Hegazkin
Wikipedia(e)tik

Hegazkina aireontzi hegaldun bat da, hegan egin dezakeena. Bere pisua airearena baino handiagoa da, eta hegan egiteko indar aerodinamikoan oinarritzen da, hego batetik pasatzen den airearen presioak ezberdinak baitira behekaldean eta goikaldean. Honetarako hegoak forma berezi bat eduki behar du.
1903an Wright anaiek lehenengo hegaldi propultsatu eta kontrolatua egin zutenetik, asko aurreratu da hegazkingintzan. Garraio bide nagusienetarikoa da, egunean milioika pertsonek erabiltzen dutelarik, eta zamak eramateko bide azkarra ere bada. Aeronautika deritzan zientzia oso bat garatu da beraien inguruan.
Eduki-taula |
[aldatu] Historia
Hegan egiteko lehenengo ahaleginak aintzinatik datoz, greziar mitologiako Ikaro eta Dedaloren kondairak adierazten duen bezala. XV. mendean Leonardo da Vincik hegan egiteko hainbat aparatu diseinatu zituen, baina ez zituen aurrera eraman, eta XIX. menderarte ez ziren aurrerapen garrantzitsuak egin hegazkingintzan. Mende honen lehenengo zatian George Cayleyk aerodinamikaren oinarriak asmatu zituen, eta 1849an berak diseinatutako planeagailu batek tripulazio gabe hegan egin zuen. Lau urte geroago, bere gurdi-gidariak planeagailu horretan hegaldi motz bat egin zuen. Aerodinamikan lanak jarraituz, 1871ean lehenengo haize-tunela eraiki zen, eta egin ziren azterketek adierazi zuten arabera, erresistentzia aerodinamikoa baino bost aldiz handiagoko altxatze-indarra zuten hegalak egitea posible zen. Arazoa oraindik aireontzia nola higiarazi eta nola kontrolatu ziren. Otto Lilienthalek Alemanian planeagailuekin hainbat hegaldi burutu zituen eta kontrolaren inguruan aurrera pauso garrantzitsuak eman zituen, 1896ean hil zen arte, haize bolada batek bere planeagailua hautsi zuenean.
[aldatu] Lehenengo urteak
Samuel Langleyk hainbat eredurekin hegaldiak burutu zituen, baina gizon bat garraiatzeko haina tamaina zuen hegazkina eraiki zuenean, ahulegia zela ikusi zuen. 1903an egindako saiakerek ez zuten arrakastarik izan, eta egindako hegaldiek aireratu bezain laster uretan amaitu zuten. Urte horretan Wright anaiek propultsatutako eta kontrolatutako lehengo hegaldi gidatua burutu zuten. 1900 eta 1902 urteen bitartean planeagailuak egin ondoren, haize-tunel bat eraiki zuten eta hortaz baliatuz diseinu hobeak egin ahal izan zituzten. Beraiek diseinatutako 9 kW-ko motore bat erabiliz, Kitty Hawken, Ipar Carolina, 1903ko abenduaren 17an motore bidezko lehenengo hegaldia egin zuten, 37 m-ko luzerakoa 12 segundotan. Egun berean lau hegaldi burutu zituzten, azkena 260 m-koa 59 segundotan. Azkenean haize bolada batek hegazkina hautsi zuen.
1906ko irailaren 13an Alberto Santos Dumonten 14 Bis hegazkina bere kabuz aireratzen lehena izan zen, Wright anaien Flyerak jaurtigailu baten beharra izan baitzuen. Brasildarra bera, Frantzian egin zituen lan gehienak. Louis Bleriot frantziarra Mantxako itsasartea igarotzen lehena izan zen 1909ko uztailaren 25ean. 37 minutu behar izan zituen Calais eta Dover artean dauden 34 km-ak egiteko, eta lorpen horrekin London Daily Mailen £ 1000-ko saria irabazi zuen.
[aldatu] Lehenengo Mundu Gerra
Asmatu bezain laster hegazkinak xede militarretarako erabiltzen hasi ziren. Lehenengo herrialdea Bulgaria izan zen 1912 eta 1913 urte bitartean otomandarren aurka erasoak burutu zituenean. Baina Lehen Mundu Gerratea piztu zenean, hegazkinaren balioa argi ikusi zen eta herrialde guztiek beraien flotak hazi zituzten. Bonbaketari, ehiztari eta ikuskari-hegazkin bezala erabili ziren. Teknologia garapena izugarria izan zen, ezaugarriak hainbat bider hobetu zirelarik gudak iraun zuen lau urtetan.
Hegazkinei dagokienez, Sopwith Camela Ententearen aldetik, eta Albatros D.V eta Fokker Dr.I alemaniarren aldetik izan ziren esanguratsuenetarikoak. Bi azken hauekin Manfred von Richtofenek, Baroi Gorria bezala ezagutua, 80 garaipen lortu zituen, Lehen Mundu Gerran beste edozein pilotuk baino gehiago. Aliatuetan, Rene Fonckek lortu zituen garaipen gehien, 75rekin.
[aldatu] Gudatartea
Lehen Mundu Gerraren ostean, hegazkingintza komertzialaren pizkundea gertatu zen. Teknologia aurreratu ahala, eraikuntza egur eta ohialetik altzairu eta aluminiora igaro zen, motoreetan aurrerapenak potentzia, pisu eta kontsumoan hobekuntza ahalbidetu zuen bitartean. Posta-zerbitzua izan zenlehenengo erabilera, eta 1919an Estatu Batuetan lehenengo hegaldi komertzialak hasi ziren, hasieran 10 bat bidaiarirentzako tokia zuten hegazkinekin. 1920ko hamarkadan aire konpainia asko sortu ziren kapazitate gehiagoko hegazkinak ateratzen ziren heinean, besteak beste Pan Am, Iberia, American Airlines eta Lufthansa. 1930ko hamarkadan Douglas DC-3 eta Boeing 307 hegazkinak sortu zirenean hegazkingintza komertziala are gehiago hazi zen eta zerbitzua hobetzen joan zen azafaten sartzearekin. Hauetariko lehena Ellen Church izan zen, 1930ean United Airlinesentzat lanean hasi zena.
Denboraldi honetan etengabe distantzia eta abiadura markak hausten ziren. Ozeano Atlantikoa igarotzea ahalegin garrantzitsua zen, eta bakarrik eta geldialdirik gabe igaro zuen lehena Charles Lindbergh izan zen, 1927ko maiatzaren 20 eta 21 bitartean, 34 orduko hegaldia eginez Spirit of St. Louis hegazkinean. Schneider Trophy bezalako lehiaketek herrialdeen arteko lehia bultzatzen zuten eta gero eta hegazkin azkarragoren sorrera. 1921ean Italiak irabazi zuen lehiaketa, 189,7 km/h-ko batazbesteko abiadurarekin; 1931an Erresuma Batuak irabazi zuen 547,31 km/h-ko abiadurarekin. Beste hainbat arrakasta lortu ziren, hala nola Erresuma Batutik Australiaraino bidaia, eta Ozeano Atlantikoaren zeharkatzea emakume baten eskutik, Amelia Earhart. Denboraldi honek jendean hegazkingintzaren hedapena suposatu zuen.
[aldatu] Bigarren Mundu Gerra
Teknologiaren garapenak aurrera jarraitzen zuen, eta Bigarren Mundu Gerran hegazkingintzaren aurrerapenak izugarriak izan ziren, bai ezaugarrietan baita produkzioan ere. Lehenengo urteetan, batez ere Alemaniak, SESBk eta Erresuma Batuak zuten aire-kapazitate nagusia, Polikarpov I-16, Messerschmitt Bf 109 eta Supermarine Spitfire bezalako hegazkinekin. Aire bidezko guda oso garrantzitsua bilakatu zen, zibilei eta artilleria posizioei bonbardaketak egiten zirelarik, Heinkel He 111 eta Ilyushin Il-2 hegazkinak erabiliz, besteak beste. Bonbaketariei aurre egiteko ehiza-hegazkinak aritu ziren.
Britainiako bataila hegazkin bidez soilik burutzen lehena izan zen, 1940an. Alemania eta Erresuma Batuaren artean, 3000 hegazkin baino gehiago aritu ziren eta beste hainbeste suntsitu ziren, britainiako aireportuetan zeuden asko bonbardatu baitzituzten. Alemaniaren estrategia aireportuak bonbardatzea zen, eta emaitza onak lortzen ari zen, baina operazio-modua aldatu zuten, hiriak bonbardatzera pasatuz, batez ere Londres. Hori lasaigarri bat izan zen britainiar aire indarrentzat eta indarberritzea ahalbidetu zuen. Ondorioz, britainiarrek berriz airearen kontrola hartu zuten eta Alemaniarrak garaitu zituzten. Hegazkin garrantzitsuenak Heinkel He 111 eta Messerschmitt Bf 109 izan ziren Alemaniaren partetik, eta Hawker Hurricane eta Supermarine Spitfire Erresuma Batuaren aldetik.
Ekialdeko frontean Alemania eta SESB arteko guda izugarria izan zen, hegazkinen laguntza funtsezkoa izan zelarik. SESBen produkzio-ahalmena beste edozein herrialderena baino handiagoa zen. Ilyushin Il-2 sobietarraren 40000 unitate eraiki ziren, historian beste edozein hegazkin baino gehiago. Lur-erasorako hegazkina zen, ez oso azkarra, baina oso sendoa, mantentze-erraza eta edozein baldintzatan erabili zitekeena, mota horretako hegazkin bat izateko ezaugarri bikainak.
Pearl Harborrera erasoaren ostean, 1941ean, Estatu Batuak gerran sartu ziren, eta beraiekin zeuzkaten hegazkin pila. Europako fronterako oso garrantzitsuak izan ziren bonbaketariak, B-24tik hasita, B-17 handienerarte. Hauei Europa barruan eskolta emateko ehiza-hegazkinak ere erabili zituzten, hala nola P-38 eta P-47a, eta guda osoko hegazkinik onenetarikoa, P-51 Mustanga. Epealdi laburrean garatua, azkar adierazi zituen bere ezaugarri bikainak, eta bere abiadura, maniobratze-ahalmena eta autonomiari esker bonbaketariei eskolta eman ahal zien Alemanian barrena. Guztira ia 16000 unitate eraiki ziren. Ozeano Barean Japoniarekin gudan beste erako hegazkinak erabili ziren. Izan ere, heagazkin-ontziak erabiltzen hasi ziren eta erabilera honentzat bereziki prestatuak zeuden hegazkinak, hala nola F6F Hellcat eta Mitsubishi A6M Zero. Bonbaketari handien garapena jarraituz, Hiroshima eta Nagasaki hirien bonbardaketetan Boeing B-29 hegazkinak erabili ziren.
Gudako teknologia-garapen garrantzitsuena motoreetan izan zen, baina. Helizearen eraginkortasuna handitu ezin zelarik, 1930ko hamarkadan Erresuma Batuak eta Alemaniak, bakoitzak bere aldetik, erreakzio-motoreak asmatu zituzten. Garapena ez zen oso azkarra izan, arazo ugari sortzen baitziren, batez ere motore baten iraupena oso laburra izatea, ordu batzutakoa besterik ez. Lehenengo jet hegazkina Heinkel He 178 alemaniarra izan zen, 1939ko abuztuaren 27an aireratu zena. Britainiarrek Gloster Meteor zerbitzuan jarri zuten 1944ean, alemaniarrek Messerschmitt Me 262 baino pixkat lehenago. Hala ere, gudan sartzen lehena azken hau izan zen, baina nahiz eta oso ezaguna izan, eta azkarra, ez zuen eragin handirik izan gudaren eratorpenean. Motoreetaz gain, alemaniarrek aerodinamikan aurrerapen garrantzitsuak egin zituzten, gezi-hegalen inguruan eta guztiz hegalak ziren hegazkinetan.
[aldatu] 1950ko hamarkada
Alemania, Italia eta Japoniaren porrotaren ostean, hegazkingintzaren garapena batez ere Erresuma Batua, Estatu Batuak eta SESBen eskuetan geratu zen. Alemaniarrengandik asko ikasi zuten, batez ere erreakzio-motoreetan eta aerodinamikan. Eztanda-motoreak alde batera utzita, arreta abiadura altuagoak ahalbidetzen zituen erreakzio-motorean jarri zen. Abiadura supersonikoa lortzea izan zen lehenetariko ahalegina. 1947ko urriaren 14ean Chuck Yeagerek Mach 1 gainditu zuen Bell X-1 kohete-motoredun hegazkinean. Urte horietan garatutako erreakzio-hegazkinak, F-86 Sabre eta MiG-15 adibidez, ez zeukaten abiadura supersonikoan hegan egiteko ahalmena, baina urte gutxi batzuk geroago, 1950ko hamarkadan, Lockheed F-104 bezalako hegazkinek jadanik Mach 2 abiadura har zezaketen. Hamarkada horretan eta hurrengoaren hasieran diseinatutako ehiza-hegazkin gehienek abiadura supersonikoan hegan egiteko ahalmena zeukaten. Bonbaketariei dagokienez, erreakzio-motoreek pisu handiagoak eta abiadura azkarragoak posibilitatu zituzten, eta B-47 eta B-52 hegazkinak jaio ziren amerikarren aldetik, eta Tupolev Tu-95 sobietarren partetik. Azken hau ez da jet hegazkina, baina aurkako norantzan biratzen duten helize pare bat erabiliz motore turbohelize bakoitzean, besteen hainako abiadurak lortzen ditu. Bonbaketariak ere azkar asko supersonikoak bilakatu ziren, B-58 eta Tupolev Tu-22 bezalakoak.
Garapen militarrarekin batera, hegazkingintza komertzialean erreakzio-motoreak sartu ziren. Lehenengo jet hegazkin komertziala De Havilland Comet britainiarra izan zen, 1952an zerbitzuan sartu zena. Hastapenak ez ziren onak izan, baina: hainbat istripu jasan zituen, metalaren nekearen ondorioz lehio inguruetan fuselajearen haustura gertatzeagatik. Hegazkin presurizatua zenez, hegaldi bakoitzean gertatzen ziren presurizazio eta despresurizazio zikloek metalean nekea eragiten zuten, orduan ezagutzen ez zen fenomenoa, azkenean fuselajea hausten zen arte. Boeingko ingeniariek hau kontuan hartuta Boeing 707a diseinatu zuten, 1958an Pan Amek zerbitzuan jarri zuena. Urte bat beranduagokoak dira Douglas DC-8 estatu batuarra eta Sud Aviation Caravelle hegazkin frantziarra.
[aldatu] 1960ko hamarkada
Aurreko hamarkadako lanak jarraituz, 1960ko hamarkadan amerikarrek hegazkin esperimental ugari diseinatu zituzten, NASAren laguntzarekin, abiadura altuak, aireratze bertikala eta hegaldi exoatmosferikoaren propietateak aztertzeko, besteak beste. X-Planes bezala ezagutuak, hainbat marka hautsi zituzten. X-15 kohete-motoredun hegazkinak 7.274 km/h (Mach 6,72) abiadura lortu zuen 1967ko urriaren 3an, munduko hegazkinik azkarrena bilakatuz.
Gerra Hotzean murgilduta, Estatu Batuek eta Sobietar Batasunak batak bestearen ahalmen militarraren beldurrez hegazkin azkarragoak diseinatzen zituzten. Bakoitzaren ustetan, arerioak bonbaketari supertsonikoak zituen eta horri aurre egiteko ehiza-hegazkin azkarrak behar zituzten, ez oso autonomia handikoak, denbora laburrean harrapatu ahal izateko. Horrela, 1964ko abenduaren 22an hasiera batean ehiza-hegazkina izateko garatutako Lockheed SR-71 Blackbird espioitza-hegazkin amerikarra aireratu zen. Mach 3 abiadurako gaitasunarekin, erreakzio-motore bidez propultsatutako hegazkinik azkarrena bezala mantentzen da, 1976ko uztailaren 28an lortu zuen 3.529,56 km/h-ko markarekin. Estatubatuarrek Mach 3ko bonbaketari bat ere diseinatu zen, XB-70 Valkyriea, baina ez zen zerbitzuan jarri. Sobietarrek, beraien aldetik, MiG-25 ehiza-hegazkina garatu zuten, Mach 3ko gaitasunarekin baita ere, gero MiG-31 azkarragoan bilakatuko zena.
Etengabe haziz, hegazkingintza komertzialak hegazkin berriak ikusi zituen hamarkada honetan. Kapazitate txikikoak, Boeing 727, Boeing 737 eta Douglas DC-9 adibidez aipatzekoak dira. Guztiek arrakasta izan zuten, eta B-737a munduan gehien saldu den hegazkina da, 5000 baino unitate gehiago saldu direlarik. Hegazkin ertainez gain, hegazkingintza komertzialaren gorakadak kapazitate handiko hegazkinen garapena bultzatu zuen. Boeing 747 Jumbo Jeta 1969ko otsailaren 9an aireratu zen lehenengo aldiz. 524 bidaiarirentzako tokiaz, muduko hegazkin komertzialik handiena izan zen 40 urtetan zehar. Beste enpresek ere tendentzia jarraitu zuten eta Douglas DC-10 eta Lockheed L-1011 300 bidaiari baino gehiago garraiatzeko ahalmena zuten hegazkinak jaio ziren.
Hegazkingintza militarrean abiadura supersonikoa oso finkatua zegoen, baina komertzialera oraindik heltzear zegoen. 1960ko hamarkadan Concorde eta Tupolev Tu-144 Mach 2ko hegazkin komertzial supersonikoak jaio ziren. Hegan egiten bietatik lehena Tu-144 sobietarra izan zen, 1968ko abenduaren 31an, Concordea hilabete batzuk beranduago aireratu zen bitartean, 1969ko martxoaren 2an. Boeingek ere diseinu bat egin zuen, Boeing 2707, baina bertan behera utzi zen. Urte batzuk igaro ziren zerbitzuan jarri ziren arte, berriz sobietarra izan zelarik lehena, baina urte gutxi batzuk bakarrik iraun zuen, 1975etik 1978ra. Concordeak, aldiz, 1976ko urtarrilaren 21ean hasi zuen zerbitzua eta 2003ko urriaren 24an amaitu zuen. Hasieratik ikusi zen hegazkin komertzial supersonikoek ez zutela arrakasta handia izango, erabilera-kostu izugarriak zituztelako eta hegaldi supersonikoa itsaso gainera mugatua zegoelako. Horregatik, nahiz eta jendeak etorkizuna hegazkin supersonikoena zela uste zuen, ez ziren gehiago garatu eta erabilera sonagatik soilik izan zen.
[aldatu] 1970ko hamarkada
Ehiza-hegazkin belaunaldi berri bat azaldu zen: F-15 eta F-16 estatubatuarrek, MiG-29 eta Su-27 sobietarrek eta Mirage 2000 frantziarrak aurrerapen teknologiko garrantzitsuak zituzten, bizkortasun, fabrikazio material eta motoreez gain, elektronikan batez ere. Gero eta sistema konplexuagoak eramaten zituzten, bai radarrak baita hegazkina bera ere kontrolatzeko. F-16a fly-by-wire sistema eramaten lehena izan zen. Sistema honekin, pilotuak zuzenean kontrolak zuzendu ordez, bere aginteak ordenagailu batera igarotzen dira eta honek, hegazkinaren egoeraren arabera, aginte ezberdinak bialtzen ditu gainazal aerodinamikoetara. Honela ezegonkortasun dinamikoa ahalbidetzen da: fly-by-wire ez duten hegazkinak dinamikoki egonkorrak izateko diseinatzen dira, hau da, egonkortasun egoeratik aldentzen badira, muturra nahi gabe igotzean adibidez, berriz ere oreka egoerara itzuliko dira. Hegazkina dinamikoki egonkorra ez bada askoz maniobrabilitate handiagoa izango du, baina pilotu batek ezin izango luke kontrolatu; ordenagailu batek, ordea, hegaldiaren informazio guztia edukita uneoro erabakitzen du kontrolen egoera. Hegazkin biziagoak sortu ziren, baina sistema hau ohikoa izateko beste hamarkada bat itxaron behar izango zen. Hainbat hegazkinen artean, Rockwell B-1B bonbaketari supersonikoa eta F-117 radarrari hegazkin ikustezina garatu ziren.
Europan hainbat herrialdek beraien ahaleginak batu zituzten hegazkin berriak garatzeko. Erresuma Batuak eta Frantziak Concordearekin egin zuten bezala, hegazkin militar berri bat garatzeko Alemania, Erresuma Batua eta Italia batu ziren, Panavia Tornado ehiza eta eraso-hegazkina sortuz. 1974 egin zuen hegaldiaren ostean, herrialde hauetan zerbitzuan egon zen. Hegazkin komertzial bat sortzeko ere elkartu ziren, oraingoan Erresuma Batua, Alemania, Espainia eta Frantzia, Airbus Industrie partzuergoa sortzeko. Airbus A300 250 bat bidaiarirentzako hegazkina izan zen lehenengo diseinua, 1972an aireratu zena lehenengo aldiz. Fuselaje zabala (bi pasillo) eta bi motore erabiltzen lehena izan zen, gerora diseinu errentagarria zela frogatuko zena, eta beste eraikitzaileek joera hori jarraitu zuten.
1973an Olioaren Krisia gertatu zen, hegazkingintza komertzialean kalte nabaria eragin zuena. Hilabete gutxitan olio upelaren prezioa 3 bat dolarretik 15era hazi zen, konpainia askok jasan ezin izan zutena. Hegazkinen diseinuan ere joera aldatu zuen. Ordurarte hegazkinak gero eta azkarragoak diseinatzen ziren, abiadura subsonika mantenduz, baina horrek erregai kontsumo izugarria inplikatzen zuen eta hegazkin motelagoak baina askoz ere ekonomikoagoak diseinatzen hasi ziren. Gaur egungo abiadura marka gehienak garai horretakoak dira; hegazkin komertzialik azkarrena Convair 990 da, 1960ko hamarkadakoa, M 0,91 abiaduran hegan egin ohi zuena, Boeing 777 berriagoaren M 0,85ren aldean.