Euskararen historia

Wikipedia(e)tik

Euskararen historia bi aro nagusitan banatu dezakegu, 1545 urtea data muga hartuz, Linguae Vasconum Primitiae euskarazko lehen liburua argitaratu baitzen.

Eduki-taula

[aldatu] Idatzi aurreko garaiak

  • Mendebaleko Europako hizkuntzarik zaharrena omen da gurea, 8.000 urtekoa gutxienez, antza denez. Batzuen ustez, euskara zen Babelgo dorrean sortu ziren 72 hizkuntzetako bat. Benetako jatorria eta sorterria ez dakigu, "uharte hizkuntza".
  • I. mendea - Hainbat ikerlariren arabera, euskararen lurraldea oraingoa baino zabalagoa zen: iparraldean Baionatik gora, ipar-ekialdean Paueruntz, ekialdean Ilerda-raino (gaur egungo Lleida), hegoaldean Nafarroako erribera eta Errioxako iparralderaino eta mendebaldean Kantabriako ekialde eta Burgosko iparralderaino. Gaur egun, euskal jatorrizko 200 toponimo baino gehiago daude Aragoi eta Kataluniako iparraldean.zanda. Idatzi gabekoa izan da gainera mendeetan zehar eta, ulertzekoa denez, horrek ikerkuntzak izugarri zaildu egin ditu.
  • III. mendetik VI. mendera - Euskararen lehen idatziak Iruña-Veleiako aztarnategian aurkitutako hitzak dira. Hauek III. mendetik VI. menderarteko hedapena izan dezakete. Bertan ZURI URDIN GORI, EDAN IAN LO, GEURE ATA ZUTAN, URDIN ISAR, IESUS IOSHE ATA TA MIRIAN AMA, IAN ETA EDAN eta IAUN dira aurkitutako hitz batzuk.
  • X. mendea - Euskarazko lehen esaldi idatziaren testimonioa: "Izioqui dugu" eta "Guec ajutu ez dugu" glosak (bazter testuak) dira, Susoko monasterioan gordeta daudenak, Donemiliaga Kukulan, Errioxan.
  • 1140an - Aymeric Picauden "Liber Sancti Jacobi" liburuan, euskarazko hitzak agertzen dira, Donejakue Bidea egiten zuten erromesentzako hiztegitxo gisa: "andrea, Andre Maria, aragui, araign, ardum, belaterra, echea, elicera, gari, iaiona, iaona domne iacue, orgui, Urcia".

[aldatu] Euskara idatziaren aroa

[aldatu] XVI. mendea

  • 1545. urtean, Bernart Etxepare baxenafarrak "Linguae Vasconum Primitiae"' liburu ospetsua argitaratu zuen Bordelen, euskararen historian lehenengoa eta Ipar Euskal Herritar batek idatzitako libururik zaharrena dena. Haren hitzetan: "Berze jendek uste zuten ezin eskriba zaiteien; orai dute phorogatu enganatu zirela"; "Lehen inprimazalia heuskararen hura da".

[aldatu] XVII. mendea

  • 1650an Oihenart idazle xiberotarrak ”Les Proverbes Basques” izeneko lana karrikaratu zuen.

[aldatu] XVIII. mendea

  • 1730an erregistratu zen lehen testimonio idatzia "eraztuna"ri buruzkoa, Beasaingo eskolan. Tortura txikien praktika hau erabili izan dute historian zehar eskoletan euskararen erabilera murrizten saiatzeko, batzuetan zoritxarrez emaitza onekin. Beste hizkuntza gutxitu batzuen kasuetan ere erabili izan dute.
  • 1789. Frantziako Iraultzan, hasien errespetu giroa izanik, laister errepresio handia hasi ziren erabiltzen frantsesa ez zen beste hizkuntzen (patois, dialectes vulgaires) aurka, hau da Frantziako estatuaren hizkuntza gutxituen aurka: euskara, bretoiera, okzitaniera, kataluniera, etab. Orduko testuetan agertzen den bezala: L’ignorance de la langue nationale, c’est trahir la patrie; Jargons barbares et ces idiomes grossiers qui ne peuvent plus servir que les fanatiques et les contre-révolutionnaires!.

[aldatu] XIX. mendea

  • 1848an argitaratu zuten lehenengo egunkaria euskaraz, "Uscal Herrico Gaseta", Josepe Agosti Xaho zuberotarraren ekimenaren bidez. Bi zenbaki baino ez dugu ezagutzen.
  • 1887an Eskualduna astekaria hasi zen argitaratzen, Louis Etxeberriren ekimenez Ipar Euskal Herrian. Aldizkaria 1944 arte kaleratu zen.

[aldatu] XX. mendea

  • 1901. "Euskal Lore Jokoak" kultur ekitaldiaren barruan, Unamunok hitzaldi ezaguna egin zuen, non tartean euskararen hileta duinen alde egin baitzuen: “El vascuence no puede acomodarse a la vida moderna (...) Bilbao hablando vascuence es un contrasentido (...) El vascuence se extingue (...) Enterrémosle santamente”.
    • Urte berean, “La lucha de clases” Bilboko aldizkari sozialistan antzeko iragarpenak egin zituzten: “El vascuence es un enfermo tuberculoso en su último grado que irremisiblemente perece”.
  • 1927an "Euskaltzaleak" euskal poeten elkartea fundatu zuten. Urte berean Lauaxetak "Bide barrijak" eta Lizardik Bihotz begietan liburuak argiratu zituzten.
  • 1957an "Leturiaren egunkari ezkutua" liburua kaleratu zuen Txillardegik, aurreko narratibaren tradizioarekin apurtu zuen lana.
  • 1960an "Basarri" bertsolariak irabazi zuen bigarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.
  • 1964an Gabriel Aresti "poeta hiritarrak" Zarautzen argitaratu zuen "Harri eta Herri", euskal poesiaren historian liburu iraultzailea izan dena.
  • 1967an "Uztapide" bertsolariak irabazi zuen hirugarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.
  • 1977an: euskal izenak legalak (Franco diktadorea hil eta bi urte geroago). Hortik aurrera euskal kultur adierazpenak hasiko zituzten legeztatzen.
  • 1982: Euskararen Normalizazioaren Legea (EAEn). EiTBk urte hartan ere emisioak hasi zituen. Ikastolak berriro abian ipini zituzten.
    • Urte hartan bertan, Xabier Amuriza bertsolariak irabazi zuen bigarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.
  • 1985an "Ehun metro" liburuaren bertsioa egin zuen zinemarako Alfonso Ungria zuzendariak.
  • 1988an Bernardo AtxagakObabakoak” argitaratu zuen. Urte bat geroago, Espainiako Literatur Sari Nazionala lortu zuen, euskal idazle batek erdiesten zuen lehenengo aldia izanda.
  • 1997an Andoni Egaña bertsolariak irabazi zuen bigarren aldiz Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa.

[aldatu] XXI. mendea

[aldatu] Ikus, gainera

[aldatu] Bibliografia

  • "Orhipean. Gure Herria Ezagutzen". Xamar. Pamiela, 1992.
  • "Lingua Navarrorum" Txillardegi. Egin biblioteka, 1996.
  • "Navarra. Historia del Euskera". J.M. Jimeno Jurio. Txalaparta, 1997.
  • "El Libro Negro del Euskara" J.M. Torrealdai. Ttarttalo, 1998.
  • "Euskararen Historia txikia Donostian. 1800-1998". Koldo Izagirre. Susa, 1998.
  • "Arabarrak Euskararen Herrian". Koldo Zuazo. Araba bilduma, 1999.