Мікалай Судзілоўскі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Судзіло́ўскі, Мікала́й Канстанці́навіч (рас. Никола́й Судзило́вский), псэўданім Ніко́лас Ру́сэль, (3 сьнежня (новы стыль: 15 сьнежня) 1850 – 30 красавіка 1930)
Філёзаф, прыродазнаўца, рэвалюцыянэр, удзельнік грамадзка-палітычных рухаў Беларусі, Расеі, Швэйцарыі, Румыніі, Англіі, Францыі, ЗША, Японіі, Кітая і інш. краін. Прэзідэнт Сэната Гавайскіх астравоў.
Падарожнік-географ, аўтар публіцыстычных твораў, спэцыяліст у галіне этнаграфіі, энтамалёгіі, хіміі, біялёгіі, аграноміі. Адкрыў шэраг астравоў цэнтральнай часткі Ціхага акіяна, пакінуў каштоўныя геаграфічныя апісаньні Гаваяў і Філіпінаў. Доктар, зь імем якога зьвязаныя пэўныя дасягненьні ў хірургіі, тэорыі тубэркулёзу і іншых хваробаў. Яму належаць некалькі важных працаў па мэдыцыне.
Быў таксама членам Амэрыканскага таварыства генэтыкаў, некалькіх навуковых таварыстваў Японіі і Кітая.
Валодаў васьмю эўрапейскімі мовамі, а таксама японскай і кітайскай.
Зьмест |
[рэдагаваць] Маладосьць
Нарадзіўся 3 (15) сьнежня 1850 г. у Магілёве у беларускай шляхецкай сям’і, якая валодала маёнткам у в. Фастава Мсьціслаўскага павета. Яго бацька быў сакратаром Магілёўскай палаты цывільнага і крымінальнага суда. У сям’і было 8 дзяцей, сярод якіх Мікалай быў старэйшым.
Пасьля заканчэньня Магілёўскай мужчынскай гімназіі Судзілоўскі вучыўся на мэдыцынскім факультэце Кіеўскага ўнівэрсітэта. У Кіеве ён стварыў студэнцкі народніцкі гурток, потым выехаў ў Швэйцарыю, дзе пазнёміўся зь лідэрамі рэвалюцыйнай эміграцыі Лаўровым, Бакуніным ды інш.
Пасьля вяртаньня ў 1873 годзе Мікалай узначаліў Кіеўскую камуну студэнтаў. Захоплены народніцкай ідэяй “хаджэньня ў народ”, у лютым 1874 года Судзілоўскі выехаў у Херсонскую, а потым у Самарскую губэрню з мэтай прапаганды сярод сялянства і наладжваньня работы прапагандыстаў.
Аднак у траўні 1874 года ахранка пачала арышты народнікаў. Цудам Мікалаю, які выдаў сябе за нямецкага каляніста, удалося пазьбегнуць арышту і эміграваць. У Расеі Судзілоўскі быў залічаны ў сьпіс небясьпечных дзяржаўных злачынцаў. Яго родная сястра Яўгенія за рэвалюцыйную прапаганду ў жніўні 1874 года была арыштаваная і каля двух гадоў знаходзілася ў Петрапаўлаўскай крэпасьці (Пецярбург). Шлях на бацькаўшчыну быў закрыты. З 1875 года і да канца жыцьця Судзілоўскі пражыў у эміграцыі.
[рэдагаваць] Эміграцыя
[рэдагаваць] Эўропа
У эміграцыі рэвалюцыянэр апынуўся спачатку ў Лёндане, дзе ўдзельнічаў у рабоце эмігранцкіх арганізацый. 23 студзеня 1875 года ён выступіў на сходзе, які быў прысьвечаны гадавіне паўстаньня 1863 г., на якім сярод іншых выступалі Ф. Энгельс і К. Маркс.
Але ўжо летам 1875 года Судзілоўскі накіроўваецца ў Румынію, а на шляху ў Бухарэст прыпыняецца ў Жэнэве, дзе піша тэзісы сваёй доктарскай дысэртацыі. У Румыніі Мікалай Судзілоўскі займаўся ўрачэбнай практыкай і рэвалюцыйнай дзейнасьцю. Наш суайчыньнік стаў адным з пачынальнікаў румынскага сацыял-дэмакратычнага руху, арганізоўваў сацыялістычныя гурткі. Актыўна ўдзельнічаў у падрыхоўцы антытурэцкага Красавіцкага паўстаньня ў Баўгарыі ў 1876 годзе. Бярэ псэўданім Ніколас Русэль і ў далейшым жыве пад гэтым прозьвішчам. У 1877 годзе Судзілоўскі скончыў унівэрсітэт у Бухарэсьце. Вёў рэвалюцыйную прапаганду сярод параненых расейскіх салдат і афіцэраў падчас 1877-1878 гг., выдаваў у 1879 годзе газэту “Бесарабія”. Нягледзячы на тое, што за ўратаваньне сотняў хворых і параненых румынскі ўрад узнагародзіў Судзілоўскага залатым мэдалём, у 1881 годзе ўлады за рэвалюцыйную дзейнасьць выслалі яго, як і іншых расейскіх сацыялістаў, у Канстантынопаль.
У Жэнэве і Парыжы Судзілоўскі аднавіў адносіны з расейскай палітычнай эміграцыяй, сустракаўся і спрачаўся з Пляханавым, Засуліч, Аксельрод. З 1882 годзе ён працуе ва Ўсходняй Румеліі (Баўгарыя), але з-за ганеньняў вымушаны пакінуць і гэтую краіну, а затым і кантынэнт.
[рэдагаваць] Амэрыка
1 жніўня 1887 года Судзілоўскі прыбыў у Нью-Ёрк, затым абаснаваўся ў Сан-Францыска, дзе займаўся лячэбнай практыкай. У ЗША Мікалай Канстацінавіч надрукаваў некалькі навуковых артыкулаў, быў абраны віцэ-прэзідэнтам грэка-руска-славянскага таварыства.
Судзілоўскі атрымоўвае амэрыканскае грамадзянства. І ў Амэрыцы ён адстойвае свае сацыялістычныя перакананьні, абараняе правы беднякоў. У 1889 годзе Судзілоўскі ўступіў у канфлікт з прадстаўніком сьвяцейшага Сінода ў ЗША япіскапам Уладзімерам, абвінаваціўшы апошняга ў хабарніцтве і маральнай разбэшчанасьці. У выніку япіскап быў адкліканы ў Расею.
Прыжыўшы 5 гадоў у Каліфорніі, Судзілоўскі ў траўні 1892 года пераехаў на Гавайскія астравы, дзе займаўся ўрачэбнай практыкай. Пасьля захопу амэрыканцамі ў 1898 годзе астравоў доктар рашуча ўключыўся ў барацьбу за незалежнасьць мясцовых палінэзійцаў-канакоў. У 1900-1901 гг. пад імем Каўка Лукіні (англ. Kauka Lukini) ён быў сэнатарам, а потым і прэзідэнтам Сэната тэрыторыі Гаваі – калегіяльнай урадавай установы гэтай калёніі ЗША.
[рэдагаваць] Азія
Пасьля выхаду ў адстаўку з паста сэнатара Гавайскага пармямэнта Судзілоўскі пераехаў у Шанхай (Кітай). У траўні 1905 года ён ужо знаходзіўся ў Японіі, дзе арганізаваў камітэт дапамогі расейскім ваеннапалонным расейска-японскай вайны, стварыў для непісьменных салдат школы. Зь яго дапамогай у Нагасакі сацыялісты пачалі выпускаць рэвалюцыйную газэту “Воля”. У Токіё Судзілоўскі выпускаў газэту “Усходні агляд”, дапамагаў японскім дэмакратам выпускаць часопіс “Рэвалюцыйны весьнік”, актыўна праводзіў прапаганду сацыялістычных ідэяў.
Па патрабаваньні Расейскага міністэрства замежных справаў урад ЗША ануляваў ягонае амэрыканскае грамадзянства.
У 1912 годзе нястомны Судзілоўскі пераехаў на Філіпіны. Там наш суайчыньнік акрамя мэдыцынскай практыкі займаўся, як заўсёды, грамадзскай і асьветніцкай дзейнасьцю. Потым ён вярнуўся ў Японію.
Лютаўскую рэвалюцыю, якая адбылася ў Расеі, Судзілоўскі сустрэў з радасьцю, але Кастрычніцкая была ўспрынятая ім як “зігзаг гісторыі”. Марксізм ён лічыў дактрынёрствам і разгладаў яго толькі як адно ў многіх сацыялістычных вучэньняў.
У 1921 годзе Мікалай Канстанцінавіч пасяліўся зь сям’ёй у кітайскім горадзе Цяньцзынь, дзе працаваў урачом. Адносіны да бальшавікоў сталі ў яго больш памяркоўныя. Ён арганізаваў першы ў Азіі “Камітэт дапамогі галадаючым Расеі”. Напрыканцы жыцьця ён нават пачаў думаць пра вяртаньне на Бацькаўшчыну. Але яго намер ня зьдзейсьніўся.
Мікалай Судзілоўскі памёр 30 красавіка 1930 года ва ўзросьце 80 гадоў. Цела яго паводле ўсходняй традыцыі было спаленае.
Судзілоўскага называюць “першым і апошнім энцыякляпэдыстам XX стагодзьдзя”.
[рэдагаваць] Спасылкі
Жыцьцяпіс Мікалая Судзілоўскага (рас.)
Mamiya Medical Heritage Center (англ.)
"The Bay of San Francisco," Vol. 2, Page 200, Lewis Publishing Co, 1892. (англ.)