Madonna ta’ Porto Salvo
Minn Wikipedija, l-enċiklopedija ħielsa.
HJIEL MILL-ISTORJA TAL-PARROCCA MILL-BIDU SAL-KONSAGRAZZJONI TAGHHA FL-1889
Id-dumnikani kienu minn tal-ewwel li mill-Birgu kienu jigu biex ighinu lill-haddiema li kienu qed jibnu l-Belt il-gdida Valletta. Il-Gran Mastru Pietro DelMonte, fil-bidu ta’ Marzu 1571, b’rikonoxxenza, lill-patrijiet tahom bicca art kbira u sabiha, immarkata fil-pjanta bin-numru 8, biex jibnu knisja u kunvent. Il-patrijiet sejhu lill maghruf Girolamo Cassar biex jibniha u, fid-19 ta’ April 1571, qeghdu solennement l-ewwel gebla u ddedikawha lil Santa Marija tal-Portu Salvu, minhabba l-ghadd kbir ta’ nies tal-bahar li kienu jiffrekwentaw il-kappella li kellhom.
http://stdominic.brinkster.net/stdomartal.jpg
Il-Papa Dumnikan San Piju V, benefattur kbir tal-Belt il-gdida, fit-2 ta’ Lulju 1571, b’Motu Proprio Ex Debito Pastorali gholla l-knisja, li kienet ghadha kif bdiet tinbena, bit-titlu u grad ta’ parrocca ewlenija u matrici principali tal-belt il-gdida kollha kemm hi.
L-ewwel knisja kienet fl-istess pozizzjoni tal-knisja li tezisti llum. Minbarra l-artal maggur, kellha 12-il artal, sitta kull naha. Fl-14 ta’ Dicembru 1615, il-patrijiet dendlu, mal-arkata principali tal-knisja, Kurcifiss kbir tal-injam, xoghol l-iskultur sqalli Giuseppe Mazzeo minn Vizzini, u li llum huwa meqjum fil-kappella tieghu.
Minhabba l-hsarat kbar li garrbet il-knisja minn sensiela ta’ terremoti kbar u maltempati koroh li hallew warajhom hsarat kbar fil-knisja, biex jevitaw kull periklu, il-knisja giet ikkundannata u maghluqa ghal kollox fl-24 ta’ Lulju 1780.
Minhabba xi oqbra li fiha kien hemm midfuna xi katavri ta’ nies li mietu bil-pesta tal-1776, il-Kummissjoni tas-Sanita’ ma hallietx lill-patrijiet jibnu ohra fl-istess post. Il-patrijiet kellhom jistennew ighaddu 25 sena ohra. Fl-ahhar, dawn inghataw il-permessi kollha mehtiega u sejhu lill-Perit Antonio Cachia biex jiehu hsieb il-bini ta’ knisja gdida, aktar spazjuza u sabiha minn ta’ qabel, b’karnierja kbira daqs il-knisja. Ix-xoghol ta’ thejjija nbeda fis-7 ta’ Marzu 1804 u l-ewwel gebla tqeghdet solennement mill-Isqof Fra Vincenzo Labini nhar il-25 ta’ Novembru tal-istess sena.
Meta l-knisja kienet ghodda lesta, fis-7 ta’ April 1813 regghet tfaccat il-pesta. Minhabba f’hekk inqata’ hafna mill-kuntatt mal-Belt. Billi l-bicca l-kbira tal-haddiema kienu minn barra l-Belt, ix-xoghol kollu waqaf ghal ghaxar xhur shah. F’dan iz-zmien, il-patrijiet urew qlubija kbira meta baqghu jassistu n-nies tal-Belt kollha.
Il-festa tat-tberik u ftuh tal-knisja sar nhar it-Tnejn 15 ta’ Mejju 1815 bi tridu ta’ festi li ghalqu nhar il-Hamis b’purcissjoni solenni bis-Santissimu Sagrament. Fiha, flimkien ma’ Mons Isqof Mattei u l-komunitajiet dumnikani, hadu sehem ir-Rev. Kapitlu tal-Kattidral, is-Seminaristi, il-komunitajiet kollha tar-religjuzi tal-Belt u l-Furjana u l-Fratellanzi kollha.
Il-Papa Piju VII, biex ipatti ghall-qlubija li wrew id-dumnikani tal-Belt matul il-pesta, imsahha b’rakkomandazzjoni tal-Isqof Mattei u tal-Gvernatur ta’ Malta Sir Thomas Maitland u minn ghadd ta’ ufficjali tas-Sanita’, tobba, sacerdoti u personalitajiet ohra, fl-25 ta’ Marzu 1816, bil-Brevi Explorata Proximorum Dilectio, gholla l-knisja ta’ Santa Marija tal-Portu Salvu ghad-dinjita’ u privileggi ta’ Bazilika Minuri. Ftit xhur wara, l-istess Papa, fis-17 ta’ Jannar 1817, bi Brevi iehor Eos qui in vineam Domini, ta lill-membri tal-komunita’ tal-Belt, il-privilegg singulari li, fil-funzjonijiet korali, jilbsu l-muzzetta sewda.
Fil-15 ta’ Ottubru 1889, l-Isqof Mons Pietru Pace ikkonsagra solennement il-knisja, l-artal maggur u dawk tal-kappella tas-Sagrament u ta’ San Duminku.
Nhar il-25 ta’ Marzu, jum it-Thabbira tal-Mulej, il-Knisja Matrici u Parrokkjali ta’ San Duminku tal-Belt Valletta taghlaq mija u disghin sena bhala Bazilika Minuri. L-ewwel wahda fil-gzejjer Maltin. Hemm diversi aspetti u privileggi li taghraf knisja bhala Basilika. Fi ftiet kliem se nippruvaw nispjegaw ftit min dawn u l-grajja ta kif il-Knisja Matrici ta San Duminku saret l-ewwel Basilika fil-gzejjer Maltin.
Fil-Brevi il-Papa Benedittin Piju VII jghid li qed jaghmel dan fuq talba ta’ l-Isqof Ferdinandu Mattei bhala rikonoxximent tal-hidma erojka tal-Patrijiet Dumnikani fil-pesta li kienet hakmet il-gzejjer Maltin xi snin qabel. Kif ukoll ried izejjen b’dan it-titlu il-knisja sabiha li kienu ghadhom kemm bnewu ghax "...jixirqilha li tkun mzejna b` xi prerogattiva gdida ohra li taghmilha illustri mhux biss fuq il-knejjes l-ohra msemmijja imma wkoll izjed venerabli" . Ftit xhur wara, l-imsemmi P. Vincenz Maria Portelli talab il-privilegg ta` l-uzu tal-muzzetta u r-Rukkett u, dejjem meghjun mill-Arcisqof Mattei, qala` minghand l-istess Papa Piju VII fis-16 ta` Jannar 1817 dak li xtaq, Dan hu privilegg rari jekk mhux uniku wkoll.
Issa ejja naraw ezzat xi tfisser li knisja tkun Bazilika. Knejjes importanti gewwa Ruma u anke barra kienu jissejhu baziliki mit-titlu ta' djar famuzi tar-Rumani. Dawn bhall l-Arcibazilika tal-Vatikan u dik ta' San Gwann Lateran u ohrajn jissejjhu Baziliki Immemorjali. Hemm zewg tip ta’ Baziliki: Magguri u Minuri. Baziliki Magguri huma erba’ biss li jinsabu Ruma (il-Laterna, il-Vatikan, S Maria Maggiore u San Paolo). Il-Baziliki l-ohra kollha huma Minuri. Anke jekk tissejjah Bazilika Pontificja jew Papali, din hi Basilika Minuru taht il-gurisdizzjoni immedjata tal-Papa minflok l-Ordinarju tal-post, e.z. il-Bazilika ta’ Pompei.
Id-drawwa li jsiru baziliki gewwa Ruma damet ma bdiet, x'aktarx fis-seklu sittax, u dawn kienu knejjes kollegjali wkoll. L-ewwel bazilika barra Ruma li giet dikjarata hekk minn Papa hija dik ta' l-Agostinjani dedikata lil San Nikola ta' Tolentino gewwa Tolentino. Din twaqqfet fis 27 ta' Gunju 1783. San Duminku hija t-tmien wahda fid-dinja fl-1816.
Il-Katidral ta' Lucera sar Bazilika Minuri fl-1834. Il-Kapitlu ta' dan il-Katidral kitbu lis-Sagra Kongregazzjoni tar-Riti isaqsu x'inhuma il-privileggi li ghandhom issa li saru Bazilika. Jidher li kien hemm konfuzjoni anke minn xi Baziliki godda ohra. Ghalhekk dik il-kongregazzjoni ippublikat digriet maghruf bhala Lucerina fis-27 ta' Awissu 1836. Kien f'dak id-dokument li l-uzanza tal-umbrellun isfar u ahmar dahal ghal Baziliki Minuri godda. Il-Baziliki Magguri ikollhom umbrellun tal-bellus ahmar u deheb irrakmat.