Euskal ahozko literatura
Wikipedia(e)tik
Oroimenean oinarritzen den eta ahoz-aho transmititzen den literatura mota. Funtzio poetikoa ahozko jardunean gauzatzen da alfabetatu gabeko garaietan, beraz, idatzizko literatura baina lehenagokoa da. Bertan sar genitzake herri-kantuak, koplak zaharrak, erromantzeak (baladak), ipuinak, bertsoak...Puntua, erritmoa, kantua eta gorputz espresioa iraupenerako bide dituztelarik iraun dute mendeetan zehar herriaren memorian.
Eduki-taula |
[aldatu] Atsotitzak (emakume zaharraren hitzak)
Herri filosofiaren bilduma dira, pentsamendu zatiak, jendearen tradizioa eta ohiturak biltzen dituena. Edukian trinko eta aberatsak dira eta bizitza, heriotza, lana, eguraldia eta izaera buruz hitz egiten dute. Formari dagokionez:
- Laburrak izaten dira
- Memoriari laguntzeko, errima (hoskidetasuna), erritmoa, kontrastea, paralelismoa...erabiltzen dira.
- HOSKIDETASUNA (bukaera berdina): Kalean uso, etxean otso
- KORRELAZIOA (kausa/ondorio): Nolako bizitza, halako heriotza
- KONTRASTEA (ideiak nabarmentzeko): Batek mila eta milak batere ez
[aldatu] Baladak (Erromantzeak)
Gertaeren kontaketan oinarritzen dira, eta, literatura generoetan, EPIKA deritzon sailean sartzen dira Oroimena izan dute oinarri, nahiz eta metrikaz eta errimaz kantatu izanak asko lagundu duen memorian gordetzeko. Naturako irudiak erabiltzen dira lehen bi lerroetan normalean. Berezitasunak: (edukiari edo historiari begiratuz, honela sailka ditzakegu):
- Eredu epikoa: XV- XVI mendeetakoak. Erdi-aro bukaerako gudak eta jauntxoen ekintza era bizi-giroa eta banderizoen (dorretxeetan bizi ziren jauntxoen alde borrokatzen zuen soldadua) buruz mintzatzen dira. Beotibarko gudua, Bereterretsen kantoria eta Alos-torrea.
- Eredu epiko-lirikoa: XVII mendea, guduak eta maitasuna dituzte kontagai eta ezin dira garaiko kronikatzat hartu, ez baitira oso zehatzak. Brodatzen ari nintzen, Peru guria.
- Eredu lirikoa: XVIII mendekoak. Gaiak sinbolopean emanak datoz eta elkarrizketa bidez agertzen dira. Amodioa dute ia gai bakarra eta gehienak Ipar-euskal herrian bildu dira: Maitia nun zira, Jaun baruak aspaldin.
[aldatu] Kopla zaharrak
Usadio zaharretan oinarrituak, egiteko soziala dute, zenbait ospakizunetan abestekoak direlako; Santa Ageda, Urte zahar eta berrian, Olentzeron... Berezitasunak:
- Formula edo klixe jakin batzuk jarritzen dira: hasierako agurra, santuaren edo jaiaren aipamena.
- Baladetan bezala, naturaren aipamen ugari.
- Bertsoetan bezala, eskemak ere uzten dio lekua bat-batekotasunari. Adibidez, Santa Agedan, beti koplez gain, bakarlariak beste zenbait inprobisa ditzake. Gainera, neurri handia eta txikia bereizten dira, zortziko txikia kopla txiki bikoitza baino ez delarik.
[aldatu] Bertsopaperak
Paperean idatziriko bertsoak dira, honela, iraupenerako bermea eskaintzen zaio eta. Bat-bateko bertsolari ospetsuei egindako enkargu gaiztoak dira gehienak, gertaera bitxi baten berri emateko, norbait iraintzeko eta ondoren, ferietan saltzeko. Jakingarriak.
- Iparragirre, Bilintx, Xenpelar, Txirrita, Enbeita... hauen bidez ezagutzen ditugu. Hala ere honek ez du bat-batekoan ibiltzen ez zirenik, frogarik ez dugula, baizik.
- XIX mendean Antoine Abadiek antolatutako lore jokoak bultzakada handia izan ziren.
- Bertsolarien moldean idazten ziren, gero jendeak kantatzeko eginak ziren eta.
- J. M. Lekuonak ahozkoaren eta idazlearen estiloa kontrajartzen dituelarik, erdi-ahozkotasuna aipatzen du.
- Gaiei erreparatzen badiegu, XIX mendearen bukaeran gaiak: foruen galera, euskal emigrazioa, euskara, euskaldunok elkartu beharra...Badaude, baita ere, kontaera soilak diranak (Pasaiako plazatik, Xenpelar).
- Herri kantu bihurtu dira.
[aldatu] Bat-bateko bertsolaritza
Media:Example.ogg===GUTXIESPENAREN ETA ONESPENAREN ARTEAN===
- XX mende hasiera hartan bertsolaritza gutxietsi egiten zen.
- Hizkuntza aldetik nahasia, erdarakadaz josia, taberna eta sagardotegietan kopatxo askoren ondoren kantatutakoa.
- Moral aldetik ere oso eredugarriak ez ziren bertsoak.
- Eusko ikaskuntzak 1930ean egindako kongresu batean, M.Lekuonak hitzaldi gogoangarri bat egin zuen ahozko literaturaren ezaugarriak goraipatuz. Egitura aztertu zuen ondorengo ezaugarri hauek goraipatuz:
- Forma aldetiko perfekzioa
- Irudien mugimendu azkarra
- Elipsi hinkigarriak
- Lokailurik eza
- Denbora eta logika berezia
- Logikaz gaindiko loturak
- Erritmoa
- Mezu nagusia bertsoaren amaieran
- Lau, bost, bederatzi errimako bertsoak
- Bertsolariak sagardotegietatik atera eta aretoetan sartu zituen Euskaltzaleak izena zuen talde batek. 1935ean egin ziren Euskal Herriko lehen bertsolari txapelketak. Gerra garaiko lehortearen ondoren, 1960tik aurrera, Euskaltzaindiak antolatu zituen.1986tik aurrera, Bertsozale elkarteak antolatzen ditu.
[aldatu] Historia
- Entzuleria homogeneoko eta oihartzun sozial apaleko bertsolaritza (1960-1979): Azpillaga, Lopategi, Xalbador...
- Entzuleria anizkuneko bertsogintza (1980- ??)
- Berrikuntza aroa (1980-1990): Estrategia politiko kontrajarrietan banatzen dira entzuleak. Txapelketak dira euskarri nagusi. Amuriza
- Bertsomaniaren aroa (1991-1993): Hitzetik hortzera programak eta euskarazko irratiek gorakada izugarria ematen diote bertsolaritzari. EgaƱa, Lizaso, J.Sarasua, Euzkitze, PeƱagarikano...
- Bertsomaniaren osteko belaunaldiak (1994-2003): gehienak bertso-eskoletan ibiliak- Iturriaga, Elortza, Maialen Lujanbio, J.Maia, S.Colina, A.Arzallus...
- Etorkizunera begira: bertsolariak iraun dezan arazorik larriena euskara onaren biziraupena bera da.
[aldatu] Erretorikaren urratsak
- Inventio: gaia, ideia aukeratu
- Dispositio: gaia antolatu, ordenatu (bukaeratik hasi)
- Elocutio: pentsatu bezala adierazi (kantatu)
- Actio: doinu eta keinu egokiak erabiliz egin ere
- Mamoria: bat-batean egiteko memoria landu.
[aldatu] Literatura garaikidea
Badago Euskal literatura garaikidearen musikalari eta idazleak erabiltzen dituztela aintzinako baladak. Hurrengoak dira batzuk
- Bernardo Atxaga. Idazlea. Adibidez, Ana Jaunixe-ren balada Henry Bengoa. Inventarium-en agertzen da
- Benito Lertxundi. Musikalari
- Mikel Laboa. Musikalari
- Ruper Ordorika. Musikalari
- Imanol