Letoniako historia

Wikipedia(e)tik

Letoniako historia ekialde eta mendebaldearen arteko mugan egoteagatik aldakorra izan da historian zehar.

Eduki-taula

[aldatu] Antzinaroa

Letoniarren arbasoak Itsaso Baltikoko ekialdean K. a. III. milurtetik bizi baziren ere, letoniarren gaineko lehen zantzu sendoak Erdi Arokoak dira, Migrazio Garaiakoak hain zuzen ere. Vikingoek Eskandinaviatik Antzinako Errusia edo Bizantziar Inperiorako bidean letoniar lurraldea zeharkatzen zuten, Daugava ibaiaz. Antzinako baltiarrek ere merkataritza sare horretan parte hartzen zuten. Letoniako kosta anbar zela kausa ezaguna zen. Toki askotan anbarrak urriak baino balio handiagoa zeukan.

[aldatu] Erdi Aroa

X. mendean antzinako baltiarrek lau tribu osatu zituzten: kuroniarrak, latgalliarrak, seloniarrak eta semigalliarrak (letonieraz: kurši, latgaļi, sēļi and zemgaļi). Handiena latgalliarra zen.

XII. mendearen bukaeran, alemaniar merkatariekin batera, kristau apaizak ere iritsi ziren Letoniara, baltiar paganoak kristau bihurtu nahian. Baltiarrek sinemes eta praktika erlijioso berriak ez zituzten erraz onartu. Erromako Aita Santuak hori entzundakoan, horien kontrako gurutzada deitu zuen.

Alemaniarrek Riga 1201ean fundatu zuten. Pixkanaka Itsaso Baltikoren hegoaldeko hiri handiena bilakatu zen. Alemaniar gurutzatuen etorrerarekin batera, antzinako tribuen banaketa bukatu egin zen. XII. mendean alemaniaren mendeko konfederazioa, Livonia izenekoa, sortu zen. Letoniak eta Hegoaldeko Estoniak osatzen zuten Livonia.

Riga (1282an), Cēsis, Limbaži, Koknese eta Valmiera Hansan edo Ipar Alemaniarren Merkatarien Erakudean barnan sartu ziren. Hortik aurrera, ekialde eta mendebaldearen arteko salerosteko gune garrantzitsua bilakatu zen Riga.

[aldatu] Aro Modernoa

XVI. mendean aldaketa ugari egon ziren, Erreformaren etorrerarekin eta Livoniako gainbeherarekin batera. Livoniako Gerraren ostean (1558-1583) egungo Letonia Polonia-Lituania erresumaren menpean geratu zen. Lutertar fedea Kurzeme, Zemgale eta Vidzeme zonaldeetan onartu zen, baina katolikoen nagusitasunak Latgalen jarraitu zuen, gaur egun bezala.

XVII. eta XVIII. mendeetan, Poloniak, Suediak eta Errusiak elkarren kontra borrokatu zuten Baltikoren ekialdea menperatu nahian. Suediako Gustavo Adolfok Riga 1621ean hartu zuen. 1629ko Altmark Hitzarmenean, Vidzeme Suediaren mendean geratu zen. "Suediar Aroa" (letonieraz: zviedru laiki) gaur egun ere aginte onenaren sinonimoa da. 1721eko Nystad Hitzarmenak Vidzeme Errusiari eman zion. Latgale Poloniako lurraldea izan zen 1772 arte, Errusiarekin bat egin zuenean. Courlandia dukerrian, laurden bateko gutxiengo alemaniarrak letoniarren gehiengoa gobernatzen zuen. Lurralde hori "nobleziaren paradisua" bezala ezagutzen zen, nahiz eta 1795ean Errusiako probintzia bihurtu. Honela, egungo Letonia osoa Errusiako Inperioaren barnan geratu zen.

[aldatu] XIX. mendea

Errusiaren aginpean, Suediako arautegiari buelta eman zitzaion. Morroien askapena 1817an egin zen Courlandian eta 1819an Livlandian. Praktikan, halere, noblezia atera zen garaile morroiak lurrik gabe (eta ordainsaririk gabe ere) geratu zirelako.

XIX. mendearen hasieran, populazioaren %7 hiritarra zen; amaierarako %40. Biztanleria 720 000tik ia-ia bi milioira pasatu zen. Jatorrizkoak %90tik %68 igaro ziren. Hainbat laborarik lurra berreskuratu ahal izan zuten arren, 1897rako 591 000 nekazarik lurrik gabe jarraitzen zuten. Hiriko proletariatua ugaldu zen, burgesiaren boterea handitu ahala. Labur esanda, gizarte-egitura guztiz aldatu zen.

Letonia Gaztea mugimendua abian jarri zen XIX. mendearen erditik. Germaniarrek menperatzen zuten gizarte-ordenaren kontra eslavofilian bilatzen zuten laguntza. Hala ere, 1863ko Urtarrileko Matxinadaren ondoren, errusifikazioa hasi zen. Letonia Gaztea Korronte Berria ezkertiar mugimenduak ordezkatu zuen 1890eko hamarkadan. Herri ezinegonak 1905eko Errusiar Iraultzaz baliatuta lehertu zuen. Baltikoko probintzietan kutsu abertzalea ere izan zuen.

[aldatu] Lehenengo independentzia

Lehen Mundu Gerrak herrialdea birrindu zuen. Autodeterminazioaren eskaerak autonomian murriztu ziren hasiera batean. Alabaina, 1918ko azaroaren 18an independentzia osoa aldarrikatu zen Rigan. Letoniako Askapenerako Gerra etorri zen horren ostean, kaos handiko garaia. 1919ko udaberrirako hiru gobernu zeuden. Nolanahi ere, Alemania zein Errusiako armadak garaituta suertatu ziren.

Letoniako independentzia onartu zuen lehen herrialdea Sobiet Errusia izan zen, 1920ko abuztuaren 11n, Letoniako nazioaren gaineko autoritateari betiko muzin eginez. Nazioarteko komunitateak Letoniako independentzia 1921eko urtarrilaren 26an aitortu zuen. Urte horretan bertan, Letonia Nazioetako Ligako kide bihurtu zen.

1930eko hamarkadako krisialdi ekonomikoa zela eta, letoniarren artean egonezina zabaldu zen. Rigan, 1934ko maiatzaren 15ean, Kārlis Ulmanisek, Letoniaren independentziako buruetakoak, boterea hartu zuen estatu-kolpe baten bidez. Legebiltzarreko nahiz alderdi politikoen jarduera oro bertan behera utzi zituen. Karlis Ulmanisek ez zuen oposizio sendorik aurkitu. Izan ere, agintean zegoela, Letoniako ekonomia suspertu egin zen eta Europako bizitza mailarik altuenetara iritsi zen.

[aldatu] Letoniako Errepublika Sozialista Sobietarra

Sakontzeko

 Sakontzeko, irakurri: Letoniako Errepublika Sozialista Sobietarra

Letoniako Errepublika Sozialista Sobietarra Sobiet Batasunako errepublika bat izan zen 1940 eta 1991 artean.

1917ko Errusiar Iraultzaren ostean Letoniak independentzia eskuratu zuen eta Letoniako Errepublika izenarekin jardun zuen 1940ra arte. Urte horretako ekainaren 17an Molotov-Ribbentrop paktuarekin SESBean sartu zen. Hala ere 1941 eta 1944 bitartean Alemania naziak okupatu zuen.

1980ko hamarkadan berirro ere autonomia handia berreskuratu zuen eta 1988an bere bandera propioa erabiltzeko baimena eman zitzazion. 1990ko hauteskundetan talde independentistak bozken bi heren jaso zituen eta maiatzaren 4an independentzia berreskuratzeko nahia plazaratu zen. Hortik aurrera berriro ere Letonia izenarekin ezagutzen da.

[aldatu] Bigarren independentzia

Letonian 1980eko hamarkadan independentziaren aldeko hainbat erakunde sozio-politiko -Tautas Fronte (Letoniako Herri Frontea), Latvijas Nacionālās Neatkarības Kustība (Independentzia nazionalaren aldeko mugimendua), edo Pilsoņu Kongress (Letoniako herritarren biltzarra)- agertu ziren, Sobiet Batasunaren barnan sortzen ari zen liberalizazioaz probestuz.

1989ko abuztuaren 23an, Molotov-Ribbentrop hitzarmenaren sinaketaren 50. urteurrenean, letoniarrek, lituaniarrek eta estoniarrek, eskuak hartuta, giza-kate erraldoia osatu zuten, Tallindik Vilniusera; guztira 600 kilometrokoa. Baltikoko nazioen independentziaren aldeko gogoaren ikurra zen.

1990eko maiatzaren 4an independentziaren aldeko aurrerapuso nabarmena eman zen. Letoniako Sobiet Nagusiak, 1930eko hamarkadatik demokratikoki hautatzen zen lehendabizikoak, independentziaren aldeko aldarria egin zuen. Independentziarako transizio aldia 1991ko abuztuaren 21ean bukatutzat jo zen. Urte bereko irailaren 6an, Sobiet Batasunak Letoniako independentzia berriro onartu zuen.

Handik gutxira, Nazio Batuen Erakundeko kide bihurtu zen Letonia, eta 1994an, NATOko programa batean lehen aldiz parte hartu zuen. Helsinkin, 1999an, Europar Batasunak negoziatzen hasteko gonbidapena luzatu zion Letoniari. 2003ko irailaren 20an erreferenduma egin zen eta %69,6ak Lituania eta Estoniarekin batera Europar Batasunan sartzea onartu zuten. Horrenbestez, 2004an Europar Batasunean eta NATOn sartu zen Letonia.

[aldatu] Ikus, gainera