Scandiân

From Wikipedia

Artécol in dialèt arzân

(manca)Scandiân
ProvinciaPruvînciaPruvèinsa
(manca)Rèz
AbitantiAbitântAbitânt
(manca)(31 dezèmber 2005)
23700
SuperficieMetradûra
(476 ab/km²)
49,8km²
AltitudineAltèsaAltèssa
95m
Pref.tel. / CAPPrefés e côdisPreféss e côdis
0522 / 42019
Cod. ISTAT/catastoCod. ISTAT/catâstCod. ISTAT/catâst
035040 / I496
CoordinatePuṣisiòunPusisiòun
Nome abitantiI abitânt j'în ciamêNöm dî abitânt
(manca)scandianèiş
Santo patronoSânt prutetòurSânt prutetôr
(manca)S.Catarèina (25 novèmber)
FrazioniVéliFrasiòun
(manca)Arsèi, Bôsch, Ca' de Càroli, Casôla, Ciòşa, Felghêra, Iân, Pratsōl, Rundanêra, Sân Arfèin, Ventōş
Comuni contiguiCmûni ṣvinântCmónni tachêdi
(manca)(mezanôt) Rèz, (mezdé) Viân e Castlarân, (matèina) Casalgrànd, (sira) Albinèa
Sito istituzionaleSît dla cmûnaSît dal cumûn
SindacoSéndechSéndehc
(14/06/04)
Giovannetti Angelo
Tel. comuneTel. cmónaTel. cumûn
0522-764208
Email comuneEmail cmónaEmail cumûn

Evoluzione demograficaCambiamèint dal nómer di abitânt int al tèimpCambiamèint dal nómmer dî abitânt in dal tèimp

(anno)(ân)(ân)
(abitanti)(abitânt)(abitânt)
1861
7313
1871
7823
1881
8073
1901
9581
1911
11011
1921
12691
1931
13781
1936
13080
1951
13869
1961
14088
1971
17048
1981
21512
1991
21908
2001
22839
2005
23700
(dati ISTAT - elaborazione grafica a cura di Wikipedia)(Nómer ed l'ISTAT - grâfica ed la Vichipedèia(Nómmer ed l'ISTAT - grâfica dla Vichipêdia)

Scandiân (in italiân Scandiano) l'é 'na cmûna in pruvîncia ed Rèz ed cîrca 25.000 abitânt. Al cumûn, nê insèma un sît abitê fîn dal etê ed la prêda e traversê dal torèint Treşnêr, a's câta in culèina, tra 'n'altèsa ed 50 e 423 mêter s.l.m. (al pûnt pió êlt l'é al Mòunt Evanşêl). Scandiân l'é ânca la sitê in dō l'é nê Romano Prodi, al Presidèint dal Cunséli dl'Itâlia.

La Rôca
La Rôca

Contents

[edit] La stòria

Scandiân l’é al comûn pió pîn ed gînta ‘d la provîncia ed Rèz, dôp al cèinter principêl, e l’è ûn di pió grând cèinter conômich. Al só patrimòni de stòria e d’ êrt l’ al fa vèder cme ‘na vèira "cèca capitêla", fra al pió interesânti ‘d la regiòun. Al prém documèint inséma a Scandiân, partând da i peréiod pió antîgh (testimoniê da dimòndi rêst antîgh, cme la famôsa “Venere di Chiozza”, scultûra dal secònd peréiod ed l’etê ‘d la prêda, incô l’è tgûda ai Musèi Cévich ed Rèz), a s’arfân a la préma metê dal XIII sècol. La sitadlèina dal dé d’incô la gh’à urègin ind al 1262 quând Gilberto Fogliani l’à tirê só un castèl, che ind al dintōrna àn més só cà divêrsi famèj che desgnîven dal dirochê Castlâs ed Pratsôl insèm a di prufûgh gvêlf batû a Muntavêrt (1260) da Farinata d’j-Uberti. Tra al 500 e al 700 Scandiân l’à cgnusû momèint pîn ed véta e tót quî che l’àn gvernêda, dai Boiardo ai Thiene, dai Bentivoglio a j-Este, àn rèis réch la burghêda ed mûri ed difèişa e 'd costrusiòun. La stòria de Scandiân l’è rèişa nôbil da personâg numinê cme i siensiê Antonio Vallisneri e Lazzaro Spallanzani, e al poēta Matteo Maria Boiardo. La cà ed la nasîta dal prém l’è stêda arnuvêda da un privê, mèinter la bèla abitasiòun dal setsèint dal Spallanzani l’è stêda arnuvêda dal Comûn che a n’à fât al pôst ed soquânt Asesorêt e dal Cèinter Stòdi intitulê al famōs siensiê. Al monumèint pió importânt l’ è la grandioşa Rôca, dōve l ‘à visû, a la fîn dal XV sècol, cme fevdatâri, ânca Matteo Maria Boiardo, al famōş avtōr ed "L'Orlando Innamorato". Scandiân, fâta pió bèla da piâsi purtghêdi e da j-antîgh ingrès a la sitê, la zibés al visitadōr ânche i tesôr dal só tânti cēşi.

[edit] L'antichitê e al medioēv

La Venere ed Ciòza
La Venere ed Ciòza

Dai tèimp luntân dal vilâg ‘d l’etê ‘d la prêda ed Ciòza (3500 A.C.) che la s’à testimoniê, cun la só sitê di môrt, la preşèinsa ed l'òm, al diplôma d'invistidûra dal castèl dal Gès dal 5 ed lój 1134, inséma a la zôna de Scandiân a s’în dê al câmbi Gînta cun môd ed véta, usânsi e custómi dimòndi divêrs. I prémi a rivêr e a mudêres cun quî dal pôst în stê i Legór, a drê j-Umbri, pó j-Etrósch, i Boi e i Rumân. L’é' sōl in etê rumâna che la zōna la mócia la fôrma dal dé d’incô secònd un disègn a reticulêt regolêr e cun dal j-ôvri per fêr di sît ch a’s vèden incòra adès. Ind al têrd impêr, sóta la spînta dal j-invasiòun furastêri, la véta dal popôl, per ragiòun ed sicurèsa, l’a‘s cuncèintra e l’ a‘s e-şvilópa datōren al Pêv e dèinter i Bôrgh rinfursê. L’è còst al peréiod dal "dunasiòun" in dōve j-Imperadōri e i Rè dunêven al tèri a Vescóv, Cûnt e Abê. A’s vèd acsé l’urègin ed chi Fèdev che tânta pêrte a gh’àn avû ind la véta e ind al şvilóp ‘d la civiltè dal medioēv ind al nòstri zôni. Scandiâno, al nòm l’ê d’urègin dal pôst e al deşvîn da "Scandillius", l’è numinê, per la préma vôlta, in un ât d’ investidûra ‘dl' 11 agòst dal 1210. Ind la zôna de Scandiân l’è finîda, ind al 1312, la lòunga guèra cumbatûda dal famiéj arzâni partigiâni dal Pêpa e ‘d l' Imperadōr . I Malapresa, sgnōr de Scandiân ed pêrta ghibelèina, e i sô aleê in stê batû e bandî dal sô tèri e al castèl dal Gès butê zò. Al ‘stès ân l’à sgnê ânca l’inési ‘d la fortûna dal castèl de Scandiân ch’ l’è dvintê, soquânt ân dôp, la capitêla dal properietê ‘d la potèinta faméja di Da Fogliano. Al 23 ed fervêr 1344 Scandiân l’è stê testimôni ‘d ‘n importânt fât stòrich. Al poēta Francesco Petrarca, partî da la sitê ed Pèrma e dirèt a Bològna cun soquânt amîgh, durânt la nôt atâch a Scandiân l’è scampê a ‘n' imbuschêda e da sicêra môrt, catând salvèsa e ricôver ind al castèl de Scandiân. I Da Fogliano a j-àn gvernê Scandiân fîn a l'ân 1409. Ind al só pôch tèimp ed gvêren Nicolò III D'Este, ch’ l’à ciapê al pôst di Da Fogliano, l’à fât di lavōr importânt al castèl e l’à dê ai só abitânt al dirét ed tgnîr al marchê ed la smâna al lunedé.

[edit] La Sgnurìa di Boiêrd

Matteo Maria Boiardo
Matteo Maria Boiardo

Ind l’agòst dal 1423 Feltrino Boiardo l’è dvintê al nōv sgnōr de Scandiân e, al 13 dicèmber dal ‘stès ân, Filippo Maria Visconti al l’à confermê ind l'investidûra fâta dal marchèis ed Frêra zuntând al tetól ed cûnt. Durânt al gvêren ed Feltrino e di sô parèint che în gnû dôp Matteo Maria, Giovanni, Gio.Battista e Giulio al paèis l’à cgnusû, grâsia a ‘na polètica inteligînt e liberêla, un fôrt şvilóp sitadèin, conômich, e culturêl. Ânca j-abrèi, ciamê da Feltrino e protèt da quî che î gnû dôp, a dân ‘na mân, e mìa cèca, al svilóp dal paèis.

Al "Privilegium pro hebreis Scandiani" vrû da Giovanni Boiardo, l’è ûn di pôch esèimpi, in Itâlia, ed lèg in favōr d’j-abrèi. Ind i quêsi sèint ân ed gvêren ‘d la faméja Boiardo a Scandiân în sucès soquânt fât che, per la sô importânsa, an pôlen mìa èser taşû. Ind l’istê dal 1494, ciamê dal cûnt Matteo Maria, l’è rivê a Scandiâno da Venèsia, in dōve al lavurêva, al stampadōr Pellegrino De Pasquali. Da i só tôrc, sistemê dèinter al castèl, în gnû fôra la préma edisiòun in quêrt ed l'Orlando Innamorato e l'edisiòun, in fòj, di Statût d’ Arşèi e Scandiân.

Al castèll de Scandiân, cambiê in ‘na cà ed lós da Giulio Boiardo e fât bèl cun j-adôb a frèsch ed Nicolò dell'Abate l’à avû l'unōr ed dêr alòg, al 13 zógn e al 3 lój 1543, al Pêpa Paolo III e a la tânta gînta dal só sègvit. Al deşidèri d’ amirêr d’aşvèin al splèndid gróp ed pitûra ed l'Eneide, da pôch finî e che la só nòmina la s’êra sparpagnêda in tóti al cōrti italiâni, l’è stêda còsta la ragiòun che l’à cucê al Pêpa a fermêres, per bèin dō vôlti, a Scandiân.

[edit] Al gvêren di Thiene e di Prîncip d'Este

Stèma di Thiene
Stèma di Thiene

Dôp Ippolito Boiardo, ultèm rapresentânt de sta faméja, môrt int al 1560, l’è rivê, ind al gvêren dal paèiş, al cûnt Ottavio Thiene, marî ed Laura Boiardo, fiôla ed Giulio e Silvia Sanvitale. Al só gvêren e còl ed quî dôp, Giulio e Ottavio, l’è stê sgnê da ‘na rogânt difèisa ed la sô râsa, di sô interèsi e privilèg e l’è durê fîn a l'ân 1633. Dôpo la cûrta parénteşi ed gvêren d’ Enzo Bentivoglio, môrt ind al 1643, al dòca Francesco I, turnê in pusès dal marcheşê, al l’à vendû a i sô sìo Luigi e Borso d'Este. Cun la vgnûda di Prîncip d'Este l’è cumincê, pr’ al paèis, un peréiod ed pêş ed bundânsa. I nōv sgnôr àn favurî al crèdit, àn incuragê a l’ j-idèi comercêli, la fabricasiòun ed nōvi cà e l’arîv di furastêr. Àn ciamê a Scandiân di brêv mèister de scōla e n’àn fât un importânt cèintr ed cultûra. Al Prîncip Foresto, ultèm d’j-Este de Scandiân môrt int al 1726, a’s dêven i lavōr d’ abelimèint ed l'apartamèint al piân tèra dal castèl fât dal scultōr mudnèis Antonio Traeri e dal pitōr Francesco Stringa.

[edit] Al duchê ed Mòdna e la Restaurasiòun

Stâtva a Lazzaro Spallanzani
Stâtva a Lazzaro Spallanzani

Dôp la môrt ed Foresto al marchêiş l’è turnê a la câmbra duchêla dōve l’è armêş fîn al 1796. L’è stê còst un peréiod dimòndi pèiş per i scandianeiş. În Stêdi méşi nōvi tâsi e tóti via a la Comunitê al rènditi del bânc civîl e criminêl.

Al castèl l’è stê şvistî d’ ògni só bèin: s’cianchêdi da i mûr al pitûri ed Dell'Abate, în stê armôs i quêder presiōs e i mobîl. Ógni côşa l’è stêda traspurtêda a Mòdna e l’è andêda a rènder réch i palâs ed cōrt. Dôp la fûga dal Dòca Ercole, sóta la spînta dal trópi napoleônichi, la Comunitê de Scandiân l’à tôt pêrta a la Repóblica arzâna. Da còl 10 otòber 1796 Scandiân l’à tôt pêrta ativamèint a j-avenimèinti polètich che àn sgnê la nâsita dal repóblichi Cispadana e Cisalpina. Al peréiod napoleônich di grând cambiamèint e ed rifôrmi mó ânch ed guèri e di sacrifési per la gînta; l’è segvî, cun al ritōren a Mòdna dal dóca Francesco IV, al lòung peréiod ‘d la Restaurasiòun. In sti 45 ân, tânt l’é durê ste peréiod, la Comunitê de Scandân l’è stêda schisêda dal tâsi, sfrutêda, lighêda dal censûra e privêda ‘d la libertê.

[edit] Dal règn d'Itâlia ai dé d'incō

Al monumèint sōvra al Mòunt Evanşêl
Al monumèint sōvra al Mòunt Evanşêl

Dôp la fûga da Mòdna dal dóca Francesco , dal zógn dal 1859, Scandiân l’è intervgnû, cun dō di sô rapresentânt, i sitadèin Giovanni Vecchi e Diego Vallisneri, a l'Asembléia dal Pruvînci mudnèişi. L'11 e al 12 mêrz 1860 al pôpol scandianèiş l’à apruvê cun un Plebisît, ch’ l’à otgnû al 95% di vōt, l'uniòun al Règn ed Sardègna. Ind i ân che in gnû dôp al Comûn l’è stê quêsi sèimper aministrê dal blôch moderê. Sōl ind l'agòst dal 1859 al comûn l’è stê cunquistê da j-òm ed la sinéstra. Al comûn l’armâgn ind al mân ed la sinéstra fîno a l’ j-elesiòun dal 27 lój 1902 vînti, incòra ‘na vôlta, da i moderê. I socialésta, guidê da Luigi Ghiacci, în turnê a gvernêr al Comûn dôpa la vitôria dal 24 otòber 1920. In di ân che în gnû dôp dimòndi în stêdi al viulèinsi di fasésta, ânca murtêli, ai dân di socialésta. La Giûnta socialésta l’è stêda butêda fôra cun violèinsa ind l’agòst 1922. Înd al ‘stès ân l’è stê masê da i fasésta l'Asesōr Umberto Romoli. Al Municépi l’è stê ocupê, l’è stê nominê un Cumisâri prefetési e dmandêdi al dimisiòun dal Séndech, ‘d la Giûnta e ‘d tót i componèint dal Cunséli Comunêl.

Ind i ân che în gnû dôp an n’è mai gnû mèno, tra la gînta de Scandiân, l'opoşisiòun a la ditatûra fasésta e trasfurmêda, dôp al 25 lój 1943, in ‘na vèira e prôperia lôta armêda a fiânch di Partigiân.

Comuni della provincia di Reggio Emilia (tradurre)Al cmûni ed la pruvîncia ed Rèz

Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîş · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buşâna · Cadelbôsch ed Sôver · Campagnōla · Campeṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrànd · Caşîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtêr · Guastâla · Ligûnchi · Lusēra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramşèit · Ré Salşêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · San Martèin · Sant’Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân