Cymru

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Tywysogaeth Cymru
Principality of Wales
Baner Cymru Arfbais Tywysogaeth Cymru
(Baner) (Arfbais answyddogol)
Arwyddair: Cymru am byth
Anthem: Hen Wlad Fy Nhadau
Ieithoedd swyddogol Cymraeg, Saesneg
Prifddinas Caerdydd
Dinas fwyaf Caerdydd
Prif weinidog Rhodri Morgan
Arwynebedd 20,779 km²
Poblogaeth
 - Cyfrifiad 2001
 - Amcangyfrif 2004
 - Dwysedd

2,903,085
2.95 miliwn
140/km²
Arian breiniol Punt (£) (GBP)
Cylchfa amser
- Haf:
UTC
UTC +1
Blodyn cenedlaethol Cenhinen, Cenhinen Bedr
Nawddsant Dewi Sant

Mae Cymru (Saesneg: Wales) yn un o'r gwledydd sy'n cyfansoddi'r Deyrnas Unedig.

Taflen Cynnwys

[golygu] Hanes

Prif erthygl: Hanes Cymru

Glaniodd Iŵl Cesar ym Mrydain ym mis Awst 55 C.C., ond ni lwyddwyd i oresgyn Cymru (er nad oedd yr enw hwnnw'n bodoli ar y pryd, hyd yn oed ar y ffurf 'Cambria') am fwy na chanrif wedi hynny. Fe sefydlodd y Rhufeinwyr gadwyn o amddiffynfeydd dros dde Cymru , cyn belled â Chaerfyrddin (Maridunum). Mae yna dystiolaeth iddyn nhw fynd ymhellach i'r gorllewin a chroesi i Iwerddon. Adeiladasant gaer y lleng Caerllion (Isca), lle mae'r amffitheatr sydd wedi goroesi orau ym Mhrydain. Roedd y Rhufeinwyr hefyd yn brysur yn y gogledd -- mae hen chwedl yn dweud i Macsen Wledig, un o ymerawdwyr olaf yr ymerodraeth yn y Gorllewin, briodi Helen ferch pennaeth Cymreig o Segontiwm (Caernarfon gyfoes).

Ni wnaeth yr Eingl-Saeson orfygu Cymru, oherwydd llwyddiannau milwrol y brenhinoedd Cymreig yn ogystal, wrth gwrs, â'r tirwedd a'r hinsawdd. Adeiladodd brenin yr Eingl-Saeson, Offa o Mersia glawdd mawr o ddaear ar hyd y ffin rhwng ei freniniaeth a gwlad y Cymry. Mae darnau o Glawdd Offa i'w weld heddiw.

Yr oedd Cymru'n dal yn wlad Gristnogol pan goresgynnwyd Lloegr gan y tylwythau paganaidd o'r tiroedd ellmynig. Fe aeth Dewi Sant ar bererindod i Rufain yn y 6ed ganrif, ac fe weithiodd fel esgob yng Nghymru ymhell cyn y cyrrhaeddodd Awstin i drosi brenin Caint a dechrau esgobaeth Caergaint.

Roedd ymdrech goresgyniad y Normaniaid yn araf yng Nghymru, ac nis gyflawnwyd tan 1282 pan orchfygodd y Brenin Edward I o Loegr Llywelyn Ein Llyw Olaf, sef tywysog olaf annibynol Cymru, mewn brwydr yng Nghilmeri. Adeiladodd Edward res o gestyll mawr i gadw'r Cymry dan reolaeth, y cestyll enwocaf yw Rhuddlan, Conwy, Caernarfon, Biwmares, a Harlech.

[golygu] Gwleidyddiaeth

Prif erthygl: Gwleidyddiaeth Cymru

Mae Cymru wedi bod yn Dywysogaeth er y drydedd ganrif ar ddeg, a reolwyd yn wreiddiol gan frenhinoedd neu dywysogion annibynnol neu led-annibynnolmegis Llywelyn Fawr ac yna gan ei wyr Llywelyn ein Llyw Olaf, a chymerodd y teitl Tywysog Cymru ym 1258, cydnabuwyd hyn gan y Goron Saesnig ym 1277 ar ol Cytundeb Aberconwy. Ar ol ei oresgyn gan Edward I, fe gyfyngwyd annibyniaeth Cymru yn 14eg canrif gan nifer o wrthryfeloedd bychain. Y gwrthrhyfel mwyaf oedd gwrthryfel Owain Glyndwr a ddechreuodd ym 1400 a churodd lu Seisnig ym Mhumlumon ym 1401. Cafodd Glyndwr ei gyhoeddi yn Dywysog Cymru ag edrychodd ef am gymorth oddi wrth y Ffrancwyr, ond erbyn 1409 roedd y lluoedd Seisnig yn rhy gryf.

Fe rannwyd Cymru yn saith Sir gan Ddeddf Uno 1536, sef: Brycheiniog, Dinbych, Y Fflint, Morgannwg, Trefaldwyn, Penfro, a Maesyfed, a gwnaeth deddfau Lloegr hyn yn ddeddfau gwlad yng Nghymru.

Mae aelodau'r Cynulliad Cenedlaethol, a grëwyd ym 1998 ac sy'n cyfarfod yng Nghaerdydd, yn gael eu hethol gan y Cymry. Tywysog Cymru yw'r teitl y mae'r brenin neu frenhines Prydain Fawr yn rhoi i'w mab hynaf, ond nid yw'r tywysog yn byw yng Nghymru nac yn cymryd rhan yn ei llywodraethu. Tywysog Charles yw'r Tywysog Cymru cyntaf ers y canol oesoedd i fedru siarad dipyn bach o Gymraeg.

[golygu] Daearyddiaeth

Prif erthygl: Daearyddiaeth Cymru

Delwedd:Cymrumap20.jpg

Cyn ad-drefnu llywodraeth lleol yn 1972, roedd 13 siroedd yng Nghymru: Sir Fôn, Sir Frycheiniog, Sir Gaernarfon, Sir Aberteifi, Sir Gaerfyrddin, Sir Ddinbych, Sir y Fflint, Sir Forgannwg, Sir Feirionnydd, Sir Drefaldwyn, Sir Benfro, Sir Faesyfed, a Sir Fynwy. Wedi'r ad-drefnu roedd 'na wyth sir: Clwyd, Dyfed, Gwent, Gwynedd, Powys, Morgannwg Canol, De Morgannwg a Gorllewin Morgannwg. Wedi'r creadigaeth yr awdurdodau unigol yn y 1990au, roedd amser anrhefn, efo rhai siroedd yn cymyd eu hen enwau, ac yn gadael rhai trefniadaethau e.e. yr Heddlu, yn croesi ffiniau'r siroedd, a rhai trefydd yn siroedd ar ei hunain e.e. Caerdydd, Abertawe, Wrecsam.

Mae tri Parc Cenedlaethol yng Nghymru: Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, Parc Cenedlaethol Eryri a Pharc Cenedlaethol Arfordir Penfro. Dyfarnwyd y cestyll Biwmares, Harlech, Caernarfon a Chonwy Treftadaeth Byd UNESCO ym 1986 a'r ardal diwydiannol Blaenafon ym 2000.

Weler hefyd: Rhestr moroedd, baeau a phentiroedd Cymru, Rhestr ynysoedd Cymru, Rhestr mynyddoedd Cymru, Rhestr llynnoedd Cymru, Rhestr afonydd Cymru, Cronfeydd Cymru.

[golygu] Economi

Prif erthygl: Economi Cymru

Mae rhannau o Gymru wedi bod yn ddiwydiannol ers yr 18fed canrif. Mae glo, copr, ac aur wedi cael eu mwyngloddi yng Nghymru, a llechi eu chwareli. Roedd gweithiau haearn, tun, a phyllau glo wedi denu nifer o fewnfudwyr i'r wlad yn ystod y 19fed canrif, yn enwedig i gymoedd de Cymru.

[golygu] Demograffeg

Cyfrifiad 2001

  • Poblogaeth: 2,903,085, Gwryw: 1,403,782 Benyw: 1,499,303
  • amcangyfrif canol 2005 (Swyddfa Ystadegau Cenedlaethol): 2,958,000

[golygu] Lle geni

  • Canran y boblogaeth ganwyd yn:
    • Cymru: 75.39%
    • Lloegr: 20.32%
    • Yr Alban: 0.84%
    • Gogledd Iwerddon: 0.27%
    • Gweriniaeth Iwerddon: 0.44%

[golygu] Grwpiau ethnig

    • Croenwyn: Prydeining: 95.99%
    • Croenwyn: Gwyddelig: 0.61%
    • Croenwyn: eraill: 1.28%
    • Cymysg: croenwyn a croendu 0.29%
    • Cymysg: croenwyn ac asiaidd 0.17%
    • Cymysg: eraill: 0.15%
    • Asiaidd:
      • Indiaidd: 0.28%
      • Pacistanaidd: 0.29%
      • Bangladeshaidd: 0.19%
      • Asiaidd eraill: 0.12%
    • Croendu: 0.25%
    • Tseiniaidd: 0.40%
    • Canran y boblogaeth yn cydnabod eu hunain fel Cymry: 14.39% (Doedd ffurflen y cyfrifiad ddim yn gofyn y cwestiwn hwn ac fe fu llawer o gwyno am hynny. Felly dyma'r canran o bobl a wnaeth ysgrifennu'r wybodaeth hon ar y ffurflen er nad oedd disgwyl iddynt wneud hynny.)

[golygu] Crefyddau

    • Cristnogol: 71.9%
    • Bwdism: 0.19%
    • Hindw: 0.19%
    • Iddewig: 0.08%
    • Moslemaidd: 0.75%
    • Sîcaidd: 0.07%
    • Crefyddau eraill: 0.24%
    • Dim crefydd: 18.53%
    • Dim yn dweud: 8.07%
  • Oed y boblogaeth:
    • 0-4: 167,903
    • 5-7: 108,149
    • 8-9: 77,176
    • 10-14: 195,976
    • 15: 37,951
    • 16-17: 75,234
    • 18-19: 71,519
    • 20-24: 169,493
    • 25-29: 166,348
    • 30-44: 605,962
    • 45-59: 569,676
    • 60-64: 152,924
    • 65-74: 264,191
    • 75-84: 182,202
    • 85-89: 38,977
    • 90+: 19,404
  • Gwybodaeth ar yr iaith Gymraeg:
    • Canran y boblogaeth 3 blwydd oed neu hýn yn deall Cymraeg yn unig: 4.93%
    • Canran y boblogaeth 3 blwydd oed neu hýn yn siarad Cymraeg, ond ddim yn ysgrifennu na darllen Cymraeg: 2.83%
    • Canran y boblogaeth 3 blwydd oed neu hýn yn siarad a darllen Cymraeg, ond ddim yn ysgrifennu Cymraeg: 1.37%
    • Canran y boblogaeth 3 blwydd oed neu hýn yn siarad, darllen, ac ysgrifennu Cymraeg: 16.32%
    • Canran y boblogaeth 3 blwydd oed neu hýn gyda rhyw gyfuniad o'r sgiliau hyn : 2.98%
    • Canran y boblogaeth 3 blwydd oed neu hýn heb wybodaeth o'r iaith Gymraeg: 71.57%

[golygu] Diwylliant

Prif erthygl: Diwylliant Cymru

[golygu] Cysylltiad allanol


Siroedd a Dinasoedd Cymru

Dinasoedd, Bwrdreisdrefi a Siroedd gweinyddol ers 1996
Abertawe | Blaenau Gwent | Bro Morgannwg | Caerdydd | Caerffili | Casnewydd | Castell-nedd Port Talbot | Ceredigion | Conwy | Gwynedd | Merthyr Tudful | Pen-y-bont ar Ogwr | Powys | Rhondda Cynon Taf | Sir Benfro | Sir Gaerfyrddin | Sir Ddinbych | Sir y Fflint | Sir Fynwy | Sir Fôn | Torfaen | Wrecsam
Siroedd gweinyddol 1974-1996
Clwyd | De Morgannwg | Dyfed | Gorllewin Morgannwg | Gwent | Gwynedd | Morgannwg Ganol | Powys
Siroedd traddodiadol
Sir Aberteifi | Sir Benfro | Sir Frycheiniog | Sir Gaerfyrddin | Sir Gaernarfon | Sir Ddinbych | Sir y Fflint | Sir Fynwy | Sir Faesyfed | Sir Feirionnydd | Sir Forgannwg | Sir Fôn | Sir Drefaldwyn



Blodau Grug Gwledydd Celtaidd Sbiral triphlyg

Yr Alban | Cernyw | Cymru | Iwerddon | Llydaw | Manaw

Gwelwch hefyd: Y Celtiaid

Y Deyrnas Unedig Baner DU
Yr Alban | Cymru | Gogledd Iwerddon | Lloegr