Afghanistan

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

د افغانستان اسلامي جمهوریت
Da Afġānistān Islāmī jomhoriyat
جمهوری اسلامی افغانستان

jomhoriye-e Eslāmī-ye Afġānistān
Gweriniaeth Islamaidd Afghanistan
Baner Afghanistan Arfbais Afghanistan
Baner Arfbais
Arwyddair: dim
Anthem: Soroud-e-Melli
Lleoliad Afghanistan
Prifddinas Kabul
Dinas fwyaf Kabul
Iaith / Ieithoedd swyddogol Pashto, Persieg (Dari)
Llywodraeth
Arlywydd
Is-arlywydd
Is-arlywydd
Gweriniaeth Islamaidd
Hamid Karzai
Ahmad Zia Massoud
Karim Khalili
Annibyniaeth
Datganwyd
Adnabwyd
O'r Deyrnas Unedig
8 Awst, 1919
19 Awst, 1919
Arwynebedd
 - Cyfanswm
 - Dŵr (%)
 
652,090 km² (41ain)
Poblogaeth
 - amcangyfrif 2005
 - cyfrifiad 1979
 - Dwysedd
 
29,863,000 (38ain)
13,051,358
46/km² (150fed)
CMC (PGP)
 - Cyfanswm
 - Y pen
amcangyfrif 2006
$31.9 biliwn (91ain)
$1,310 (162ain)
Indecs Datblygiad Dynol (2003)  (n/a) – dim
Arian breiniol Afghani (Af) (AFN)
Cylchfa amser
 - Haf
(UTC+4:30)
(UTC+4:30)
Côd ISO y wlad .af
Côd ffôn +93

Gwlad yng Nghanolbarth Asia yw Gweriniaeth Islamaidd Afghanistan neu Afghanistan (hefyd Affganistan). Mae'r wlad yn ffinio ag Iran, Pakistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan a gorllewin eithaf China.

Taflen Cynnwys

[golygu] Daearyddiaeth

Afon Hari Rud
Ehangwch
Afon Hari Rud

Mae Affganistan yn wlad o wastadeddau uchel a mynyddoedd. Mae cadwyn mawr yr Hindu Kush yn cyrraedd dros 7,000 m o uchder yn Tirich Mir, ar y ffin â Phacistan yn y gogledd-ddwyrain. Ceir amrywiadau mawr mewn hinsawdd mewn lle cymharol cyfyngedig, yn amrywio o hinsoddau sych ac is-drofaol i hinsawdd alpaidd eithafol yn y mynyddoedd. Mae'r dinasoedd a threfi pwysig yn cynnwys y brifddinas Kabul a thref hanesyddol Ghazni yn y canolbarth, Herat a Kandahar yn y gorllewin, Faizabad, Konduz, Mazar-i-Sharif a Maimana yn y gogledd, a Jalalabad yn y dwyrain. Mae dŵr yn gymharol brin yn y wlad. Yr unig afonydd o bwys yw Afon Oxus, sy'n rhedeg ar hyd y ffin ogleddol, Afon Helmand (Rud-e Helmand) yn y de-orllewin, sy'n rhedeg dros y ffin i Iran i gael ei llyncu yng nghorsdir hallt Daryacheh-ye Sistan, ac Afon Kabul (Darya-ye Kabul) sy'n rhedeg o ardal Bwlch Khyber i gyfeiriad Kabul.

[golygu] Hanes

Prif erthygl: Hanes Afghanistan
Cerflun anferth o'r Bwdha yn Bamiyan
Ehangwch
Cerflun anferth o'r Bwdha yn Bamiyan

Symudodd llwythi Iranaidd i'r ardal yn ystod yr ail fileniwm Cyn Crist. Mae rheolaeth ar y wlad wedi newid sawl gwaith. Am gyfnod hir bu'n rhan o ymerodraeth Persia. Goresgynodd Alecsandr Mawr rannau o'r wlad ar ei daith i'r dwyrain. Am gyfnod o rai canrifoedd roedd y wlad yn ganolfan Fwdhydd bwysig; mae adfeilion Bamiyan yn dyst i hynny ac yn cysylltu'r wlad â diwylliant Bwdhaidd Canolbarth Asia a Tibet ar un llaw ac â dinasoedd Bwdhydd Gandhara (gogledd-orllewin Pacistan heddiw) ar y llaw arall. Cwncwerodd yr Arabiaid Bersia yn y 7fed ganrif a meddiasant Affganistan yn ogystal. Fe'i cwncwerywd gan y Mongoliaid yn y 13eg ganrif, ac am gyfnod, dan reolwyr Ghazni, roedd Affganistan ei hun yn rheoli rhan sylweddol o ogledd-orllewin is-gyfandir India. Sefydlwyd Emiraeth Affganistan yn 1747 ac yn ddiweddarach daeth dan ddylanwadPrydain Fawr. Am ganrif a rhagor roedd Affganistan yn ddarn gwerin gwyddbwyll yn y Gêm Fawr am reolaeth yn Nghanolbarth Asia rhwng Prydain a Rwsia. Ar ôl cyfnod dan reolaeth bell Brydeinig enillodd y wlad ei hannibyniaeth yn 1919 pan sefydlwyd Teyrnas Affganistan ac yn 1973 datganiwyd gweriniaeth. Cafodd y rhyfel cartref hir rhwng 1979 a 1992 a phresenoldeb byddin Rwsia (hyd at 1989) effaith bellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth y wlad. Yn y 1990au tyfodd dylanwad a grym y Taleban ffwndamentalaidd ac o 1994 hyd at 2001 rheolwyd rhan sylweddol o'r wlad ganddynt. Yn 2001 ymosododd lluoedd arfog yr UDA, gyda chymorth Cynghrair y Gogledd, ar y Taleban ac fe'u disodlwyd. Ers hynny mae llywodraeth ddemocrataidd wedi rheoli y rhan fwyaf o'r wlad, gyda chefnogaeth lluoedd NATO, ond erys y Taleban a'u cefnogwyr yn gryf yn y de a'r dwyrain.

[golygu] Crefydd

Addurniadau yn y Fosg Las ym Mazar-e-Sharif
Ehangwch
Addurniadau yn y Fosg Las ym Mazar-e-Sharif

Mae Affganistan yn wlad Islamaidd ers yr 8fed ganrif ond yn y gorffenol bu'n ganolfan bwysig iawn yn hanes Zoroastriaeth a Bwdiaeth. Hyd at ddiwedd yr 20fed ganrif roedd Nuristan, i'r gogledd o ddyffryn Jalalabad, yn wlad baganaidd led-annibynnol a elwid yn Kaffiristan (mae'r olaf o'r Kaffiriaid paganaidd yn byw dros y ffin yn nhalaith Chitral ym Mhacistan).

Ceir nifer o fosgiau hanesyddol yn Affganistan, yn cynnwys y Fosg Las ym Mazar-e-Sharif yn y gogledd, mosgiau hynafol dinas Herat yn y gorllewin ac adfeilion mosg a minaret enwog yn Ghazni. Y safle Bwdhaidd pwysicaf yw Bamiyan, yng nghanolbarth y wlad; yn anffodus dinistriwyd rhan sylweddol o'r cefluniau hynafol o'r Bwdha gan y Taleban ar ddiwedd y 1990au.

[golygu] Economi

Afghan ifanc yn gwerthu carpedi
Ehangwch
Afghan ifanc yn gwerthu carpedi

Mae Affganistan yn un o wledydd tlotaf y byd. Mae'r mwyafrif o'r bobl yn gweithio ar y tir. Yn y dyffrynoedd a chymoedd mae rhwydweithiau dyfrhad yn galluogi amaethyddiaeth a thyfu coed ffrwythau i ffynu. Yn y mynyddoedd a'r gwastadeddau uchel bugeilio a chodi gwartheg a geifr yw asgwrn cefn yr economi leol. Mae tyfu cnydau opiwm yn bwysig yn yr ardaloedd gwledig ers canrifoedd ac mae canran uchel iawn o opiwm y byd yn dod o Affganistan. Mae nwyddau naturiol y wlad yn cynnwys glo, petroliwm a nwy naturiol a mwyngloddir lapis lazuli yn y gogledd, yn arbennig yn y Hindu Kush. Mae'r rhyfela parhaol dros y degawdau diwethaf wedi dinistrio dros 65% o ffatrïoedd a safleodd diwydiannol eraill y wlad ac mae'r economi heddiw mewn cyflwr bregus iawn ac yn ddibynnol ar gymorth ariannol tramor.