Sant’Ilâri
From Wikipedia
Artécol in dialèt arzân
Sant’Ilâri (d’Èinsa) (Sant'Ilario d'Enza in italiân) l’é un cmûn ed circa 10.000 abitânt int la pruvîncia ed Rèz.
Frasiòun: Cabiânca, Calêren, Cantòun, Cà Paterlèin, Cà Zinâni, Castlâna, Ciavgòun, Falcunēra, Gâl, Gêra, Partitōr, Râmpa d' Èinsa (Rampêda), Sân Rôch Cmûn cunfinânt: Campêşen, Gatatîch, Muntèc, Muntchiaróghel
[edit] Al nòm
Sant’Ilâri l’êra ciamê’ ind l’ antichitê Sânt’Eulalia, ch' l'é al tétol ed la Cēşa parochiêla; al nòm l'é stê cambiê in Sant’Ilâri, probabilmèint per la presèinsa ed l' Hospitale S.Hilarii, pôst ed ripôş e arsôr per i pelegrèin che fêven l'antîga Via Emélia. Al nòm Sant’Ilâri a's vèd la prèma vôlta in un documèint uficêl int al 1714, ânca se al s' câta bèla int la "Chronica" ed Paèma dal frê Salimbene int al 1233. Al Cmûn ed Sant’Ilâri al tôş al nòm d'adès int al 1862 quând, cun la dmânda dal Guvernadōr ed l' Emélia, al Conséli comunêl l'à stabilî d' unîr al nòm Sant’Ilâri la spiegasiòun "d’Èinsa", atravêrs còst al pôst al pôl èser catê subét e spartî da quî cun l'istès nòm.
[edit] Stòria
Int al peréiod ed l’impêr rumân al pôst dōve adès a gh'é Sant’Ilâri l'êra cun bòuna probabilitê un bôregh ed la sitê ed Tannetum, còst l'é sostgnû da la preşèinsa ed dimòndi tòmbi rumân, catêdi specialmèint ind al secònda metê dal XIX sècol. Cun la caschêda ed l’impêr rumân ind la zôna agh vînen dal popolasiòun d' urègin bârbera, cme testimônia la lapîda ed la tòmba ed “Mavarta” (cun la dâta tr’ al 487 e al 510 d.C.), scréta in carâter barbârich; dôp l’ é stêda la vôlta dal popolasiòun d’ urègin longobêrda, cme testimuniê da divêrs rèst antîgh catê ind al teritōri santilarièiş. L’ stêda pō la vôlta dal popolasiòun frânchi (VIII – IX sècolo) e óngheri (X sècol). Ind al peréiod ed Carlo Magno (774-814) la pēv ed SAnt’Eulalia l’êra ed sicûr sōta la Diòceşa ed Pèrma insèm a Campêşin, Gàida, Calêren, pêrt ed Queriêgh, Bibiâno e Bêrch. FinI al peréiod di ungarèiş la popolasiòun l’êra turnêda a ‘n’ ativitê pió stâbila, mó l’é ind i sècol XI, XII e XIII che la via Emélia la vèd crèser i trâfich e l’ é in sté peréiod che vînen fât divêrs “hospitali”, tra quisché còl ch' l‘ à dê al nòm a Sant’Ilâri. In chî ân l’é Sânt’Eulalia l’êra préma dal cuntêd, pó dal Duchê ed Pérma e l’êra un cmûn cèch ch’ al dipendîva da la giurisdisiòun ed Muntèc. Dal 1349 al 1403 Muntèc e al sô véli êren stêdi dêdi da i Visconti al capitân ed vintûra Alberico da Barbiano; int al 1404 Muntèc e i sô teritôri êren stê vindû a Ottobono Terzi. A la só môrt al peperietê j-êren pasêdi sóta la sgnurèia ed j-Estèins, pó Sânt’Eulalia l’êra turnêda al Duchê ed Pèrma e sōl int al 1428 l’êra pasê dal tót a j-Estèins e jostapûnt cme pêrta dal Marcheşê ed Muntèc. Al pusès estèins, ânca se cun stôri şfalsêdi, l’armâgn fîno al 1796, aséja fîn al’uniòun a la Repóblica arzâna ed Sant’Ilâri e Calêren, che s’ êren stachê da Muntèc per unîres in un lèber cmûn. Ed conseguèinsa int al 1797 Sant’Ilâri al fêva pêrt dal Dipartimèint dal Cróstel ed la Repóblica Cispadâna. Al Cmûn ed Sant’Ilâri a gh’êren stêdi unîdi al frasiòun ed Calêren e Gàida. Al peréiod dôp l’é stê incòra ‘na vôlta convûls a câvşa dal guèri napoleônichi, a gh’é stê un cûrt artōren d’ j-estèins e a la fîn cun la creasiòun, int al 1800, ed la Repóblica Italiâna da pêrt ed Napoleòun, che dôp la s’é cambiêda 1805 in Règn d’Itâlia. Int al Règn d’Itâlia napoleônic Sant’Ilâri l’êra cmûn indipendèint. Int al 1814 al Cmûn al gh’îva dèinter Sant’Ilâri, Calêren, Gàida, Tanêto e Marturân. Int al 1815 cun la restaurasiòun êren artōrnen j-Estèins mó Sant’Ilâri l’êra ermêş cmûn indipendèint fîn al 1 znêr 1828, quând dôp ‘na nôva urganişasiòun ed l’aministrasiòun l’êra ste unî a Muntèc. Int al 1859 la vitôria di frânco-piemontèiş a Magenta l’à més fîn per sèimper al pusès estèins e a gh’é stê l’uniòun al Règn ed Sardègna, a la fîn, a partîr dal 1° znêr 1860 al ditadōr Farini l’à prumôs Sant’Ilâri a cmûn indipendèint unèndegh la véla ed Calêren. Al 23 mêrs 1860 l’é stêda fâta la préma riuniòun dal Cunsèli comunêl ed Sant’Ilâri cun presidèint al Séndegh Gasparotti Andrea.
Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân