Stjórnarskrá
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Stjórnarskrá er heiti yfir allar þær reglur sem ráða stjórnskipun ríkis. Stjórnarskrá getur verið í formi eins ákveðins skjals eða hún getur verið dreifð í mörgum rituðum textum, hún getur einnig verið óskrifuð að miklu eða öllu leyti, til dæmis geta hefðir og venjur haft stjórnskipulegt gildi og þannig verið hluti af stjórnarskránni.
[breyta] Stjórnarskrá í einu skjali
Algengasta notkun orðsins stjórnarskrá lýsir einu afmörkuðu skjali þar sem stjórnskipan ríkisins er ákvörðuð með lagagreinum. Í slíkum stjórnarskrám er farið yfir það hverjir setja lög, skiptingu valds á milli stofnanna og takmarkanir valds. Stjórnarskráin er álitin vera æðstu lög ríkisins sem öll önnur lög verða að samræmast ef þau eiga að teljast gild.
Þar sem stjórnarskrár eru taldar mikilvægari en almenn lög er yfirleitt leitast við að gera breytingar á þeim erfiðari en á almennum lögum og er það gert með ýmsum hætti. Stundum þarf aukinn meirihluti (2/3, 3/4 o.s.frv.) á löggjafarþingi að samþykkja breytinguna, stundum þarf sama stofnunin að samþykkja breytinguna tvisvar með almennum kosningum á milli, í sambandsríkjum þarf oft ákveðinn fjöldi af aðildarríkjum að leggja blessun sína yfir breytinguna og stundum eru breytingar á stjórnarskránni eða ákveðnum greinum innan hennar óheimilar með öllu.
Stjórnarskrá Bandaríkjanna frá 1787 var með fyrstu stjórnarskránna á þessu formi og sú elsta sem er enn í gildi. Flest ríki hafa í dag stjórnarskrá á þessu formi. Kostur slíkra stjórnarskrárskjala er álitinn vera auðveldara aðgengi hins almenna borgara að stjórnarskránni þar sem reglurnar eru samankomnar á einum stað og þurfa oftast ekki mikillar túlkunar við.
[breyta] Dreifð stjórnarskrá
Í ríkjum sem hafa dreifða stjórnarskrá er ekkert eitt skjal sem hægt er að kalla stjórnarskrá heldur er stjórnskipunin byggð á reglum úr ýmsum áttum, bæði skrifuðum reglum sem og óskrifuðum. Þessi hefð hefur skapast í Bretlandi og þar og í nokkrum löndum sem hafa einhverntíman verið breskar nýlendur er henni fylgt í dag. Óskrifaðar reglur í þessu samhengi eru til dæmis venjur, hefðir og fordæmi. Skrifaðar reglur er hinsvegar að finna í ýmsum skjölum, í Bretlandi eru það aðallega ýmsir lagabálkar frá þinginu sem eru álitnir mikilvægari en aðrir, til dæmis þeir sem veita þegnunum ákveðin réttindi. Einstakir fornir textar frá því áður en þingið varð til eru einnig taldir hafa stjórnskipulegt gildi, t.d. Magna Carta. Það ber þó að hafa í huga að á Bretlandi er þingræði grundvallarregla og er þinginu engin takmörk sett í lagasetningarvaldi sínu. Það þýðir að öllum lagabálkum er hægt að breyta með sama hætti, hvort sem um er að ræða lög sem talin eru hafa stjórnskipulegt gildi eður ei.