ایتالیاییها در بوشهر
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
دربارهی تاریخ حضور ایتالیاییها در بندر بوشهر از عصر ناصرالدینشاه تا شهریور 1320 هنوز هیچ مطالعهای، حتا به صورت مقالهایکوتاه، به زبان فارسی ـ و به احتمال قوی غیرفارسی ـ انجام نشده است. ایتالیاییها در دوران "رضاشاه پهلوی" نقش و سهم اول را در تأسیس نیروی دریایی مدرن ایران داشتند و اولین کسانی بودند که در سال 1311 خورشیدی چند فروند ناو و کشتی جنگی ساختند و در بندر بوشهر تحویل "رضاشاه" دادند. "اسماعیل رایین" مورخ بوشهری تنها کسی است که عنایتی به این موضوع داشته و در اواخر جلد دوم کتاب مهم «دریانوردی ایرانیان» اوراقی را به این کار اختصاص داده است. "رایین" همهی مطالعات خود را به زبانهای فارسی و انگلیسی انجام داده، حال آن که برای اینگونه مطالعات، دانستن زبان ایتالیایی و مراجعه به بایگانی نیروی دریایی و وزارت خارجهی ایتالیا در دوران "موسولینی" الزامی است.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] نخستین کنسول ایتالیا در بندر بوشهر
آخرین کشور اروپایی که در بوشهر در عصر قاجار کنسولگری تأسیس کرد، کشور ایتالیا بود. سؤال این است که چرا ایتالیاییها در این مقطع تاریخی توجهشان به بندر بوشهر و تأسیس کنسولگری در آن جلب شد. آیا نیت سیاسی داشتند یا هدف، توسعهی تجارت و مسایل اقتصادی بود. در پاسخ به این سؤال باید گفت که در آستانهی جنگ جهانی اول دولتهای اروپایی برای نفوذ در بازارهای شرق، رقابت سخت و نفسگیری آغاز کرده بودند. از چند قرن قبل انگلستان با کنار زدن رقبایی چون پرتغال، هلند و حتا فرانسه قدرت بلامنازع سیاسی و اقتصادی در خلیج فارس و ایران شده بود. آلمانیها نیز از اواخر قرن نوزدهم توجهشان به خلیج فارس جلب شده بود و با تأسیس شرکت «وانکهاوس» میکوشیدند جای پای محکم و مناسبی در منطقه برای خود پیدا کنند. در نیمهی اول دههی دوم قرن بیستم، ایتالیا نیز برای توسعهی نفوذ اقتصادی خود در ایران و خلیج فارس در صدد تأسیسکنسولگری در شهر بوشهر، که در اواخر عصر قاجار مهمترین بندر و مدخل ورودی و خروجی به ایران در خلیج فارس بود، بر آمد. از این رو در سال 1332 هجری قمری / 1914 میلادی دولت ایتالیا رسماً قنسولگری خود را در بندر بوشهر تأسیس کرد. در هشتم شعبان 1332 / دوم ژوئیه 1914 دکتر "ماروبیو" برای تأسیس و افتتاح دفتر نمایندگی منافع ایتالیا وارد بوشهر شد. "ماروبیو" فردیتحصیل کرده و متخصص در امور اقتصادی و تجاری بود که در رشتهی علوم تجاری و بازرگانی دکترا داشت. وی برای بررسی امکان تجارت بین ایتالیا و ایران وارد بوشهر شده بود.(1)
[ویرایش] ترجمهی یک اثر ایتالیایی در بوشهر
روشنفکران و روزنامهنگاران بوشهر دستکم چندین سال پیش از دوران مشروطه با ایتالیا و برخی از نویسندگان این کشور آشنا بودند. در یکی دو سال پیش از مشروطیت، "احمدخان دریابیگی" حکمران فرهنگدوست و مترجم کتاب «دوکامرون»، اثر نویسندهی معروف ایتالیایی "ژان بکاس" را از متن ترجمهی فرانسهی آن به فارسی ترجمه و ابتدا در روزنامهی «مظفری» چاپ بوشهر به صورت داستان پیاپی منتشر کرد و سپس در سال1325 هـ.ق در مطبعه مبارکهٔ «مظفری» بوشهر به طبع رساند.(2) بنابراین وقتی دکتر «ماروبیو» وارد بوشهر شد، دستکم روشنفکران و روزنامهخوانان بوشهری و تحصیل کردگان این شهر، آشنایی اندکی با ادبیات ایتالیا داشتند.
[ویرایش] اقامت دکتر "ماروبیو" در بوشهر
دکتر "ماروبیو" در مردادماه وارد بوشهر شد. مرداد و شهریور معمولاً اوج گرما و شرجی و رطوبت هوا در بندر بوشهر است و گاهی اوقات حرارت و دمای هوا به بیش از چهل و نیز رطوبت به صددرصد میرسد. تحمل چنین هوای گرم و مرطوب و خفقانآوری اگر برای بومیهای محل چندان دشوار نباشد، قطعاً برای غیر بومیها، و بویژه اروپاییها، دشوار بلکه غیر ممکن است. بر اساس گزارشهای موجود دکتر "ماروبیو" بیش از دو ماه مرداد و شهریور نتوانست در بوشهر دوام آورد.(3) آیا او در این دو ماه، فعالیت تجاری یا سیاسی انجام داد و یا گزارش یا گزارشهایی از اوضاع سیاسی و اقتصادی بوشهر و خلیج فارس و ایران تهیه کرد؟ برای یافتن پاسخ اینسؤالات باید به آرشیو رم در ایتالیا و بایگانی وزارت خارجهی این کشور مراجعه کرد. کاری که اکنون و در موقعیت فعلی پژوهش و تحقیق دستکم برای من میسر نیست. به هر حال دکتر "ماروبیو"ی ایتالیایی در اواخر شهریورماه 1333 هـ.ق کارهایکنسولگری تازهتأسیس ایتالیا در بندر بوشهر را به عهدهی کاپیتان "دبلیو.جی.نیل" سپرد و با کشتی از طریق خرمشهر و اهواز راهی تهران شد. مسؤولیت کنسولگری ایتالیا در بندر بوشهر تا پایان سال 1914م / 1333هـ.ق بر عهدهی کاپیتان "نیل" باقی ماند.(4)
[ویرایش] تعطیلی زودهنگام کنسولگری ایتالیا در بوشهر
در تمام ایام قبل از جنگ و حتا ماههای آغاز جنگ جهانی اول، وظایف کنسولگری ایتالیا در بوشهر بر عهدهی سرکنسولگری بریتانیا در این شهر بود و فیالواقع اینانگلیسیها بودند که از منافع ایتالیاییها نیز در بندر بوشهر حمایت میکردند. با شروع جنگ بینالملل اول و پیوستن ایتالیا به قوای ضد بریتانیا، کنسولگری ایتالیا در بوشهر از سال 1333 هـ.ق / 1915 م. برای همیشه تعطیل شد و دیگر هرگز مجدداً بازگشایی نگشت. البته پس از جنگ بینالملل اول، ایتالیاییها بار دیگر متوجه منافع اقتصادی خود در ایران و خلیج فارس شدند اما نه با بازگشایی کنسولگری و اعزام کنسول به بوشهر. "رمی وادالا" در خلال سالهای جنگ جهانی اول، دربارهی منافع ایتالیاییها در خلیج فارس تحلیل هوشمندانهای انجام داده بود: «ایتالیاییان، بیشتر به دریای سرخ و اقیانوس هند علاقهمندند و هیچگونه تجارتی در خلیج فارس انجام نمیدهند و به همین سبب نیز هیچ نمایندهای ندارند. سال 1914، پیش از آغاز جنگ، دولت ایتالیا یک کنسول به بوشهر اعزام داشت که دو ماه بیشتر در آنجا اقامت ننمود. به تحقیق، ایتالیاییان در آینده علاقهمند خواهند بود در خلیج فارس که ادامهی دریای سرخ است و به علاوه منافع سرشاری در بر دارد، فعالیت خود را آغاز کنند».(5)
[ویرایش] کشته شدن دو خلبان ایتالیایی در بوشهر
یکی از حوادث تلخ در سالهای پس از جنگ جهانی نخست برای ایتالیاییها در بندر بوشهر سقوط یک فروند هواپیما و مرگ دو خلبان ایتالیایی در این شهر بود که مدتها ورد زبان اهالی محل نیز بود. ماجرا از این قرار بود که در سال 1339 هـ.ق / 1920م چند تن از خلبانان و هوانوردان ایتالیایی که در مسابقهی رم ـ توکیو شرکت میکردند با هواپیماهای مدل S.V.A، که شامل چند فروند میشد، وارد آسمان بوشهر شدند. نام این خلبانها عبارت بودند از: 1ـ "فری یاریا" (خلبان معروف ایتالیایی) 2ـ "ماسیرو" 3ـ ناخدا "گوردسکو" 4ـ "ناوبان گراسو" 5ـ ناخدا "راوزا فروچیو".(6) ناخدا "گوردسکو" و "ناوبان (لیوتنان) گراسو" که با هم سوار یک هواپیما بودند هنگام فرود در آشیانهٔ بوشهر هواپیمایشان دچار سانحه شد و هر دو در دم کشته شدند. روز بعد جسد این دو خلبان ایتالیایی را طی مراسم باشکوهی در قبرستان کلیسای گریگوری بوشهر به خاک سپردند.(7) تا آنجا که من میدانم، پس از سقوط هواپیمای انگلیسی در اوایل جنگ که توسط تکتیرانداز تنگستانی ساقط شد،(8) حادثهی تلخ سقوط دو خلبان ایتالیایی، دومین سانحه هوایی در تاریخ هوانوردی در بوشهر به شمار میرود.
[ویرایش] افسران موسولینی در بوشهر
روابط تجاری ایران و ایتالیا، همانطور که "رمی وادالا" نایبکنسول فرانسه در سالهای جنگ جهانی اول در بوشهر در کتاب «خلیج فارس» خود پیشبینی کرده بود، رو به گسترش گذاشت. با آرامش نسبی در آسمان سیاست ایران، "رضاشاه پهلوی" که میدانست بدون یک قدرت قوی دریایی در خلیج فارس نمیتواند حاکمیت ایران بر سواحل و جزایر خلیج فارس را اعمال کند، به ایتالیاییها سفارش ساخت چند فروند کشتی جنگی را داد. در این مقالهٔ بسیار کوتاه سر آن نداریم تا داستان نقش ایتالیاییها در تأسیس نیروی دریایی مدرن ایران در عصر "رضاشاه" را بازگوییم، بلکه برای حسن ختام، ماجرای استقبال "رضاشاه" از افسران ایتالیایی در بندر بوشهر در سال 1311 شمسی را به نقل از یکی از شاهدان عینی میآوریم: "محمدعلی صفاری"، اولین رییس و فرماندهی نیروی بحریه (دریایی) ایران در خاطرات خود، که در سالنامهٔ «دنیا» (سال 1324) منتشر شد، در این باره چنین نقل کرده است: «روز بعد (14 آبان 1311) اعلیحضرت رضاشاه به بندر بوشهر تشریففرما شده و در عمارت فرمانداری اقامت گزیدند. آن شب به افتخار ورود کشتیها، خان حاکم دعوتی ترتیب داده بود. همهی افسران ایتالیایی و ایرانی و رؤسای ادارههای دولتی بوشهر و ملتزمین رکاب در سر میز شام افتخار حضور داشتند. بعد از صرف شام شاهنشاه به بالکن فرمانداری که مشرف بر دریا بود تشریف بردند، ما هم حضور داشتیم. آن جا من شاهد وضعی بودم که هیچ وقت از خاطرم دور نمیشود. کشتیهای ششگانه به صف در کنار ساحل ایستاده بودند و به منظور تشریفات ورود موکب ملوکانه تمام سطح کشتیها را با چراغهای الوان (رنگی) برق آراسته بودند و از ساحل دیدن نور این چراغانی، بسیار دلپذیر و مطبوع بود».(9) جالب اینکه افسران ایتالیایی هنگام تحویل کشتیها به "رضاشاه" و ادای احترام به او سلام فاشیستی دادند که در زمان حکومت "موسولینی" مرسوم و متداول شده بود.(10)
[ویرایش] منابع و یادداشتها
- 1ـ کاوه بیات (ترجمه و تدوین): جنگ جهانی اول در جنوب ایران (گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر) 1339ـ1323 ق1921/ـ1914م کنگره هشتادمین سالگرد شهادت رییسعلی دلواری، چاپ اول، بوشهر 1373 ص11.
- 2ـ خانبابا مشار: فهرست کتابهای چاپی فارسی. ج5 ص5322.
- 3ـ رمی وادالا: خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه: پرفسور شفیع جوادی، سحاب کتاب، چاپ دوم، تهران 1364ص78ـ77.
- 4ـ کاوه بیات. پیشین.ص11.
- 5ـ رمی وادالا. پیشین.ص 78ـ77.
- 6ـ کاوهبیات. پیشین ص132. 7
- ـ همان.ص133.
- 8ـ برای شرح این ماجرا نگ: ـ علیمراد فراشبندی: گوشهای از تاریخ انقلاب مسلحانهی مردم مبارز تنگستان، دشتی و دشتستان علیه استعمار، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، تهران 1362
- 9ـ اسماعیل رایین: دریانوردی ایرانیان، چاپ مؤلف، چاپ دوم، تهران 1356 ج2 ص792.
- 10ـ همان.ج 2 ص 794.
برگرفته از هفتهنامه نسیم جنوب، نوشتاری از سید قاسم یاحسینی