Шатляндыя

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.



Scotland (па-ангельску і ангельска-шатляндзку)
Alba (па шатляндзка гэльску)
Сьцяг Шатляндыі Герб Шатляндыі
(Сьцяг) (Герб)
Нацыянальны дэвіз: Nemo mi impune lacessit
(Ніхто не сыйдзе непакараным)
Месцазнаходжаньне Шатляндыі
Афіцыйная мова ангельская
ангельска-шатляндзкая
шатляндзкая гэльская
Сталіца Эдынбург
Найбуйнейшы горад Глазга
Урад
Кароль Шатляндыі
Прэм'ер міністар Шатляндыі
Канстытуцыйная манархія
Лізавета II
Джэк Мак'Конэль
Плошча
 - Агульная
 - % вады
месца ў сьвеце
78 782 км2
1,9
Насельніцтва
 - Агульнае (2001)
 - Шчыльнасьць
месца ў сьвеце
5 062 011
64/км²
СУП
 - Агульны (2002)
 - на душу насельніцтва
месца ў сьвеце
$ 130 мільёнаў
$ 25 546
Валюта Фунт стэрлінгаў £ (GBP)
Часавы пас
 - улетку
(UTC0)
(UTC1)
Незалежнасьць
Дзяржаўны гімн Flower of Scotland
Аўтамабільны знак
Дамэн верхняга ўзроўню ..uk
Тэлефонны код +
Мапа Шатляндыі

Шатляндыя (Шатландыя), Шкоцыя (ангельская і ангельска-шатляндзкая: Scotland, шатляндзкая гэльская: Alba) — у мінулым незалежнае каралеўства ў Паўночнай Эўропе, зараз — адзіны з чатырох рэгіёнаў, складнікаў Злучанага Каралеўства, якая зьяўляецца аўтаномнай манархіяй (улучаючы ўласны парлямэнт), Шатляндыя займае поўнач выспы Вялікабрытанія і мяжуе па сушы з Англіяй. Сталіца Шатляндыі — Эдынбург.

Зьмест

[рэдагаваць] Гісторыя

Лічыцца, што першыя людзі зьявіліся ў Шатляндыі прыблізна 8 тысяч гадоў таму. Першыя сталыя паселішчы датуюцца 4 тысячагодзьдзем да н. э. Пісьмовая гісторыя Шатляндыі пачынаецца з рымскай заваёвы Брытаніі, калі былі акупаваныя і атрымалі статут рымскіх правінцый і сталі менавацца Брытаніяй тэрыторыі сучаснай Англіі і Ўэльса. Частка паўднёвай Шатляндыі была на нядоўгі час узятая пад няпросты кантроль Рыма, але паўночныя землі былі вольныя ад рымскай заваёвы і зваліся Калядонія. Калядонія была населеная пікцкімі і гэльскімі плямёнамі, на яе тэрыторыі месьціліся гэльскае каралеўства Дальрыяда і пікцкае — Фортрыў. Але гісторыя Шатляндзкага каралеўства традыцыйна бярэ свой адлік з 843 году, калі Кэнэт Мак'Альпін стаў каралём аб'яднанага каралеўства шкотаў і піктаў. На працягу наступных стагоддзяў тэрыторыя Шатляндзкага каралеўства пашырэла прыкладна да плошчы прыблізна адпаведнай плошчы сучаснай Шатляндыі. Гэты пэрыяд адзначаны параўнальна добрымі адносінамі з ўэсэкскімі ўладарамі Англіі і моцнай раздробленасьцю, якая, аднак, не замінала правядзеньню пасьпяховай экспансіянісцкай палітыкі. Праз некаторы час пасьля ўварваньня ў 945 годзе ў Стратклайд ангельскага караля Эдмунда I правінцыя была перададзеная Малькальму I. Падчас кіраваньня караля Індульфа (954 – 962) шкоты занялі крэпасьць, пазьней названую Эдынбургам, — свой першы апорны пункт у Лётыане. Падчас ўладарства Малькальма II адзінства Шатляндыі ўмацавалася. Пераломным годам, магчыма, быў 1018, калі Малькальм IV нанёс Нартумбрыі паразу ў бітве пры Карэме.

Заваёва Англіі нарманамі (1066) сталася прычынаю ланцуга падзей, праз якіх Шатляндыя зьмяніла сваёй гэльскай культурнай арыентацыі. Малькальм III пабраўся шлюбам з Маргарытай, сястрой Эдгара Этлінга, зрынутага англа-саксонскага прэтэндэнта на ангельскі трон, які пасьля атрымаў падтрымку з боку Шатляндыі. Маргарыта згуляла важную ролю ў паніжэньні ўплыву кельцкага хрысьціянства. Яе сын, Давыд I стаў важным англа-нарманскім уладаром. Ён спрыяў уводзінам у Шатляндыі фэадалізму і заахвочваў прыток насельніцтва з Нідэрляндаў у гарады, каб умацаваць гандлёвыя сувязі з кантынэнтальнай Эўропай. Да канца 13 стагодзьдзя шматлікія нарманскія і англа-нарманскія сем'і атрымалі маёнткі ў Шатляндыі. Пасьля сьмерці Маргарыты, апошняй прамой спадчыньніцы Аляксандра III, шатляндзкая арыстакратыя зьвярнулася да караля Англіі, каб ён разважыў спрэчкі паміж прэтэндэнтамі на шатляндзкі пасад. Замест гэтага Эдўард I паспрабаваў уладкаваць на шатляндзкі пасад свайго вылучэнца і ўзяць Шатляндыю пад поўны кантроль, аднак таго не атрымалася праз супраціў шатляндцаў, якім кіравалі спачатку Ўільямам Ўолесам і Эндру дэ Марэям, якія падтрымлівалі Яна I Баліёля, а затым — Робэртам Брусам. Брус узышоў на пасад як кароль Робэрт I 25 сакавіка 1306 году і атрымаў канчатковую перамогу над ангельцамі ў бітве пры Бэнакбэрне ў 1314 годзе. Але пасьля ягонае сьмерці падчас другой вайны за незалежнасьць Шатляндыі (13321357) зноў пачалася міжусобная барацьба, у якой Эдўард Баліёль беспасьпяхова спрабаваў адваяваць трон у спадчыньнікаў Бруса пры падтрымцы ангельскага караля. Толькі з прыходам дынастыі Сцюартаў у 1370-х сытуацыя ў Шатляндыі пачала стабілізавацца.

Да канца сярэднявечча Шатляндыя была падзеленая на дзьве культурныя зоны: дольную, жыхары якой размаўлялі на ангельска-шатляндзкай мове, і горную Шатляндыю, насельніцтва якой карысталася шатляндзкай гэльскай мовай. Тым не менш, галаўэйскі гэльскі дыялект захоўваўся магчыма аж да 18 стагодзьдзя ў аддаленых частках паўднёвага захаду краіны, якія ўваходзілі ў графства Галаўэй. Гістарычна, дольная Шатляндыя ў культурным пляне была бліжэйшая да Эўропы. У горнай жа Шатляндыі сфармавалася адна з адметных рыс рэгіёна — Шатляндзкая клянавая сыстэма.

У 1603 годзе кароль Шатляндыі Якаў VI пераняў ангельскі пасад і стаў каралём Англіі Якавам I. За выключэньнем пэрыяду існаваньня Садружнасьці, Шатляндыя заставалася асобнай дзяржавай, але разам з тым мелі месца значныя канфлікты паміж манархам і шатляндзкімі прэсьвітэрыянамі з нагоды формы царкоўнага кіраваньня. Пасьля Слаўнай рэвалюцыі і зьвяржэньні каталіка Якава VII Вільгэльмам III і Марыяй II Шатляндыя кароткі час пагражала абраць уласнага манарха-пратэстанта, але пад пагрозай разрыву гандлёвых і транспартных сувязяў з Англіяй шатляндзкі парлямэнт сумесна з ангельскім у 1707 годзе прыняў «Акт аб Уніі». У выніку аб'яднаньня было створана каралеўства Вялікабрытанія. У 1715 годзе на поўначы Шатляндыі падняліся два буйных паўстаньня якабітаў, але Гановэрская дынастыя зьдзюжала. Якабіцкія прэтэндэнты на пасад захоўвалі папулярнасьць у горных і паўночна-ўсходніх абласьцях, асабліва сярод не прэсьвітэрыян.

Пасьля прыняцьця «Акту аб Уніі», Шатляндзкай Асьветы і прамысловай рэвалюцыі краіна стала магутным эўрапейскім камэрцыйным, навуковым і індустрыяльным цэнтрам. Пасьля Другой Сусьветнай вайны Шатляндыя выпрабавала на сабе рэзкі спад вытворчасьці, але ў апошнія дзесяцігодзьдзі адбываецца культурнае і эканамічнае адраджэньне рэгіёну за кошт разьвіцьця сфэры фінансавых апэрацый і вытворчасьці электронікі, а таксама прыбыткаў ад здабычы нафты і газу на шэльфу Паўночнага мора. У 1997 году былі праведзеныя выбары ў Парлямэнт Шатляндыі, стварэньне якога было замацавана ў «Шатляндзкім акце» ў 1998 годзе.

[рэдагаваць] Турызм

Шатляндыя — гэта добра разьвіты турыстычны край. Турызм дае 200.000 працоўных месцаў (каля 9% ад агульнай колькасьці працаздольных) галоўным чынам у сэктары абслугоўвання, выдаткі турыстаў склалі 4,4 більёны фунтаў стэрлінгаў за 2003 год. Галоўную масу наведвальнікаў складаюць турысты з Аб'яднанага Каралеўства. У 2002 годзе яны наведалі Шатляндыю 18,5 мільёнаў разоў, пражыўшы 64,5 мільёнаў дзён і страціўшы 3,7 більёнаў фунтаў стэрлінгаў. Замежнікі наведалі Шатляндыю 1,58 мільёнаў разоў, пражыўшы 15 мільёнаў дзён і страціўшы 806 мільёнаў фунтаў стэрлінгаў. Зь іх грамадзяне ЗША склалі большасць – 24%, Нямеччыны – 9%, Францыі – 8%, Канады – 7% і Аўстраліі – 6%.

Шатляндыя ўвогуле ўяўляецца як чысты несапсаваны край з прыгожымі краявідамі, якія маюць доўгую і грунтоўную гісторыю і спалучаныя з тысячамі гістарычных месцаў і прывабаў. Гэта ўключае старадаўнія каменныя колы, стаячыя камяні і пахавальныя пакоі, разнастайныя рэшткі з Каменнага, Бронзавага і Жалезнага вякоў. Таксама маецца шмат старажытных замкаў, хатаў, палёў бітваў, руінаў і музеяў. Мноства людзей вабіць культура Шатляндыі.

Гарады Эдынбург і Глазга становяцца ўсё большай касмапалітычнай альтэрнатывай да пэрыфэрыі. Турысты прыязджаюць увесь год, але галоўным турысцкім сэзонам зьяўляецца пэрыяд з красавіка па кастрычнік уключна. У дадатак да гэтых фактараў, Нацыянальнае турысцкае агенцтва «VisitScotland» («Наведай Шатляндыю») разгарнула стратэгію нізкавага маркетынгу, які накіраваны на выкарыстаньне, апрача іншага, моц Шатляндыі ў гольфавым, рыбацкім і харчовым і пітным турызме. Іншым папулярным чыньнікам наведваньня Шатляндыі, асабліва з Паўночнае Амэрыкі, зьяўляецца генэалёгія, шмат турыстаў прыяжджае, каб дасьледаваць карані сям'і і продкаў.

[рэдагаваць] Транспарт

Шатляндыя злучаная з астатнім Аб'яднаным Каралеўствам дарогамі, чыгункай і паветранымі шляхамі. Аэрапорты ў Эдынбурзе, Глазга, Прэстўіку і Абэрдыне служаць галоўным міжнароднымі брамамі ў Шатляндыю. Сетка маршрутаў стала пашыраецца. Краіна добра зьвязаная паветранымі шляхамі з Эўропай, зьдзяйсняюцца штодзённыя рэйсы ў шэраг эўрапейскіх гарадоў, такіх як Парыж, Бэрлін, Рым, Барсэлёна, Дублін і Стакгольм. Таксама дзейнічаюць простыя пералёты ў Паўночную Амэрыку (Нью-Ёрк, Бостан, Філядэльфія, Таронта, Ванкувэр і Кальгары).

Краіна таксама зьвязаная з мацерыковай Эўропай паромамі, якія выходзяць штодня з Росыта (Rosyth) у раёне Файф (Fife) да бэльгійскага порту Цээбругэ (Zeebrugge). Паромы таксама злучаюць Шатляндыю з Паўночнай Ірляндыяй, ходзячы паміж Странраэрам (Stranraer) і Бэлфастам і Каірнрыянам (Cairnryan) і Лярнам (Larne).

[рэдагаваць] Месцы для наведваньня

Эдынбург зьяўляецца сталіцай і шырока вядомы як адзін з найпрыгажэйшых гарадоў у Эўропе. Старое і Новае мястэчкі горада ўваходзяць у сьпіс аб'ектаў сусьветнае спадчыны ЮНЭСКО. Эдынбург зьяўляецца самым вялікім месцам наведваньня ў Шатляндыі й займае другое месца ў Аб'яднаным Каралеўстве пасьля Лёндана. Галоўныя прывабы горада ўключаюць замак, палац Holyroodhouse, комплекс «Our Dynamic Earth» («Наша дынамічная зямля») і Каралеўскую Мілю. Ёсць тры ўнівэрсытэты, уключаючы Ўнівэрсытэт Эдынбурга, які быў заснаваны ў 1583 годзе.

Глазга — гэта самы вялікі горад у краіне, і другі паводле велічыні месца наведваньня. Ягоныя прывабы ўключаюць калекцыю Burrell, касцёл, навуковы цэнтар і музэй Kelvingrove. У дадатак, шмат турыстаў прыяжджаюць у Глазга дзеля знакамітае гатычнае і віктарыянскае архітэктуры, як і дзеля пакупак. У горадзе тры ўнівэрсытэты, уключаючы Ўнівэрсытэт Глазга.

Стырлінг вядомы як гістарычнае мястэчка ў цэнтральнае Шатляндыі, блізу 30 міляў на паўночны захад ад Эдынбурга, і як «брама ў Высокія землі», праз сваё геаграфічнае знаходжаньне паміж высокімі і нізкімі землямі Шатляндыі (Highlands and Lowlands). Сярод прывабаў вылучаюцца замак і манумэнт National Wallace.

Абэрдын знакаміты як «Гранітны горад» і сваёй гатычнай архітэктурай. Насельніцтва складае каля 210.000 чалавек, горад служыць галоўным адміністрацыйным цэнтрам для паўночнага ўсходу Шатляндыі. Са сваім вялікім партом і гаваньню, Абэрдын служыць пунктам адпраўкі для шматлікіх паромаў, што злучаюць брытанскую Шатляндыю з паўночнымі абтокамі Оркні і Шэтлянд. У Абэрдыне ёсць два ўнівэрсытэты і вялікае студэнцкае насельніцтва.

Св. Эндру зьяўляецца маленькім, але мітусьлівым мястэчкам у паўночна-ўсходнім Файфе. Эканоміка засяроджаная вакол індустрыі гольфа, бо мястэчка зьяўляецца радзімай сучаснае гульні. Унівэрсытэт Сьв. Эндру (самы стары ў Шатляндыі) мае каледжы, што раскіданыя па мястэчку.

Пэрт — гэта маленькае, але гістарычнае мястэчка на ўсходнім узьбярэжжы, якое стаіць на рацэ Тэй. Пэрт вядомы багатымі паркамі. Паблізу знаходзіцца вёска Скон, старажытная сталіца Шатляндыі і былая радзіма шатляндскіх каралёў.

Інвэрнэс зьяўляецца адміністрацыйным цэнтрам Высокіх зямель, знаходзіцца блізка да лока Нэс і служыць транспартным вузлом для большасьці Высокіх зямель. Гэта папулярнае месца наведваньня для турыстаў, якім жадаюць даследаваць поўнач Шатляндыі.

Іншыя папулярныя сярод турыстаў мясьціны ўключаюць Высокія землі і Гэбрыды (абток Скай, напрыклад). Бэн Нэвіс (1343 м) зьяўляецца самай высокай гарой у Аб'яднаным Каралеўстве, але ёсць шмат іншых выбітных гор у Шатляндыі, хаця паводле міжнародных стандартаў усе горы адносна малыя. Гара Кўілін на абтоку Скай прапануе колькі няпростых схілаў, такіх як Недасягальная вяршыня.

У Шатляндыі шмат локаў (азёр), уключаючы Ламонд і Нэс, які мяркуецца некаторымі як хата лакнэскага монстра. Таксама шмат рэк, добрых для рыбалоўства (Тэй — 188 км, Тўід, Дон, Ды).

У Шатляндыі можна добра папаляваць, асабліва паспяховыя аблавы на аленяў і стральба па цецеруках.

[рэдагаваць] Палітыка

[рэдагаваць] Геаграфія

У 1996 годзе рашэньнем Парлямэнту Вялікабрытаніі Шатляндыя была падзеленая на 32 вобласьці.

Тэрыторыя Шатляндыі ўключае ў сябе паўночную траціну выспы Вялікабрытанія і прылеглыя выспы — Гебрыдскія, Аркнэйскія і Шэтляндзкія. Працягласьць берагавой лініі Шатляндыі — 9911 км. На поўдні мяжуе з Англіяй. Працягласьць мяжы ад ракі Цьвід на захадзе да затокі Салўэй-Фэрт на ўсходзе — каля 96 км. У 30 км на паўднёвы ўсход ад узьбярэжжа разьмешчана выспа Ірляндыя, у 400 км на паўночны ўсход — Нарвэгія, на поўнач ад Шатляндыі ляжаць Фарэрскія выспы і Ісьляндыя. Усходні бераг Шатляндыі абмывае Атлянтычны акіян, заходні — Паўночнае мора.

Асноўная тэрыторыя складаецца з трох галоўных геаграфічных і геалагічных зонаў. Два буйныя масівы — Паўднёвая ўзгорыстасьць (Southern upland) на поўдні і Высокія землі (Highlands) на поўначы — падзеленыя нізінаю Нізкіх зямель (Lowlands), дзе жыве дзве траціны насельніцтва Шатляндыі.

Клімат умераны акіянічны. Дзякуючы цёплай атлянтычнай плыні Гальфстрым тэмпэратуры ў Шатляндыі вышэй, чым у краінах, якія месьцяцца на той жа паралелі, але ніжэй, чым у іншых рэгіёнах Вялікабрытаніі. З-за нераўнамернага рэльефу паверхні надвор'е адрозьніваецца крайняй няўстойлівасьцю. У самыя халодныя месяцы года — студзень і люты — сярэдні тэмпэратурны максымум складае 5 — 7°C. У самыя цёплыя месяцы — ліпень і жнівень — 19°C. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў вагаецца ад 3000 мм на поўначы да 800 мм на поўдні. Для рэгіёна характэрны паўднёва-заходні вецер, частыя штормы на ўзьбярэжжа і выспах.

[рэдагаваць] Самыя высокія горы:

  • Ben Nevis (1343 м)
  • Ben Macdhui (1309 м)
  • Braeriach (1296 м)
  • Cairntoul (1293 м)
  • Cairngorm (1245 м)
  • Ben Lawers (1214 м)

[рэдагаваць] Самыя доўгія рэкі:

  • Tay (188 км)
  • Spey (177 км)
  • Clyde (170 км)
  • Tweed (154 км)
  • Dee (154 км)
  • Don (132 км)
  • Forth (106 км)

[рэдагаваць] Эканоміка

Насельніцтва краіны складае ўсяго 12% ад насельніцтва Вялікабрытаніі, ды і яно паступова меншае, што выклікае сур'ёзную турботу. Зьмяншэнне насельніцтва зьвязанае, ў першую чаргу, з адміраньнем традыцыйных галінаў прамысловасьці, такіх як суднабудаваньне і рыбалоўства, і вельмі абмежаванымі інвэстыцыямі ў новы высокатэхналягічны сэктар. Такім чынам, траціна тэрыторыі краіны фактычна пакутуе на бязлюддзе, што спрыяе разьвіцьцю турызму і падарожжаў, але зусім не стымулюе развіцьцё эканомікі рэгіёну, якая засяроджаная ў чатырох буйных гарадох — Эдынбурзе, Глазга, Абэрдыне і Дандзі. Асноўнымі галінамі шатляндзкай эканомікі зьяўляюцца электронная прамысловасць (каля паловы ўсяго таварнага экспарту), марская здабыча нафты і газу, вытворчасьць віскі, турызм, лясная прамысловасьць і рыбалоўства. Добра разьвітая фінансавая сьфера, чатыры шатляндзкіх клірынгавых банкаў маюць права выпускаць у зварот уласныя банкноты, што часцяком выклікае непакой ў ангельскіх гандляроў. Віскі вырабляюць у Шатляндыі каля 90 фірмаў, экспартуючы прадукцыі на 1,3 мільярдаў фунтаў стэрлінгаў. Падатковыя палёгкі ды іншыя формы фінансавай падтрымкі рэгіёнаў павялічыліся ад 12 млн. фунтаў у 1960 годзе да 500 млн. фунтаў у 1979 годзе. Затым, з прыходам да ўлады Маргарэт Тэтчар, рэгіянальнае інвеставанне рэзка скарацілася з адначасовым павелічэннем аб'ёмаў пэўных адрасных інвестыцыяў. У структуры эканомікі Шатляндыі варта заўважыць, што дзель дзяржаўнага сэктара ў ёй большая ў параўнаньні з іншымі рэгіёнамі Вялікабрытаніі. Шатляндыя мае разьвітую абаронную прамысловасьць. Нягледзячы на тое, што ў апошнія гады істотна скарацілася вытворчасьць тэкстылю, аўтамабіляў, віскі, здабыча вуголля і суднабудаванне, значны рост атрымалі электронная прамысловасmць, у тым ліку вытворчасць ЭВМ і нафтаздабыча. Замежныя інвестыцыі ў эканоміку Шатляндыі складаюць 17% ад агульнага аб'ёму замежных інвестыцыяў Вялікабрытаніі, У той жа час вялікай праблемай Шатляндыі зьяўляецца беспрацоўе, якое стала павялічваецца асабліва сярод мужчынскага насельніцтва. Галоўнымі ворганамі кіравання эканамічнага разьвіцця Шатляндыі з'яўляецца цэнтральны ўрад, а менавіта шатляндскае аддзяленне (Scottish Office), якое ўключае ў сябе два аддзелы, якія займаюцца разьвіццём: адзін па Шатляндыі, другі па рэгіёне Высокіх зямель і абтокаў (Highlands & Islands). Вялізнае значэньне для разьвіцця эканомікі Шатляндыі мае прыцягненьне прамых замежных інвестыцыяў (FDI). З 1996-1997 гг. Шатляндыя прыцягнула 86 праектаў з плянаваным аб'ёмам інвестыцыяў роўным 3121,6 млн. фунтаў стэрлінгаў, было створана амаль 15 тысячаў новых працоўных месцаў. Такім чынам, у Шатляндыю прыцягваецца адна траціна ўсіх замежных інвестыцыяў Вялікабрытаніі, прычым 65% гэтых інвестыцыяў прыходзіцца на электронную прамысловасьць. Унутранае стымуляванне інвестыцыйнай дзейнасьці ў Шатляндыі ажыццяўляецца праз агенцтва LIS ("Размяшчэньне на тэрыторыі Шатляндыі"). Асноўнай задачай LIS зьяўляецца максімізацыя прытоку інвестыцыяў, стварэньне новых працоўных месцаў сродкамі маркетынгу, кансультацыяў і дапамогі патэнцыйным фундатарам, пастаўкі найбольш перспектыўных мэтавых пакетаў, абароны фундатараў.

[рэдагаваць] Дэмаграфія

Па выніках перапісу 2001 году насельніцтва Шатляндыі складае 5062011 чал. Паводле падлікаў 2005 году яно ўзрасло да 5094800 чал. Калі бы Шатляндыя была незалежнай дзяржавай, яна займала бы 114 месца па колькасьці насельніцтва ў сьвеце.

[рэдагаваць] Рэлігія

Нацыянальная царква Шатляндыі — царква Шатляндыі, арганізаваная па прэсьвітэрыянскаму тыпу.


Рэлігія - Дзель насельніцтва Царква Шатляндыі - 42% Атэісты - 28% Каталіцкая царква - 16% Іншыя хрысціянскія цэрквы - 7% Не адказалі - 5% Мусульманства - 0.8% Будызм - 0.1% Сыкхізм - 0.1% Юдаізм - 0.1% Індуізм - 0.1% Іншыя рэлігіі - 0.5%

[рэдагаваць] Культура

[рэдагаваць] Мова

У цяперашні час у Вялікабрытаніі няма афіцыйна прынятай дзяржаўнай мовы, аднак на тэрыторыі Шатляндыі выкарыстоўваюцца тры мовы — ангельская (якая дэ факта зьяўляецца галоўным), шатляндзкая гэльская і ангельска-шатляндкая. Шатляндзкая гэльская і ангельска-шатляндзкая мовы былі афіцыйна прызнаныя ў 1992 годзе Эўрапейскай Хартыяй рэгіянальных моў і моў меншасьцяў, якую ў 2001 годзе ратыфікавала Вялікабрытанія.

[рэдагаваць] Літаратура

Шатляндзкая літаратура мае багатую гісторыю. Клясыкай свайго жанру зьяўляюцца творы Робэрта Бёрнса і Вальтара Скота, Робэрта Люіса Стывэнсана і Джэймса Хога.

[рэдагаваць] Кланы і Тартаны

Гаворачы аб традыцыях Шатляндыі трэба адзначыць самую галоўную — клан. Клан у Шатляндыі перакладаецца як "дзеці" альбо "нашчадкі". Гэта — гурт сем'яў, якія носяць адно прозвішча і маюць агульнага продка. Да 1745 году шатляндскія кланы кіраваліся чыфтэйнамі (chieftains), які з'яўляўся старэйшым сябрам клана, тэарэтычна, тым, які мае найвышэйшую ступень сваяцтва з агульным продкам.

Цікава, што ў Шатляндыі, дзякуючы сістэме кланаў, у грамадстве былі мацнейшымі сацыяльныя адрозненні паміж рознымі кланамі, чым паміж рознымі грамадскімі класамі. Варта зазначыць, што сістэма кланаў папулярная дагэтуль і захавалася яна больш як нацыянальная. У Шатляндыі кланавая прыналежнасць вызначалася паводле гарнітура, асабліва мужчынскага кілта. Расфарбоўка спадніцы павінная быць пэўнай — у адпаведнасці з тартанам.

Тартан з'яўляецца ваўнянай матэрыяй з узорам лініяў рознай шырыні і розных колераў, якія перасякаюць адно аднаго пад пэўнымі кутамі.

Маецца шмат розных тартанаў, кожны з якіх звязаны з пэўным шатляндскім кланам. Кожны клан у Высокіх землях мае пэўны, звязаны з ім колер і правераны ўзор, які сябры клана носяць на кільтах і пледах. Апрануць чужыя колеры з'яўляецца сацыяльным парушэннем (gaffe) і гэта таксама недапушчальна, як караблю ўзняць замежны сцяг. За гэтым строга назірае ў Шатляндыі адказная асоба, галоўны герольд, захавальнік гербаў і старшынства кланаў. У ягоныя складаныя абавязкі ўваходзіць сачыць за тым, каб ніхто не прысвоіў сабе недазволеныя тытулы, чужыя тартаны, не завёў на дудзе (bag-pipe) падчас цырыманіяльнага маршу мелодыю іншага клана. З усіх канцоў свету прыходзяць да яго запыты адносна кланавае прыналежнасці і сімволікі. У кожнага клана ёсць сваё свята, і ў гэты дзень усе сябры клана апранаюць свой гарнітур, дзе б яны не былі.

Таксама бываюць міжнародныя сустрэчы кланаў у Эдынбурзе. На сустрэчы кланаў з'язджаюцца людзі, якія носяць адное і тое ж шатландскае імя. Дэлегаты такіх сустрэчаў апранаюцца ў нацыянальныя гарнітуры. На сустрэчах кланаў заўсёды прысутнічаюць дуды, музыка якіх цешыць слых прадстаўнікоў кланаў, адбываюцца спаборніцтвы ў кіданні бярвення — кэбэра, у безе ўгару, танцы, адным з якіх з'яўляецца танец з падскокваннем над скрыжаванымі шаблямі, ядуць хагіс —вэнджаны авечы страўнік, які набіты кавалкамі мяса са спецыямі —з бульбяным пюрэ альбо пюрэ з рэпы.

[рэдагаваць] Новы Год. Hogmanay

Улічваючы ўплыў пурытанства на шатляндскія традыцыі можна сказаць, што, у адрозненні ад большасці іншых краінаў Эўропы, на працягу доўгага перыяду гісторыі ў Шатляндыі зімовыя святы пачыналіся не напярэдадні Калядаў. Ажно да сярэдзіны XX стагоддзя, банкі, офісы і фабрыкі працавалі нават 25 снежня. Асноўным зімовым святам шатляндцаў з'яўляўся Новы Год альбо Hogmanay.

Сёння Гогманэй таксама найважнейшы дзень у шатляндскім каляндары. Гэта не толькі масавыя гулянні. У гэтага свята, якое з'явілася ў часы нашэсця вікінгаў, вялізныя традыцыі. Кожная хата дбайна прыбраная да звону з бліжэйшай царквы, які абвяшчае аб наступе новага года. Людзі апранаюць самыя лепшыя ўборы. Некаторыя ідуць у царкву на начную службу.

Па вуліцах рухаюцца шэсці з паходнямі — цяпло на цэлы год выганіць злы дух з гарадоў і вёсак. Шатляндцы запальваюць у бочцы смалу і коцяць бочку па вуліцах. Гэта сімвалізуе спаленне старога году. Пасля гэтага дазваляюць пачацца новаму году. Кажучы аб навагодніх шэсцях, нельга не згадаць аб тым, што на працягу стагоддзяў у некаторых гарадах Шатляндыі 11 студзеня гэтак жа праводзяцца розныя "агністыя" святы. 11 студзеня — дзень на які выпадаў Гогманэй, паводле старога стылю (стары каляндар быў скасаваны ў 1752 годзе, але дагэтуль некаторыя святы адзначаюцца паводле яго).

Калі гадзіннік прабівае поўнач, людзі, якія сабраліся на цэнтральным пляцы горада, бяруцца за рукі і спяваюць "Auld Lang Syne", песню, назоў якой азначае "у памяць мінулага". Бутэлька з віскі ходзіць па коле, а затым час выконваць звычай "first foot" або" першы госць" — самы старажытны звычай. Шатляндцы мяркуюць, што першы чалавек, які ўваходзіць у хату ў Новы Год прыносіць шчасце альбо няўдачу. Вельмі добрай прыкметай лічыцца, калі першым у Новы Год у хату ўвойдзе цёмнавалосы мужчына з падарункам. Кожны грукаецца ў хату да суседа або сябра, захапіўшы з сабою абавязковыя падарункі — соль і кавалачак вуголля. Лічыцца, што той, хто атрымаў такі навагодні падарунак у надыходзячым годзе, не будзе адчуваць патрэбы ў ежы і паліве. Гэтак жа звычайна госць прыносіць і бутэльку віскі. З госцем да шатляндцаў прыходзіць дабрабыт.

У цяперашні час у Шатляндыі выпякаюць для навагодняга стала вялікі круглы пясочны торт, які ўпрыгожаны згатаваным ў цукру міндалем, арэхамі, цукеркамі, цукровымі і марцыпанавымі фігуркамі. Кожны год вялізная колькасць такіх тартоў рассылаецца ва ўсе куткі зямнога шара шатляндцам у эміграцыі. Іх звычайна ўпрыгожваюць нацыянальныя эмблемы — верас, шатляндскі крыж, рукі, скрыжаваныя над морам, горы і інш.

Шматлікія традыцыі Гогманэя сышлі ў мінулае, але дагэтуль усе шатляндцы ўпэўненыя: Новы год павінен быць сустрэты ў мажоры — з 1 студзеня пачынаецца новы адлік часу, не абцяжараны мінулымі нягодамі.

[рэдагаваць] Нацыянальная вопратка

Традыцыйна, акрамя кільта, у шатляндскі нацыянальны гарнітур (Highland dress) уваходзіць тўідавая куртка (tweed jacket), простыя доўгія панчохі, берэт і скураны споран (sporran) — гаманок, які вісіць на вузкай папружцы, што ахоплівае сцёгны. Гэты варыянт гарнітура носяць удзень. Для вечара маецца іншы варыянт гарнітура — спадніца-кільт апранаецца з футравым споранам, панчохамі са сваім пэўным тартанам, тўідавай курткай і кашуляй. Шатландскі берэт (tam-o'-shanter) — гэта ваўняны капялюш без палёў з пампонам альбо пяром на версе. Звычайна яго носяць злёгку ссунуўшы набок. Сваю назву берэт атрымаў ад імя героя верша Робэрта Бёрнса з аднайменным назовам. Варта згадаць і такую дэталь гарнітура як нож. Праўдзівы горац (Highlander) за сваёй правай панчохай павінны насіць нож, на тронку якога выграваваная кветка чартапалоху і апраўлены тапаз. Трэба зазначыць, што калі горац усоўваў нож з унутранага боку нагі, то паводле шатляндскае традыцыі гэта азначала аб'яву вайны. Мірныя людзі носяць нож заўсёды са знешняга боку.

Адносна такой асноўнай дэталі шатландскага нацыянальнага гарнітура, як спадніца-кільт, варта зазначыць, што насілі яе раней не ўсе шатландцы, а толькі горцы. Высокія землі (Highlands) уключаюць у сябе самыя высокія горы Брытаніі. Кільт для некаторых горцаў і дагэтуль з'яўляецца паўсядзённай вопраткай. Да сярэдзіны нашага стагоддзя жыхары раўнін (lowlanders) насілі нагавіцы і нават не клецістыя. Усяго сорак з лішнім гадоў прайшло з таго дня, калі яны завялі ў сябе горскі гарнітур, але гэта ўжо стала традыцыяй.

[рэдагаваць] Нацыянальныя сымбалі

  • Шатляндзкі сьцяг уяўляе сабою малюнак Андрэеўскага крыжа на нябёсна-сінім палотнішчы. Апостал Андрэй лічыцца апекуном Шатляндыі, паводле легенды, яго парэшткі былі перанесеныя ў 8 стагодзьдзі з Канстанцінопаля ў шатляндзкі горад Сэнт-Эндрюс. Малюнкі апостала, а таксама X-падобнага крыжа, на якім ён, па паданьні, быў укрыжаваны, служаць знакамі Шатляндыі.
  • Кветка чартапалоху зьяўляецца напаўафіцыйным нацыянальным сымбалем Шатляндыі і зьмяшчаецца, у прыватнасьці, на грашовых знаках. Паводле паданьня, у 13 стагодзьдзі ўзьбярэжныя паселішчы скотаў цярпелі ад рэйзаў нарманаў. Аднойчы атрымалася пазьбегнуць нечаканага начнога нападу дзякуючы таму, што нарманы басанож зашлі ў зарасьнікі шатляндзкага чартапалоху, чым выдалі сябе.
  • Тартан (кляцістая тканіна, «шкотка»), выкарыстоўваецца для вырабу кільтаў.

[рэдагаваць] Спорт

[рэдагаваць] Глядзіце таксама

[рэдагаваць] Вонкавыя спасылкі



Краіны Эўропы
Азэрбайджан | Альбанія | Андора | Армэнія | Аўстрыя | Баўгарыя | Беларусь | Босьнія і Герцагавіна | Бэльгія | Ватыкан | Вугоршчына | Вялікабрытанія | Гішпанія | Грузія | Грэцыя | Данія | Ірляндыя | Ісьляндыя | Італія | Казахстан¹ | Кіпр | Латвія | Летува | Ліхтэнштайн | Люксэмбург | Малдова | Мальта | Манака | Нарвэгія | Нідэрлянды | Нямеччына | Партугалія | Польшча | Расея¹ | Рэспубліка Македонія | Румынія | Сан-Марына | Славаччына | Славенія | Сэрбія | Турцыя¹ | Украіна | Фінляндыя | Францыя | Харватыя | Чарнагорыя | Чэхія | Швайцарыя | Швэцыя | Эстонія
Залежныя тэрыторыі: Акратыры | Выспа Мэн | Гернсі | Гібралтар | Ян Маен | Джэрсі | Дэкелія | Свальбард | Фарэрскія выспы
¹ Часткова знаходзіцца ў Азіі