Кастусь Каліноўскі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Кастусь Каліноўскі. Фота 1862 г.
Кастусь Каліноўскі. Фота 1862 г.

Каліно́ўскі, Касту́сь (Каліно́ўскі, Вінцэ́нт-Канстанці́н) (2 лютага (21 студзеня па старым стылі) 183822 сакавіка (10 сакавіка па старым стылі) 1864) — нацыянальны герой Беларусі, Летувы і Польшчы, адзін з кіраўнікоў нацыянальна-вызваленчага паўстаньня 1863–1864 гадоў, рэвалюцыянер-дэмакрат, публіцыст, паэт.

Зьмест

[рэдагаваць] Біяграфія

[рэдагаваць] Дзяцінства й юнацтва

Герб роду Каліноўскіх
Герб роду Каліноўскіх

Кастусь Каліноўскі нарадзіўся у вёсцы Мастаўляны Гарадзенскага павету (зараз у Беластоцкім ваяводстве Польшчы) у сям'і безьзямельнага шляхціца.

Сьвіслач, дзе вучыўся Кастусь Каліноўскі
Сьвіслач, дзе вучыўся Кастусь Каліноўскі

У 184752 гг. вучыўся ў Сьвіслацкай павятовай навучальні, пасьля заканчэньня якой некалькі год пражыў у бацькавым фальварку Якушоўка, дапамагаючы ў гаспадарчых клопатах і, відавочна, займаючыся самаадукацыяй. Вялікі ўплыў на Кастуся Каліноўскага меў старэйшы брат Віктар Каліноўскі, які вучыўся ў Маскоўскім універсітэце і даследваў на даручэньне Віленскай археалягічнай камісіі старадаўнія беларускія рукапісы.

[рэдагаваць] Рэвалюцыйная дзейнасьць

У 1856 годзе паступіў на юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўнівэрсытэту, які скончыў праз чатыры гады з навуковай ступеньню кандыдата права. На працягу навучаньня ва ўнівэрсытэце Каліноўскі браў удзел у дзейнасьці нелегальных студэнцкіх гурткоў, разам з братам быў сябрам таемнай вайскова-рэвалюцыйнай арганізацыі афіцэраў Генштаба, якую ачольвалі Зыгмунт Серакоўскі і Яраслаў Дамброўскі.

Атрымаўшы унівэрсытэцкі дыплём, Каліноўскі на пачатку вясны 1861 году вярнуўся на радзіму і распачаў стварэньне на Гарадзеншчыне рэвалюцыйнай арганізацыі. Кастусь езьдзіў па навакольных вёсках і мястэчках, дзе вёў прапаганду сярод сялянаў, рыхтуючы іх да паўстаньня.

Паводле сваіх ідэйных перакананьняў, Каліноўскі быў рэвалюцыйным дэмакратам, выступаў за скіданьне самаўладства, скасаваньне абшарніцкага землеўладаньня. Ён лічыў, што толькі шырокі ўдзел у будучым паўстаньні сялянства можа забясьпечыць перамогу. У гэтым рэчышчы і вялася Каліноўскім агітацыйная праца.

Улетку 1862 году Каліноўскі разам з паплечнікамі з Гарадзенскай рэвалюцыйнай арганізацыі Феліксам Ражанскім, Станіславам Сангінам і Валерам Урублеўскім распачаў выпуск «Мужыцкай праўды» — першай у гісторыі газэты на беларускай мове. Усяго выйшла 7 нумароў гэтай нелегальнай газэты. Яна выкрывала палітыку імпэрскіх уладаў, тлумачыла сітуацыю ў краіне, выкрывала падман царскага маніфэсту аб скасаваньні прыгону, заклікала сялян да змаганьня. Кожны нумар «Мужыцкай праўды» быў нязьменна падпісаны псеўданімам Каліноўскага "Яська-гаспадар з-пад Вільні". Кастусь браў асабісты ўдзел у распаўсюдзе газэты: развозіў яе па вёсках, раскідваў па дарогах.

[рэдагаваць] Кіраўніцтва паўстаньнем

У 1862 годзе Каліноўскі ўжо ўваходзіў у склад Літоўскага правінцыйнага камітэту (ЛПК) - цэнтральнага органа падрыхтоўкі паўстаньня ў Літве-Беларусі. А ўвосень таго ж году стаў яго старшынёй. Кастусь стаяў на чале найбольш паслядоўных рэвалюцыянераў, якіх адрозна ад лібералаў ("белых") звалі "чырвонымі". Гэты напрамак вызвольнага руху прадугледжваў дэмакратычную рэспубліку, перадачу зямлі сялянам, самавызначэньне народаў былой Рэчы Паспалітай. "Белыя" ж бачылі галоўнай мэтай паўстаньня толькі аднаўленьне Рэчы Паспалітай у межах 1772 году.

"Кастусь Каліноўскі сярод паўстанцаў 1863 г." Карціна Пётры Сергіевіча, 1955
"Кастусь Каліноўскі сярод паўстанцаў 1863 г." Карціна Пётры Сергіевіча, 1955

Аднак старшынстваваў Каліноўскі ў віленскім паўстанцкім камітэце нядоўга. Неўзабаве пасле выбуху паўстаньня, спужаўшыся перарастання выступленьняў у сялянскую вайну, варшаўскі цэнтр і мясцовыя абшарнікі дамагліся роспуску ЛПК. Каліноўскага накіравалі на родную Гарадзеншчыну на пасаду паўстанцкага камісара ваяводства.

Актыўная праца Каліноўскага ва ўмовах паўстаньня на пасадзе ваяводскага камісара паспрыяла таму, што менавіта на Гарадзеншчыне інсургенты мелі найбольш баяздольную, магутную арганізацыю, прыцягнулі да барацьбы шмат сялянаў.

У чэрвені 1863 году з-за масавых арыштаў Каліноўскі вымушаны вярнуцца у Вільню, дзе дзейнічае пад кансьпірацыйнымі прозьвішчамі Макарэвіч, Чарнецкі, Хамовіч, Хамуціус. Там ён зноў бярэ цэнтральнае кіраваньне ў свае рукі. Спрабуючы рэанімаваць паўстаньне, Кастусь выдаў «Прыказ да народу зямлі літоўскай і беларускай». Аднак было позна. Паўстаньне ў Беларусі ўжо захлынулася ў крыві. Асноўныя сілы паўстанцаў былі разьбітыя карнікамі.

[рэдагаваць] Арышт і пакараньне

З восені 1863 году К. Каліноўскі сканцэнтраваў намаганьні на назапашваньні сіл для новага выступленьня ўвесну. Але, выдадзены здраднікам, камісарам Магілёўскай губэрні Вітаўтам Парфяновічам, ён быў у ноч на 29 студзеня 1864 году схоплены царскімі жандарамі ў Святаянскіх мурах (побач з саборам Сьвятога Яна), дзе хаваўся пад імем Ігната Вітажэнца.

Пад час сьледства і суду Кастусь Каліноўскі трымаўся надзвычай мужна. На прапанову палегчыць свой лёс, назваўшы адрасы ды імёны паплечнікаў, ён адказаў: "Калі грамадская шчырасьць ёсьць дабрачыннасьцю, то шпіёнства апаганьвае чалавека. Усьведамленьне гонару, уласнае годнасьці і таго становішча, якое я займаў у грамадстве, не дазваляюць мне ісьці па іншым шляху".

Царскі ваенна-палявы суд вынес пастанову: пакараць правадыра інсургентаў сьмерцю на шыбеніцы. Кастусь Каліноўскі быў публічна павешаны на гандлёвым пляцы Лукішкі ў Вільні.

[рэдагаваць] Запавет

З царскага астрогу Кастусь перадаў на волю свой запавет беларускаму народу - «Ліст з-пад шыбеніцы»: "Браты мае, мужыкі родныя. З-пад шыбеніцы маскоўскай прыходзіць мне да вас пісаці, і, можа, раз астатні. Горка пакінуць зямельку родную і цябе, дарагі мой народзе. Грудзі застогнуць, забаліць сэрца,- но не жаль згінуць за тваю праўду... Няма ш, браткі, большага шчасця на гэтым свеце, як калі чалавек у галаве мае розум і науку... . Но як дзень з ноччу не ходзіць разам, так не ідзе разам наука праўдзіва з няволяй маскоўскай. Дапокуль яна ў нас будзе, у нас нічога не будзе, не будзе праўды, багацтва і ніякай наукі,- адно намі, як скацінай, варочаць будуць не для дабра, но на пагібель нашу... Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасліва, калі над табою Маскаля ўжэ не будзе. Твой слуга Яська-гаспадар з-пад Вільні"


[рэдагаваць] Вонкавыя спасылкі