Ліпкі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Лі́пкі, Тата́ры-“лі́пка” — этнаграфічная група татараў на ўкраінскіх землях ВКЛ (Валынь і Падолле) і ў Малдове.

Пасля разгрому Тахтамыша Цімурам (Тамерланам) у 13911399 гадах значная частка татараў знайшла прытулак у суседніх краінах — у Mалдове, Валахіі, Літве і Маскоўскай дзяржаве. Тыя татары, што жылі ў Малдове і ў Вялікім княстве, па сутнасці, уяўлялі сабою адзіную этнічную групу, і часта этнонім “ліпкі” ўжываўся ў дачыненні да ўсіх беларуска-літоўскіх татараў (магчыма, паходзіў ад турэцкага “лубка татар” — літоўскія татары).

У 1672 годзе пад уздзеяннем асманскай прапаганды татары, якія жылі на Падоллі і Валыні, узнялі паўстанне супраць польскіх уладаў. Але ўласна беларуска-літоўскія татары засталіся верныя Рэчы Паспалітай, у тым ліку ўдзельнічалі на яе баку ў Хоцінскай бітве. Пасля заняцця Бара (1674) Ян III Сабескі абвесціў амністыю, і шмат уцекачоў вярнуліся ў Польшчу і Літву — у асноўным яны былі расселеныя ў Кобрыне і Берасцейскай эканоміі. Аднак асобныя іх залогі засталіся ў Камянцы-Падольскім, Бары і Хоціме да 1699 году, калі яны перасяліліся, у асноўным, у Дабруджу. Пазней было яшчэ некалькі хваляў татарскай эміграцыі з ВКЛ у Асманскую імперыю, і ўсе эмігранты фігуравалі пад іменем “ліпкі”. Так, у 1715 годзе “літоўскія татары, не выносячы ўціску саксонскіх войскаў, сабраўшыся з усей маёмасцю, пайшлі да Волахаў, дзе аселі”. На працягу ўсяго XVIII стагоддзя літоўскія татары часта выязджалі праз Малдову ў Турцыю, часам атрымліваючы высокія пасады ў асманскім войску. Так, Якуб Бучацкі з Падляшша, які служыў у артылерыі Патоцкага, паехаў з РП, калі апошні далучыўся да таргавічанаў. Гэтая эміграцыя працягвалася і пасля падзелаў РП. іншым разам эмігранты мелі за плячыма больш як 20-гадовы досвед службы ў літоўскім войску, як, напрыклад харунжы Мустафа Рамановіч, які перасяліўся ў Турцыю на пачатку XIX стагоддзя. Часцей за ўсе прычынай эміграцыі называўся ўціск з боку царскіх уладаў, як у 1803 годзе, калі перасяленцы, якія прыбылі ў Хоцім, скардзіліся на спробы гвалтоўна павярнуць іх у праваслаў'е. Тагачасны польскі падарожнік у Турцыю В. Хжаноўскі пісаў: “калі нехта крочыць праз мяжу, звычайна бярэ з сабой аднаго ці двух Хоцімскіх янычараў, якія ёсць татары-ліпка. Традыцыя кажа, што імя тое дадзена ім замест «Літва», дзе раней былі аселі. Большая частка іх вельмі добра ўмеюць па-польску”.

Да падзелаў РП “ліпкі” даволі свабодна перамяшчаліся паміж Малдовай і Беларуссю, аб чым, напрыклад, занатаваў у сваім дзенніку ў 1722 годзе Філіп Орлік: “наведаў мяне пан Корсак, ротмістр ліпканскі, і распавёў, што з Гродна прыехаў сюды ліпка і данёс, нібы Цар (Пётр I) меўся ўзяць у сваю пратэкцыю караля Станіслава і хоча яго пасадзіць на троне і нібы ў Літве меў выдаць універсалы на правіянт для войска”. У “Апісанні Малдавіі” малдаўскі гісторык і дзяржаўны дзеяч Дзмітрый Кантэмір адзначаў: “чатыры ці больш швадроны ліпканскіх татараў — гэта залежыць ад жадання гаспадара. Гэтым іменем называюцца тыя скіфы, якія жывуць у Літве і вызнаюць магаметанскую веру.” У “Гісторыі Асманскай імперыі” Кантэмір пісаў: “вядома, што літоўскія татары — ані крымскія, ані агузскія, але чараміскія; таму мае землякі і сёння называюць іх Чырымуш, хаця ў туркаў яны вядомыя як татары-«ліпка», якое слова есць скажонае «Літва»”.


Крыніца: Алесь Белы, «Энцыклапедыя Вялікага Княства Літоўскага»

[рэдагаваць] Літаратура

  • Panaitescu P.P. Calatori poloni in tarile Romane. Bucuresti, 1930.
  • Kryczynski S. Tatarzy litewscy. Warszawa, 1938.
  • Димитрий Кантемир. Описание Молдавии. К., 1973.
  • Borawski P. Polozenie prawne tatarow w WKL. // Lituano-slavica posnaniensia, II. Posnan, 1987.