Llanfihangel ar arth
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Llanfihangel-ar-Arth yw’r pentref mwyaf gogleddol yn y cymuned, cyfagos i Afon Teifi. Mae ei enw yn dod o eglwys y plwyf, Sant Mihangel, a sefydlwyd yn y chweched ganrif, yn ôl pob tebyg.
Defnyddiwyd tolldy yn y pentref yn y degawd 1840-1850 i gasglu tollau o deithwyr a digwyddodd un o derfysgoedd Rebecca yno pan ddinistriwyd y glwyd gan 150 o bobl ym mis Mehefin, 1843. Adeilad un llawr oedd y tolldy a nawr defnyddir ef fel byngalo.
Aeth y rheilffordd o Gaerfyrddin i Lanbedr-Pont-Steffan drwy Lanfihangel a gafodd ei orsaf ei hun. Ond caewyd hi ar gyfer deithwyr yn chwedegau’r ganrif ddiwethaf. Nawr dim ond rhan y trac sydd ar ôl. O’r 1840au i’r 1920au defnyddiwyd rhai o dai’r pentref fel gweithdai gwau pan oedd y diwydiant gwlân yn bwysig yn yr ardal.
Yng nghyfrifiad 2001 roedd poblogaeth Plwyf Llanfihangel ar Arth (sy’n cynnwys pentrefi cyfagos) yn 2,727 gyda 50% yn wryw a 50% yn fenyw.
Lleolir y pentref presennol o gwmpas cyffordd y B4336 rhwng Llanllwni a Llandysul o’r dwyrain i’r gorllewin a’r B4459 rhwng Capel Dewi i Bencader o’r gogledd i’r de.
Yn ogystal â’r eglwys, mae dau dafarn cyfeillgar ac ysgol a agorywd yn 1864 ond caewyd yn 2003 ac nawr mae hi’n gwasanaethu fel canolfan gymunedol. Mai rhai busnesau bach yn y pentref ynghyd â storfa bwrdd trydan. Mae’r rhain yn ogystal ag amaethyddiaeth yn darparu cyflogaeth yn yr ardal. Mae gan y pentref garnifal blynyddol a chynhelir rhan yr wyl Bibau Pencader yn yr eglwys.
Mae pentref Llanfihangel ar Arth wedi newid llawer ers gau’r Ysgol yn 2003. Ers hynny mae’r siop bentref a’r Swyddfa Post wedi cau. Bellach, Neuadd yr Ysgol yw canolbwynt y pentref ac sy’n rhoi’r egni i gadw ein cymuned yn fyw.