ELEKTRON TİCARƏT

Vikipediya, açıq ensiklopediya - ویکیپدیا ، آچیق انسایکلوپدیا

ELEKTRON TİCARƏT (Birinci hissə)

Gülşən Cəbiyeva

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında

Dövlət İdarəçilik Akademiyasının magistrantı



Dünya qloballaşır. Bu, insan həyatının müxtəlif sahələrinə öz təsirini göstərməkdə, qloballaşmanın nəzərəçarpan elementlərindən biri olaraq, elektron ticarət isə dünya miqyasında tam təşəkkül tapmaqdadır. Var olduğumuz əsr dünya iqtisadiyyatını, sivilizasiyanın inkişafını bir çox hallarda informasiya texnologiyalarının genişlənməsi, yeni elektron rabitə vasitələrinin yaranması və İnternet şəbəkəsi sistemindən sıx istifadə ilə şərtləndirir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlər getdikcə daha çox inkişafın yeni mərhələsinə – informasiya cəmiyyətinə qədəm qoyur. Təbii ki, Azərbaycan Respublikası da bir dövlət olaraq və Azərbaycan ictimaiyyəti bir cəmiyyət olaraq dünyanın müasir hadisələrindən, yeniliklərdən kənarda qalmır, dinamik inkişaf yaşanır və bu inkişaf daxilində anlayışlarda, təsəvvürlərdə əsaslı dəyişikliklər baş verir. Elm sahələrində, o cümlədən hüquq elmində yeni-yeni məsələlər ən aktual polemikalara səbəb olur. Müasir, qloballaşan dünyanın doğurduğu bu cür ən yeni məsələlərdən biri də elektron ticarətdir. Elektron ticarətin inkişafı XX əsrin 60-cı illərinin sonlarından başlasa da, ilk dövrlərdə daha çox bank sektorunda tətbiq olunurdu. Yalnız 90-cı illərdən etibarən elektron ticarət daha geniş sferaları əhatə etməyə başladı.1 Elektron ticarət, elektron imza və s. kimi yeni institutların yayılması bazarı genişləndirməyə və xarici müştərilərlə işləməyə böyük imkanlar yaratdı. Bununla da yeni münasibətlərin tənzim edilməsi, normativ bazanın formalaşdırılması zərurəti meydana çıxdı. Elektron ticarət (kommersiya) iqtisad və hüquq elmlərinin xüsusi diqqətinə səbəb olmuş fəaliyyət sferası kimi, Azərbaycan hüquq elmindən də kənarda qala bilməz. Hüquq elmi modernləşməyə məhkumdur. Odur ki, elektron ticarətin iqtisadi anlamda mahiyyətini iqtisadçı alimlərin müzakirəsinə buraxıb, hüquq elmində və qanunvericilikdə "elektron ticarət" anlayışına nəzər salaq.

Elektron ticarətin anlayışı, mahiyyəti

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müasir dünyada iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlər inkişafın yeni mərhələsinə – informasiya cəmiyyətinə qədəm qoymağı üstün tutur. Bu isə özünü müxtəlif fəaliyyət sferalarında fərqli formalarda büruzə verir. Bu cür dəyişikliklərdən biri də biznesin həyata keçirilməsinin elektron üsulu – elektron ticarət (electronic commerce) şəklində formalaşır. "Elektron ticarət" dedikdə kommersiya əqdlərinin elektron rabitə vasitələri ilə həyata keçirilməsi başa düşülür. Bu zaman əqdlər ənənəvi informasiya daşıyıcılarından istifadə olunmadan, onlayn (ing. on-line) rejimində bağlanır.2 Elektron ticarətin mahiyyəti ondadır ki, kommersiya münasibətlərinin iştirakçıları arasında yaranan fəaliyyətin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə vahid İnternet informasiya məkanından istifadə olunur. Bu mənada elektron ticarətin texniki əsası qismində müasir şəbəkə texnologiyaları – elektron ünvan, www və s. çıxış edir. Elektron ticarət dinamikdir; informasiya texnologiyaları inkişaf etdikcə, o da dəyişikliklərə uğrayır. Elektron ticarət yeni bir fəaliyyət sferası, sahibkarlıq fəaliyyətinin yeni növü deyil. O, sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin ən müasir, operativ, səmərəli üsullarından biridir. Elektron ticarət çərçivəsində bağlanmış müqavilələri digər müqavilələrdən fərqləndirən bir mühüm cəhəti var. Digər müqavilələrdən fərqli olaraq bu müqavilələr ənənəvi üsullarla deyil, telekommunikasiyaların elektron vasitələrindən istifadə etməklə bağlanılır. İ.T.Balabanov qeyd edir ki, elektron ticarətin sahibkarlıq fəaliyyətinin ənənəvi formalarından fərqi malların (xidmətlərin, işlərin) İnternet şəbəkəsi vasitəsilə dövriyyəsidir.3 Beləliklə, elektron ticarət yeni bir fəaliyyət sferası yox, ticarət münasibətlərinin qurulmasının, sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin modern üsuludur. 10 may, 2005-ci il tarixli "Elektron ticarət haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa nəzər saldıqda, qanunun 1-ci maddəsində aşağıdakı anlayışın verildiyini görə bilərik: "Elektron ticarət informasiya sistemlərindən istifadə etməklə malların alqı-satqısı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi üzrə həyata keçirilən fəaliyyətdir." Göründüyü kimi, qanunvericiliyin yanaşması ilə nəzəriyyənin mövqeyi arasında, demək olar ki, fərq yoxdur. Hər iki halda elektron ticarət ayrıca, müstəqil fəaliyyət sferası deyil, sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin üsulu olaraq tanınır. Elektron ticarətin sahibkarlıq fəaliyyətindən fərqli, müstəqil bir sfera olmadığını, ümumiyyətlə, sahibkarlıq fəaliyyəti və elektron ticarət anlayışlarının münasibətini dəqiq müəyyən etmək üçün qanunvericiliyə nəzər salaq. "Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında" 15 dekabr 1992-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Qanununun 1-ci maddəsinə əsasən, sahibkarlıq fəaliyyəti (sahibkarlıq) fiziki şəxslərin, onların birləşmələrinin, habelə hüquqi şəxslərin mənfəət və ya şəxsi gəlir əldə edilməsi məqsədilə özlərinin cavabdehliyi və əmlak məsuliyyəti ilə, yaxud hüquqi və ya fiziki şəxslərin adından qanunvericilikdə qadağan edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, o cümlədən məhsul istehsalı, satışı və xidmətlər göstərilməsi formasında həyata keçirdikləri müstəqil təşəbbüskarlıq fəaliyyətidir. AR Mülki Məcəlləsinin 13-cü maddəsində isə aşağıdakı anlayış nəzərdə tutulmuşdur: "Sahibkarlıq fəaliyyəti şəxsin müstəqil surətdə həyata keçirdiyi, əsas məqsədi əmlak istifadəsindən, əmtəə satışından, işlər görülməsindən və ya xidmətlər göstərilməsindən mənfəət götürülməsi olan fəaliyyətidir." Elektron ticarət və sahibkarlıq fəaliyyəti barədə qanunvericilikdə qeyd olunmuş anlayışların müqayisəsində ümumi və fərqli məqamlar üzə çıxır. Ümumi məqam ondan ibarətdir ki, həm elektron ticarət, həm də sahibkarlıq fəaliyyətinin mahiyyətinin açılması malların alqı-satqısı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsi üzərində qurulmuşdur. Konkret halda bizə maraqlı olan fərqli məqam isə "informasiya sistemlərindən istifadə etməklə" ifadəsində meydana çıxır. Göründüyü kimi, sahibkarlıq fəaliyyətini açıqlayan anlayışlar geniş mənadadır və bu anlayışlar malların alqı-satqısı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsindən ibarət fəaliyyətin konkret üsullarını müəyyən etmir. Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında ümumi anlayış formalaşdıraraq, fəaliyyətin həyata keçirilməsi üsullarını münasibətlərin subyektlərinin ixtiyarına buraxır. Elektron ticarətin anlayışında isə qanunvericilik konkret hal, "informasiya sistemlərindən istifadə etməklə" müddəası ilə imperativ üsul təsbit etmişdir. İnformasiya sistemlərindən istifadə edilmədən həyata keçirilmiş müvafiq fəaliyyət elektron ticarət sayıla və elektron ticarət haqqında qanunvericiliyin təsiri dairəsinə düşə bilməz. Lakin bütövlükdə sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik normalarının təsir dairəsinə düşür. Yəni bu iki anlayış arasında ən əsas fərq üsullardadır. Elektron ticarət daha geniş münasibətləri ehtiva edən sahibkarlıq fəaliyyətinin tərkibində olmaqla fəaliyyətin həyata keçirilməsi üsuluna işarə edir və digər münasibətlərdən "elektron " ifadəsi ilə fərqləndirilir. Beləliklə də, elektron ticarət (kommersiya) sahibkarlıq fəaliyyəti anlayışının daxilində olmaqla, malların alqı-satqısı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsindən ibarət fəaliyyətin həyata keçirilməsinin modern üsuludur.

Elektron ticarət haqqında qanunvericilik

Elektron ticarətin formalaşması və inkişafı malların alqı-satqısı, xidmətlərin göstərilməsi və işlərin görülməsini daha səmərəli şəkilə saldıqca, bazarı genişləndirməyə və xarici müştərilərlə işləməyə böyük imkanlar yaratdıqca, bununla bağlı yaranan münasibətlərin, mübahisələrin tənzim olunması zərurəti daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verirdi. Əvvəllər mövcud olmamış, yeni xarakterli münasibətlər hüquq praktikasında yeni normalar formalaşdırmaqda idi. Mövcud normativ baza isə münasibətlərin tənzimlənməsinə, mübahisələrin aradan qaldırılmasına kifayət etmirdi. Odur ki, inkişaf etmiş dövlətlər elektron ticarətin ayrı-ayrı aspektlərini tənzimləyən qanunvericilik aktları işləyib hazırladılar. Bu gün ABŞ, Kanada, Avstraliya kimi ölkələrin elektron ticarət haqqında mövcud qanunvericiliyi digər dövlətlər üçün nümunə qismində çıxış etməkdədir. Elektron ticarət haqqında qanunvericilikdən danışarkən bir cəhət unudulmamalıdır ki, informasiya texnologiyaları mütəmadi olaraq yeniləşir, iqtisadi sferada qloballaşma isə digər sahələrlə müqayisədə daha böyük sürətlə baş verir. Deməli, müvafiq qanunverici baza da bu cür dəyişikliklərə hazır olmalıdır. İnformasiya cəmiyyətinin qurulmasını dövlət siyasətinin prioritetlərindən biri olaraq müəyyən etmiş Azərbaycan Respublikasında bu sahədə bir sıra qanunlar qəbul olunmuşdur. Bu qanunlardan biri 10 may, 2005-ci il tarixli "Elektron ticarət haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunudur. "Elektron ticarət haqqında" AR Qanununun 3-cü maddəsinə əsasən elektron ticarət haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə aşağıdakılar daxildir: 1)Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası; 2)Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi; 3)"Elektron ticarət haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 4)"Elektron imza və elektron sənəd haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 5)Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr. 6)digər normativ aktlar.

(ardı var)



1)Глобалистика: Энциклопедия.- М. 2003. С.1236 2)Глобалистика: Энциклопедия.- М. 2003. С.1236 3)Балабанов И.Т., Электронная коммерсия, Учебное пособие для вузов, СПб, 2001, С.191



Ədəbiyyat siyahısı: 1) Джабиев А.П. Торговое право России //Сборник законодательных и иных нормативных документов.– М., 2000 2) Балабанов И.Т., Электронная коммерсия: Учебное пособие для вузов. – СПб., 2001 3) Глобалистика: Энциклопедия. –М., 2003 4) Əsgərov İ.Q., Əsədov B.H. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin Kommentariyası. I cild. –B.: Qanun, 2004 5) Verrue R. Electronic commerce in Europe: the present situation. –Brussels, 20.01.1999 6) Шершеневич Г.Ф. Торговое право. Том 1, Изд. Четвертое. –СПб. –По изданию 1908 г. 7) Hüquq Ensiklopedik Lüğəti. – B., 1991 8) Юридическая Энциклопедия, Москва, 2005 9) Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. – B.: Qanun, 2004 10) Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi. – B.: Hüquq ədəbiyyatı, 2005 11) "Elektron ticarət haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. – B., 2005 12) "Elektron imza və elektron sənəd haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. – B., 2004 13) "Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. – B., 15.12.1992