Cantrefi a Chymydau Cymru

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Ehangwch

Yn ystod y rhan fwyaf o'r Oesoedd Canol roedd Cymru yn cael ei rannu'n wleidyddol yn bedair teyrnas fawr, sef Gwynedd, Powys, Deheubarth a Morgannwg. Roedd eu hanes yn ddigon cyfnewidiol ar adegau, â'u tiriogaeth yn ehangu neu'n crebachu neu'n cael ei rhannu'n unedau llai (Powys Fadog a Powys Wenwynwyn, er enghraifft), ond er i'r teyrnasoedd hyn ddiflannu eu hunain yn sgîl dyfodiad y Normaniaid a'r gwncwest Seisnig goroesodd eu hunedau sylfaenol, sef cantrefi a chymydau Cymru.

Unedau cwbl naturiol, organaidd oedd y rhaniadau Cymreig hyn, seiliedig ar nodweddion y tir yn bennaf. Dichon eu bod yn hŷn yn y bôn na'r hen deyrnasoedd eu hunain ac yn ogystal mae'r rhan fwyaf ohonynt yma o hyd fel unedau eglwysig.

Rhestrir isod y cantrefi (priflythrennau) a'r cymydau fesul teyrnas draddodiadol, er mwyn hwylustod. Sylwer bod y termau "cantref" a "chwmwd" yn anelwig braidd yn y llyfrau Cyfraith; dichon bod rhai o'r cymydau yn greadigaethau lled-ddiweddar fel unedau gweinyddol.

Taflen Cynnwys

[golygu] Gwynedd (Gwynedd Uwch Conwy)

    • CEMAIS (Môn) - Cwmwd Talybolion, Cwmwd Twrcelyn
    • ABERFFRAW - Cwmwd Llifon, Cwmwd Malltraeth
    • RHOSYR - Cwmwd Menai, Cwmwd Dindaethwy
    • ARLLECHWEDD - Arllechwedd Uchaf, Arllechwedd Isaf
    • ARFON - Cwmwd Is-Arfon, Cwmwd Uwch Arfon
    • LLŶN - Dinllaen, Cymydmaen, Afloegion neu Cafflogion
    • DUNODING - Eifionydd, Ardudwy

[golygu] Y Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy)

    • RHOS - Creuddyn, Cwmwd Uwch Dulas, Cwmwd Is Dulas
    • RHUFONIOG - Cwmwd Uwch Aled, Cwmwd Is Aled
    • DYFFRYN CLWYD - Dogfeiling, Cymeirch
    • TEGEINGL - Cwmwd Rhuddlan, Cwmwd Prestatyn, *Coleshill

[golygu] Powys (Powys Fadog a Powys Wenwynwyn)

[golygu] Deheubarth

[golygu] Dyfed

    • CEMAIS - Uwch Nyfer, Is Nyfer
    • PEBIDIOG
    • RHOS
    • DAUGLEDDAU
    • PENFRO
    • GWARTHAF - Cwmwd Efelffre, Cwmwd Peuliniog, Cwmwd Talacharn, Cwmwd Henllan Amgoed, Cwmwd Ystlwyf, Cwmwd Penrhyn, Cwmwd Derllys, Cwmwd Elfed
    • Cwmwd Emlyn (cwmwd "annibynnol")

[golygu] Ceredigion

    • PENWEDDIG - Cwmwd Genau'r Glyn, Cwmwd Creuddyn, Cwmwd Perfedd
    • UWCH AERON (ystyrid Cantref Penweddig yn rhan o ardal Uwch Aeron yn aml) - Cwmwd Mefenydd, Cwmwd Anhuniog, Cwmwd Penardd
    • IS AERON - Cwmwd Caerwedros, Cwmwd Mabwnion, Cwmwd Is Coed, Cwmwd Gwinionydd

[golygu] Ystrad Tywi

    • Y CANTREF MAWR - Cwmwd Mabelfyw, Cwmwd Mabudryd, Cwmwd Widigada, Cwmwd Catheiniog, Cwmwd Maenor Deilo, Cwmwd Mallaen, Cwmwd Caeo
    • Y CANTREF BYCHAN - Cwmwd Hirfryn, Y Cwmwd Perfedd, Cwmwd Is Cennen
    • EGINGOG - Cwmwd Cydweli, Cwmwd Carnwyllion, Cwmwd Gŵyr

[golygu] Morgannwg (Glywysing a Gwent)