Juan Tartas

Wikipedia(e)tik

Juan Tartas edo Tartaseko Joan (1610 inguru - ?) euskal idazlea zen, Onsa hilceco bidia aszetika liburuaren idazlea.

Eduki-taula

[aldatu] Biografia

Bere bizitzari buruz ezer gutxi dakigu, ezer ere ez ez dakigula ez esatea arren. 1610-1612, urte bitartean jaio zela uste da, hala ere, aurkitu ahal izan ditugun informazio iturri eskasetan data ugari aurkitu ditugu, baina denak 1610eko hamarkada ingurukoak. Bere aita Sohütako nekazari dirudun bat omen eta bere lehen ikasketak Leskarreko Barnabitasen egin zituen 1624n.

Oloroeko Donamaria katedraleko kanoje zelarik Arüeko erretore izendatu zute, titulu honekin sinatuko dituelarik bere bi obrak. 1662 aldean Mitikile eta Ospitalepeako parrokiak dituel jakin ahal izan dugu. Data honetatik aurrera gauza gutxi dakigu, 1673an Arüeko eta Atharratzeko parroko bezala sinatuko du Oloroeko gotzainari zuzenduriko diskurtsuan. Hemendik aurrera ez dago bere bizitzari buruzko informazio gehiago.

[aldatu] Onsa hilceco bidia (1666)

Ontsa hiltzeko bidia, 1666an argitaratuta, Joan Tartasen lehen liburua izan zen, eta baita ezagunena ere.

Aszetika liburua da. Bertan ondo hil nahi duenak ondo bizitzen ikasi behar duela azaltzen du, eta ondo bizitzeak hiltzeaz oroitzea eskatzen du. Badu ere eranskin txiki bat non euskaraz hainbat orazio, jainkoaren eta elizaren mandatuak, Ama Birjinaren hainbat letania eta irakurleei idatzitako zenbait bertso agertzen diren.

Bere tesiaren frogagarri gisa, filosofo klasikoen aipuak, Bibliatik jasoak eta kristau-idazleenak tartekatzen ditu: San Agustin, Aristotele edo Seneka besteak beste. Erregeen bizitzaren inguruko gertakariak ere kontatzen ditu, maila jasoa erakutsiz. Beste hainbat etsenplu ere erabiltzen ditu, irakurleari atsegina izateko asmoz. Axularren kutsua ere sumatzen omen zaio. Hala ere Tartasen prosa Axularrena baina trauskiloagoa eta estilo, edergarri eta baliabideetan txiroagoa da.

Liburuak Europan zehar aurreko mendean zabaldutako salbazio-plangintza indibidualizatzaileari jarraitzen dio.

Badirudi liburuak argitaratzeko arazoak izan zituela, bertan agertzen de lehen aprobazio delakotik azkenera zortzi urteko aldea baitago. Tartasek eliza-ohiturak honelakoetan gomendatzen zuen ondozkatzeari muzin eginez, liburuaren lau kapituluak honela antolatu zituen bere hitzetan: “lehenian…paganoen erranaz, bigarrenian lege zaharreko eskritura saindiaz. Hirugarrenean lege berriaz eta elizako doktor saindiaz. Laugarrenian arrazoin diferentez frogatzea: ontsa hiltzeko bidia dela herioaz eta hilziaz orhitzia. Gainera autore paganoen aipuak begirune handiegiz hatu zituen eta etsenplu gordinegiak zerabiltzan, dirudienez.

[aldatu] Zati bat

   
Juan Tartas
Bekhatoria: considera eçaçu othoy cer erranen den çutaz eta nitaz guré ondoan. Guré ondocoec erranen duté non sorthu guiren, guré bician dituçu guré iugiac edo çeruan edo iffernuan errecompensu edo punitione emaiteco, edo batera edo bertcera condemnateco. Orthoit çaite munduco onetaric estugula deus eré gurequila eramanen guré obrac bayci, onac edo gaixtoac; khana bat edo bigua lur, athorra bat eta mihisse bat, hurs bat edo biga içanen direla guré azquen onac, gure possessioneac eta guré thresonac; handik harat guré gorputça ioanen dela chicharien tripara eta lurthuco eta herrausteko dela eta guré arimaren osatatu çerua edo iffernua içanen dela eta haren lagunac edo demonioac edo aingueruac içanen direla; gratian parti badabi, lencoa segur; bekhatian badoa, deabrua harençat infailliblé.
   
Juan Tartas

[aldatu] Arima penitentaren occupatione devotaq (1672)

Orthezen agertu zen eta bere izenburuak dioen bezalaxe, kristauen gogoeta aszetikoak ditu gai nagusitzat, otoitza, barauak eta amoinarentzat atal bat duelarik. Orthezen argitaratu zuten, eta bertako erreget editorearen ezjakintasuna zela eta akats ortografiko ugari ditu.

Axularren eragina nabaria da, adibide, errefrau eta santu ugarik esandakoa aurki dezakegu. Obraren banaketari buruz honakoa esan dezakegu:

  • Sarrera: Frantsesez idatzia erregeari, Iruria aipatzen du bertan.
  • 1 kapitulua: Otoitzari buruzkoa, honen garrantzia eta non eta nola egin behar den azaltzen du.
  • 2 kapitulua: Barauaz datza. Frantziako errege baten adibidea jartzen du, ondoren definitu egiten du baraua, hau hausteko 4 arrazoi ematen ditu, 6 adibide agertzen dira eta gorputza zigortzeko beharra adierazten du.
  • 3 Kapitulua: Amoina (limosna) definitu, justifikatu, 3 exenplu jarri, bi gertakari azaldu eta beste 3 historio azaltzen ditu.

[aldatu] Zati bat

   
Juan Tartas
Neure adeskidia, igaren urthian egin dut eta ezarri argira libruto bat euskaraz, zoiñen izena baita Onsa Hilzeko Bidia eta konprenitzen baititu onsa hilzeko moienak, han ageri den bezala. Geroz aurthen Iinkoaren aiutu saindiarekila batian egin dut eta nahi kanporat idoki bertze piezato bat, zoiñen handitarzuna oro zerraturik baitago esku bat paperen boluman. Han ikusiko duzu hirur prinzesa ederrik, zoin baitira orationia, barura eta amoina; halaber goix-arratzez egin behar duzun konzenziaren examena eta Andere honaren lethariñak. Haien irakurtzian egiten baduzu zure arimaren profitia eta Iinkoari othoi egiten obra honen Autoragatik, ukhenen drauzut mila obligatione eta Iinkoak emanen drauzu zelian zure penaren rekonpensia.
   
Juan Tartas

[aldatu] Kritika

Tartasek euskara bere artzan lanerako bide erabiltzen zuen, elizaren doktrina zabaltzeko bide huts bat. Baina, baldintzapen honek alde aurrez jartzen dituen mugetatik kanpo, Tartasek, Axularrek eta beste asko bezala, mamiaz gainera, forman ere halako klixe batzuk ditu, haren obra, horregatik, gaur ere estimagarri bihurtzen diguna.

Kritikarien iritziz haren libururik onena lehenbizikoa izan zen.

Tartasen euskalkiak, alde batetik, badute oinarria bere sotarri eta inguruan (Amikuze), baina bestetik euskara zabalagoa bilatzen du. Haren euskara landugabea da, baina berezkoa eta solas zalea ere bai. Tartasen orijinaltasuna bere obren itxura arraroa eta bere nahasketan dagoke: alde batetik seri, jakintsu eta kulturazale agertzen da; bestetik arrunt, zakar eta barregarri, oso ezaguna da, Villasantek eta Mitxelenak, nork bere obran, datu hori ederki nabaritzen baitute.

Itzultzaile trebea zen Tartas gaztelania, frantses eta latineko pasarteak bihurtzen zituenean. Axularrekin konparatuta, tartasen erudizioa bitxikeriaz betea da, Mitxelenaren arabera.

Tartasek, eskolagabeen antzera, puntu, koma eta pausuak ahaztu egiten zituen, eta hori ez zen orduan posible izan, estilo berezi baten bila joan balitz.tartasek, horretaz, espontaneismo modernoaren bidea hautatu zuen, egiten zuenaz ongi konturatu ez arren. Eta hau oso balio gaurkoa daukagu.

Adituen esanetan, Tartasek Azalpen-hitzen eta super-hitzen arteko Joao neurtua erabiltzen zuen bere prosan eta erretorikan.

  • Azalpen-hitzetan, istorioak, adibideak, nahiz gogoetak biltzen dira: funtzio aipatzailea da nagusi. Hirugarren pertsona darabil, gehienbat, pasarte horietan.
  • Super-hitzetan, aholkuak, deiak edo gomendioak egiten ditu, askotan era estu eta larrian, hartzailea esnatzeko, zirikatzeko, mugiarazteko: funtzio eragileak hartzen du indarra. Bigarren pertsona darabil sarrien horietan.

Axularren antzera, ahozko tradiziotik eta sermoingitzatik asko aldendu gabeko prosa da harena, baina ez Sarako erretorearena bezain lanuda eta neurtuta. Apur bat anarkikoa. Prosaren erritmoaa berezi horrek, ordea, merituak ere baditu, ekintzari dagokion bizitasuna islatzea lortu baitzuen, bere garaiko idazleek ez bezala.

[aldatu] Kanpo loturak