў 1480 годзе Іванам III Васілевічам у выніку “стаяння на Угры”. Аднак у адрозненне ад іншых еўрапейскіх краін (у тым ліку і ВКЛ), эвалюцыя сацыяльнага і дзяржаўнага ладу ў Маскоўскім вялікім княстве адбывалася ў напрамку ўзмацнення дэспатыі ўсходняга тыпу. Адмаўленне правоў асобы і аўтаноміі любых грамадскіх інстытутаў, ізаляцыянізм і ксенафобія, увасобленыя ў ідэалогіі “трэцяга Рыму”, прывялі да кансервацыі сацыяльнай, эканамічнай і тэхналагічнай адсталасці, захавання нізкіх жыццёвага ўзроўню і кошту чалавечага жыцця.

Хуткі тэрытарыяльны рост Масквы, паглынанне больш дробных дзяржаўных утварэнняў і прэтэнзіі на “збіранне” пад сваёй уладай усіх усходнеславянскіх зямель выклікалі яе сутыкненне з другім цэнтрам іх дзяржаўнай кансалідацыі — ВКЛ. З 1330-х гадоў дзве дзяржавы спаборнічалі за ўплыў над Вялікім Ноўгарадам, Псковам і Смаленскім княствам, у 1335 годзе адбыўся першы ўзброены канфлікт паміж імі (за “гради литовстии” на Верхняй Волзе). У 1349 годзе паміж вялікім князем маскоўскім Сімяонам Гордым і вялікім князем літоўскім Альгердам заключана мірнае пагадненне, замацаванае серыяй дынастычных шлюбаў, Ноўгарад і Пскоў прызнаваліся падкантрольнымі Маскве. Барацьба Масквы супраць прызнання самастойнай праваслаўнай мітраполіі ВКЛ (13521363) скончылася яе скасаваннем пасля смерці літоўскага мітрапаліта Рамана. У 13681372 гадах, падтрымліваючы саюзнага ВКЛ вялікага князя цвярскога Міхаіла Аляксандравіча, Альгерд здзейсніў тры паходы на Маскву, якія скончыліся Любуцкім дагаворам 1372 году. Пасля смерці Альгерда Масква традыцыйна падтрымлівала тых літоўскіх князёў, якія выступалі супраць цэнтральнай улады ВКЛ — Андрэя Полацкага (канец 1380-х), Вітаўта (пачатак 1390-х), Свідрыгайлу. Вялікі князь Ягайла аказаў пасіўную падтрымку Ардзе перад Кулікоўскай бітвай, але ў 1384 годзе паміж Ягайлам і Дзмітрыем Данскім заключана мірнае пагадненне (верагодна, накіраванае супраць Арды). Пасля Крэўскай уніі 1385 году галоўным ідэалагічным абгрунтаваннем палітыкі Маскоўскага вялікага княства ў дачыненні да ВКЛ абвяшчалася “вызваленне” яго праваслаўнага насельніцтва ад “каталіцкага прыгнёту”. Дзейнасць мітрапаліта Кіпрыяна спрыяла змякчэнню супярэчнасцей паміж Маскоўскім вялікім княствам і ВКЛ. У 1391 годзе заключаны шлюб вялікага князя маскоўскага Васіля I з дачкой Вітаўта Соф'яй. У 1398 годзе Масква выступіла супраць спробы Вітаўта ўсталяваць кантроль над Ноўгарадам, але ў выніку мірнага дагавору 1400 году фактычна дазволіла яму ліквідаваць незалежнасць Смаленскага княства (1404). Пасля ўзброенага канфлікту ў 1406 годзе да канца XV стагоддзя ўсталявалася мяжа паміж ВКЛ і Масквой па рацэ Угра. У складзеным у 1423 годзе завяшчанні Васіль I назваў Вітаўта апекуном сваіх дзяцей і гарантам цэласнасці дзяржавы пасля сваёй смерці (1425), але практычных вынікаў гэты крок не меў.

Заключаная вялікім князем літоўскім Казімірам IV і вялікім князем маскоўскім Васілём II Цёмным 31 жніўня 1449 году дагавор фактычна спыніў тэрытарыяльную экспансію ВКЛ на ўсход. Паводле дагавору, Казімір абавязваўся “не вступатися” ў Вялікі Ноўгарад і Пскоў, нават калі тыя будуць “се... давати” Казіміру, а таксама не ўдзельнічаць у магчымых сутыкненнях рускіх феадальных рэспублік з Лівонскім Ордэнам нават на іх баку. Адносным поспехам Казіміра была адмова Васіля II ад наўгародскіх валасцей, якія традыцыйна “цягнулі” да Літвы і прызнанне за разанскім вялікім князем Іванам Фёдаравічам права перахода на службу да Казіміра. Вынікам дагавору 1449 году быў амаль 40-летні перыяд мірнага развіцця ВКЛ, якое не мела ваенных канфліктаў з суседзямі да 1487 году, але ён таксама зафіксаваў адмову ВКЛ ад прэтэнзій на аб'яднанне ўсіх усходнеславянскіх зямель, што абумовіла страту незалежнасці ад Масквы Ноўгарада (14711478) і Цвяры (1485) і ўрэшце паразу ВКЛ у вайне Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 14921494 гадоў, якое суправаджалася стратай вялікіх тэрыторый. Моцная цэнтралізаваная Руская дзяржава, створаная ў выніку поспехаў Івана III, які прыняў тытул “государя всея Руси”, пачала адкрыта прэтэндаваць на беларускія і ўкраінскія землі ВКЛ, барацьба за якія вызначыла гісторыю Усходняй Еўропы на працягу XVXVIII стагоддзяў.


Крыніца: Алесь Белы, «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі»

[рэдагаваць] Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць] Літаратура

  • Духовные и договоpные гpамоты великих и удельных князей XIV—XVI вв. / Подг. Л.В.Чеpепнин. М.; Л., 1950
  • Базилевич К.В. Внешняя политка Русского централизованного государства. М., 1952
  • Черепнин Л.В. Образование Русского централизованного государства в XIV—XV вв. М., 1960
  • Греков И. Б. Очерки по истории международных отношений Восточной Европы. XIV—XVI вв. М., 1963
  • Кучкин В. А. Формирование государственной территории Северо-Восточной Руси в X—XIV вв. М., 1984
  • Зимин А.А. Витязь на pаспутье. М., 1991
  • Fennell J. L. I. The Emergence of Moscow, 1304—1359. Berkeley, Los Angeles, 1968.