Летува
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

-
Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Літва (неадназначнасьць).
Летува́, Літва́, Літо́ўская Рэспу́бліка (па-летувіску: Lietuvos Respublika) належыць да трох балтыйскіх краінаў у Паўночнай Эўропе. На поўначы Летува мяжуе з Латвіяй (працягласьць мяжы 610 км), на ўсходзе — зь Беларусьсю (724 км), на паўднёвым захадзе з расейскай Калінінградзкай вобласьцю (303 км), на поўдні таксама з Польшчай (110 км). На захадзе Летуву амывае Балтыйскае мора (працягласьць узьбярэжжа 99 км). Сталіца сучаснай Летувы -- Вільня (з 1940 году па сёньняшні час), з 1918 па 1939 часовай сталіцай была Коўна. Дзяржаўны герб -- Віціс (па-летувіску: Vytis). Сьцяг -- жоўта-зялёна-чырвоны.
Летува ёсьць сябрам NATO і Эўрапейскага Зьвязу.
|
|||||
Нацыянальны дэвіз: Vienybė težydi | |||||
![]() |
|||||
Афіцыйная мова | Летувіская | ||||
Сталіца | Вільня | ||||
Найбуйнейшы горад | Вільня | ||||
Урад | Парламенцкая рэспубліка Валдас Адамкус Гедзімінас Кіркілас |
||||
Плошча - Агульная - % вады |
122-е месца ў сьвеце 65 200 км2 нязначны |
||||
Насельніцтва - Агульнае (2005) - Шчыльнасьць |
125-е месца ў сьвеце 3 596 617 55/км² |
||||
СУП - Агульны (2005) - на душу насельніцтва |
77-е месца ў сьвеце $49,38 млрд $13 700 |
||||
Валюта | Летувіскі літ (LTL ) |
||||
Часавы пас - улетку |
EET (UTC+2) EEST (UTC+3) |
||||
Незалежнасьць -Абвешчаная -Прызнаная -Згубленая Незалежнасьць |
Ад Расейскай Імпэрыі 16 лютага 1918 12 ліпеня 1920 1940 Ад СССР 11 сакавіка 1990 4 лютага 1991 |
||||
Дзяржаўны гімн | Tautiška Giesmė | ||||
Аўтамабільны знак | LT | ||||
Дамэн верхняга ўзроўню | .lt | ||||
Тэлефонны код | +370 |
||||
![]() |
Зьмест |
[рэдагаваць] Гісторыя
Упершыню назва Lituae, ад якой паходзіць сучасная назва краіны, згадваецца ў 14 лютага 1009 году ў Квэдлінбурскай хроніцы.
Землі, якія належаць сёньня Летуве, аб'яднаныя князем Міндоўгам ў 1236 годзе. 6 ліпеня 1253 году Міндоўг быў каранаваны і атрымаў тытул "Кароль Літоўскі". Падчас княжаньня дынастыі Гедымінавічаў(1316-1430) Вялікае княства Літоўскае займала тэрыторыі сучасных Беларусі, Украіны, часткова Польшчы і Расеі. Напрыканцы 14 стагоддзе княства было чацьвертым паводле плошчы ў Эўропе. Яно займала тэрыторыю ад Балтыйскага да Чорнага мора. Летува прыняла хрысціянства ў 1386 годзе, калі Вялікі князь Ягайла стаў Каралём Польскім (каранацыя адбылася 2 лютага). Такім чынам Польшча і Вялікае княства Літоўскае былі аб'яднаныя пэрсанальнай уніяй, бо манархамі ў абедзьвюх дзяржавах былі прадстаўнікі адной дынастыі Ягелонаў.
У 1401 годзе фармальная унія была скасаваная, што сталася вынікам барацьбы за ўладу паміж Ягайлам і ягоным братам вялікім князем Вітаўтам. Разам з тым у 1410 годзе ў Грунвальдзкай бітве злучаныя войскі Вялікага княства Літоўскага і Каралеўства Польскага перамаглі Тэўтонскі ордэн. Гэтая бітва лічыцца самай буйной у Сярэднявеччы.
У 1429 годзе Вітаўт павінен быў каранавацца. Але карону, зробленую для яго імпэратарам Свяшчэннай Рымскай Імпэрыі Сігізмундам, на шляху да Вітаўта зьнішчылі польскія магнаты, якія не хацелі палітычнага ўзмацненьня Летувы. Была замоўленая другая карона, але неўзабаве Вітаўт памёр.
У 1569 годзе з-за пагрозы з боку Вялікага княства Маскоўскага паміж Польшчай і Вялікім княствам Літоўскім была заключаная Люблінская унія, у выніку чаго ўтварылася адзіная дзяржава - Рэч Паспалітая. Літоўская шляхта прадпрыймала шматлікія спробы захаваць палітычную аўтаномію (напрыклад, прыняццё Статуту 1588 году, паводле якога Вялікае Княства Літоўскае фармальна заставалася асобнай дзяржаваю). У яе захоўваліся ўласнае войска, манета, судовая сістэма. Разам з тым на троне Караля Польскага і Вялікага князя Літоўскага была адна асоба. Паступова польская культура, і, у першую чаргу, мова, занялі галоўнае месца ў Вялікім Княстве Літоўскім: усё справаводзтва пераводзілася на польскую мову. Разам з каталіцкай царквой (а ў каталіцкіх касцёлах набажэнствы праводзіліся па-польску) польская мова ўвайшла ў жыцьцё шляхты. У 1795 годзе ў выніку трэцяга падзелу Рэч Паспалітая падзеленая паміж Расейскай імпэрыяй, Аўстра-Венгрыяй ды Прусіяй.
16 лютага 1918 году Летува абвясьціла незалежнасьць. Пасьля ўтварэньня ЛітБел - Літоўска-Беларускай ССР У 1940 годзе СССР анэксаваў Летуву.
11 сакавіка 1990 году была зноў абвешчаная незалежнасьць Летувы. 17 верасьня 1991 году Летува стала сябрам ААН.
29 сакавіка 2004 Летува ўвайшла ў NATO, а 1 траўня 2004 – у Эўрапейскі Зьвяз.
[рэдагаваць] Палітычная сыстэма
Асноўны артыкул: Палітыка ў Летуве
Галава дзяржавы ў Летуве - прэзыдэнт, што абіраецца простымі выбарамі на пяцігадовы тэрмін. Прэзыдэнт вызначае асноўныя накірункі зьнешняй палітыкі, зьяўляецца галоўнакамандуючым летувіскага войску. Прэзыдэнт вылучае палямэнту для зацьверджаньня кандыдатуру прэм'ер-міністра, а потым па рэкамэндацыі апошняга - кандыдатуры сябраў Ураду, таксама як і шэраг іншых вышэйшых дзяржаўных чыноўнікаў і судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду (Konstitucinis Teismas).
Аднапалатны летувіскі парлямэнт, Сэйм, мае 141 чальца, якія абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Крыху болей за палову дэпутатаў абіраюцца па аднамантатных акругох (71), а іншая частка (70) - паводле партыйных сьпісаў. Бар'ер праходжаньня ў Сэйм для партыі роўны 5%.
[рэдагаваць] Мова і насельніцтва
- летувіская: каля 2.694.000
- расейская: каля 344.000
- польская: 258.000–400.000
- беларуская: каля 63.000
- украінская: каля 45.000
- татарская: каля 5.100
- латыская: каля 5.000
- караімская: < 100
Расейцы у асноўным зьявіліся ў Летуве пасьля Другой сусьветнай вайны, калі краіна трапіла ў склад Савецкага Саюзу, і жывуць пераважна ў рэгіёнах Вільні й Клайпэды. Сярод старэйшага пакаленьня летувісаў вялікая ступень валоданьня расейскаю мовай, у той час, як моладзь збольшага валодае ангельскаю. У раёне Клайпэды (былога прускага Мэмэлю) ёсьць доля нямецкамоўнага насельніцтва. Рэгіён вакол Вільні і ўздоўж беларускай мяжы гістарычна быў заселены беларусамі, дагэтуль там шырока распаўсюджаныя дыялекты беларускай (“польскай”, “тутэйшай”) мовы.
Этнічны склад насельніцтва: летувісы - 83,5%, палякі - 6,75%, расейцы - 6,3%, беларусы - 1,2%, украінцы - 0,65% (на красавік 2001 году).
[рэдагаваць] Геаграфія
Асноўны артыкул: Геаграфія Летувы
Летува падзяляецца на 4 гістарычныя рэгіёны, якія розьняцца сваімі традыцыямі, дыялектамі і ляндшафтам: Аўкштота (Aukštaitija), Жамойць (Žemaitija), Сувалкія (Suvalkija) і Дзукія (Dzukija). Пяты рэгіён – “Малая Летува” (Mažoji Lietuva, на мапе зялёным колерам), што да 1918 году належаў да Ўсходняй Прусіі. Тут Летува пясочнымі пляжамі і дзюнамі мяжуе з Балтыйскім морам. Далей на ўсход цягнецца халмісты марэнны ляндшафт. Віленшчына багатая халмамі і азёрамі. Бліжэй да польскай мяжы знаходзіцца рэгіён Сувалкія (сінім колерам на мапе). Разам з раўнінай між Панявежай і Коўняй гэта – найбольш актыўна выкарыстаны ў сельскай гаспадарцы раён. На ўсход ад Сувалкіі, на беларускай мяжы знаходзіцца лясная Дзукія. Там, ля Друскенікаў пачынаецца летувіскі адрэзак Нёману (па-летувіску: Nemunas). Даўжынёю ў 475 км (з усяго 937 км), Нёман ёсьць найбольш працяглай ракой у Летуве, і свае апошнія 200 км утварае натуральную мяжу з Калінінградзкай вобласьцю. Пры мястэчку Руснэ Нёман упадае ў Балтыйскае мора.
Глядзі таксама: Гарады Летувы
[рэдагаваць] Адміністрацыйны падзел
Асноўны артыкул: Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Летувы
Летува складаецца зь 10 паветаў (па-летувіску: apskritys), якія называюцца адпаведна сваёй сталіцы:
- Аліта
- Коўня
- Клайпэда
- Марыямполе
- Паневеж
- Шаўлі
- Таўрогі
- Тэльшыяй
- Уцяна
- Вільня
Паветы дзеляцца на акругі. Некаторыя буйныя гарады утвараюць самастойныя адміністрацыйныя адзінкі.
[рэдагаваць] Эканоміка
Асноўны артыкул: Эканоміка Летувы
Істотнае значэньне для разьвіцьця эканомікі Летувы мела ўступленьне ў Эўрапейскі Зьвяз. Сукупны ўнутраны прадукт краіны вырас за першы квартал 2004 году на 7,7%.
Важныя галіны летувіскае эканомікі — ў першую чаргу мэблевая прамысловасьць (напрыклад, пастаўкі для швэдзкага канцэрну IKEA), тэкстыльная і харчовая прамысловасьці.
[рэдагаваць] Транспарт
Асноўны артыкул: Транспарт у Летуве
Летува мае важкае значэньне як транзытная краіна між Цэнтральнай і Паўночнай Эўропай, між Скандынавіяй і Беларусяй. Ключавую ролю Летува грае як транзыт між Расейскай Фэдэрацыяй і ейным эксклявам Калінінградзкай вобласьцю. Сталіца Летувы Вільня знаходзіцца вельмі блізка да закрытай беларускай мяжы, таму больш важным транспартным вузлом Летувы зьяўляецца гістарычная сталіца Коўня.
[рэдагаваць] Аўтатранспарт
Летува мае разьвітую сець аўташашаў, у тым ліку аўтастраду, што злучае Коўню і Клайпэду і аўтабан E67 "Via Baltica" з Варшавы праз Коўню, Рыґу, Талін да Хэльсынкі. Акрамя таго, Летува мае вялікае значэньне для транзыту нафты з Расеі.
[рэдагаваць] Карабельны транспарт
У Клайпэдзе знаходзіцца буйны марскі порт, злучаны паромнымі маршрутамі з важнымі гарадамі ўзьбярэжжа Балтыйскага мора.
[рэдагаваць] Чыгунка
Пры Шастоках і Сувалках (Польшча) знаходзіцца важны чагуначны перавал у Польшчу, які ў апошнія гады, з-за зьнешнепалітычнай самаізаляцыі Беларусі, атрымаў ключавую важнасьць, бо альтэрнатыўны маршрут ідзе празь Беларусь. Важнасьць гэтага шляху, пасьля адкрыцьця летувіска-польскай мяжы ў ходзе пашырэньня Эўразьвязу на ўсход, будзе толькі расьці. Летувіская чыгунка, таксама як чыгунка ў іншых краінах былога Савецкага Саюзу і ў Фінляндыі, мае шырокую каляю (1 524 мм замест 1 435 мм у Заходняй Эўропе).
[рэдагаваць] Турызм
Асноўны артыкул: Турызм у Летуве
У Летуве расьце роля турызму на Балтыйскім моры, напрыклад гарады Ніда і Паланґа. Менш важны, але таксама расьце прыцягальнасьць для турыстаў гарадоў Вільні і Коўні.
[рэдагаваць] Культура
Асноўны артыкул: Культура Летувы
[рэдагаваць] Пераходная зона
З пункту гледжаньня культуры Летува знаходзіцца ў зоне пераходу. На захадзе краіны, пры Балтыйскім моры, ёсьць відавочны ўплыў ганзейска-паўночна-эўрапейскіх архітэктурных і фальклёрных традыцый — нямецкай, дацкай і швэдзкай культураў. З часоў уваходжаньня ў Вялікае Княства Літоўскае праз прыняцьце каталіцтва ў першую чаргу ў архітэктуры зьявіліся італійскія элемэнты (Сабор часоў Рэнэсансу ў Вільні).
Усход і поўдзень Летувы традыцыйна быў пад моцным беларускім, пазьней таксама польскім уплывам. У гарадах да Другой Сусьветнай Вайны была шматлікая жыдоўская дыяспара.
[рэдагаваць] Сусьветная культурная спадчына UNESCO
Старое места Вільні ўваходзіць у Сусьветную Культурную Спадчыну паводле UNESCO, гэтаксама як і дзюны на Куршскай касе і старажытныя гарадзішчы ў Кернаве.
[рэдагаваць] Помнікі
Нацыянальным сымбалям Летувы зьяўляецца Крыжовая Гара (па-летувіску: Kryžių Kalnas) ля Шаўляў.
[рэдагаваць] Паганскія помнікі
Культура Летувы, як апошняга хрысьціянізаванага рэгіёну Эўропы, багатая на паганскія элемэнты. Распаўсюджаныя рэшткі культаў розных бажкоў, у першую чаргу побытавых (дамавік, лазьнік, лесавік і іншыя). Край багаты старажытнымі паганскімі помнікамі, капішчамі. У Коўні ёсьць музэй паганства, а ў Юодкрантэ - "Вядзьмарская гара".
[рэдагаваць] Глядзі таксама
- Вядомыя летувісы
Краіны Эўропы |
---|
Азэрбайджан | Альбанія | Андора | Армэнія | Аўстрыя | Баўгарыя | Беларусь | Босьнія і Герцагавіна | Бэльгія | Ватыкан | Вугоршчына | Вялікабрытанія | Гішпанія | Грузія | Грэцыя | Данія | Ірляндыя | Ісьляндыя | Італія | Казахстан¹ | Кіпр | Латвія | Летува | Ліхтэнштайн | Люксэмбург | Малдова | Мальта | Манака | Нарвэгія | Нідэрлянды | Нямеччына | Партугалія | Польшча | Расея¹ | Рэспубліка Македонія | Румынія | Сан-Марына | Славаччына | Славенія | Сэрбія | Турцыя¹ | Украіна | Фінляндыя | Францыя | Харватыя | Чарнагорыя | Чэхія | Швайцарыя | Швэцыя | Эстонія |
Залежныя тэрыторыі: Акратыры | Выспа Мэн | Гернсі | Гібралтар | Ян Маен | Джэрсі | Дэкелія | Свальбард | Фарэрскія выспы |
¹ Часткова знаходзіцца ў Азіі |
п • а • р Арганізацыя Паўночнаатлянтычнай дамовы (NATO) | |
---|---|
Удзельнікі |
Баўгарыя • Бэльгія • Вугоршчына • Вялікабрытанія • Гішпанія • Грэцыя • Данія • Злучаныя Штаты Амэрыкі • Ісьляндыя • Італія • Канада • Латвія • Летува • Люксэмбург • Нарвэгія • Нідэрлянды • Нямеччына • Партугалія • Польшча • Румынія • Славаччына • Славенія • Турэччына • Францыя • Чэхія • Эстонія |
Кандыдаты | Альбанія • Рэспубліка Македонія • Харватыя |