Xemx

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija ħielsa.

Kabbar

Werrej

[editja] Ix-Xemx Tagħna

Ix-Xemx tagħna
Kabbar
Ix-Xemx tagħna

Ix-Xemx hija stilla. Tiddi għax tiproduċi enerġija fiha nfisha, din l-enerġija tiproduċiha fil-qalba tagħha. Ix-Xemx hija estremament importanti għall-ħajja fuq l-Art: kull sħana, dawl u enerġija tiġi mix-Xemx. L-Art torbita madwar ix-Xemx, bħalma jagħmlu għadd ġmielu ta' korpi oħrajn, fosthom pjaneti, asterojdi, meteoriti, kometi u trab spazjali. Is-simbolu astronomiku tax-Xemx huwa ċirku b'tikka fin-nofs (Unicode:).

Aldo Fenech



[editja] Twieldet Kewkba

IL-KWIEKEB JIFFURMAW minn sħab kiesaħ u dens, fil-medja interstellari: is-sħab enormi ta' trab u gass li jinsabu madwar l-istilel.

Il-medja interstellari hija magħmula prinċipalment minn idroġenu u elju, iżda meta ġenerazzjonijiet imgħoddija ta' kwiekeb għebu, tefgħu elementi itqal minn idroġenu u elju. Għalhekk kwiekeb zgħar miż-żmien bħalma hija x-Xemx, fihom dawn l-elementi.

Il-massa tax-xemx hi ta' madwar 2×1030 kg, u hi ħarira iktar elevata minn dik ta' stilla medja. Madwar 74% tal-massa tagħha hi magħmula mill-idroġenu, 25% mill-elju u l-bqija hu magħmul minn kwantità ta' traċċi ta' elementi itqal. Hu maħsub li x-Xemx għandha xi 5 biljun sena, u li tinsab f'nofs triq tas-sekwenza ta' evoluzzjoni ewlenija tagħha. Waqtha, reazzjonijiet ta' fużjoni nukleari fil-qalba tax-xemx jgħaqqdu bis-sħana l-idroġenu ma' l-elju. F'temp ta' qisu 5 biljun sena oħra x-xemx issir nebula planetarja.

Xi kultant trigger hu meħtieġ għal bidu ta' kontrazzjoni ta' sħaba. Din taf tkun il-ġibda gravitazzjonali ta' kewkba għaddejja, il-mewġa ta' densita' fi ħdan ta' galassja spirali jew xokk minn splużjoni ta' supernova. Xi astronomi ssostnu li supernova fil-qrib bdiet sħaba u naqset mid-daqs sa ma x-Xemx iffurmat xi 4,600,000,000 sena ilu.

Hekk kif is-sħaba naqset mid-daqs, il-pressa u temperatura telgħu fin-nofs sakemm tal-aħħar saret daqshekk taħraq u l-pressa hekk kbira li fużjoni nuklejari bdiet. Fużjoni nuklejari hija l-qawwa li kull kewkba għandha, u ġox-Xemx ammonti vasti ta' idroġenu qed jiġu mibdula għal elju, jiproduċu enerġija. Kewkba titwieled meta fużjoni nuklejari tibda.

Tul il-ħajja kollha ta' kewkba jkun hemm bilanċ sħiħ bejn il-gravità (li tiprova tnaqqas id-daqs tal-istilla) u l-pressa li tiprova tinbuttha l-bogħod. Kewkba tkun l-iżjed stabbli waqt li taħraq l-idroġenu ġewwa qalbha. F'dan l-istadju hija msejjħa kewkba fis-sekwenza ewlenija. Ix-Xemx hija attwalment f'dan l-istadju ta' ħajjitha u għandha tibqa taħraq l-idroġenu ta' qalbha għal 5,000,000,000 jew 6,000,000,000 sena oħra.

 Din in-nebula planetarja, in-NGC 2440, hija ageing star
Kabbar
Din in-nebula planetarja, in-NGC 2440, hija ageing star

Aldo Fenech

[editja] Xjuħija u mewt

Meta l-idroġenu kollu tal-qalba jiġi użat , ix-Xemx tibda' taħraq l-idroġenu ġol-atmosfera tagħha f'sensiela ta' qxur. Hekk kif is-sors tal-enerġija joħroġ 'il barra, ix-Xemx tespandi u tiksaħ, u ssir ġgant aħmar.

Ladarba l-idroġenu kollu jkun użat, ix-Xemx tikkrolla. Il-qalba tisħon ħafna iktar sakemm terġa' ssir fużjoni nuklejari oħra, iżda din id-darba huwa l-elju li jinħaraq, f'dan il-każ hu jipproduċi l-karbonju.

L-elju jinħaraq f'ħafna inqas ħin milli jagħmel l-idroġenu, għalhekk jkun ikkonsmat f'perijodu iqsar. Meta x-Xemx terġa tikkrolla, issa, il-qalba ma tisħonx biżżejjed u ma jkunx possibli li fużjoni nuklejari oħra sseħħ. Ix-Xemx issir nanu abjad, tiksaħ gradwalment u tmut.

Aldo Fenech



Xemx
Ix-Xemx
Karatteristiċi
Distanza medja mill- Art 150.000.000 km
Manjitudni apparenti -26,8m
Manjitdni assoluta 4,8m
Karatteristiċi fisiċi
Dijametru 1.392.000 km
(paragunat ma’ l-Art) 109 darbiet
Arja tas-superfiċi 6,09 × 1012 km2
Volum 1,41 × 1027 m3
Massa (fisika) 1,9891 × 1030 kg
(paragunat ma’ l-Art) 333.400 darba
Densità medja 1,411 g/cm3
(paragunat ma’ l-Art) 0.26 darba
(paragunat ma’ l-ilma) 1,409
Gravità superfiċjali 274 m s-2
(paragunat ma’ l-Art) 27,9 g
Temperatura superficjali 5780 K
Temperatura tal- korona 5 × 106 K
Luminosità (LS) 3,827 × 1026 J s-1
Karatteristiċi orbitali
Perijodu ta’ rotazjoni  
Għall-ekwatur: 27d 6h 36m
Għal-latitudni 30°: 28d 4h 48m
Għal-latitudni 60°: 30d 19h 12m
Għal-latitudni 75°: 31d 19h 12m
Perijodu tal-orbita madwar
al
220 miljuni ta’ snin
kompożizzjoni tal- Fotosfera
idroġenu 73,46 %
elju 24,85 %
ossiġnu 0,77 %
karbonju 0,29 %
ħadid 0,16 %
neon 0,12 %
ażotu 0,09 %
silikejt 0,07 %
manjeżju 0,05 %
zolfu 0,04 %

[editja] Struttura tax-Xemx

IL-QALBA tax-Xemx hija żona ta' madwar 20% tad-dijametru solari. Minn ġol-qalba u reġjun li jestendi sa 70% tar-radju solari, l-enerġija tiġi rradjata 'il barra. Iż-żona konvektiva (convective zone), li twessa sa madwar 30% tar-radju solari tinsab wara dan ir-reġjun.

Ir-radjazzjoni prodotta f'qalbet ix-xemx hija forma ta' raġġi Gamma: l-iżjed radjazzjoni enerġetika. Hu maħsub li r-radjazzjoni fiha l-fotoni (Photons), li huma 'pakketti' ta' enerġija. It-tip ta' radjazzjoni jiddependi fuq kemm enerġija għandhom dawn il-fotoni. Hekk kif il-fotoni jimxu 'l barra , jitilfu l-enerġija, u hekk issiru raġġi X, u wara ultra vjoletti, viżibbli u infrared. Foton waħda taf iddum mijiet ta' eluf ta' snin biex tilħaq il-fotosfera għax tiġi kontinwament mifruxa, merħija, u rijammessa matul il-vjaġġ tagħha.

Aħna naraw ix-Xemx bħal diska ta' dawl jiddi (qatt m'għandna nħarsu lejn ix-Xemx direttament għax nagħmlu ħsara kbira lill-għajnejna). Dan għaliex aħna evolvejna biex nirrispondu lir-radjazzjoni li nsejħu dawl viżibbli. Ix-Xemx tarmi tul lis-spektrum elettromanjetiku kollu, iżda il-biċċa l-kbira ta' dawl viżibbli jiġi prodott fil-fotosfera, li xi minn daqqiet hi magħrufa bħala s-superfiċi jew il-wiċċ!

Lil hinn mill-fotosfera hemm il-kromosfera-- bejn 2,000 u 10,000 km (1,200 sa' 6,200 mil) wiesgħa--u iżjed 'l barra mbagħad insibu l-atmosfera ta' barra, il-korona, li testendi 'l barra għal eluf t' eluf ta' kilometri. It-temperatura tiżdied tul il-kromosfera u tilħaq madwar 10,000K (10,000 grad Selsjus/18,000 grad Ferenajt) sal-qiegħ ta' żona ta' tranżizzjoni. F'din iż-żona it-temperaturi jogħlew diversi eluf ta' gradi iżjed. M'hijiex kompletament mifhuma r-raġuni għala l-korona għandha tiġi tant imsaħħna iżda eventi ta' rikonnessjoni manjetika (meta għelieqi manjetiċi jerġgħu jingħaqdu wara separazzjoni temporanja) tista' tkun ir-raġuni--splużjoni ta' enerġija tiġi prodotta meta linji ta' għelieqi manjetiċi jingħaqdu mill-ġdid.

Aldo Fenech


[editja] Newtrini Xemxin

BARRA MILLI tipproduċi fotoni, il-fużjoni nuklejari tikkreja wkoll in-Newtrini. Dawn huma partiċelli elementari negliġibbli mingħajr massa jew mingħajr karga. Ma tantx jinteraġixxu ma' materjal ordinarju, u ma jeħdux dawk il-mijiet ta' eluf ta' snin biex jaqsmu x-Xemx anzi kważi mill-ewwel jgħaddu minn naħa għall-oħra u jiġu emanati bir-rata ta' 6 x 1014 newtrina kull metru kwadru tas-superfiċi xemxija fis-sekonda.

Huma jgħaddu rapidament ukoll mill-Art. Ġew mibnija detectors tan-newtrini, iżda riżultati juru biss terz ta' newtrini mistennija. Bosta raġunijiet għal dan ġew diskussi iżda l-ebda teorija għadha ma ġiet aċċettata.


Aldo Fenech

[editja] Tebgħat Xemxin

JEKK INĦARSU lejn ix-Xemx f'dawl abjad, kultant, fuqha jidru bħal tikek skuri . Dawn it-tikek jissejħu tebgħat Solari, jew tebgħat Xemxin, u kienu jidhru regolarment fis-seklu dsatax. It-tebgħat huma indikazzjoni ċara tal-attivita' kontinwa tax-Xemx; ħafna tebgħat juru li kewkba bħax-Xemx tkun attiva.


Attività tat-tebgħat Xemxin isseħħu, bejn wieħed u ieħor, fuq perijodu ta' 11-il sena, li hu magħruf primarjament bħala ċiklu Xemxi (Solar Cycle). Infatti, minħabba effenti manjetiċi, huwa effetivament ċiklu ta' madwar 22 sena, li hu magħruf bħala magnetic solar cycle (ċiklu solari manjetiku).


L-għalqa manjetika tax-Xemx hi simili għal dik tal-Art, iżda ix-Xemx għandha Plasma. L-idroġenu f'temperaturi għaljon bħal 15,000,000K/ 27,000,000ºF fiċ-ċentru u xi 6,000K/10,340ºF fil-fotosfera, li l-electronshuma imwaddba 'l Barra, l-atomi tal-idroġenu jħallu baħar ta' joni kkargati pożittivament u electrons ikkargati negattivament. Ġo Plasma simili, il-linji ta' l-għelieqi manjetiċi jiġu minsuba, huma ma jkunx jistgħu jiċċaqalqu liberament ġewwa partiċelli ikkargati, għalhekk hekk kif ix-Xemx iddur u l-plasma tiċċaqlaq, il-linji tal-għalqa manjetika jiġu ippakkjati flimkien ġo reġjuni lokaliżati. Is-sħana f'dawn ir-reġjuni tiġi imreżna u huma jidhru skuri kontras il-bqija tal-fotosfera. Fid-Dell skur tat-tebgħat Xemxin, it-temperatura tista' tilħaq sa 1,000K (1,000ºC/1,800ºF). Għelieqi manjetiċi fi ħdan it-tebgħat Xemxin jafu jkunu 10,000 darba s-saħħa normali tal-għalqa Xemxija.

Aldo Fenech

[editja] Eventi Esplosivi

Ix-Xemx għandha ġisem dinamiku u turbolent. Hi tarmi kontinwament partiċelli ta' eletroni u protoni. Dan jisejjaħ ir-riħ solari. Ix-Xemx titfa' leħħ ta' ammonti kbar ta' plasma u enerġija ġor-riħ solari, waqt li dak li nintefa' 'l barra mill-korona huma bżieżaq enormi ta' plasma li jespandu minn ġol-korona u barra ġol-ispazju.

[editja] Eklissi Solari

IX-XEMX u l-qamar jidru, bejn wieħed u ieħor, ta' l-istess qies hemm fuq fis-sema. Iżda l-qamar hu xi 400 darba iżgħar mix-Xemx, imma wkoll 400 darba eqreb. Waqt eklissi totali tax-Xemx, il-qamar jgħatti il-fotosfera, b'hekk jinkixfu il-kromosfera u l-inviżibbli korona.

Li kieku il-Qamar idur mad-Dinja bl-istess mod li hija ddur max-Xemx (elitiku), allura l-eklissi totali tax-Xemx kienet issir kull darba li jkun hemm Qamar ġdid. Madanakollu, l-orbita Qamrija hija inklinata għal xi 5 gradi lejn l-elitiku, għaldaqstnat il-Qamar xi kultnat jgħaddi fuq, jew taħt ix-Xemx fis-sema. Huwa biss meta l-Qamar jinsab fl-istess pjan elitiku tad-dinja f'qamar ġdid eklissi solari hija possibli li sseħħ.

L-orbiti tal-Art u l-Qamar mhumiex ċirkulari, għalhekk id-dijametri angulari tal-Qamar u x-Xemx li jidrhu fis-smewwiet ivvarjaw. Hekk si minn daqqiet il-Qamar jidher iżgħar mix-Xemx u eklissi anulari ssir; ċirku mill-fotosfera jdawwar l-Qamar u l-korona tax-Xemx ma tidhirx.

 Il-korona solari tidher meta eklissi totali tax-Xemx isseħħ
Kabbar
Il-korona solari tidher meta eklissi totali tax-Xemx isseħħ

Għal min josserva huwa possibli li jara eklissi totali tax-Xemx biss jekk ikun qiegħed taħt l-ombra ewlenija tal-qamar. Fid-dell penumbrali ikun possibli biss li wieħed jara eklissi parzjali tax-Xemx.

Aldo Fenech


 Eklissi parzjali tax-Xemx
Kabbar
Eklissi parzjali tax-Xemx
 Eklissi Anulari
Kabbar
Eklissi Anulari






Is-Sistema Solari
Image:Pjaneti fis-Sistema Solari.jpg
Xemx · Merkurju · Venere · Art · Marte · Ġove · Saturnu · Uranju · Nettunu
Qmura - Asterojdi: Faxxa prinċipali, Faxxa ta' Kuiper, Nube ta' Oort - Kometi - Stillel l-iktar viċin - Pjaneti Nani