Аттил

Википедири материал

Аттил е Атăл — хунсен-пăлхарсен ĕмпĕвĕ.

Тупмалли

[тӳрлет] Пурнăçĕ, ĕçĕсем

430 çул тĕлне пĕтĕм хунсем тепĕр хут пĕрлешме тытăнаççĕ. Хунсен тĕрлĕ йăхĕсене пĕрлештерес ĕçе Паламар ямахатĕнчен тухнă пĕртăван Пăлатпа Аттил ертсе пынă. Тепĕр икĕ çултан Пăлат вилет. 433 çулта Аттил пĕтĕм хунсен патши пулса тăрать. "Вăл темиçе чĕлхеллĕ халăхсене (хунсене, остхотсене, хĕрулсене, хепитсене, рукисене, алансене тата урăххисене те) пĕрлештерсе пĕр патшалăх тунă", — тесе çырать ку тапхăр çинчен Кури Вантер. Пирĕн паллă историçĕ авалхи хунсен патшин ятне Атăл тесе çырать — Атăл çумĕнчи çар пуçлăхĕсем пит капăр тумтирсемпе, хаклă лаша хатĕрĕсемпе çӳренĕ. Анчах Атăл хăй капăрлăх, тутлă ĕçкĕ-çикĕне юратман: вăл ахаль çынсем çиекен апата çинĕ, чашăк-тирĕкĕ те унăн йывăçранах пулнă". Аттил ертсе пынипе хунсем 442 çулта Дунай урлă каçаççĕ те Биминики çĕршывне, унтан Иллирипе Тракинчи патшалăхсене çапса салатаççĕ. Римлянсем хунсене хирĕç тухаççĕ. Хунсем вĕсене çĕмĕрсе тăкаççĕ. Вара 448 çулта Аттил патне килĕшӳ тума Рим элчисем килеççĕ. Пĕтĕм Балкан çурутравне çĕнсе илнĕ хыççăн хунсем 448 çулта хăйсен чаплă та мухтавлă патши ертсе пынипе Хĕвеланăç Европăна тухса каяççĕ. Вĕсем Бургундие, франксем пурăнакан çĕрсене çĕнсе илеççĕ. Хунсем Лютеция (хальхи Париж) хулине çĕмĕрсе кĕрсе çунтарса яраççĕ. Пĕтĕм Европа хунсем умĕнче чĕтренсе тăрать. Çакна балкар тĕпчевçи И.М.Мизиев хăйĕн "История Карачаево-балкарского народа" кĕнекинче палăртать: "В придунайских степях, на территории бывшей Малой Скифии гунны образовали свое новое государство во главе с легендарным вождем Аттилой, имя которого ученые возводят к тюркскому слову "Ата" — отец, — çырать вăл. — На протяженни всего V века Аттила вел в Европе самую активную политику, удерживая под своей властью множество европейских племен и народов, и никто не мог ему перечить в решении сложных международных вопросов этого времени". Аттил 453 çулта вилнĕ. Ăна ăçта пытарни пирки паянкун та пĕр шухăш çук. Пĕррисем Аттила Паннони (хальхи Венгри) çеçенхирне пытарнă теççĕ. Теприсем ăна Воеводинăри аслă уйра пытарнă теççĕ.

[тӳрлет] Ят тĕшне уйăрса палăртни

Анăç тюркологсем шутланă тăрăх, Аттил ячĕ (е ИтилЬ) паллă патшан кăпчаксенче, огузсенче тата ытти халăхсенче юлнă ячĕ, Атăл (хыçалти — хытă) - пăлхарсенче, хасарсенче, чăвашсенче юлнă ячĕ. Хасарсен тĕп хули Итиль пулнă. Анчах та Кийӳ çырăвĕнче ăна хыçалти хытăллă варианчĕпе çирĕплетнĕ —АTYL.

[тӳрлет] Аттил ывăлĕсем

[тӳрлет] Аттил пирки вуламаллисем

  • Тинехпи Петĕр Михалкки, "Чăваш историйĕ çинчен"
  • Мизиев И.М., "История Карачаево-балкарского народа"
  • Венелин Ю.И., "Готсен историйĕ"
  • Горбовский А., "Охотники за сокровищами"
  • Горбовский А., "Общество по изучению тайн и загадок земли"
  • "Именинник болгарских ханов"
  • Джон Мэн, Аттила, Мускав, "Эксмо", 2007.