Euskara

Wikipedia(e)tik

Euskara
euskera, eskuara, üskara
Non mintzatzen den: Espainia eta Frantzia 
Eskualdea: Euskal Herria
Guztira hiztunak: 1.033.900 (ama-hizkuntza: 700.000)
Hizkuntza familia: Hizkuntza isolatua 
Estatus ofiziala
Hizkuntza ofiziala: Euskal Autonomia Erkidegoa eta Nafarroako iparraldean (Espainia)
Araugilea: Euskaltzaindia
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1: eu
ISO 639-2: baq (B)  eus (T)
ISO/FDIS 639-3: eus 
Euskal Herriaren kokapena
 

Euskara Euskal Herrian mintzatzen den hizkuntza da. Inguruko hizkuntzak ez bezala, euskara ez da indoeuroparra.

Antzina, gaur egun Espainia den Errioxan, Kantabrian, Burgosen, Huescan eta Zaragozan ere hitz egiten zen, eta egungo Frantzia den Akitanian eta Erdialdeko Piriniotan ere bai.

Iberiar Penintsulan oraindik irauten duen erromatarren aurreko hizkuntza bakarra da. Desagertzeko zorian egon bazen ere, XX. mendearen erdialdetik aurrera hasi da indartzen. Gernikako Estatutuaren etorrerak asko lagundu zion, honek Euskadiren berezko hizkuntza euskara dela onartu eta estatus ofiziala aintzatetsi baitzion.

XX. mendean euskara batua sortu zen euskalkiak batzeko beharrari erantzunez; gaur egun, hizkuntza ofiziala da. Komunikabide, ikaskuntza, administrazio eta aisian erabiltzen da.

Eduki-taula

[aldatu] Historia

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskararen historia

Euskararen jatorria inoiz ez da jakin zehazki, baina teoria ezberdinak daude. Batzuk, hizkuntza kaukasikoetatik datorrelako teorian oinarritzen dira, beste batzuk hizkuntza bereberetatik datorrela ordea. Zehazki ez dakigu.

Gauza bat argi dago, hizkuntza indoeuroparrek mendebaldea estali aurreko hizkuntza bakarra dela Europa osoan. Beraz, k.a. 2000 urteetan inguru hauetara etorritako herri edo mintzaira indoeuroparren aurrekoa da.

Antzinatean, euskararen hiztunen multzoa Ebro ibaitik Garona ibairaino eta Pirinioetan Kataluniako lurretaraino zabaltzen zen. K.o. lehenengo milurtekoan eremu horrek atzerakada itzela izan zuen Pirinioetan eta iparraldean, batez ere Erromatar inperioaren eraginez. Erromatarrek latinetiko hizkuntza ekarri zuten berekin, eta hizkuntza hura beren menpeko lurralde guztietan ezartzen saiatu ziren.

Euskararen lehen idatziak Iruña-Veleiako aztarnategian aurkitutakoak dira. III. mendetik VI. mendera bitartekoak izan daitezke. Idatzi horietan, hitz hauek ageri dira: ZURI URDIN GORI, EDAN IAN LO, GEURE ATA ZUTAN, URDIN ISAR, IESUS IOSHE ATA TA MIRIAN AMA, IAN ETA EDAN eta IAUN. Ondoren, zaharrenak Donemiliaga Kukulan (Errioxa, Espainia) aurkitu ziren. Monasterio horretan bertan idatzi zen gaztelaniazko lehen idazkia.

Errekonkistarekin eremu berriak irabazi zituen Ebrotik hegoalderantz (Errioxan eta Burgosen). Euskal lurraldearen azken galera historiko nabarienak Araban (XVIII. mendean) eta Nafarroan (XIX.-XX. mendeetan) gertatu dira.

[aldatu] Beste hizkuntzekiko harremanak

Euskarak inguruko hizkuntzekin milaka urteko harremana izan du. Hasieran Iberiar penintsulako eta gaur egun Frantziari dagokion lurraldeko hizkuntza indoeuroparrarekin. Kristau Aroa hastean, erromatartzeak eta kristautzeak ekarri zuten latinarekin eta, handik berehala, Erdi Aroko erromantze jaioberriekin (okzitaniera/gaskoiera, aragoiera edo nafar erromantze eta gaztelaniarekin).

Aro Moderno-Garaikideetan, auzoko lehiakide zailenak frantsesa (geroago hurbildua) eta, berriz er, gaztelania ofizialduak izan dira. Berrikitan ezik, euskarak ez du izan historian (bere osotasunean gutxienez) legezko aitorpen ofizialik.

Ondoriozta dezakegu beraz, gaur egun, euskara, hurrengo hizkuntzetatik influentziaturik dagoela: iberiera, latina, gaztelania, gaskoiera, frantsesa eta ingelesa.

Euskararen eta erdararen arteko proportzioa
Handitu
Euskararen eta erdararen arteko proportzioa

[aldatu] Hedadura

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskal Herria

Euskara Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa eta Zuberoako herrialdeetan hitz egiten da. Euskal Herritik kanpo, gure mintzaira, Nafarroa Beherearekin muga egiten duten Gaskoniako herrietan eta Zuberoarekin muga egiten duen Biarnoko mugaldean (Olorueko kantonamenduan: Eskiula edo Jeruntzeko herrietan,...) entzun dezakegu. Euskal Diasporan ere, euskara, ehun mila lagunek gorde edo berreskuratu dute, mundu zabalean ezarririk dauden euskal etxeei esker. Oro har, milioi bat lagun inguruk hitz egiten duten hizkuntza dugu.

Euskal Herrian bertan euskararen hedadura edo ezaguera ez da berdina lurralde guztietan. Ikusi alboko mapa

[aldatu] Euskalkiak eta Batua

Euskalkien hedadura
Handitu
Euskalkien hedadura
Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Euskalki

Euskalkiak edo euskal dialektoak honako hauek dira: bizkaiera (mendebaldekoa), gipuzkera (erdialdekoa), goi nafarrera, nafar-lapurtera, ekialdeko nafarrera eta zuberera. Euskara Batua dialektoen zatiketa gainditzeko eredu estandarizatua da.

[aldatu] Erakundeak eta elkarteak

[aldatu] Ikus, gainera

Hizkuntza ez indoeuroparrak Europan
Handitu
Hizkuntza ez indoeuroparrak Europan

[aldatu] Kanpo loturak