Haritz

Wikipedia(e)tik

Haritzak izendatzeko euskara baturako onartu ez diren euskalki edo hizkera batzutan erabilitako beste berba batzuk: hareitz, haretx
'Quercus' generokoak izan arren normalean haritz deitzen ez ditugun ezpezieak: Q. ilex (arte), Q. suber (artelatza), Q. coccifera (abaritz), Q. pyrenaica (ametz)
Haritzak
Quercus roburraren orriak eta ezkurrak
Quercus roburraren orriak eta ezkurrak
Sailkapen zientifikoa
Erreinua: Plantae
Klasea: Magnoliopsida
Ordena: Fagales
Familia: Fagaceae
Generoa: Quercus
Carolus Linnaeus
Espezieak

Ikus Quercus espezieen zerrenda.

Haritz izena Quercus generoko ehunka zuhamuxka eta zuhaitzen izen orokorra da, baita harekin zerikusi handia duten beste genero batzuen espezieena ere, Lithocarpusekoena legez. Generoa ipar hemisferiokoa da, orri jauskor eta iraunkorreko espeziez osatuta eta Asian eta Amerikan lur hotzetatik tropikoraino hedatuta dago. Haritzen fruituak ezkurrak deitzen dira. Euskaraz sarritan beste izen batzuk badituzte ere, hosto iraunkorreko haritzak ez dira beste genero batekoak; beheko sekzioetan ikus daitekeenez.

Eduki-taula

[aldatu] Sailkapena

Generoa bi azpigenero eta sekzio batzutan banatzen da:

  • Quercus azpigeneroa. Ohiko haritzak. Oso hedatua; ezkurrak laxo taldekatuta, ezkatak espiraletan jarrita ezkur oskoletan.
    • Quercus sekzioa (sinonimoak: Lepidobalanus eta Leucobalanus), Europa, Asia eta Ipar Amerikako haritz zuriak. Estilo laburrak; ezkurrak 6 hilabetetan heltzen dira, gozo edo apur bat mingotsak, ezkurren oskolak ilebakoak barrutik. Orriak gehien bat puntabako gingilekin, askotan gingil biribilduekin.
 Cyclobalanopsis azpigeneroko espezie baten ezkurrak
Handitu
Cyclobalanopsis azpigeneroko espezie baten ezkurrak
    • Mesobalanus sekzioa, Haritz hungariarra eta Europa eta Asiako bere ahaideak. Estilo luzeak; ezkurrak 6 hilabetetan heltzen dira, mingotsak, ezkurren oskolak ilebakoak barrutik (Quercus generoaren guztiz hurbil eta batzutan bertan sartuta).
    • Cerris sekzioa, haritz turkiarra eta Europa eta Asiako bere ahaideak. Estilo luzeak; ezkurrak 18 hilabetetan heltzen dira, oso garratzak, ezkurren oskolak ilebakoak barrualdean. Orrien gingilak punta zorrozdunak ohi dira, bristles dituztela puntetan.
    • Protobalanus sekzioa, Canyon live oak eta bere AEBen hego-sartalde eta Mexikoren ipar-sartaldeko ahaideak. Estilo laburrak, ezkurrak 18 hilabetetan heltzen dira, oso garratzak, ezkurren oskolak iledunak barrualdean. Orrien gingilak punta zorrozdunak ohi dira, bristles dituztela puntetan.
Quercus roburraren zura
Handitu
Quercus roburraren zura
    • Lobatae sekzioa (sinonimoa: Erythrobalanus), haritz gorriak, Ipar, Erdialdeko eta Ipar Hego Amerikakoak. Estilo luzeak, ezkurrak 18 hilabetetan heltzen dira, oso mingatzak, ezkurren oskolak iledunak barrualdean. Orrien gingilak punta zorrozdunak ohi dira, bristles dituztela puntetan.
  • Cyclobalanopsis azpigeneroa. Ezkur-taldeko haritzak. Sortaldeko Asiako orri iraunkorreko haritz talde zabala, taldeka batutako ezkurrak eta ezkur oskolak eraztunetan banandutako ezkataz hornituta dituztenak (ikusi eskumako argazkia), askotan beste genero (Cyclobalanopsis) ezberdinekoak legez hartuak.

Quercus espezieen zerrenda osoa

[aldatu] Erabilerak

Quercus roburraren azala
Handitu
Quercus roburraren azala

Haritzak sarritan altzariak eta lur zolak egiteko erabiltzen den zur gogorra dute. Quercus suber artelatzaren azala ardo bonbilentzako tapoiak egiteko erabiltzen da. Espezie hau Mediterraneo Itsasoaren inguruan hazten da, Portugal, Espainia, Algeria eta Maroko izanik munduan horren ekoizpen handiena dutenak. Europa eta Amerikako haritz espezie batzuk ardoentzako kupelak egiteko erabiltzen dira; kupelek , batzutan erabili baino lehen charred, eragina dute lortzen den zaporean.

Ipar Amerikako haritzen artean, zurerako haritz gorrien taldekoen artean, zein espeziekoak diren kontuan hartu barik denak haritz gorri legez merkaturatuak, Iparraldeko haritz gorriak Quercus rubra du balio handiena (a.k.a. Q. borealis). Zurerako haritz zuriien taldekoen artean, danak haritz zuri legez merkaturatuak, estimatuena haritz zuria (Quercus alba) da. Haritz zuria askotan erabiltzen da ardaoa ontzeko upelak egiteko. Haritz kandudun (Quercus robur) eta haritz kandugabearen (Quercus petraea) zura, asko erabilten da Europan.

Haritz zurien azala lehortu eta medikuntzan erabiltzen da. Haritzen azalak tanino kopuru handia du eta, eta tannerak for tanning leather erabiltzen dute. Ezkurrak irina eta, xigortuak, 'ezkur kafea' egiteko erabiliak izaten dira.

[aldatu] Hazkuntza

Haritz baten begiak
Handitu
Haritz baten begiak

Haritzen ezkurrek stratification behar dute ernatzea suspertzeko . Haritz zuri gehienek berehalako stratification behar dute; Gaztaina haritza (Quercus prinus) erako espezieek sustrai bat kimatuko dute jausi eta berehala eta must have a suitable substrate for immediate rooting. Bestalde,haritz gorrien ezkur asko may be stratified urte bi arte ernatu baino lehen.

[aldatu] Gaixotasun eta izurriteak

Haritzak eta
Handitu
Haritzak eta

Phytophthora ramorum onddoak aste gutxitan hil ditzake haritzak. Ceratocystis fagacearumak sortutako gaixotasuna ere (Astigar neerlandarren gaitza eragiten duenaren ahaide hurbila den onddoa), hilgarria da haritz batzuentzako, haritz gorrientzako gehien bat ( haritz zuriek, kutsatzen badira ere, hobeto pairatzen dute gaixotasuna eta, normalean, ez dira hiltzen). Beste arrisku batzuk kakalardo zur zulatzaileak, eta kanpotik igarri ezin den zuhaitz zaharren sustrai usteltzea dira, azken hau sarritan aise bortitz batek zuhaitzak botatzen dituenean bakarrik atzematen da. Lepidoptero askoren larbek haritzen orriak jaten dituzte, beste batzuen artean Pavonia pavonia, Drepana binaria, Comibaena bajularia, Hermithea aestivaria, Epirrita dilutata, Epirrita christyi, Selenia tetralunaria, Odontopera bidentata, Colotois pennaria, Agriopis marginaria, Erannis defoliaria, Alcis repandata, Ectropis crepuscularia, Cabera pusaria, Campaea margaritata, Phalera bucephala, Ptilodon capucina, Euproctis chrysorrhoea, Euproctis similis eta Spilosoma luteum espezieetakoek.

[aldatu] Kultur balioa

Haritza sendotasun eta iraunkortasunaren ikurra da.

Haritza Erresuma Batua, Alemania eta Ameriketako Estatu Batuen herri zuhaitza da, baita Euskal Herriaren ikur garrantzitsua; Gernikako juntetxean dagoen haritza Euskal Herriko zuhaitzik ezagunena dela.

[aldatu] Linnaeusen Quercus espeziaren sailkatzeari buruzko oharra

Danimarkako haritz kandudun bat
Handitu
Danimarkako haritz kandudun bat

Linnaeusek bost haritz espezie bakarrik zehaztu zuen Ipar Amerikaren sortaldean, orrien forma nagusian oinarrituta. Haritz zuria (Q. alba), Gaztaina haritza (Q. prinus), Haritz gorria (Q. rubra), Sahats itxurako haritza (Q. phellos) eta Ur haritza (Q. nigra) ziren. Ostro forma nahasgarriz aritu zenez, Q. prinus eta Q. rubra espezimenek espezie bat baino gehiagoko orriak zituzten. Hori dela eta, taxonomista batzuek izen ezberdinak proposatu dituzte genero bi honentzat (Q. montana eta Q. borealis, hurrenez hurren) baina Linnaeusen izen originalak have now been lectotypified Linnaeusen herbarioko espezimenekin bakarrik (that refer to the species the names are applied to now eraman azken Linnaeusen aurrera).

[aldatu] Ikus, gainera

  • Trees of Britain
  • Trees of the world
  • Royal Oak (tree)

[aldatu] Kanpo loturak