Հայաստանի համառոտ պատմություն (Մաս II)
From Wikipedia
[խմբագրել] Մայր Հայրենիքը
Ամեն մի լեզվաընտանիքի ծնողը՝ մայր լեզուն ունեցել է իր հնագույն մայր հայրենիքիը։ Դա յան վայրն, որտեղ որ խոսվել է տվյալ լեզվաընտանիքի մայր լեզուն։ Լեզվաբանության մեջ, ինչպես վերն ասվեց, մայր լեզուն կոչվում է նախալեզու։ Մայր հայրենիքն էլ լեզվաբանության մեջ կոչվում է նախահայրենիք։ Բայց մենք կգործածենք մայր լեզու և մայր հայրենիք կամ հնագույն հայրենիք անվանումները, որոնք ավելի լավ են ներկայացնում հարցերի էությունը։
Համեմատական լեզվաբանությունը մանրամասն ուսումնասիրություններով որոշում է մայր լեզուների հնագույն հայրենիքի տեղը։ Այդպես՝ որորշվել է սեմական մայր լեզվի հնագույն հայրենիքը, որը գտնվել է Միջագետքից ու Սիրիայից սկսած մինչև Աֆրիկայի հյուսիսն ընկած տարածքում, ներառյալ Արաբական թերակղզու մի մասը։ Թուրքական մայր լեզվի հնագույն հայրենիքը գտնվել է Արևելյան Սիբիրում, Մանջուրիայից հյուսիս ընկած տարածքում և այլն։ Դժվարություն առաջացրեց հնդեվրոպական մայր լեզվի հայրենիքը գտնելու հարցը. լեզվաբանները տարբեր տեղեր են նշում։ Նորագույն լեզվաբանությունը մաթեմատիկական ճշտությամբ որոշեց նաև այդ մայր հայրենիքի տեղը՝ այն գտնվել է կենտոնական Փոքր Ասիայից մինչև Պարսից սարահարթ ընկած տարածքում։ Որոշ լեզվաբաններ, օրինակխ Թ.Գամկրելիձեն և Վ.Իվանովը հնդեվրոպական մայր հայրենիքի ավելի փոքր տարածք են նշում, որի կենտորը, ըստ այդ գիտնականների, եղել է Հայկական լեռնաշխարհում։ Ուրիշները ցույց են տալիս , որ հնդեվրոպական մայր լեզվի հնագույն հայրենիքն ավելի մեծ է եղել և ընդգրկել է Փոքր Ասիայի արևելյան շրջաններն ու հասել մինչև այժմյան Աֆղանստանի սահմանները, գուցե՝ մինչև Հնդկաստան։ Բայց բոլոր դեպքերում հնդեվրոպական մայր հայրենիքը Փոքր Ասիայի կենտոնական շրջանից ավելի մուտք չի տարածվել, մեծ մասամբ համընկել է Հայկական լեռնաշխարհի հետ։
Ինչպես որոռվեց այս մայր հայրենիքի տեղը։ Դրա համար նկատի առնվեցին մի շարք փաստեր։ Օրինակ, հնդեվրոպական մայր լեզվի բառապաշարում լեռներ, գետեր, բույսեր, կենդանիներ նշանակող բառերը ճիշտ և ճիշտ բնութագրում են Փոքր Ասիայի արևելյան մասի լեռներն ու գետերը, բուսականությունըն ու կենդանական աշխարհը։ Ապա. հնդեվրոպական մայր լեզվի մեջ եղած այն բառերը, որոնք նշանակում են հասարակական կարգ, պետություն, մեր առաջ կենդանացնում են այնպիսի կարգեր և պետական կառուցվածք, ինչպիսիք եղել են միայն Հարավ-արևմտյան Ասիայում՝ մասնավորապես Շումերում, Բաբելոնում, Ասորեստանում, Հայքում։
Շատ կարևոր էր այն, որ հնդեվրոպական մայր լեզվի բառապաշարում հայտնաբերվեցին բառեր, որոնք այս լեզվին անցել են շումերերենից, սեմական մայր լեզվից, հարավ-կովկասյան մայր լեզվից, և հնդեվրոպական մայր լեզվից էլ այս երեք լեզուներին են բառեր անցել։ Հայտնի է, որ շումերերենը խոսվել է Միջագետքում, իսկ մայր սեմական լեզուն Արևելյան Փոքր Ասիայից հարավ ու հարավ-արևելք, հարավ-կովկասյան լեզուն խոսվել է Կովկասյան լեռների հարավում, Քուռ գետից հյուսիս։ Լեզուները միմյանցից բառեր են վերցնում, երբ երկար ժամանակ հարևան են լինում։ Ուրեմն, հնդեվրոպական մայր լեզուն պատք է խոսված լինի Միջագետքից հյուսիս, Կովկասյան լեռներից ու Քուռ գետից հարավ։ Դա հենց Արևելյան Փոքր Ասիան է։ Հիշենք շումերերենից և մայր սեմական լեզվից անցած բառերից մի քանիսը. շումերերեն կա ագար բառը, որ նշանակում է վարելահող, մարգագետին, նույն իմաստով այդ բառն անցել է հնդեվրոպական մայր լեզվին ու այնտեղ ստացել ագրո ձևը, որ հետո ժառանգություն է մնացել դուստր լեզուներին, օրինակ՝ հունարենում՝ ագրոս, լատիներենում՝ ագեր, գերմաներենում՝ ակկեր, հայերենում՝ արտ ձևով և այլն։ Շումերերենից է հնդեվրոպական մայր լեզվին անցել նաև տուռ բառը, որն նշանակել է դուրս, բակ։ Մայր լեզվում այն ստացել է դուեր ձևը և դուռ իմաստներով և ժառանգություն է մնացել դուստր լեզուներին՝ հին հնդկերեն՝ դվարաս, գերմաներեն՝ տյուռ, հայերեն՝ դուռ, դուրս, լիտվերեն՝ դուռուս, ռուսերեն՝ դվեր, դվոռ և ա յլն։
Մայր սեմական լեզվից հնդեվրոպական մայր լեզվին անցած բազմաթիվ բառերից են՝ 7 թվանշանի անունը. մայր սեմականում սաբ կամ սաբատ , որ հնդեվրոպական մայր լեզվում ստացել է սեպտըմ ձևը և պահպանել իմաստը, ու ժառանգություն է մնացել դուստր լեզուներին. օրինակ՝ հին հնդկերեն՝ սապտա, լատիներեն՝ սեպտեմ, գերմաներեն՝ զիբըն, հունարեն՝ էպտա, հին հայերեն՝ էվթն ձևերով։ Կամ մայր սեմականից վայնու բառը խաղող, գինի նշանակությամբ անցել է մայր հնդեվրոպականին և այստեղ ստացել վոինո ձևը ու ժառանգություն անցել դուստր լեզուներին՝ խեթերենին՝ վիյանա, լատիներենին՝ վինում, միքենյան հունարենին՝ վոնո, հայերենին՝ գինի ձևերով և այլն։ Եվ կամ՝ մայր սեմականից ատտար բառը, որ նշանակել աստվածային աստղ, անցել է մայր հնդեվրոպական լեզվին և այստեղ ստացել աստեր ձևը՝ աստղ իմաստով և անցել դուստր լեզուներին, օրինակ՝ հին հնդկերեն՝ ինստր, խեթերենին՝ աշտիրա, հին հունարենին՝ աստեր, հայերենին՝ աստղ, աստեղ և այլն։
Եվ այսպես. հնդեվրոպական մայր ժողովրդի բնակավայրը եղել է մի տարածքում, որն սկսվում է Կենտրոնական Փոքր Ասիայից, իր մեջ է առնում Հայկական ամբողջ լեռնաշխարհը, հասնում մինչև Պարսից սարահարթ և գուցե նրանից էլ արևելք։ Հնագույն ժամանակնեում այդ տարածքում է հնչել մայր հնդեվրոպերենը։ Հնդեվրոպական մայր ժողովուրդն իր այդ հին հայրենիքում էլ տրոհվել է՝ բաժան-բաժան եղել։ Առաջացել են մայր լեզվից ծագած քույր լեզուներով խոսող մի շարք ցեղեր։
Լեզվաբանները մոտավորապես հաշվել են նաև, թե երբ է կատարվել հնդեվրոպական մայր լեզվի տրոհումը։ Այն կատարվել է մ.թ.ա. 5-րդ հազարամյակի կեսերից մինչև մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջերը։ Ահա այդ ժամանակներում էլ մայր լեզվից անջատվել են հնդեվրոպական հնագույն լեզուները։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ հնդեվրոպական մայր լեզվի տրոհումից նախապես գոյացած խոշոր բարբառներից մեկը եղել է հարավայինը, որն իր հերթին տրոհվելով՝ գոյացել են արևելքից հնդկաիրանյանը, կենտոնում հայկականը, արևմուտքում հունականը։
Այս տեսակետը հաստատվում է շատ փաստերով. կարևոր է նաև այն, որ հայոց լեզուն հնդեվրոպական քույր լեզուներից ամենից մոտ է իրանյանին և հունարենին։
Հիշյալ երեք լեզուների դավավորության կենտրոնը Հայկական լեռնաշխարհն է, որի ինչ որ մասերում էլ նախապես տարածված են եղել հնագույն հայոց լեզուն ու այն կրող հայկական ցեղերը։ Հնդկաիրանյան ամբողջությունը հետո տրոհվեց հնդկականի և իրանյանի. այն նախապես տարածված էր Հայկական լեռնաշխարհից դեպի հարավ-արևելք, մինչև Հնդկական թերակղզին, ապա նաև դեպի հարավ (Միջագետքի հյուսիսում), այն տարածվեց նաև Կովկասյան լեռներից դեպի հյուսիս՝ Սև ծովից հյուսիս ընկած տարածքում։ Հունականը Փոքր Ասիայի հարավային և արևմտյան մասերում էր տարածված։ Ապա հունական ցեղերի մի մասը փոխադրվեց Բալկանյան թերակղզի ՜ Էգեյան ծովի կղզիները։ Մայր լեզվի տրոհումից առաջացած հնդեվրոպական մի շարք այլ լեզուներ ու նրանցով խոսող ցեղեր, նոր բնակավայրեր և արոտավայրեր փնտրելով, աստիճանաբար սկսել են հեռանալ, իջնել մայր հայրենիքի լեռնային շրջաններից ու շարժվել դեպի արևելք, ապա դեպի հյուսիս, դեպի արևմուտք։ Դրանցից են եղել գերմանակելտական, սլավոնական, իլիրիական և այլ խմբեր։ Դրանց մեծ մասը հեռացել է Փոքր Ասիայից և սրան արևելքից կից տարածքներից։ Իսկ հնդեվրոպական ցեղերի մի մասն էլ մնացել է մայր հայրենիքում կամ նրա շրջակայքում՝ փոքր տեղաշարժեր անելով։ Դրանցից են խեթերը, լուվիացիները, հույները, հայերը, և այլն։
Այսպես. հայոց լեզուն և հայերը ծագել են մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակում, հավանաբար, այդ հազարամյակի կասերին կամ երկրորդ կեսին, Հայկական լեռնաշխարհում։ Դա մեզանից ավելի քան 5000 տարի առաջ էր, և այդ ժամանակներից է սկսվում հայոց ինքնուրույն պատմությունը։
[խմբագրել] Վկայում են բառերը
Հայոց լեզուն հայ ժողովրդի պատմության մշտական վկան է։ Ստորև կտեսնենք, որ հայոց լեզուն է վկայում Հայկական լեռնաշխարհում վաղնջագույն ամանակներից հայերի տարածված լինելու, ինչպես և նրանց հին ու նոր հարևանների մասին։
Երբ հայկական ցեղերը, լիովին անջահվելով հնդեվրոպական մայր ժողովրդից, ինքնուրույն կյանք էին վարում, նրանք հարաբերության մեջ մտան հարևան այլալեզու ցեղերի ու ժողովուրդների հետ, և լեզվական փոխազդեցություններ տեղի ունեցան։ Լեզվական յադ փոխազդեցությունների շերտերը պահպանվել են հայերենում։ Բայց, իհարկե, հայոց լեզվի առանցքը, հիմնական բառապաշարը և քերականությունը մայր լեզվի ժառանգորդն է։ Դարերի ընթացքում հայոց լեզուն շատ փոփոխվեց, ձևափոխվեցին նաև մայր լեզվից ժառանգած բառերը, բայց որքան էլ փոփոխվեցին նրանք, միևնույն է, այսօր էլ իմացվում է, որ հնդեվրոպական են, մայր լեզվից եկող։ Այդ բառերը կոչվում են բնիկ հայկական։ Հիշենք դրանցից մի քանիսը՝ հայր, մայր, եղբայր, քույր, որդի, դուստր, թոռ, աչք, ձեռք, ականջ, ոտք, լեզու, քար, ջուր, լույս և այլն։
Այսպիսով, հայոց լեզվի մեջ հնդեվրոպական կամ բնիկ բառերը ամենահիաա են, ավելի քան 5000 տարեկան։ Այդ բառերի մեջ շատ են նաև բույսեր, կենդանիներ, գյուղատնտեսական աշխատանք ու կենցաղ նշանակող բառեր. դրանք բոլորն , առանց բացառության, սերտորեն առնչվում են Հայկական լեռնաշխարհի հետ։ Օրինակ, հայերենում կան բույսերի և պտուղների բնիկ հայկական այսպիսի անուններ՝ ծառ, բույս, խոտ, գարի, ծիրան, ընկույզ, մոշ, սունկ և այլն։ Կենդանիների ու թռչունների անուններ՝ այծ, եզ, գառ, էշ, աքաղաղ, հավ, մաքի, աղվես և այլն -- բոլորը Հայկական լեռնաշխարհին (Մեծ Հայքին) են վերաբերում։
Լեզվական քննությունները՝ հայոց լեզվի բնիկ, հնդեվրոպական բառապաշարը, ինչպես նաև այլ փաստեր ցույց են տալիս, որ մ.թ.ա.3-րդ հազարամյակի կեսերին Մեծ Հայքի հիմնական տարածքը հայալեզու էր, բնակեցված էր հայկական ցեղերով։
[խմբագրել] Հայաստանի և հայերի ամենահին հիշատակությունները արձանագրությունների մեջ
Երբ մարդիկ հնարեցին գիրը, նախ սկսեցին գրել հղկված քարերի կամ սալիկների վրա։ Հին թագավորները հրամայում էին գրագետ ծառաներին փորագրել իրենց արշավանքների, վարած պատերազմների կամ կառուցած շենքերի ու ջրանցքների մասին։ Պահպանվել են այդպիսի շատ արձանագրություններ, որոնցում բազմաթիվ երկրների ու ժողովրդների անուններ կան։
Արդ. ե՞րբ են հնագույն արձանագրությունների մեջ առաջին անգամ հիշատակվել Հայաստանը և հայը։ Եթե ուզում ենք հին դարերում գրված արձանագրությունների մեջ որևէ երկրի ու ժողովրդի մասին տեղեկություն իմանալ, պետք է նախ իմանանք, թե ինչ անուններով են նրանք կոչվել։ Մի ժողովուրդ հնում էլ¬, հիմա էլ հաճախ մի քանի անուն է ունեցել կամ ունի։ Օրինակ, գերմանացիներն իրենք իրենց անվանում են դոյչ, իսկ ֆրանսերեն նրանք կոչվում են՝ ալեման, ռուսերեն՝ նեմեց։ Կամ՝ վրացիներն իրենք իրենց անվանում են քարթվելի, իսկ ռուսերեն նրանք կոչվում են՝ գրուզին, գերմաներեն՝ գեորգիեր, հայերն էլ հին ժամանակներից սկսած իրենց այդ հարևաններին կոչել են վրացի։ Նույնն էլ երկրներն են. մենք ասում ենք Գերմանիա, իրենք գերմանացիներն իրենց երկիրը կոչում են Դոյչլանդ, ֆրանսիացիները՝ Ալեմանյը, ուկրաինացիները՝ Նեմեչինա։ Կամ հայերն ասում են Վրաստան, Վիրք, իրենք վրացիներն իրենց երկիրն անվանում են Քարթլի կամ Սաքարթվելո, ռուսները՝ Գրուզիա, գերմանացիները՝ Գեորգիեն և այլն։
Հայաստանն ու հայերն էլ հնուց ի վեր տարբեր անուններով են կոչվել։ Հայերն իրենք իրենց հայ են անվաում, երկիրը՝ Հայք կամ Հայաստան, հայ անվանումը նույն իմաստով գործածել են նաև հայերի որոշ հարևաններ, իսկ վրացիները հայերին անվանել ու անվանում են սոմեխի, երկիրը՝ Սոմխեթի, ուրիշ շատ ժողովուրդներ հնում էլ, այժմ էլ հայերին ու Հայաստանը կոչել են արմեն անվա զանազան ձևերով. երկիրը՝ Արմենի, Արմանի, Արմինա, Արմանստան, Արմենիեն, Էրմանստան և այլն, մարդկանց՝ արման, արմինիյա, արմյանին, արմենիեր, էրմանի և այլն։
Հայաստանը և հայերը ուրիշ անուններ էլ են ունեցել, որոնց մասին դեռ կխոսենք։
Տարբեր ժողովուրդների կողմից հայրեցին տրվող ամենատարածված արմեն (կամ արման) անումնը առաջին անգամ հանդիպում է մեզնից ավելի քան 4000 տարի առաջ գրված բեպագիր արձանագրություններում։ Միջագետքի Աքքադ պետության թագավոր Նարամ-Սուենը շատ արշավանքներ է կատարել դեպի հարևան երկրները։ Նա մի քանի արձանագրություններ է փորագրել տվել։ Նրանց մեջ հիշվում են այն երկրները, որոնց դեմ թագավորը պատերազմել է մ.թ.ա. մոտ 2270-2230 թվականներին։ Այդ երկրնեգրից մեկը կոչվում է Արմանի (նաև Արմանում) ։
Արձանագրություններից մեկում Արմանի-ն հիշվում է Էբլա անվան կողքին։ Հին Էբլան գտնվել էր այյժմյան Հալեպ քաղաքի մոտ, ուստի գիտակների մի մասը կասկածների մեջ էր. նրպնք ասում էին, որ իբր Արմանի անունով Նարամ-Սուեն թագավորը կարող է անվանած լինել ոչ թե Հայաստանը, այլ Միջերկրական ծովի մոտ, Կիլիկիայի հարվում գտնվող մի երկիր կամ քաղաք։ Բայց Մեծ Հայքի հարավու գտնվել է Նարամ-Սուենի կանգնեցրած սյունը, այդ թագավորի արձանագրությամբ։ Այս սյունը Աքքադի թագավորը կանգնեցրել էր Արմանի կատարած արշավանքի առթիվ։ Ուրեմն, Արմանի անունով Նարամ-Սուենը Հայաստանի հարավային մասն է կոչել։ Ապա՝ Նարամ-Սուենի արձանագրությոմւններից մեկում Արմանի-ն հիշվում է Խաթթի և Կանեշ անունների հետ միասին, իսկ Խաթթիին Մեծ Հայքի հարևանն է եղել արևմուտքից, նրա մոտ է գտնվել Կանեշը։ Որ Արմանի-ն Հայաստանն է, հաստատվում է նաև այլ կերպ՝ բառերի օգնությամբ։ Այսպես. հայտնի է, որ ծիրանի հայրենիքը Հայաստանն է, և ծիրան բնիկ հայերեն բառ է։ Ծիրանի ծառը Հայաստանից են տարել ուրիշ երկրներ, և մի շարք լեզուներով ծիրանը կոչվում է հայկական, օրինակ՝ հին հռոմեացիները իրենց լեզվով՝ լատիներեն, ծիրանն անվաում էին արմենիակում, այսինքն ՝ հայկական։ Մինչև այժմ էլ բուսաբանությամ մեջ ծիրանի լատիներեն գիտական անունն է՝ պրունուս արմենիակա, որ նշանակում է հայկական սալոր։ Արաբերեն ծիրանի անուններից մեկն է թուֆահ ալ արմանի, որ նշանակում է հայկական խնձոր։ Միջագետքի հին բնակիչներից էին արամեացիները (քաղդեացիները), նրանք էլ ծիրանի ծառը կոչել են խազուրա արմենայա ( նույնպես՝ հայկական խնձոր)։
Եվ ահա աքքադացիներն էլ ծիրանը կոչել են արմանու։ Պարզ է, որ սա նույնպես նշանակել է արմանական, այսինքն՝ հայկական։ Ծիրանի աքքադական արմանու անունը գործածվել է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակից։ Ուրեմն այն ժամանակ աքքադացիներ մեջ եղել է Հայաստանի Արմանի անունը և նրանց թագավոր Նարամ-Սուենը այդ անունով կոչել է իրենցից հյուսիս գտնվող Հայաստանը, այսինքն՝ ծիրանի՝ արմանու-ի երկիր։
Ապա. աքքադերեն քարայծը (վայրի այծ) կոչվել է արմատու (գուցե ավելի հին ձևը՝ արմանտու )։ Սա նույնպես նշանակել է հայկական։ Միջագետքում բարձր լեռներ չկան։ Միջագետքի հյուսիսում սկսվում են բարձր լեռներ։ Դա Հայկական լեռնաշխարհն է։ Հայկական լեռներում միշտ եղել են և այժմ էլ կան քարայծեր։ Գիտության մեջ մինչև հիմա էլ քարայծի մի տեսակը կոչվում է հայկական վայրի խոյ՝ օվիս օֆիոն արմենիանա։ Հին Հայաստանում այծի պաշտտմունք է եղել։ Այդ է պատճառը, որ Գեղամա ու Սյունիքի լեռներում և հին Հայաստանի այլ վայրերում շատ կամ այծապատկերներ։
Հավանաբար, աքքադացիները քարայծերին մեծ մասամբ ծանոթ են եղել Հայաստանի լեռներից և դրա համար էլ անվանել են հայկական՝ արմատու։ Եվ քարայծի աքքադական այդ անունը նույնպես կոչված է երկիր Արմանի անվան հետ։
Եվ այսպես. այժմ հայտնի հնադարյան գրավոր աղբյուրներից Նարամ-Սուենի արձանագրությունները առաջինն են, որոնցում հիշվում է Հայաստանը՝ Արմանի անունով։
Նարամ-Սուենը հիշատակում է նաև Արմանի-Հայաստանի այն ժամանակվա թագավորին՝ Մադակինա անունով։ Մակադինան Մեծ Հայքի հարավում պատերազմել էր Նարամ-Սուենի աքքադական զորքերի դեմ։ Մակադինա անունը բացատրվում է հայերեն. մատ (հնում՝ մադ) բնիկ հայկական արմատ է, որ նշանակել է շարժել, շարժուն (այժմ պահպանված են հայերեն մատույց, մատուցել և մի քանի այլ բառերում)։ Կինա-ն, հավանաբար , հայերեն գին արմատից է (արժեք)։
Սեպագիր արձանագրություններից իմանում ենք, որ Հայաստանի դեմ պատերազմել է նաև Նարամ-Սուենի պապ Սարգոն թագավորը։ Սարգոնը և նրա թոռ Նարամ-Սուենը Հայաստանում ուժեղ դիմադրության են հանդիպել։ Արձանագրություններից պարզ է դառնում, որ նրանք իրենց հարձակումները Հայաստանի դեմ մի քանի անգամ կրկնել են։ Իսկ դա կարող էր նշանակել, որ նրանք պարտվել են և հետո նորից արշավել։
Այն ժամանակներից սկսած Հայաստանի և Միջագետքի պետությունների միջև մի շարք պատերազմեր են եղել։ Բայց եղել են նաև խաղաղ ժամանակներ ու բարի հարաբերություններ։
Նարամ-Սուենի արձանագրություններում հիշվող Էբլա պետությյունը, որի դեմ նույնպես պատերազմել է Աքքադի թագավորը, ինչպես ասվեց, գտնվել էր այժմյան Հալեպ քաղաքի մոտ։ Վերջիին ժամանակներս այնտեղ պեղումներ կատարվեցին։ Հողի տակից դուրս եկավ մի ամբողջ քաղաք, գտնվեցին սեպագիր շատ արձանագրություններ։ Այ արձանագրությունների մեջ հիշվում են հայա ժողովրդի մարդիկ, որոնք մի այլ երկրից եկած են եղել Էբլա։ Ահա, դա էլ հայ անվանման առաջին հիշատակությունն է՝ Ք.ա.3-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին։