Atabəylər dövləti

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

Eldənizlər dövlətinin ərazisi
Enlarge
Eldənizlər dövlətinin ərazisi

Atabəylər (Eldənizilər) dövləti atabəy Şəmsəddin Eldənizin dövründə formalaşmış, onun oğlu Nüsrəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti illərində çiçəklənmişdir.

Səlcuq dövlətinin parçalandığı zaman onun mövcud olduğu Yaxın və Orta Şərqdə siyasi dəyişikliklər baş verdi. Məhz bu dövrdə İraq-Səlcuq sultanlığı (1118-1194) yarandı. O, İranı, İraqı, Kür çayının cənub hissəsində yerləşən Azərbaycan torpaqlarını, Cənubi Qafqazın bir hissəsini əhatə edirdi.

Əsası Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən qoyulan Atabəylər dövləti ilk dövrlər bu sultanlığın tərkibində yaranmışdır.

Şəmsəddin Eldəniz vaxtı ilə qul olmuşdur. Lakin ağlı və sədaqəti sayəsində İran-Səlcuq sultanı Toğrul tərəfindən “əmir” titulunu almışdır. Eldəniz həmçinin sultanın oğlu Arslanın “atabəyi” təyin olunmuşdur. Eldəniz sultan Toğrulun ölümündən sonra onun dul qalmış arvadı Möminə xatun ilə evlənmişdir.

1136-ci ildə Bərdəyə Aran hakimi kimi göndərilmişdir. Burada o, 1136-ci ildən 1225-ci ilə kimi movcud olmuş Azərbaycan Atabəylər dövlətinin əsasını qoymuşdur. Dövlətin tərkibinə Cənubi Azərbaycan, Naxçıvanda daxil idilər. Ölkə paytaxtı kimi Naxçıvan seçildi. 1160-ci ildə Eldəniz “Böyük Atabəy” titulunu alıb Arslanı (1161-1176) sultan etdirməyə nail oldu. Oğulları Baş vəzir və Qoşun başçısı kimi vəzifələrdə fəaliyyət göstərmişlər.

1194-cü ildə İraq-Səlcuq sultanlığı süqut etdi. Onun torpaqları Atabəylər dövlətinin tərkibinə qatıldı. 1170-ci illər ərəfəsində dövlətin sərhədləri İran körfəzinə qədər uzanırdı. Oğulları Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslan bir-birinin ardınca hakimiyyəti möhkəmləndirib, daxili çəkişməyə son qoya bilmişdilər. Bir çox hərbi nailiyyətlərinə görə xəlifə ən-Nasir Qızıl Arslanı sultan elan etdi.

Mərkəzi hakimiyyətin möhkəmlənməsindən narazı qalan iri feodallar sui-qəsd nəticəsində Qızıl Arslanı öldürdülər. Hakimiyyətə gəlmiş Əbu Bəkr mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirə bilmədi. Azərbaycan Atabəylər dövlətinin süqutu Özbək Şahın hakimiyyəti dövrundə sürətləndi. Şəmsəddin Eldəniz tərəfindən əsası qoyulan Atabəylər (Eldənizilər) dövləti 1225-ci ildə süqut etdi.