Stellingwarfs

Van Wikipedie

Stellingwarfs woordeboek
Stellingwarfs
Naeme Stellingwarfs
Nederlaanse naeme Stellingwerfs
Wodt praot in Nederlaand
Taelgebied Zuud-Frieslaand en Noordwest-Overiessel (Kop van Overiessel)
Antal sprekers omdebi'j 51.000 (1999)
Taelklassifikoatie
Schrift Latiense alfabet
Biebelvertaeling Ja ([1])
Taelstaotus Nedersaksisch dialekt
Dialekten 'Heufdstellingwarfs', Ooststellingwarfs, Kuunders, Westhoeksters, Blokziels, Vollenhoofs
Taelkode ISO 639-1 n.v.t.
Taelkode ISO 639-2 n.v.t.
Taelkode ISO 639-3/DIS stl
Verspreiding van et Stellingwarfs
vergroten
Verspreiding van et Stellingwarfs
Stellingwarfs

Et Stellingwarfs is een Nedersaksisch dialekt dat praot wodt in de gemientes Oost- en Weststellingwarf (saemen de Stellingwarven) in Zuudoost-Frieslaand, mit uutzundering van de Friestaelige dörpen Haulerwiek en Waskemeer (beidend Ooststellingwarf) en et gebied rond et dörp Noordwoolde, waor onder invloed van de veenkeloniën een eigen streektael ontwikkeld is (in de volksmond Veenkeloniaols nuumd). Et dialekt in et Noordwesten van Overiessel beheurt ok tot et Stellingwarfs. Van et Stellingwarfs kan zegd wodden dat et ien van de levendigste dialekten van et Nedersaksisch is, mit veul schreven infermaosie.

Inholdsopgaove

[bewark] Taelgebied

Et Stellingwarfs het zien oorsprong in et Nedersaksisch en is daordeur verwaant an onder meer et Drents en et Sallaans. Verrassend genog is de streektael van Stienwiekerlaand en van een klein angreenzend diel van Drenthe ok Stellingwarfs (Kop van Overiessel). Ok in et oostelike diel van de Friese gemiente Lemsterlaand wodt Stellingwarfs praot.

Stienwiekerlaand bestaot ruwweg uut de gemientes Iesselham, Stienwiek en Brederwiede (behalven et oostelike punt). In zuudwestelik Drenthe beheurt et grootste diel van de gemiente Westerveld, kleine stokken van de gemientes Midden-Drenthe en Noorderveld en een smalle streek van de gemiente Meppel tot et Stellingwarfs.

Ok in de zes oostelike dörpen van de Friese gemiente Lemsterlaand (Delfstrehuzen, Bantege, Echtenerbrogge, Echten, Gietersebrogge en Oosterzee) wodt Stellingwarfs praot. Hier is et liekewel niet inheems, mar is et der hennebrocht deur luden uut Gieteren, in Stienwiekerlaand, die der vanof de vrogge negentiende ieuw et leegvene ontginden. Krek zo wodde et Stellingwarfs vrogger ok praot in de dörpen in et zuden van de gemiente Et Vene, Hoornsterzwaog, Schurige (dat in et Fries Jobbegea hiet), Ooldehoorn en Ni'jehoorn.

De Stellingwarven beheuren saemen mit Et Bildt (Bildts), Liwwadden (Stadsfries) en de Waddeneilanen Vlielaand en Amelaand tot de gebieden in Frieslaand waor gien Fries praot wodt. Uutzunderings bin de Stellingwarver dörpen Waskemeer en Haulerwiek.

[bewark] Kenmarken

Et Stellingwarfs is veur Nederlaanstaeligen deurgaons goed leesber. De Stellingwarfse literetuur is meerstal medern en kent een raffineerd taelgebruuk. Pattie kenmarken gaon dudelik terogge op et Fries. Zo ontbrekt et reflexief zich, waor ze him of hum veur gebruken. Et Saksische ienhiedsmeervoold op -t is vervangen deur -en (zi'j slaepen, niet zi'j slaopt), dit bin inkelde kenmarken die ok in et Veluws veurkommen.

Ok typisch Stellingwarfs is et veraanderen van de 'aa' in 'ae' (èè) in bepaolde woorden, niet in 'ao' zoas ze dat in de omkrieten doen. Ze zeggen bi'jveurbeeld tael [tèèl] (mar gaon, raod, staon, vraoge). In et Veluws wodt dit ok wel daon, ze gebruken allend gien 'ae' mar 'aa' (vergeliek: taal [tael], vake [vaeke] mar waoter [waeter]). Et Stellingwarfse sjibbolet is dan ok: et waeter slaet tegen de raemen dat et klaetert.

[bewark] Sprekers

Hoeveul sprekers et Stellingwarfs het is niet percies bekend, mar der wodt schat dat dit antal omdebi'j de 51.000 meensken leit. Hiervan wonen zoe'n 14.000 in Weststellingwarf, 7.000 in Ooststellingwarf, 20.000 in Stienwiekerlaand en 10.000 in zuudwestelik Drenthe.

Behalven an et Nederlaans moet dit dialekt ok an et Fries terrein votgeven; veural Ooststellingwarf is sund de negentiende ieuw stark verfriest. De Stellingwarvers bin liekegoed taelbewust en et dialekt wodt vaeke opschreven. Der is ok een Stellingwarfs woordeboek, die uut niet minder as vier dielen bestaot.

[bewark] Staotestieken in percentages

Hieronder staot een lieste mit percentages uut een onderzuuk naor taelbeheersing van et Nedersaksisch (waoronder dus et Stellingwarfs). De percentages bin ofkomstig uut de Taaltelling Nedersaksisch publiceerd in 2005.

[bewark] Weststellingwarf

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 64,6%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 53,2%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,2%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 52,3%

[bewark] Ooststellingwarf

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 48.9%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 29,5%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 66,7%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 47,5%

[bewark] Stienwiekerlaand

  • et Stellingwarfs redelik tot goed praoten kunnen: 67,4%
  • et Stellingwarfs thuus inderdaod een boel praoten: 49,3%
  • et Stellingwarfs lezen kunnen: 77,9%
  • et Stellingwarfs redelik vaeke lezen: 41,7%

[bewark] De Stellingwarver Schrieversronte

In 1972 is de Stellingwarver Schrieversronte opricht, die sund die tied boeken uutgeft, taelkursussen verzorgt en onderzuuk dot naor de Stellingwarfse tael en kultuur. Mit zoe'n 1.300 leden is et naor verholing de grootste Nedersaksische streektaelorganisaosie in Nederlaand. De Schrieversronte gaot liekewel allend over et Stellingwarfse taelgebied in de perveensie Frieslaand. Et Stellingwarfse gebied in Overiessel vaalt onder de verantwoording van de Iesselakademy in Kampen, wiels dat in Drenthe verzorgt wodt deur et Instituut Drentse Taol, in Assen. Alle drie de organisaosies bin ansleuten bie de SONT, de Federaosie van Streektaelorganisaosies in et Nedersaksische Taelgebied.

[bewark] Et Stellingwarfse Woordeboek

Vanof 1975 het et Instituut veur Stellingwarver tael en kultuur, in Berkoop, dat insteld is deur de Stellingwarver Schrieversronte, in saemenwarking mit et Nedersaksisch Instituut an de Rieksuniversiteit Grunningen, warkt an de uutgaove van een groot Stellingwarfs woordeboek. Nao een jaorenlange anloop kwam in 1994 et eerste diel van et Stellingwarfs Woordeboek uut, diel II, dat de letters F tot en mit K besleug en 843 bladziedes bevatte. In 1997 verscheen diel III, van de letters L tot en mit R (1.151 bladziedes) en in 2001 diel IV, van de letters S tot en mit Z (985 bladziedes). Et laeste diel om uutgeven te wodden, in 2004, was diel I, dat de letters A tot en mit E besleug en 821 bladziedes het. Mitmekaander bestonnen de vier dielen uut percies 3.800 bladziedes, mit naor schatting 70.000 tot 80.000 woorden.

In september 2005 verscheen der ok een inkotte edisie, et Stellingwarfs-Nederlands Verklarend Handwoordenboek, dat 704 bladziedes bevatte.

[bewark] Et Stellingwarfs in de media

In de Stellingwarven het et Stellingwarfs een eigen tiedschrift, De Ovend, waor proaza, poëzie, literetuurreceensies en stokken over taelkunde, volkskunde en geschiedenis allegeer in publiceerd wodden. Veerder verschient der in et weekblad Stellingwerf en in de Leeuwarder Courante elke weke vaaste rebrieken in et Stellingwarfs.

Wat aandere media angaot, beide lekaole radiostesjons in de Stellingwarven zennen et streektaelpergramme "Huus en Hiem" uut, der verschienen cd's mit Stellingwarfse meziek, der is een Stellingwarfse kabberetgroep mit de naeme "Evenpies bi'jpraoten" en altemet wodt der zundags in de karken in et Stellingwarfs preekt.

Vremd genog het disse bluui van et Stellingwarfs in de Stellingwarven tot nog toe nog gien grote invloed had op 'e Stellingwarfse gebieden in de Kop van Overiessel en zuudwestelik Drenthe.

[bewark] Zie ok

[bewark] Externe verwiezings