Klinker

vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.

Klinkers, ook vokale genoem, is klanke waarby die lug ongehinderd deur die mond na buite kom, dus sonder merkbare ruis- knal- of plofgeluide.

Die letters a, e, i, o, u en y word eweneens klinkers genoem, maar dié letters se klank hang af van die letters wat dit omring. Om verwarring to voorkom sal ons in die vervolg van hierdie artikel konsekwent 'klinker' noem waar ons die klank bedoel.

Klinkers vorm in die meeste tale (insluitende Nederlands) die hart van elke lettergreep, meesal omgewe deur een of meer medeklinkers. Anders gestel: klinkers is altyd sillabies, dit wil sê dat hulle selfstandig (of voorsien van 'n sogenaamde onset en/of coda van konsonantiese foneme) 'n lettergreep kan vorm.

Die versameling klinkers in Afrikaans is sterk afhanklik van die dialek. Wannneer ons praat van 'die' Afrikaanse klinkers, dan bedoel ons gemakshalwe Standaardafrikaans se klinkers.

Inhoud

[wysig] Kort en lank

In Standaardafrikaans kom 9 enkelvoudige klinkers voor, waarvan 5 in verskillende lengtes. Daarnaas is daar nog minstens 12 tweeklanke. Die lang enkelvoudige klinkers kom voor in lettergrepe wat eindig op die letter R: beur is lank, ruk is kort; boer is lank, hoek is kort. De enigste uitsondering op die reël is die (lang) aa soos in raak.

In die volgende tabel staan die enkelvoudige Afrikaanse klinkers, elk gevang in 'n lettergreep:

kort enkv.: buk siek hik hek
hak hok hoek
lang enkv.: buur bier
ver baak
boor boer

Die belangrikste tweeklanke, almal lank, vind ons in die volgende woorde:

lang twkl.: leus lees leeu luis lys raai lou looi loos loei

Dit blyk dat nie alle tweeklanke met twee klinkerletters geskryf word nie en ook dat nie alle enkelvoudige klinkers met een of twee van dieselfde letters geskryf word nie (sien 'siek').

[wysig] Vry en gedek

'n Mens kan die Afrikaanse klinkers onderverdeel in vyf gedekte klinkers, sewe vry klinkers, die sogehete toonlose /e/ (van se) en drie tweeklanke. Voorts kom vier gedekte klinkers ook voor as neusklinker.

[wysig] Gedekte klinkers

Daar is vyf gedekte klinkers: die /a/ van bal, die /e/ van bel, die /i/ van ril, die /o/ van bol en die /u/ van bul. Die gedekte klinkers word ook kort klinkers genoem, maar hierdie benaming kan verwarring veroorsaak omdat, byvoorbeeld, die /e/ van bel en de /o/ van bol ook verleng voorkom in onder andere blêr en môre. Met die benaming gedekte klinkers word bedoel dat hierdie klinkers gevolg (gedek) word deur 'n medeklinker in dieselfde lettergreep. Die gedekte klinkers kom immers vrywel slegs in geslote lettergrepe voor; d.w.s. in lettergrepe wat eindig op 'n medeklinker: kar, bed, dik, bom, hul. In tussenwerpsels en affekties gelaaide woorde soos , , hittetè en staan 'n gedekte klinker in 'n oop lettergreep, asook in werkwoorde soos en , en in klanknabootsende woorde soos kwê.


Die vyf gedekte klinkers:

/A/ /E/ /I/ /O/ /U/
bal bel ril bol bul

Die gedekte klinkers /a/, /e/, /o/ en /u/ kom by sommige sprekers ook voor as neusklinkers: /ã/, /ẽ/, /õ/ en /ũ/.

Die vier Afrikaanse neusklinkers:


/ã/ /ẽ/ /õ/ /ũ/
gans vent hond kuns

[wysig] Vrye klinkers

Daar is sewe vrye klinkers: die /aa/ van raak, die /ee/ van leek, die /ie/ van Riek, die /oo/ van rook, die /uu/ van nuut, die /eu/ van reuk en die /oe/ van roek. Die vrye klinkers word ook lang klinkers genoem, maar ook hierdie benaming kan tot verwarring lei omdat die verskil in lengte met die gedekte klinkers dikwels nie groot is nie en omdat die lang klinkers self nog verleng word voor die /r/. Vergelyk raak en raar, roek en roer. Met die benaming vrye klinkers word bedoeld dat hulle vryelik kan voorkom, d.w.s. dat hulle nie alleenlik in geslote lettergrepe soos koek en neus voorkom nie, maar ook in oop lettergrepe soos toe en na.

Die sewe vrye klinkers:

/a:/ /iə/ /i:/ /uə/ /y:/ /yə/ /u:/
raak leek Riek rook nuut reuk roek

[wysig] Die sjwa

Die dertiende klinker is die sjwa, ook dowwe, toonlose of stom /e/ genoem, soos ons hulle hoor in die tweede lettergreep van baie. Die sjwa is in Afrikaans ook toonhebbend, waar 'n mens 'n geslote /i/ het: dit, kil en sif.

[wysig] Tweeklanke

Daar is drie suiwer tweeklanke: die /ei/ van geitjie of tyd, die /ui/ van luid en die /ou/ van goud of trauma. By suiwer tweeklanke gaan dit nie om 'n kombinasie nie, maar om 'n vermenging van klinkers. Die twee klinkers is niet apart hoorbaar nie.

Die drie suiwer tweeklanke:

/ei/ /œi/ /əu/
feit luid goud

[wysig] Onegte tweeklanke

Voorts bevat Afrikaans sewe onegte tweeklanke. By onegte tweeklanke gaan dit nie om 'n vermenging maar om 'n kombinasie van klinkers. Die klinkers bly apart hoorbaar. Vyf kombinasies eindig op /ie/ of /j/ en twee op /oe/ of /u/.

Die sewen onegte tweeklanke


/&i/ /Oi/ /ai/ /oi/ /ui/ /eu/ /iu/
ai! nôi haai hooi foei meeu nieu

Nieu word net in op Nederlands gebaseerde topografiese name gevind: Nieu-Bethesda, Nieu-Seeland, ens.


[wysig] Enkelvoudig teenoor saamgestel

'n Ander manier om klinkers te rangskik, is deur te stel dat daar enkelvoudige en saamgestelde klinkers bestaan. Enkelvoudige klinkers se klanke verander gedurende die uitspraak nie en hulle kan dus ewegoed kort of lank uitgespreek word; saamgestelde klinkers (tweeklanke) vorm gedurende die uitspraak een klankverloop.

Dit is opvallend dat tussen die enkelvoudige klinkers daar vier is wat met twee letters geskryf word: dit is almal 'lang' klinkers. Die klinkers wat met een letter geskryf word klink meestal kort, maar hulle het ook 'n lang variant wat die letter R voorafgaan, wat gevolglik anders geskryf word:

Voorbeelde van lang variante van kort enkelvoudige klinkers:

i e o u
beer blèr door deur


Die saamgestelde klinkers word meestal met twee of meer letters geskryf, maar Nederlandse en Afrikaanse spelreëls het die gebruik van dubbel letters in oop lettergrepe vereenvoudig tot een enkele letter. Die uitspraak van (byvoorbeeld) die letter /o/ klink dus in die woord ton heeltemal anders as in die woord toon. Die letter /e/ is veelsydig: in die woord lewensles is die uitspraak in elke lettergreep anders, en daar is feitlik drie uitsprake moontlik:

Die drie klanke van die alleenstaande e:

lewe lewe les
ə ê


Categorie:Fonologie Categorie:Fonetiek Categorie:Fonotaxis