Teyrnas Gwynedd
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
- Mae'r erthygl hon am y deyrnas hanesyddol Gwynedd. Am y sir fodern gweler Gwynedd.
Roedd Gwynedd yn un o brif deyrnasoedd Cymru yn yr Oesoedd Canol. Yr oedd ei ffiniau yn amrywio, yn dibynnu pa mor nerthol oedd y brenin neu'r tywysog, ond yr oedd wastad yn cynnwys Arfon, Eryri, ac Ynys Môn. Yn draddodiadol roedd Gwynedd yn cael ei rhannu yn ddwy ranbarth: "Gwynedd Uwch Conwy" a "Gwynedd Is Conwy", gydag Afon Conwy yn ffin rhwng y ddwy ohonynt.
Mae traddodiad fod Cunedda Wledig a'i feibion wedi ymfudo i ogledd-orllewin Cymru o'r Hen Ogledd, rhan deheuol Yr Alban yn awr, ac wedi sefydlu teyrnas Gwynedd. Yr hen enw mewn Lladin oedd Venedotia. Mae carreg fedd o ddiwedd y bumed ganrif yn eglwys Penmachno sy'n taflu goleuni diddorol ar hyn. Mae'n coffhau gwr o'r enw Cantiorix, a ddisgrifir yn yr arysgrif Ladin fel "Cantiorix hic iacit/Venedotis cives fuit/consobrinos Magli magistrati", neu mewn Cymraeg "Yma y gorwedd Cantiorix. Roedd yn ddinesydd o Wynedd ac yn gefnder i Maglos yr ynad". Mae'r cyfeiriadau at "ddinesydd" a "magistratus" yn awgrymu parhad y drefn Rufeinig yng Ngwynedd am gyfnod ar ôl i'r llengoedd adael.
Deganwy oedd safle prif lys Gwynedd yn oes Maelgwn Gwynedd, ond yn nes ymlaen symudodd y prif lys i Aberffraw a disgrifir rheolwr Gwynedd fel "Tywysog Aberffraw" neu "Arglwydd Aberffraw".
[golygu] Rhestr o Frenhinoedd a Thywysogion Gwynedd
- Cunedda Wledig ap Edern (c.450-c.460)
- Einion Yrth ap Cunedda (c.470-c.480)
- Cadwallon Lawhir ap Einion (c.500-c.534)
- Maelgwn Gwynedd (c.520-c.547)
- Rhun ap Maelgwn Gwynedd (c.547-c.580)
- Beli ap Rhun (c.580-c.599)
- Iago ap Beli (c.599-c.613)
- Cadfan ap Iago (c.613-c.625)
- Cadwallon ap Cadfan (c.620-634)
- Cadafael Cadomedd ap Cynfeddw (634-c.655)
- Cadwaladr Fendigaid ap Cadwallon (c.655-c.682)
- Idwal Iwrch ap Cadwaladr (c.682-c.720)
- Rhodri Molwynog ap Idwal (c.720-c.754)
- Caradog ap Meirion (c.754-c.798)
- Cynan Dindaethwy ap Rhodri (c.798-816)
- Hywel ap Rhodri Molwynog 814-825)
- Merfyn Frych ap Gwriad (825-844)
- Rhodri Mawr ap Merfyn (844-878)
- Anarawd ap Rhodri (878-916)
- Idwal Foel ab Anarawd (916-942)
- Hywel Dda ap Cadell (942-950)
- Iago ab Idwal (950-979)
- Ieuaf ab Idwal (950-969)
- Hywel ab Ieuaf (974-985)
- Cadwallon ab Ieuaf (985-986)
- Maredudd ab Owain (986-999)
- Cynan ap Hywel (999-1005)
- Aeddan ap Blegywryd (1005-1018)
- Llywelyn ap Seisyll (1018-1023)
- Iago ap Idwal ap Meurig (1023-1039)
- Gruffudd ap Llywelyn (1039-1063)
- Bleddyn ap Cynfyn (1063-1075)
- Rhiwallon ap Cynfyn (1063-1070)
- Trahaearn ap Caradog (1075-1081)
- Gruffudd ap Cynan (1081-1137)
- Owain Gwynedd ap Gruffudd (1137-1170)
- Maelgwn ab Owain Gwynedd (1170-1173)
- Dafydd ab Owain Gwynedd (1170-1195) (yn y dwyrain)
- Rhodri ab Owain Gwynedd (1170-1190) (yn y gorllewin)
- Llywelyn Fawr ap Iorwerth (1195-1240)
- Dafydd ap Llywelyn (1240-1246)
- Llywelyn Ein Llyw Olaf ap Gruffudd (1246-1282)
- Owain Goch ap Gruffudd (1246-1255)
- Dafydd ap Gruffudd (1282-1283)
Yn dilyn marwolaeth Llywelyn ap Gruffudd ym 1282 a dienyddiad ei frawd Dafydd ap Gruffudd y flyddyn ganlynol, daeth teyrnas Gwynedd i ben. Ceisiodd Owain Lawgoch hawlio teyrnas Gwynedd a Chymru yn 1372 a 1377, ac yr oedd gan Owain Glyndwr gysylltiadau teuluol â thywysogion Gwynedd hefyd.