Bərdə
Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا
Bərdə, Azərbaycanda rayon.
Mündəricat |
[redaktə / تحریر] Ümumi məlumat
Ümumi ərazi, [kv.km] 957.00
Əhalinin ümumi sayı 136000
Kəndlərin sayı 109
Qəsəbələrin sayı 0
İri və orta müəssisələrin sayı 73
Məktəbəqədər uşaq müəssisələrinin sayı 32
Ümumtəhsil məktəblərinin sayı 74
Texniki, orta ixtisas və peşə məktəblərinin sayı 2
Ali təhsil müəssisələrinin sayı 0
Xəstəxanalar və tibb müəssisələrinin sayı 16
Mədəniyyət ocaqlarının sayı 205
[redaktə / تحریر] Əhali
Əhalinin ümumi sayı 136000
Şəhər əhalisinin sayı, [%] 27.50
Kənd əhalisinin sayı, [%] 72.50
Əhalinin orta sıxlığı 142.1108
Əhalinin cins qrupları üzrə sayı: (kişilər), [%] 49.20
Əhalinin cins qrupları üzrə sayı: (qadınlar), [%] 50.80
Əhalinin yaş qrupları üzrə sayı: (uşaqlar), [%] 10.37
Əhalinin yaş qrupları üzrə sayı: (18 yaşa qədər), [%] 40.59
Əhalinin yaş qrupları üzrə sayı: (18-dən 55-60-a), [%] 48.53
Əhalinin yaş qrupları üzrə sayı: (təqaüdçülər), [%] 16.97
Ali təhsilli əhalinin sayı, [%] 5.30
Orta təhsilli əhalinin sayı, [%] 36.31
Məskunlaşmış qaçqınların sayı 1001
Məskunlaşmış məcburi köçkünlərin sayı 47984
[redaktə / تحریر] Ərazi
Ümumi ərazi, [kv.km] 957.00
Məhsuldar torpaqların ümumi sahəsi, [kv.km] 724.62
Kənd təsərrüfatına yararsız torpaqların sahəsi, [kv.km] 47.26
Heyvandarlıq üçün otlaqların sahəsi, [kv.km] 240.61
Əkilmiş torpaqların ümumi sahəsi, [kv.km] 517.62
Meyvə bağlarının ümumi sahəsi, [kv.km] 9.32
Şoran torpaqların ümumi sahəsi, [kv.km] 31.64
[redaktə / تحریر] Tarixi
Bərdə rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır. Kür Araz ovalığının şimal-qərb hissəsində yerləşir.
Rayonun mərkəzi olan Bərdə şəhəri təkcə Azərbaycanın deyil, bütövlükdə Yaxın Şərqin ən qədim yaşayış mərkəzlərindəndir. Bunu arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış materiallar, o cümlədən Makedoniyalı İsgəndər, Arakilər və Roma imperatoru Avqust dövrünə aid pullar sübut edir. Əldə edilmiş mənbələr Bərdənin hələ e.ə. mövcud olan ölkələrlə əlaqəsi olduğunu göstərir.
Ərəb tarixçisi Belazüri (IX əsr) Bərdənin Sasani hökmdarı I Qubadın (483-531), İran tarixçisi Həmdullah Qəzvini (XIV əsr) Makedoniyalı İsgəndərin (e.ə. 336-323) dövründə salındığını bildirmişdir. Movses Kalankatlının məlumatına görə, Bərdə Alban hökmdarı II Vaçe dövründə Firuzin (459-484) göstərişi ilə salınmışdır. Bu dövrdə Bərdənin adı "Firuzabad" olmuşdur. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Bərdədən bəhs olunur.
Sasanilər dövründə Bərdə canişinliyinin mərkəzi olmuşdur. I Qubadın dövründə Bərdənin ətrafına divar çəkilmişdir. X əsrdə Albaniyanın paytaxtı olmuş, 552-ci ildə Alban kilsəsinin də mərkəzi Bərdəyə köçürülmüşdür.
Bərdə 628-ci ildə Xəzərilər, 639-cu ildə İran feodalları tərəfindən işğal olunmuşdur. Alban hökmdarı Cavanşir işğalçıları Bərdədən qova bilmişdir.
Xəlifə Osmanın dövründə (644-656) Ərəb qoşunları Bərdəni tutmuşdur. VI-VII əsrlərdə Bərdədə 100 min nəfər əhali yaşamışdır. XIII əsrdə Bərdədə pul kəsilmişdir.
Bərdə 752-ci ildə Arran vilayətinin mərkəzi olmuşdur. VIII-IX əsrlərdə Bərdə mühüm ticarət, mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir. Məşhur "Əl-Kürkiy" bazarı Bərdə darvazasının yaxınlığında yerləşirdi.
IX əsrin 90-cı illərinə qədər Bərdə Sasanilər dövlətinin tərkibində olmuşdur. Bərdə həm də Xürrəmilər hərəkatının əsas güc mənbələrindən biri idi.
Yaxın və orta Şərqdə sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi tanınmış Bərdəyə 944-cü ildə ruslar yürüş etmişlər. Rusların irəli sürdüyü şərtlərə uyğun olaraq bir gün ərzində şəhəri tərk etməyən bərdəlilərə divan tutulmuşdur. Ruslar 20 min bərdəlini qılıncdan keçirmişdir. Ərazidə taun yayılmış, buna görə də rus qoşunu şəhəri tərk etməli olmuşdur. Rusların talanlarından sonra uzun müddət Bərdə özünə gələ bilməmişdir.
Səddadilər sülaləsindən olan Fəzlin (985-1030) Bərdəni 993-cü ildə öz dövlətinə daxil etmişdir. Bərdə XI əsrdə səlcuqların, XII əsrdə Eldəgizlərin hakimiyyətinə tabe idi.
Monqolların hücumu zamanı Bərdə yenidən dağılmış, Elxanilər dövründə bərpa olunmuşdur. Əmir Teymurun yürüşündə Bərdə yenidən viran qalmışdır. Xanlıqlar dövründə Bərdə Qarabağ xanlığının tərkibində olmuşdur.
Qədim və gözəl Bərdənin başı çox bəlalar çəkmişdir. Onun tarixini də çox zaman əcnəbilər yazmışlar. Bir çox maddi mədəniyyət nümunələri günümüzə qədər gəlib çatmasa da, hər halda, yaşanmış tarixin izləri itib batmamışdır və onlar zəngin bir keçmişdən soraq verir.
[redaktə / تحریر] Tarixi və memarlıq abidələri
Bərdə rayonu ərazisində, şəhərdə 1322-ci ildə tikilmiş Bərdə türbəsi,
VI əsrə aid köhnə şəhər divarlarının (torpaq) qalıqları, XVIII əsrə aid İbrahim məscidi və qəbiristanlıq, Tərtər çayı üzərində VII-IX əsrlərə aid körpü, XIV əsrə aid Axsadan baba türbəsi, Güloğlular kəndində XVIII əsrə aid səkkizguşəli türbə vardır. Bunlar dövlət mühafizəsindədir.
Ərazidə bunlardan əlavə, 1905-ci ildə tikilmiş cümə məscidi (Bərdə şəhərində), Şirvanlı kəndində XIX əsrə aid hamam, Uğurbəyli məscidi (XIXəsr), Bəhmən Mirzə Qacar məqbərəsi (1880) və s. tarixi və memarlıq abidələri var.
Respublikamızın dövlət müstəqilliyi illərində, xüsusilə 2000-ci ildən başlayaraq rayonun ərazisində olan tarixi və memarlıq abidələrinin təmiri və bərpası istiqamətində müəyyən işlər görülmüşdür.
[redaktə / تحریر] Əsas təsərrüfat fəaliyyəti
Rayonda təsərrüfatın əsasını əkinçilik və maldarlıq təşkil edir. Əsas təsərrüfat sahəsi taxılçılıq və pambıqçılıqdır. Bostan və tərəvəz məhsulları istehsalı son illər xeyli artmışdır. Bərdə rayonu yerli əhalisini, burada məskunlaşmış qaçqınlar və məcburi köçkünləri çörəklə təmin edə bilir. Bərdə bazarından ölkənin iri şəhərlərinə müntəzəm olaraq heyvandarlıq məhsulları daşınır.
Bərdədə aqrar islahatlar uğurla başa çatdırılmışdır. 43362 hektar torpaq sahəsi 24324 ailənin xüsusi mülkiyyətinə verilmişdir. Kənd təsərrüfatı bütünlükdə özəl sektorun əlindədir. Torpağın sahibinə verilməsi özünün müsbət nəticəsini dərhal göstərmişdir. Rayonda 300-dən çox kəndli-fermer təsərrüfatı fəaliyyət göstərir. Həmin təsərrüfatlar ildən-ilə daha da mükəmməlləşir və istehsal göstəricilərini artırırlar.
Bərdənin kənd təsərrüfatı işçiləri elmi-texniki yenilikləri uğurla mənimsəyir və istehsalatda tətbiq edirlər. Burada adi əkinçinin, sıravi maldarın da məşğulluq biliyi, demək olar, mütəxəssis səviyyəsindədir. Təsadüfi deyildir ki, Bərdə maldarlarının ətçilik istiqamətində apardıqları iş respublika səviyyəsində öyrənilib yayılmışdır.
[redaktə / تحریر] Əsas kənd-təsərrüfat bitkiləri
1. Pambıq
2. Taxıl
3. Kartof
4. Qarpız
5. Yemiş
6. Soğan
7. Günəbaxan
8. Qarğıdalı
[redaktə / تحریر] Görkəmli şəxsləri
Bərdə rayonundan çıxmış görkəmli şəxslərdən qədim dövrlərdə Qazi Məhiəddin Bərdəini, Məhəmməd İbn Abdulla Bərdəini, müasir dövrümüzdə Əliş Lənbəranskini, Baxşalı Baxşalıyevi, Cümşüd İbrahimovu, Saleh Hacıyevi, Yusif Kərimovu, Tərlan Musayevanı və s. göstərmək olar.
XIV əsrin ortalarında yaşamış Qazi Məhiəddin Bərdəini dövrünün tanınmış siyasi xadimi olmuşdur.
Bərdəini Məhəmməd İbn Abdulla mütəfəkkir və hüquqşünas kimi X əsrdə böyük şöhrət qazanmışdır.
Əliş Lənbəranski uzun ömür yaşamış, həyatı boyu müxtəlif məsul vəzifələrdə işləmiş, respublikanın sosial mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Onun rəhbərlik etdiyi illər ərzində Bakı şəhərinin genişləndirilməsi, gözəlləşdirilməsi, yenidən qurulması istiqamətində tarixi işlər görülmüşdür.
Baxşalı Baxşalıyev uzun illər Azərbaycan Respublikasının maliyyə naziri vəzifəsində çalışmış, Azərbaycanın tərəqqisi, dövlət quruculuğu prosesində əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Cümşüd İbrahimov neftçi olmuşdur. Onun rəhbərliyi altında "Gürsəngi", "Qarabağlı", "Azəri", "Çıraq", və "Kəpəz" yataqları kəşf edilmiş, 28 May yatağı istismara verilmişdir. "Xəzər" dənizneftqaz İstehsalat Birliyinin gəmilərindən birinə Cümşüd İbrahimovun adı verilmişdir.
Yusif Kərimov yazıçı-jurnalistdir. Uzun illər "Azərbaycan Gəncləri" qəzetinin redaktoru işləmişdir. O, "Qırmızı sahil", "Yollar", "Bir buta gül", "Üçbucaq", "Kəpənək ömrü", "Pərişan eşqim" və s. əsərləri ilə geniş oxucu kütləsi qazanmış, ondan artıq kitabın müəllifidir.
Tərlan Musayeva mexanizatordur. Məşhur Sevil Qazıyevanın respublikamızda ən layiqli davamçılarındandır. Sadə əməyi ilə ictimaiyyətin dərin rəğbətini qazanmış, Müstəqil Azərbaycan Respublikası ilk Milli Məclisin deputatı olmuşdur. Hazırda Prezident təqaüdçüsüdür.
Saleh Hacıyev uzun illər respublikanın meliorasiya və su təsərrüfatı sistemində rəhbər vəzifədə işləmişdir. Azərbaycan torpaqlarının saflaşdırılmasında, su ilə təminatında, məhsuldar səviyəyə çatdırılmasında onun rəhbərliyi altında çox işlər görülmüşdür. Hazırda Prezident təqaüdçüsüdür.
[redaktə / تحریر] Kütləvi informasiya vasitələri
Rayonda "Bərdə" və "Xan Çinar" qəzetləri nəşr olunur. "Bərdə" qəzetinin ilk nömrəsi 1932-ci ildə "Qızıl Bərdə" adı ilə çıxmışdır. Sonralar, sovet hakimiyyəti illərində "Bərdə pambıqçısı", "Stalin yolu", "Kommunizm yolu" və s. adlarla nəşr edilmişdir. Qəzet rayon İcra Hakimiyyəti aparatının və jurnalist kollektivinin təsisçiliyi ilə çıxır.
"Xan-Çinar" özəl qəzetdir və bir neçə ildir ki, nəşr olunur.
Rayonda 1964-cü ildən yerli radio verilişləri redaksiyası fəaliyyət göstərir. Burada daha çox gündəlik məlumatlar, informasiyalar səsləndirilir.
Respublika televiziyasının verilişlərini yayımlamaq üçün rayonda teleötürücü güllə fəaliyyət göstərir.
[redaktə / تحریر] Sərhəd rayonları, ölkələri
Yevlax, Tərtər, Ağdam, Ağcəbədi
Azərbaycanın rayon və şəhərləri | ![]() |
---|---|
Rayonlar: Abşeron | Ağdam | Ağdaş | Ağcabədi | Ağstafa | Ağsu | Astara | Babək* | Balakən | Bərdə | Beyləqan | Biləsuvar | Daşkəsən | Dəvəçi | Füzuli | Gədəbəy | Goranboy | Göyçay | Hacıqabul | İmişli | İsmayıllı | Cəbrayıl | Cəlilabad | Culfa* | Kəlbəcər | Kəngərli* | Xaçmaz | Xanlar | Xızı | Xocalı | Xocavənd | Kürdəmir | Laçın | Lənkəran | Lerik | Masallı | Neftçala | Oğuz | Ordubad* | Qəbələ | Qax | Qazax | Qobustan | Quba | Qubadlı | Qusar | Saatlı | Sabirabad | Sədərək* | Salyan | Samux | Şahbuz* | Şəki | Şamaxı | Şəmkir | Şərur* | Şuşa | Siyəzən | Tərtər | Tovuz | Ucar | Yardımlı | Yevlax | Zəngilan | Zaqatala | Zərdab Şəhərlər: Əli Bayramlı | Bakı | Gəncə | Xankəndi | Lənkəran | Mingəçevir | Naftalan | Naxçıvan* | Şəki | Sumqayıt | Şuşa | Yevlax Ulduz şəkilli mətbəə nişanı olan (*) Naxçıvan Muxtar Respublikası |