गंजिफ़ा

From Wikipedia



हिंदू देवतांच्या प्रतिमा आणि चित्रे असलेले गंजिफ़ाचे काही पत्ते
Enlarge
हिंदू देवतांच्या प्रतिमा आणि चित्रे असलेले गंजिफ़ाचे काही पत्ते

गंजिफ़ा हा पत्यांचा बैठा खेळ असून याची विविधांगी प्रगती भारतात झाली. प्रचलित पत्त्यांच्या खेळांपेक्षा गंजिफ़ा वेगळ्या पद्धतीने खेळला जातो. सध्या गंजिफ़ा खेळणाऱ्यांची संख्या नगण्य आहे आणि केवळ जुन्या पिढीतील काही व्यक्ति खेळू शकतात. (गंजिफ़ा की गंजिफा: दोहोंपैकी कसे लिहिण्यात यावे या संदर्भात अधिक माहिती नाही).

अनुक्रमणिका

[संपादन] इतिहास

सध्या सर्वत्र माहित असणाऱ्या पत्त्यांच्या खेळाचा उगम मूळचा युरोपमधून आहे हा अंदाज गंजिफ़ाशी संबंधित दस्तावेजांच्या माहितीनंतर चुकीचा ठरला. युरोपमध्ये पत्त्यांच्या खेळाचा पहिला उल्लेख सुमारे सहा शतकांपूर्वी आढळतो (ही कालनिश्चिती जुलिअन दिनदर्शिकेनुसार करण्यात आलेली आहे). सोळाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात कधीतरी गंजिफ़ा पर्शिया किंवा मध्य अशिया येथून मुघलांनी भारतात आणला. कदाचित या सर्व खेळांचे मूळ चीन असावे जेथून मंगोल सम्राटांनी पश्चिम अशियात आणले. चौदाव्या शतकाच्या प्रारंभी तुर्कांनी जे मध्य-पूर्व अशिया भागातल्या वंशांचे सामरिक प्रतिनिधित्व करित असत. तेथून हा खेळ युरोपमध्ये पसरला.

सोळाव्या शतकाच्या प्रारंभी गंजिफ़ाचा भारतातील पहिला उल्लेख आढळतो, परंतू त्याच्या बऱ्याच आधी हा खेळ लोकप्रिय होता. बाबरनामा या आत्मचरित्रात मुघल बादशाह बाबर याने गंजिफ़ाचा उल्लेख केलेला आहे. त्यानुसार ई.स. १५२७ साली जून महिन्यात गंजिफ़ाचा एक संच त्याचा मित्र शाह हुसैनला तट्टा (सिंध) येथे मीर अली कोर्ची यांच्या हाती पाठविल्याचे लिहिले आहे. तसेच शाह हुसैनला हा खेळ अतिशय प्रिय होता आणि बाबरला त्याने विनंती केली होती की बाबरकडील एखादा उत्तम संच त्यांनी पाठवून द्यावा. भारताबाहेर गंजिफ़ा शब्द मात्र बाबरनंतरच्या काळातच आढळून येतो.

याच सुमारास आणखी एक गुंतागुत निर्माण झाली जेव्हा ई.स. १५०० साली पोर्तुगिज खलाशांनी त्यांच्या सोबत इटालियन आणि स्पॅनिश बनावटीचे पत्ते आणले. लवकरच हे पत्ते उच्चवर्तुळात आणि राजदरबारात खेळण्यात येऊ लागले. बाबरनंतरच्या काळातील गंजिफ़ाचे वर्णन अकबराच्या अबुल फ़झल अल्लामी ऐन-ए-अकबरी या ग्रंथांसाठी अकबरांचे सहलेखक होते. त्यातील एका भागात त्यांनी बुद्धिबळ आणि गंजिफ़ा या दोन खेळांसंबधीची माहिती दिलेली आहे, जे अकबर स्वतः खेळत. त्यांनी लिहून ठेवले आहे की हा तत्कालिन अतिशय लोकप्रिय पत्त्यांचा खेळ भारतापर्यंतच मर्यादित होता आणि स्वतः बादशहा हे दोन खेळत. पुढे हा खेळ मुघलांपासून इतरत्र विशेषतः राजांच्या दरबारात पसरला, जसे की राजस्थान, हिमाचल प्रदेश, ओरिसा, बंगाल, दक्षिण भारतातील राज्ये वगैरे. हिंदू राजे आणि मुघल राजे यांचे खेळ आणि पत्ते भिन्न असत. भारतातील तत्कालिन उच्चवर्तुळात जसे अमीर, उमराव, वगैरेंमध्ये लवकरच हे खेळ प्रिय बनले. त्यांचे पत्तेदेखील महागड्या गोष्टींचे बनविल्या जात. हस्तिदंत, सोने, चांदी, मोती इत्यादिंचा वापर करून बनविण्यात आलेले गंजिफ़ा संच आजदेखील पहावयास मिळतात. हस्तिदंती गंजिफ़ा अवध आणि बंगाल मध्ये बनविले जात. अशाच एका मुर्शिदाबाद येथे बनविलेल्या मोठ्या हस्तिदंताचा गंजिफ़ांचा संच रॉबर्ट क्लाईव्ह यांच्याकडे होता आणि सध्या व्हिक्टोरिया आणि अल्बर्ट संग्रहालय, लंडन येथे ठेवला आहे.

सर्वात अधिक संख्येने आणि विविध प्रकाराने ओरिसा येथे गंजिफ़ा बनविले जात. तेथे पत्त्यांवर चित्रे आणि इतर रंगरंगोटी करणे ही आजदेखील एक चालू परंपरा आहे. ओरिसातल्या चित्रकारांनी पत्त्यांवर विविध प्रकारची चित्रे काढली ज्यामध्ये रामायण, महाभारत, कृष्णलीला, दशावतार वगैरेंशी संबंधीत प्रसंग रंगविले जात.

[संपादन] खेळाचे प्रकार

मुख्यतः गंजिफ़ाच्या पत्त्यांचा आकार गोल असतो. अबुल फ़झलच्या वर्णनानुसार हा पत्त्यांचा खेळ मूलतः १२ संच आणि प्रत्येक संचात १२ पत्ते असे एकूण १४४ पत्त्यांचा होता. बादशहा अकबरांना हा खेळ मूळ स्वरूपात आवडत नसे आणि त्यांनी त्यात बदल केले, जसे गंजिफ़ा बाराऐवजी आठ संचांचा बनविला आणि ९६ पत्त्यांसह गंजिफ़ा खेळल्या जाऊ लागला. यातील प्रत्येक संचाला आणि प्रत्येक पत्त्याला नाव दिलेले असे, जसे अश्वपती वगैरे. अकबर अश्वपती, गजपती या नावाचे पत्त्यांचे संच ते वापरत असत.

यापैकी मूळ बारा संच्यांचा खेळ रणनितीवर आधारित होता. भारतीय सैन्यामध्ये असणारे विविध विभाग जसे घोडदळ, पायदळ, चिलखती पायदळ, गजदळ, किल्ले किंबहुना आरमार देखील असे. सर्वात महत्वाचे म्हणजे एक सुवर्ण कोश सांभाळणारा कोशाध्यक्ष किंवा धनपती असे. या व्यतिरिक्त पाच संचांध्ये प्रत्येकी एक संच स्त्री, सुर, असुर, पशु आणि सर्प यांच्यासाठी असे. शेवटच्या चार संचावरून हिंदू संस्कृतीची झलक दिसून येते. संचाची संख्या आठ, दहा किंवा बारा हे खेळाचा आशय ठरवित असे. उदाहरणार्थ अष्टदिग्पाल गंजिफ़ा आठ संचांचा, दशावतार गंजिफ़ा दहा संचांचा तर बारा राशींचा राषी गंजिफ़ा होता. काही ठिकाणी नवग्रह गंजिफ़ा नऊ संचांसह खेळला जाई. म्हैसूर येथील राजांचा स्वतःचा वेगळा संच होता.

[संपादन] पत्यांचे प्रकार

[संपादन] अश्वपती

[संपादन] गजपती

[संपादन] इतर प्रकार

गंजिफ़ाचे पत्ते ठेवण्याची पेटी
Enlarge
गंजिफ़ाचे पत्ते ठेवण्याची पेटी

[संपादन] बाह्यदुवे