باکی

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

باکی
Enlarge
باکی

باکی،(Bakıآذربایجان رسپوبلیکاسی نین پایتختی دیر. باکي، ازربايجان رئسپوبليکاسي نين پايتاختي و قافقاز بؤلگه سينده ان بؤيوک تيجارت، مدنيت و علم مرکزي ساييلير.

[redaktə / تحریر] تاريخ

باکينين آبشئرون اراضيسينده تاپيلميش آرخئولوژي ماتئرياللار بورانين قديم ياشاييش مسکه ني اولدوغونو ثوبوت ائدير. آرتيوم، زيغ گؤلو اطرافي، شوولان، مرداکان، بينگه دي، ميرجان و س. يئرلرده ائ.ه. 3-1 جي مينيلليکلره آيد آرخئولوژي ماتئرياللار تاپيلميشدير.

باکينين سالينديغي تاريخ دقيق معلوم دئييلدير. بعضي تدقيقاتچيلار باکيني قايتارا (قانقارا)، البانا، باروکا و س. ايله عئينيلشديريرلر. باکيدا تاپيلميش 5-7 اسرلره آيد ساساني دفينه سي او دؤورده بورانين ياشاييش منتگه سي اولدوغونو گؤسترير. 5-6 عصر منبعلرينده باغاوان و آتش-اي باقوان آدلانديريرلار. عرب منبعلرينده (10 اسر) " باکويه " ، " باکوه " ، " باکو " ، روس مأخذلرينده (15 اسر) " باکا " ، سفويلر دؤورو فارسديللي منبعلرده " بادکوبه " کيمي قئيد ائديلير.

باکي هله ورتا شرقين ايري شهرلريندن ايدي. ايقتيصادياتيندا نئفت و دوز اساس يئر توتوردو. رب سياحي بو دولفين (10 اسر) معلوماتينا گؤره، باکيداکي ايکي نئفت منبعييندن ايلده تگر. 720 مين ديرهم گلير گؤتورولوردو. فئودال موناسيبتلري نين، تيجارت و صنعتکارليغين اينکيشافي شهرين ترققي ائتمه سينه ايمکان ياراديردي. بين الخالق تيجارت يوللاري آييريجيندا اولان باکي شرگ و قرب اؤلکهلري آراسينداکي تيجارتده موهوم اهميته ماليک ايدي. باکييا خزر، سلاويان، بيزانس، چين، يراق، سورييا، گئنويا، وئنئسييا، ايران، هينديستان تاجيرلري گليردي. باکيدان ايران، عيراق و س. اؤلکهلره نئفت ايخراج اولونوردو.

9نجو عصرين 2-جي ياراسيندا عابباسيلر خيلافتي نين ظعيفله مه سي و مرکزي حاکيميتدن اوزاقلاشماق مئيللري نين قوووتلنمه سي خيلافته تابئ اؤلکهلرده بير سيرا موستقيل دؤولتلرين يارانماسينا سبب اولدو. بئله دؤولتلردن بيري ده شيروانشاهلار دؤولتي ايدي. باکي 10 اسرين آخيرلاريندا شيروانين عصاس شهرلريندن بيرينه چئوريلدي. اهالي صنعتکارليق، تيجارت، باغچيليق، بوستانچيچيق، اوزومچولوک، باراماچيليق، اکينچيليک، نئفتچيخارما، باليقچيليق و س. ايله مشغول اولوردو. ظفران دا اکيليردي. باکي هله اورتا شرگين ايري شهرلريندن ايدي. ايقتيصادياتيندا نئفت و دوز عصاس يئر توقوردو. عرب سياحي ابو دولفين (10 اسر) معلوماتينا گؤره، باکيداکي ايکي نئفت منبعييندن ايلده تگر. 720 مين ديرهم گلير گؤتورولوردو. فئودال موناسيبتلري نين، تيجارت و صنعتکارليغين اينکيشافي شهرين ترققي ائتمه سينه ايمکان ياراديردي. بين الخالق تيجارت يوللاري آييريجيندا اولان باکي شرگ و قرب اؤلکهلري آراسينداکي تيجارتده موهوم اهميته ماليک ايدي. باکييا خزر، سلاويان، بيزانس، چين، ايراق، سورييا، گئنويا، وئنئسييا، ايران، هينديستان تاجيرلري گليردي. باکيدان ايران، ايراق و س. اؤلکهلره نئفت ايهراج اولونوردو. 9 اسرين 2-جي ياراسيندا آبباسيلر خيلافتي نين زيفله مه سي و مرکزي حاکيميتدن اوزاقلاشماق مئيللري نين قوووتلنمه سي خيلافته تابئ اؤلکهلرده بير سيرا موستقيل دؤولتلرين يارانماسينا سبب اولدو. بئله دؤولتلردن بيري ده شيروانشاهلار دؤولتي ايدي. باکي 10 اسرين آخيرلاريندا شيروانين عصاس شهرلريندن بيرينه چئوريلدي. اهالي صنعتکارليق، تيجارت، باغچيليق، بوستانچيچيق، اوزومچولوک، باراماچيليق، اکينچيليک، نئفتچيخارما، باليقچيليق و س. ايله مشغول اولوردو. ظفران دا اکيليردي.

باکي 10 عصردن ليمان شهري کيمي مشهور ايدي. 11 اسرين سونو-13 اسرين اوللرينده باکي ترققي دؤورو کئچيريردي. 1191 ايلده قيزيل آرسلان شاماخيني توتدوگدا شيروانشاه 1 آخسيتان مووققتي اولاراق پايتاختي باکييا کؤچورموشدو. شيروانشاهلار شهرين مؤحکملنديريلمه سينه خوصوصي ديقت وئريرديلر. 12 اسرده باکي ايکيجرکه لي قالا ديواري و خندکله اهاته اولوندو.

قيز قالاسي دا شهرين مودافيعه سيستئمينه داخيل ايدي. 1232-1235 ايللرده باکيني دنيز طرفدن قوروماق مقصدي ايله بوختا داخيلينده مؤحکملنديريلميش قالا تيکيلدي. شيروانشاهلار خزر دنيزينده گوجلو دونانما ياراتديلار.

13 عصرين 30-گو ايللرينده مونقوللار. باکييا هوجوم ائديب، اوزونموددتلي مهاسيره دن سونرا شهري آلديلار. باکيدا نئفت چيخاريلماسي و تيجارت تنززوله اوغرادي. 14 اسرين اورتالارينا دوغرو باکيدا تيجارت (خوسوسيله دنيز تيجارتي) يئنيدن جانلاندي. گيلان و شاماخي ايپگي نين بين الخالق تيجارتده اهميتي نين آرتماسي ايله الاقادار باکي نين ايقتيصادي مؤوقئيي يوکسلدي. 14 اسردن باکيدان قيزيل اوردا، موسکوا کنيازليغي، آوروپا اؤلکهلري و س. يئرلره موختليف ماللار، خوصوصن ايپک، خالچا و س. ايخراج ائديليردي. باکيدان هشتارخانا، اورتا اسييايا و خزرين چ. ساهيللرينه ده مال داشينيردي. 14 اسرين 2-جي ياريسيندا باکي نين ايقتيصادي و سياسي رولونون آرتماسي ايله علاقه دار اولاراق خزر دنيزي بزن باکي دنيزي ده آدلانيردي (بو، 1375 ايلده کاتالان ديلينده حاضيرلانميش آتلاسلا گؤستريلير). باکيدا ايندييه دهک قالان تاريخي-معمارليق آبيده لري - بوخارا کاروانساراسي(14 اسر)، قيز قالاسي ياخينليغيندا مولتاني (هيند) کاروانساراسي (15-16 اسرلر) و س. شرق اؤلکهلري ايله گئنيش تيگارت علاقه لري نين مؤوجودلوغونو سوبوت ائدير. باکيدا هيند تاجيرلري ياشاييردي.

شيروانشاه 1 خليلوللاهين دؤورونده (1417-1462) باکيدا موهوم تيکينتي ايشلري آپاريلدي. شيروانشاهلار سارايي کومپلئکسي ده بو دؤورده تيکيلميشدير. باکيدا تيجارت، صنعتکارليق اينکيشاف ائدير، ايقتيصادي و مدني حيات يوکسه ليردي. 15 اسرين 2-جي ياريسيندا بؤيوک موسکوا کنيازليغي ايله تيجارت داها دا گئنيشلندي و ديپلوماتيک علاقه لر ياراديلدي. 1501 ايلده شاه ايسماييل شيروانا هوجوم ائده رک باکيني آلدي.


صفوي حؤکمداري 1 تهماسيب 1538 ايلده باکي نين دا داخيل اولدوغو شيرواني صفويلر دؤولتينه بيرلشديردي. سفوي - وسمانلي موحاريبه لري زاماني 1578 ايلده وسمانلي اوردوسو باکيني توتدو. 1607 ايلده شهر يئنيدن صفويلرين حاکيميتي آلتينا کئچدي. مرکزي حاکيميتين قوووتلنمه سي، محصولدار قوووه لرين اينکيشافيني لعنگيدن فئودال چکيشلمه لرينه، داغيديجي موحاريبه لره سون قويولماسي 17 اسرين 40-جي ايللرينده شهرين يوکسه ليشينه تکان وئردي. صفويلر دؤورونده باکيدا ميس پوللار بوراخيليردي. باکي و آبشئرون اهاليسي نين خئيلي حيصه سي خالچاچيليقلا مشغول اولوردو. 16-18 اسرلرده صنعتکارليق، خوصوصيله خالچاچيليق داها دا اينکيشاف ائتدي. باکيدا توخوجولوق دا موهوم يئر توتوردو. 17-18 اسرلره آيد تاريخي آبيده لر بو دؤورده باکيدا مئ " مارليق، حکاکليق و س.- نين اينکيشاف ائتديگيني گؤسترير..

باکينين زنگين تبيي سروتلري، هابئله موهوم حربي ستراتئشي اهميتي 18 اسرين اوللريندن ائ " تيبارن روسييانين ديقتيني جلب ائديردي. خزرين ج.-ق. ساهيللرينه يييلنمه يه چاليشان 1 پيوتر خوصوصي حربي دنيز ائکسپئديسيياسي ياراتدي. 1723 ايل اييونون 26-دا 1 پيوترون قوشونو باکييا داخيل اولدو. لاکين، روسييا و ايران آراسيندا باغلانان گنجه مقاويله سينه (1735) گؤره باکي يئنيدن ايرانين حاکيميتي آلتينا کئچدي.

18 عصرين اورتالاريندا آذربايجاندا بير سيرا خانليقلار، او گومله دن باکي خانليغي ياراندي. آرا موحاريبه لري بوتون آذربايجاندا اولدوغو کيمي، باکيدا دا ايقتيصاديات و مدنيتين اينکيشافينا مانع اولور، اهالي نين وضعيتيني سون درجه آغيرلاشديريردي. 18 اسرين 2-جي ياريسيندا باکيدا شهر حياتي و تيجارت نيسبتن جانلاندي. لاکين آغا مهممد شاه قاجارين آذربچ-آ هوجوملاري ايقتيصادياتين و تيجارت علاقه لري نين يئنيدن تنززوله اوغراماسينا سببولدو. 1796 ايلين يازيندا 2 يئکاتئرينانين امري ايله گئن. و.ا.زوبووون کوماندانليق ائتديگي روس قوشونلاري آذرب.-آ يوروش ائتدي. اييونون 13-ده باکي آليندي. 1797 ايلين اولينده گئن.پ.د.سيسيانوو باکي نين کومئندانتي ته " يين اولوندو. 2 يئکاتئرينانين اؤلوموندن سونرا اوغلو 1پاوئل و.ا.زوبووو گئري چاغيردي. چار قوشونلاري 1797 ايلين مارتيندا باکيني ترک ائتدي. 19 اسرين اولينده 1 الئکساندر خزر-ساهيلي ويل.-لري، ايلک نؤوبه ده باکيني توتماق پلاني ايله هوسوسي ماراقلانيردي. روسييا-ايران موحاريبه سي (1804-13) بو پلانين حياتا کئچيريلمه سيني سور " اتلنديردي. 1805 ايل آوقوستون 12-ده چار قوشونو باکيني موهاسيره يه آلدي، لاکين مووففقيت قازانماياراق گئري چکيلدي. 1806 ايلين اولينده گئن. پ.د.سيسيانووون قوشونلاري يئنيدن باکييه ياخينلاشدي. شهري تسليم ائتمک حاقيندا باکي خاني هوسئيننقولو خانلا دانيشيقلار زاماني گئن. پ.د. سيسيانوو اؤلدورولدو. 1806 ايل اوکتيابرين 6-دا باکي روسييايا بيرلشديريلدي. 1807 ايلده باکيدا 500 ائو، 3000 اهالي وار ايدي. 1813 ايلده باغلانميش گولوستان صولحو ايله شيمالي آذرب.، او گومله دن باکي نين روسييايا بيرلشديريلمه سي تصديق ائديلدي. آبشئروندا ايلليک نئفت ايستحصالي 200-300 مين پودا چاتيردي. 1847 ايلده باکي نين بيبيهئيبت ساهه سينده مئخانيکي اوسوللا ايلک نئفت قويوسو قازيلماسينا تشببوس گؤستريلدي. باکي نئفت سنايئسينه خاريجي کاپيتالين آخيني باشلاندي. 1879 ايلده باکيدا 9 قازيما بوروغئ وارديسا، 1900 ايلده اونلارين سايي 1710-آ چاتدي. باکي نئفتي دونيا ميقياسينا چيخدي. نئفت سنايئسي ايله ياناشي ، باکيدا باشقا سنايئ ساهه لري ده اينکيشافا باشلادي؛ مئخانيکي زاوودلار، ائ " مالاتخانالار، توتون ف-کلري بوخار موهرريکلري ايله ايشله ين دييرمانلار و س. ياراندي. يئني تيکيليلر، بانکلار، تيجارت و سنايئ فيرالاري نين بينالاريندان عيبارت ايدي.

1883 ايل مايين 8-ده باکي-طيفليس د.ي. ايشه ساليندي. 1899 ايلده باکيدا ايلک کونکا ايشله مه يه باشلادي. هله 19 اسرين 40-جي ايللرينده خزرده بوخار گميلري ايشله ييردي.

[redaktə / تحریر] موزهلر

  • آزربايجان تاريخي موزهي
  • مممد سيد اوردوبادي نين خاطيره موزه ي
  • نيزامي آد. دؤولت آذربايجان ادبياتي موزه ي
  • لتيف کريموو آد. آذربايجان خالچاسي و خالق تطبیقي صنعتي دؤولت موزه ي
  • سمد وورغونون ائو-موزه ي
  • ر.موستافايئو آد. آذربايجان دؤولت اينجه سنت موزه ي
  • نريمان نريمانووون خاطيره موزه ي
  • جه ليل مممدقولوزادنين ائو-موزه ي
  • هوسئين جاويدين ائو-موزه ي
  • جفر جاببارلي نين ائو-موز هي


 == تئاترلار ==  
  • آزربايجان اوپئرا و بالئت تئاتري
  • آزربايجان درام تئاتري


[redaktə / تحریر] قارداش شهرلر

  • بصره
  • بوردئاوخ
  • داکار
  • ايزمير
  • هووستون
  • ماينز
  • ناپلئس
  • سارايئوو
 ==منبع==  
Latin
Bakı bu məqalənin Latın əlifbası ilə yazılmış qarşılığıdır