Heks
vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.
'n Heks was volgens die Europese volksgeloof meestal 'n vroulike, onheilbringende persoon, wat oor magiese kragte beskik het. In die tydperk van die kerstening het mense begin glo dat hekse bondgenote was van demone of die duiwel. Heks moet egter as 'n oorkoepelende term beskou word, waarmee 'n aantal bygelowe en denkbeelde saamgevat is, soos byvoorbeeld Incantata (Latyns: 'n besweerderes), Bacularia ('n besemruiter), Herberia ('n kruidkundige), Strix ('n uil) en baie ander.
In die tydperk van die heksejag het die term "heks" na sowel vroue asook mans verwys, wat om verskillende redes vervolg is. Die beskuldiging van heksery was dus net 'n soort legitimasie vir die onderdrukking van bepaalde mense.
Anders as in Europa, wat die heksejagte al eeue lank agter hom gelaat het, speel hierdie soort bygeloof nog steeds 'n groot rol in die onderontwikkelde Swart gemeenskappe van Afrika. Na ramings is tenminste 200 mense sedert 1994 in Suid-Afrika as "hekse" vermoor. Net soos vroeër in Europa, waar heksejagte hulle hoogtepunt dikwels ná misoeste en oorlogsverwoestings bereik het en daarnaas ook 'n uitvloeisel van vrouehaat was, moet die hekse-histerie van Swart gemeenskappe onder meer in verband met seksuele en seksistiese motiewe, maar ook traumatiese ervarings soos die VIGS-pandemie, misdaad en geweldpleging en die daarmee gepaardgaande ontmensliking van hele gemeenskappe beskou word.
Inhoud |
[wysig] Die bronne en metodiek van die moderne navorsing
Die tipiese voorstellings van 'n heks het onder die invloed van verskillende elemente ontwikkel, wat deur uiteenlopende oorspronge gekenmerk word. Die konsep van 'n heks is dikwels net 'n projeksie van verskillende stromings, wat tot verwarring kan lei.
Die etimologie van die woord heks is een moontlike beginpunt vir die moderne navorsing. Dit lewer die voorstellings van 'n tydperk op, toe die etimologiese motivasie nog steeds lewendig was. Hierdie periode strek in ons Wes-Germaanse tale tot by die jaar 1000 n.C., terwyl die benamings in ander tale en hulle konteks ter vergelyking ontleed kan word.
'n Tweede stroming het hulle oorsprong in die sprokies en legendes. Hier vind 'n mens ook ander figure, wat as sinoniem met die heks beskou kan word, soos die reus, die menseëter en die draak. Baie van hierdie motiewe kom orals in Europa en elders voor. Hulle is egter problematies deurdat sprokies en legendes, wat oorspronklik deel van 'n mondelinge verteltradisie uitgemaak het, dikwels eers laat neergeskryf is en sodoende moontlik opvattings oor hekse uit later eeue bevat of onder die indruk van heksejagte ontstaan het.
Die Bybel is 'n derde bron, wat inligting oor die geloof in toordery en vroue, wat as towenaresse gestraf is, bevat. Hierdie bron is egter beperk tot die Middel-Ooste en die terms en voorstellings, wat in die plaaslike tale gebruik is.
Ten vierde het historiese dokumente oor die heksegeloof van die Middeleeue en die moderne tyd bewaar gebly, insluitende die lêers van hekseprosesse. Hulle is beïnvloed deur plaaslike bygelowe, maar ook deur die Bybelse tradisies. Hulle lewer ook 'n taalkundige probleem op deurdat hulle meestal nie in die volkstaal nie, maar in Latyn geskryf is. Latynse terme soos malefica kan ewewel in plaas van "heks" ook deur neutrale woorde soos "boosdoener" of "misdadiger" vertaal word.
[wysig] Etimologie
Die wortels van die Afrikaanse woord "heks" is beperk tot die Wes-Germaanse taalgebied: Nederlands heks, Middelhoogduits hecse, hesse, Oudhoogduits hagzissa, hagazussa, Middelnederlands haghetisse, Oudengels haegtesse (= 'n spookagtige wese; in Nieu-Engels verkort tot hag). Die presiese betekenis van die woord bly steeds onduidelik; die eerste bestanddeel van hagazussa is waarskynlik Oudhoogduits hag ("omheining, heg, haag"). Die tweede deel is moontlik verwant aan die Germaanse en Noorse tysja ("fee, spook") en Litaus dvasia ("spook, gees, siel"). Volgens die vroeë volksgeloof was hekse dus moontlik spoke, wat op hegge gesit of gery het.
Volgens hierdie sienswyse bestaan daar min twyfel dat die term "heks" tot die godsdienstige sfeer behoort. Dit is egter nie waarskynlik dat hekse of hulle voorlopers in die voor-Christelike tydperk 'n belangrike rol by enige ritueel gespeel het nie. Hulle was eerder nederige mitiese wesens of miskien godinne van 'n ou geloof.
In metaforiese opsig verwys die term na 'n wese, wat sowel deel uitmaak van die wêreld van die lewendes asook van die doderyk. Daar is ook variante wat beweer dat die wêreldse en heilige sfeer (of die wêreldse lewe en die hiernamaals) hier teenoor mekaar staan.
Walter W. Skeats se etimologiese woordeboek lei die Engelse woord witch ("heks") van die Oud-Engelse wicche, Angel-Saksiese wicca (manlik) of wicce (vroulik) af - 'n ontaarde vorm van witga (die verkorting van witega, "siener, waarsegger"), wat afgelei is van Angel-Saksies witan ("sien, weet"). Op dieselfde manier is Yslands vitki ("heks") ontwikkel uit vita ("weet") of vizkr ("'n wys mens"). Wizard ("towenaar") is afgelei van die Normandies-Franse wischard, Oudfrans guiscart ("die skerpsinnige"). Die Engelse woorde wit en wisdom ("wysheid, verstand") het dieselfde wortel.
[wysig] Oorsprong van die heksegeloof
Die heksegeloof is 'n Paneuropese bygeloof (volksgeloof), wat sy wortels in die heidense godegeloof het. Hierdie gemeenskaplike oorsprong is nie sonder meer ooglopend nie, aangesien daar 'n groot antal afwykende plaaslike opbattings oor en benamings vir hekse bestaan.
In die Poskeltiese kultuur is daar sprake van feë soos byvoorbeeld Morgane, wat óf kwaad- óf goedgesind is. Ierse uitbeeldings wees hulle met twee gesigte. In die Posgermaanse gebied verwys die term fee na 'n goedgesinde wese; in teenstelling daarmee is daar kwaadgesinde hekse - 'n konsep wat blykbaar as gevolg van Christelike indoktrinasie ontwikkel is. Net feë het hulle oorspronklike karakter as mitiese wesens waar, en die term is tydens die Europese heksejagte gevolglik ook nie op mense toegepas nie.
Die sprokiesagtige stereotipe van 'n heks, wat op 'n besem ry en dikwels van 'n swart voël (Odin se raaf) of kat vergesel word, is afgelei van die ou voorstellings van wesens, wat in bosse woon en op heinings of op hegge ry. Hierdie soort uitbeeldings het waarskynlik onder die indruk van moderne sprokiesverhale en illustrasies veral in Duitsland posgevat. Hekse-stereotipes in die aangrensende lande verskil duidelik hiervan - behalwe vir die bygeloof, dat hekse in staat is om te vlieg. Die heinings se palissades - meestal gekruiste boomtakke - is later as besems uitgebeeld. Hierdie soort stereotipe het egter al onder Christelike invloed gestaan.
Die motief van 'n wese, wat op heinings sit, verwys moontlik na 'n soort argaïese (woud-)priesteres of is 'n abstrakte simbool vir wesens, wat hulle op die grens tussen ongerepte natuur en die menslike leefruimte beweg. Daarnaas het dit waarskynlik ook na 'n geesagtige wese verwys.
Indien die heg of omheining gelykstaan aan die banmyl, wat voor-Christelike plekke van godsverering omring endie gens tussen die menslike wêreld en die hiernamaals versinnebeeld het, is hekse moontlik persone, wat as bemiddelaars tussen daardie wêrelde kan optree. Hulle beskik dus oor divinatoriese, maar ook heilkundige bekwaamhede en ander kennisse - almal eienskappe van voor-Christelike kultuurdraers.
Die term heks het sekerlik altyd ook na heilkundige en kraamvroue, orakelpriesteresse, towenaresse, sieneresse en ander eienskappe verwys, wat ook aan die Noorse Freya, die Ierse Brigid en ander argaïese godinne toegeskryf is. Die etimologie van die Engelse woord vir heks, witch, wys op 'n vrou met heilkundige en okkulte kennisse, wat moontlik deel uitgemaak het van 'n besonderse priesterskap, wat ook in die vroeg-Christelike tydperk steeds voortbestaan het. Met die uitbreiding van die Christelike godsdiens is die heidense gelowe en hulle aanhangers gedemoniseer.
Die moderne term heks verwys na die (manlike en vroulike) aanhangers van die huidige natuurgodsdienste, wat hulle oorsprong in voor-Christelike gelowe het. Dit word in hierdie verband ook deur die aanhangers self en dus in 'n positiewe sin gebruik.
[wysig] Heksejagte in die Middeleeue en vroeë moderne tyd
Vervolgings van persone, wat van bose toordery beskuldig word, kom in die meeste samelewings voor. Heksejag as 'n historiese term verwys egter spesifiek na die tydperk van wettelike heksejagte en -prosesse, wat tussen die 15de en 19de eeu in Europa (en daarnaas ook in Nieu-Engeland) plaasgevind het. Die laaste heks is omtrent 1888 in Salem (VSA) gevonnis.
Heksejagte het hoogty gevier in die vroeë moderne tyd tussen 1450 en 1750 - en nie tydens die Middeleeue nie. Die eerste historiese dokument, wat na 'n hegsen brand ("hekseverbranding") in die Switserse stad Schaffhausen verwys, dateer uit die jaar 1402/03. Na ramings is altesaam 60 000 mense tereggestel, waarvan driekwart vroue en een kwart mans en kinders. Die meeste slagoffers van heksejagte is in Duitsland vermoor - sowat 25 000.
[wysig] Moderne heksejagte
Heksejagte vind nog steeds plaas in die onderontwikkelde gemeenskappe van byvoorbeeld Suidoos-Asië, Latyns-Amerika en veral Afrika. Sedert 1960 is hier waarskynlik meer mense van heksery beskuldig en as gevolg daarvan tereggestel of vermoor as tydens die hele Europese tydperk van heksejagte.
In Tansanië (Oos-Afrika) is, veral tydens die presidentskap van Julius Kambarage Nyerere, tussen 10 000 en 15 000 mense vermoor. In Wes-Afrika is "hekse" in die sewentigerjare daarvan beskuldig dat hulle verantwoordelik was vir die uitbreek van 'n epidemie. In plaas van 'n program om entstowwe beskikbaar te maak, het die regering die "belydenisse" van ou vroue laat uitsaai, wat na bewering die gedaantes van bosuile aangeneem het om die siele van siek kinders te steel.
'n Aantal Afrikalande soos Kameroen het ná hulle onafhanklikwording weer wette aangaande heksery ingevoer. Moontlik moet dit as 'n poging beskou word om hekseprosesse aan geregtelike prosedure te onderwerp en ongekontrolleerde heksejagte te vermy.
In Suid-Afrika het geweldpleging in verband met beweerde heksery ook ná 1994 voortgegaan. Na ramings is honderde mense as "hekse" vermoor, onder meer 'n vrou in 'n landelike gemeenskap, wat gedurf het om openlik oor haar VIGS-siekte te praat.