Tipoloji morfolojik

Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor

An tipoloji morfolojik so un sistem ewid renkañ ar yezhow herwez perzhioù pennañ ou morfoloji. Kenniget eo bet gant ar vreudeur Friedrich hag August Wilhelm von Schlegel.

N'eo ked un doare-renkañ absolut. Da lâred eo, ne haller ked lâred emà ar sineg ur yezh sintetik, med kentoc'h lar emà ur yezh gant muioc'h à berzhioù sintetik eged yezhioù all, ar c'h-koreaneg da skwer.

Taolenn

[kemmañ] Yezhoù analitik

Ne gaver, ogosig, chanch morfolojik ebed ba yezhoù analitik ; da lâred eo ne vez ket implijet affixow da ziskouez roll ur ger bennaked ba ur frasenn. Ba-plaç implijañ affixoù, sort yezhoù a ziskouez roll ur ger pe rumm ur ger dre é blaç ba'r frasenn, d.s. chench urzh ar frasenn ewid ober gant ar stumm-goulennata. A-hend-all e reont c'hoazh gant rannoùigoù pe gerioù all ewid ressissaad roll ur ger, d.s. implijoud "meur à" ewid sevel ur liester heb implijañ ur suffix evel an "-où" brezhoneg. Gant sort yezhoù, neuse, emà kals importantoc'h ar sintaks hag ar c'hontekst eged ar vorfoloji.

Ba-touesk ar yezhoù analitik e kaver meur à yezh komset en Asïa ar Reter, evel ar chineg hag ar vietnameg. Ar saosneg a so analitik a-walc'h iwez (unan deus ar sintetikañ yezh ba-touesk ar yezhoù indo-european moarvat).

[kemmañ] Yezhoù sintetik

Ar yezhoù sintetik a ra gant gerioù savet diwar ur wrizienn hag un nebeud morfemoù ouzhpennet outi. N'eo ked red d'ar morfemoù boud distag deus ar wrizienn. Da lâred eo e c'hall ar morfemoù boud fusionnet gant ar wrizienn (ds. saosneg "man" > "men") pe e c'hallont boud merket gant toniow pe gant perzhioù fonetik all. An urzh deus ar gerioù e-barzh ar frasenn n'eo ked ken important en ur yezh sintetik, kar galloud a reont ober gant morfemoù speçial ewid merkañ perzh ressis ur ger en ur frasenn bennaked. Ba seurt yezhoù, neuse, emà kals importantoc'h ar vorfoloji eged ar sintaks.

An darn vrassañ deus ar yezhoù indo-european a so sintetik un tammig.

Daou isrummad yezhoù sintetik a so, herwez mà vez aes ober an diforc'h etre peb morfem ba'r gerioù pe ged :

  • yezhoù aglutinativ (a veze lâret "anfleksional" gwezh-all)
  • yezhoù fusionel (gwezh-all: "fleksionel")


[kemmañ] Yezhoù aglutinativ

Ba yezhoù aglutinativ emà ataw sklaer-tre ar limit etre peb morfem e-barzh ur ger bennaked. Setu ar morfemoù stag a vez gwir affixoù. Dre vras ou-devez sort yezhoù un niver uhel à vorfemoù e-barzh peb ger implijet, herwez ur sistem reizh ha rik-tre.

Ba-touesk ar yezhoù aglutinativ e kaver ar c'horeaneg, an turkeg hag ar japaneg.


[kemmañ] Yezhoù fusionel

Ar yezhoù fusionel a ra gant morfemoù dïaes a-walc'h da ziforc'h, hag e c'haller kaoud meur à is-morfem fusionnet e-barzh peb morfem. N'eo ked ataw sklaer e pelec'h emà ar limit etre gwrizienn ar ger hag ar morfemoù all. Ar morfemoù a c'hall bezañ merket direktamant war ar gwriziennoù gant tonioù pe dre chanchoù e vogalennoù pennañ ar wrizienn, d.s. ablaut evel er saosneg "sit - sat - seat".

An darn vrassañ deus ar yezhoù indo-european a so fusionel mui-pe-vui.

[kemmañ] Yezhoù polisintetik

En 1836 Wilhelm von Humboldt en-doa ouzhpennet un rummad all : ar yezhoù polisintetik. (Ar ger "poli-sintesenn" a so bet implijet ewid ar wezh kentañ gant ar linguist Peter Duponceau ; a-raog e oa gwraet gantañ er chimi.) Gant ar yezhoù à sort-se emà uhel-tre an niver à vorfemoù ba peb ger. Red eo notiñ lar n'eo ked gwall-sklaer e pelec'h emà ar limit ressis etre ur yezh sintetik hag unan polisintetik.

Setu ur re berzhioù pennañ o tennañ d'ar yezhoù polisintetik :

  • Ur vorfoloji reizh-tre
  • Peurliesañ e vez displeget ar verboù gant meur à arguzenn enne en ur ober gant meur à vorfem (Gw. iwez euskareg)

Meur à yezh komset en Amerika a so polisintetik, da skwer an Inuktitut (yezh an eskimoed) : "tavvakiqutiqarpiit" "¿ Gwerzhet e vez butun ganeoc'h ?"