Platon
Wikipedia(e)tik
Platon (K. a. 427 - K. a. 347) Grezia Klasikoaren filosofo oso garrantzitsua izan zen. Platon ez zen bere benatako izena, baizik eta bere izengoitia, bere benetako izena Aristokles baitzen. Sokratesen ikaslea eta Aristotelen irakasle izan zen. Munduko filosofia idei askotaz idatzi zuen, eta gaur egun ere haietaz hitz egiten da.
Eduki-taula |
[aldatu] Bizitza
Platon Atenasen jaio zen, familia nobleko semea (aristokrata) zen. Platon jaio zen garaian, Peloponesoko Gerrak ari ziren gertatzen. Gazte izanik Sokratesen ikasle bihurtu zen eta bere eragina erabatekoa izan zen Platonengan, horregatik bihurtu zen bere maisu eta adibide.
Sokrates k.a 399. urtean epaitua eta kondenatua izan zen, eta bere ikasleen kontrako kanpaina bat martxan jarri zen Atenasen. Horregatik Platonek Atenasetik alde egin behar izan zuen, Sokratesi gertatu zitzaionaren beldurrez. Hamabi urtez egon zen Atenasetik kanpo eta urte hauetan hainbat bidaia egin zituen Mediterraneoan zehar. Dakigunez Sizilian egon zen eta bertan Pitagoras izeneko matematikariaren jarraitzaileekin harremanetan egon zen. Hori dela eta, matematikarako zaletu zen. Matematikak bere zehaztasunagatik, argitasunagatik, garbitasunagatik eta adostasunagatik erakarri zuen Platon.
Hamabi urte pasa ondoren, Atenasera bueltatu zen eta "Akademia" izeneko ikastetxea eraiki zuen. Bertan filosofia irakasten zuen eta haren atarian lema bat zegoen: "Inor sar ez dadila baldin matematikarik ez badaki. Bertan zela bere lanik inportanteenak idatzi zituen eta ikasle asko izan zituen, haietatik Aristoteles.
Platonek zituen ideia politikoak praktikan jarri nahian Sirakusako erregeak bere erresumara deiturik abiatzen da Platon. Baina bere saiakerak porrot egin zuen. Hirikideek ez zuten onartu Platonen egitasmoa eta matxinatu egin ziren. Platon eta bere jarraitzaileak gobernutik kendu, espetxeratu eta esklabu bihurtu zituzten. Porrot horren ondorioz, Atenasera bueltatu zen eta bere azkeneko urteak Akademian irakasten pasatu zituen.
[aldatu] Lanak
Platonen lanen forma dialogoa (elkarrizketa) da eta bertan solaskide batzuk mintzatu edota eztabaidatu egiten dute gai filosofikoei buruz. Guztietan Sokrates da protagonista eta Platonen ideiak bere ahotan entzuten ditugu. Elkarrizketa hauek lau taldeetan bana daitezke:
- Gaztaroko elkarrizketak
- Sokratesen apologia → Sokratesen defentsa
- Alzibidadea → Zuzentasunari buruzkoa
- Trantsiziozko elkarrizketak
- Protagora → Protagorasen kontrako elkarrizketa
- Gorgia → Gorgiaren kontrako elkarrizketa
- Heldutasunezko elkarrizketak
- Fedon → Arimaren hilezkortasunari buruzkoa
- Oturuntza → Amodioari buruzkoa
- Errepublika → Politikari buruzkoa
- Zahartzaroko elkarrizketak
- Teeteto → Zientziari buruzkoa
- Timeo → Kosmologiari buruzkoa (Naturari buruzkoa)
[aldatu] Ideien Teoria
Teoria hau da Platonen filosofiaren ardatz nagusia eta honen bitartez berak bi funtsezko galdera erantzun nahi ditu:
- Galdera ontologikoa → Zer da errealitatea?
- Galdera antropologikoa → Nola ezagutu daiteke errealitatea?
Teoria honek zera baieztatzen du, badagoela, alde batetik, bi errealitate maila:
-
- Ideien Mundua → bertan ideiak eta zenbakiak daude, hauek perfektuak, hilezkorrak, aldaezinak eta bakarrak direlarik.
- Mundu Sentikorra → bertan objektu fisikoak eta irudiak daude, hauek ez-perfektuak, iraungikorrak, aldakorrak eta anitzak direlarik.
Eta bestetik, bi ezagutza maila:
-
- Benetako ezagutza (episteme) → arrazoimenaren bitartez lortzen dena.
- Sasi-ezagutza (doxa) → zentzuen bitartez lortzen dena.
Baina zer esan nahi du ideia hitzak?
Ideiak errealitatea direnez guztiz perfektuak dira, ez dute inolako aldaketarik izaten, ez dira jaio edo hil egiten, hilezkorrak diren aldetik beraz Ideien Munduan ez dago inolako aldaketarik ezta mugimendurik ere ideiak iraunkorrak direlako. Aldiz, Mundu Sentikorreko errealitateak aldakorrak dira, ez-perfektuak, jaio eta hil egiten direlako, iraungikorrak eta mugikorrak. Ideiak originalak dira eta Mundu Sentikorreko objektuak, berriz, kopiak. Baina bion artean erlazio bat dago, hau da, "partaidetasun erlazioa", kopiek parte hartzen dutelako ideiaren forman. Beraz, ideiak molde forma, modelu, etab dira.
Laburbilduz, Ideien Teoria, Ideien Mundua benetako errealitatea dela baieztatzen du, Mundu Sentikorra, berriz, kopia baino ez da. Ideien Mundua goi-mailakoa da eta Mundu Sentikorra, ordea, behe-mailakoa. Ideiak sentikorrak ez direnez ezin dira zentzuen bidez ezagutu, arrazoimena da modu bakarra ideiak ezagutzeko. Platonen planteamendu hauetan bikoiztasuna (dualismoa) da nagusi:
-
- Bi errealitate maila → Ideien Mundua eta Mundu Sentikorra.
- Bi ezagutza maila → Benetako ezagutza eta Sasi-ezagutza.
Beraz, Platonen Ideien Teoria, teoria dualista da.
[aldatu] Antropologia
Atal honetan Platonek gizakiari buruzko teoria azaltzen du. Gizakia bi osagaiz osatutako batasun bat da:
-
- Materiala den osagai bat → Gorputza
- Ez-materiala de osagai bat → Arima
- Beraz, Platonen ikuspegi antropologikoa dualista da.
Gorputza, gaitz guztien iturburua da. Bertatik pasioak, nahiak, desioak eta beharrak sortzen dira. Materiala izanik Mundu Sentikorreko errealitatea da eta gauza fisikoei dagozkien ezaugarrika ditu: materiala, ikuskorra, ez-perfektua, iraungikorra eta aldakorra.
Arima, berriz, goi-mailako errealitate espirituala da. Bertan gizakiaren goi-mailako gaitasun intelektualak kokatzen dira: adimena, pentsamendua, arrazoimena, etab. Gure benetako izaera da eta ideiei dagozkien ezaugarriak ditu: ez-materiala, ikusezina, perfektua, hilezkorra eta aldaezina. Platonek hiru arima mota bereizten ditu:
-
- Arrazoizkoa → buruan dagoena eta pentsamenduak dira.
- Suminezkoa → bularrean dagoena eta borondateak dira.
- Irritsezkoa → sabelean dagoena eta instintuak, kinadak, sexua, etab dira.
Gorputza eta Arimaren arteko batasuna ez da harmonikoa. Gorputzak gauza fisikoetara jotzen duen bitartean, Arimak Ideien Mundura igo nahi du. Gorputza Arimaren kartzela da eta Arima Gorputzaren barruan preso balego bezala dago. Arimak Ideien Mundura igo dezan Gorputzetik aldendu beharra du.
Zertan datza Gorputzaren eta Arimaren arteko gatazka?
Errealitate oso ezberdinak dira eta batak bestea menperatu nahi du. Gehienetan Gorputzak menperatzen du Arimak, baina badaude kasu batzuk non Arimak Gorputza menderatzen duen, halakoetan Arima askatu egiten da eta Ideien Mundura igotzen da (hauxe da filosofoen helburu nagusia). Beraz, Arima gatibu dagoenean gizakia zorigaiztokoa da eta aske dagoenean zorionekoa.
Gorputza eta Arimaren arteko harremanaren arabera, Arimak bi destino posible ditu:
-
- Gorputza menderatua izan bada → transmigrazioa, hots, gorputz batetik bestera joatea.
- Arimak Gorputza menderatu badu → purifikazioa, hots, betirako joango da Ideien Mundura
Platonek bi argudio ematen ditu Arima hilezkorra dela frogatzeko:
-
- Arimaren bakantasuna → Arima sinplea da. Ezin da disolbatu ezta usteldu ere. Hiltzea disolbatzea da eta Arima disolbaezina denez hilezkorra da.
- Argumentu etikoa → Arimarentzat ez da gauza bera ondo jokatzea eta gaizki jokatzea. Egon behar dira giza-ekintzaren ondorio etikoak:
-
- Sariak → ekintzak onak izan badira.
- Zigorrak → ekintzak txarrak izan badira.
- Beraz, Arima derrigorrez bizirik egon behar da Gorputza hil ondoren dagozkion sariak edota zigorrak jaso ditzan.
[aldatu] Etika
Platonen etika antropologian datza. Platonen etika giza-ekintzaren buruzko hausnarketa bat da. Hauexek dira Platonek etikaren funtsezko ideiak:
- Gizaki guztion helburua zoriontasuna da.
- Zoriontasuna ez da plazera lortzea.
- Benetako zoriontasuna arimaren purifikazioan datza. Filosofoen helburua beraien arima purifikatzea da.
- Arimaren purifikazioa lortzeko bertutea praktikan jarri behar da.
- Arimaren parte bakoitzari bertute bat dagokio:
-
-
- Arrazionalari (pentsamendua) → zuhurtasuna
- Suminezkoari (borondatea) → indarra
- Irritsezkoari (pasioak) → neurritasuna
- Hiru bertute hauek praktikan jarri behar dira arimaren purifikazioa lortzeko. Hori da gizaki jakintsuari dagokion bizimodu zuzena eta egokia. Beraz, arima zati bakoitzari dagokion bertutea praktikan jarriz lortzen da zoriontasuna, hau da, gure pentsamendua zurruna izan behar da, gure borondatea indartsua eta gure pasioak neurtuak.
-
[aldatu] Politika
Politika hitza "polis" greziar hitzetik dator eta "hiria edo gizartea" esan nahi du. Orduan "politika" "hiria edo gizartearen gobernatzeko teknika" da.
Platonen bizitzan politika oso inportantea izan zen baita bere filosofian ere. Horregatik Platonen filosofiaren helburua politikoa da.
Platonen funtsezko idei politikoa hau da: "Filosofiak izan behar dira hiriaren gobernariak eta filosofoek hiria gobernatzen ez duten bitartean ez dira konponduko gizakiaren eta gizartearen gaitzak". Baina ez edozein motatako filosofiak, bakarrik Ideien Mundura igo direnak, hau da, ideiak ezagutu dituztenak eta ezagutza hori gizartearen zerbitzutan jartzen dutenak. Beraz, lege zuzenak egiteko zuzentasunaren ideia ezagutu behar da eta filosofiak bere ezagutza gizartearen onerako erabili behar du, gobernari bilakatuz, hori baita bide bakarra demokraziaren akatsak konpontzeko.
Platonek estatu ideal baten deskribapena egiten du, hau da, estatu utopikoa da. Hauexek izango lirateke estatu perfektu edo ideal horren ezaugarriak:
- Klaseka antolatutako estatua izango da eta hiru klasetan antolatuta egongo da:
-
-
- Gobernariak: adimentsuak izango dira eta hiria zuzenduko dute zuhurtasunez
- Militarrak: sendoak izango dira eta hiria defendatuko dute sendotasunez
- Langileak: gainontzekoak izango dira eta ondasunak ekoiztuko dituzte neurritasunez
- Estatu hori horrela osaturik, ondo egongo da baldin eta gizarte klase bakoitzari dagokion zeregina betetzen badu, eta estatu hori gaizki egongo da gizarte klase batek berari ez dagokion zeregina egiten badu. Beraz, estatu orekatua izan dadin klase bakoitzari dagokion bertuteaz dagokion zeregina bete behar du, horretan datzalako estatuaren zoriontasuna.
-
- 2. Ekonomikoki estatu horrek jabego pribatuaren ezeztapena finkatuko du, hau da, ondasun ekonomikoak guztiona izango dira, sozializatu egingo da.
- 3. Estatua izango da heziketaren arduraduna eta pertsona bakoitzaren ahalmen edo gaitasunaren arabera kokatuko ditu gizarte klase batean:adimentsuak gobernurako prestatuz, sendoenak militarrak izateko prestatuz eta gainontzekoak langileak izateko. Honek familiaren desagerpena ekarriko du zeren eta umea jaio den momentutik estatuaren babespean egongo delako. Beraz, estatu totalitarioa izango da, askatasunik gabekoa non bizitza pribatua desagertzen da eta gizabanakoaren bizitza estatuaren menpe egongo da.
Platonek "Politikaria" izeneko elkarrizketan gobernarien gobernatzeko era azaltzen du. Gizartea ondo gobernatua egon dadin, indarrean jarraituko legeak zentzuzkoak eta neurtuak izan behar dira. Legeen helburua gizartea ondo zuzentzea litzateke eta horretarako legeak ez dute behartu bakarrik egin behar, konbentzitu ere egin behar baitute, "edukatiboak" izan behar dute. Beraz, estatuari sendotasuna eta zuzentasuna ematen diona legea da. Azkenik, Platonek gobernu mota desberdinen sailkapena egiten du:
-
- Legalak → monarkia (baten gobernua), aristokrazia (talde baten gobernua) eta demokrazia (herriaren gobernua).
- Ez-legalak → tirania (baten gobernua), oligarkia (talde baten gobernua) eta demagogia (herriaren gobernua).