Camlas Panamá
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Camlas enfawr yng nghuldir Panamá yw Camlas Panama sy'n cysylltu Cefnfor Iwerydd â Chefnfor Tawel
Mae dau grŵp o lociau ochr arfordir y Cefnfor Tawel ac un ochr arfordir Cefnfor Iwerydd. Mae drysau dur enfawr yn pwyso 745 tunnell, ac yn 21 medr o uchder ar loc Gatún. Ond o ganlyniad i'w hadeiladwaith crefftus gellir eu agor gan peiriant 30kW (40 marchnerth). Mae nifer o lociau ar y camlas, ond maent i gyd mewn parau er sicrhau y gall y llongau fynd trwy'r gamlas i'r ddau gyfeiriad heb orfod colli gormod o amser.
Mae'r gamlas yn mynd trwy Llyn Gatún sydd 26m yn uwch na lefel y môr, ac mae lefel y Cefnfor Tawel yn 24cm yn uwch na lefel Cefnfor Iwerydd, ac mae llanw'r Cefnfor Tawel yn fwy hefyd.
[golygu] Hanes
Achos mae hi'n peryglus ac hir iawn mynd o gwmpas yr Horn yn Ne America roedd pobl eisiau am gamlas dros culdir Panama ers meitin, ond ers y 1820au daeth hynny'n bosib. Roedd pobl yn ystiried camlas dros Nicaragua hefyd, ond mae hynny heb ei adeiladu eto.
Llwyddodd Ferdinand de Lesseps, peiriannydd o Ffrainc yn adeiladu Camlas Suez yn yr Aifft, a felly roedd ef y peiriannydd cyntaf i gynlluno'r camlas. Dechreuodd gwaith adeiladu ar 1 Ionawr, 1880. Beth bynnag, roedd aeiladu camlas Suez yn golygu cloddio tywod mewn diffeithdir, ond roedd pethau yn wahanol iawn yn Panama: roedd rhaid cloddio cerrig mewn jyngl a brwydro yn erbyn dilywiau yn ogystal ac afiechyd trofannol fel clefyd melyn a malaria. O'r roedd rhaid rhoi'r gorau i'r prosiect.
Beth bynnag, roedd Theodore Roosevelt, Arlywydd yr UDA yn hyderus fod y prosiect hon yn bwysig i ei wlad -- ar ochr milwrol yn ogystal a'r ochr economaidd. Ar y pryd, roedd Panama yn rhan Colombia, a felly dechreuodd trafodaethau a Colombia i gael caniatâd adeiladu. O ganlyniad arwyddwyd Cytundeb Hay-Herran ym 1903, ond doedd Senedd Colombia ddim yn cadarnhau ef. Felly roedd Roosevelt yn cefnogi'r mudiad annibyniaeth Panamá ac yn danfon llongau rhyfel i'r arfordir pan dechreuodd brwydr. Beth bynnag doedd y gwrthwynebiad Colombia yn erbyn y chwyldro ddim yn cryf iawn (efallai i osgoi rhyfel yn erbyn yr UDA) a daeth Panamá i fod yn wlad annibyniol sydd yn rhoi Cylchfa'r Camlas Panamá i'r UDA ar 23 Chwefror, 1904. Cafodd Panamá $10 miliwn am hynny (ar ôl Cytundeb Hay-Bunau-Varilla, 18 Tachwedd, 1903).
Yn ystod adeiladu, roedd yr arbennigwyr o'r UDA yn cryfhau mesurau iechyd ac yn dileu'r clefyd melyn. Roedd tri prif peiriannydd yn weithio ar y camlas: Y cyntaf, John Findlay Wallace, doedd dim yn llwyddiannus iawn a ymddiswyddodd ar ôl blwydden. Yr ail, John Stevens, daeth ar ei ôl e a gwnaeth y waith sylfaenol ond ymddiswyddodd ym 1907. Roedd US Colonel George Washington Goethals y trydydd ac adiladodd y camlas.
Cynllun de Lesseps roedd adeiladu camlas ar lefel môr, ond gallodd e ddim dartys problem Afon Chagres a'i dilywau niferus yn ystod y tymor glaw. Felly roedd Stevens yn cynlluno camlas gan lociau ac adeiladu argae enfawr dros Afon Chagres ger Gatún. Defnyddir y llyn enfawr a cafodd ei wneud o ganlyniad i gynhyrchu trydan -- ac i fynd drosto ar llong. Felly mae traean y camlas yn fordd ar hyd llyn artiffisial. Ond gwaith mwyaf enfawr roedd cloddio ffordd trwy gwahanfa ddŵr ger Culebra (heddiw: the Caillard Cut). Daeth gwaith adeiladu'r camlas ar ben ar 10 Hydref, 1913, pan roedd Arlywydd Woodrow Wilson yn ffrwydro Gamboa Dike mewn seremoni swyddogol.
Roedd llawer o gweithwyr India'r gorllewin yn weithio ar adeiladfa a bu o leiaf 5,609 ohonyn farw yn ystod eu waith.
Yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd llongau rhyfel yr UDA yn mynd trwy'r camlas i'r Môr Tawel a roedd Cylchfa'r Camlas o dan reolaeth yr UDA hyd i 31 Rhagfyr, 1999. Daeth rheolaeth yr UDA ar ben o ganlyniad Cytundeb Torrijos-Carter ac arwyddwyr ym 1977 ac yn yr hyn roedd Arlywydd Jimmy Carter yn rhoi'r camlas o dan reolaeth Panamá.