زبان آذری
از ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
زبان آذری زبانی است از خانواده زبانهای ایرانی باختری که در منطقه آذربایجان (آتورپاتکان) قبل از گسترش زبان ترکی رایج بوده است و امروزه گستره آن محدود شده است.
تاریخنویس و زبانشناس بزرگ ایرانی، احمد کسروی نخستین کسی بود که نمونههایی از این زبان و ارتباط آن را با زبان تاتی نشان داد و کتاب آذری زبان باستان را در این مورد نوشت. زبانشناسان با اشاره به وجود زبانهای تاتی و هرزنی در چندین روستای آذربایجان شرقی، اردبیل ،نمین خلخال ،کلور، عنبران، پیلهرود، میناباد، مسجد محله حید میرزانق آنها را از بقایای آن زبان باستانی می داند.
اکثر دانشمندان ايران و عرب و شرق شناس، در بيان ريشهي تاريخي زبان ديرين مردم آذربايجان، معتقدند که زبان باستاني آذربايجانيان بازمانده و متحول شدهي زبان مادها است و ريشهي آريايي دارد که مورخين و جغرافي نويسان اسلامي و عرب آن را فارسي(ايراني)، فهلوي و آذري خواندهاند.
مطالعهي متون و منابع قديم و جديد، گفتارها و نظريات مدون بسياري از دانشمندان نام آور ايراني، عرب و مستشرقين دربارهي زبان باستان مردم آذربايگان، بيانگر اين حقيقت است که هيچ يک از اين دانشمندان نه ترکي را زبان اصلي مردم آذربايجان شمردهاند و نه آن را ريشهي زبان آذري دانسته اند.
بلکه بر اين باورند که در اثر هجوم ترکهاي آسياي مرکزي به آذربايجان و ساير عوامل که عموما در فاصله سدههاي پنجم تا هفتم هجري رخ داده است و تداوم اين تهاجمات که ذيلا به آنها اشاره خواهيم کرد، زبان ترکي، که در واقع بايسته است آنرا زبان وارداتي و مهمان ناخوانده بخوانيم بتدريج زبان اصيل و ريشه در تاريخ مردم آذربايجان، يعني "آذري مادي" را به بوتهي فراموشي سپرده، خود جاي آنرا گرفته است.
ولي نويسندگان ساکن ماوراي ارس (اران)، يا در راستاي اهداف منويات خويش و يا در اجراي منويات سياسي مرکز نشينان آن خطه، طريق تسامح و تجاهل پيش گرفته و در بارهي زبان و پيشينه تاريخي مردم خود، نظريات پيچيدهي گمراه کننده و بي اساس ارائه ميدهند، که بدون ترديد آبشخور سياسي داشته و اجراي اين شيوه از دوران تزارهاي روس اجراء ميشده و سياستگران تزاري براي بسط اقتدار و سياست توسعه طلبي خود نميخواستند مردم از گذشته خويش و قوميت و مليت خود با خبر شوند.
احمد کسروي تبريزي، مورخ و محقق و زبان شناس نامدار ايران و جهان، افزون بر تحقيقات محلي و علمي در بارهي زبان مردم آذربايگان، با دستيابي به ريشهي اصلي زبان آذري و با عنايت به اسناد و مدارک و نوشته هاي بسياري از نويسندگان عرب و ايراني و شرق شناسان، معتقد است که زبان" آذري"، يکي از شاخه هاي زبان پهلوي است و لاغير که بعد از حملهي اعراب و هجوم اقوام ترک همچنان به حيات خود ادامه داده است. اما با پا گرفتن زبان ترکي در آن ديار، رفته رفته زبان " آذري" رو به ضعف و نابودي نهاده است. گو اينکه هنوز در پاره اي از روستاها و بخش هاي آذربايجان نقشي و نشاني از آن باقي است، اما با گسترش روز افزون ارتباطات و رسانه هاي جمعي و ديگر ابزارهاي ارتباطي، طولي نمیپايد که اين مختصر اثر بازمانده نيز در غروب بي خيالي مسئولين افول ميکند.
دکتر محمد جواد مشکور دربارهي آمدن قبايل ترک به آذربايجان مي نويسد:
حوادث متناوب يکي بعد از ديگري آذربايجان را آماج تهاجمات پياپي قرار داد. بعد از سلجوقيان، دورِ سلسله جنباني ترکان آتاباي يا اتابکان آغاز و با نفوذ اين اقوام و گسترش زبان ترکي، سيطرهي زبان آذري، محدود و رفته رفته رو به کاهش نهاد.
نخستين گروه ترکان در زمان حکومت سلطان محمود غزنوي به آذربايجان راه يافتند. در زمان سلجوقيان ترکهاي بيشتري به آذربايجان روي آوردهاند. با ادامه تسلط ترکان در دوران اتابکان باز هم عده ترکها در آن سرزمين فزوني يافت و مآلاً زبان ترکي رونق بيشتري گرفت. در دوران مغولها که بيشتر سربازان آنان ترک بودند و آذربايجان را تختگاه خود قرار دادند بازهم به نفوذ ترکان افزوده شد. حکومت ترکمانان آق قويونلو و قراقويونلو و اسکان آنها در آذربايجان بيش از پيش موجب رونق ترکي و تضعيف زبان "آذري" شد. جنگها و عصيانهايي که در فاصلهي بر افتادن و برخاستن صفويان، پيش آمد سربازان ترک بيشتري را به آذربايجان سرازير کرد. وجود قزلباشهاي ترک نيز مزيد بر علت شد و زبان ترکي را در آن سرزمين رونق بخشيد.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] گستره امروزی
برخی از روستاها و مناطق آذریزبان امروزی:
کرینگان از روستاهاي ديزمار خاوري از بخش ورزقان شهرستان اهر؛ 2- كلاسور و خوينهرود از روستاهاي بخش كليبر شهرستان اهر؛ 3- گلين قيه از روستاهاي هرزند از بخش زنوز شهرستان مرند؛ 4- عنبران از بخش نمين شهرستان اردبيل؛ 5- بيشتر روستاهاي بخش شاهرود خلخال؛ 6- شماري از روستاهاي طارم عليا؛ 7- روستاهاي اطراف رامند و جنوب غربي قزوين؛ 8- تالش از اللهبخش محله و شاندرمين در جنوب، تا تالش شوروي سابق در شمال كه اصولاً به زبانهاي تاتي آذربايجان بازبستهاند (دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، ج1، ص 2-261؛ يارشاطر، 1354، ص 64؛ Yarshater, 1989, p. 241).
[ویرایش] شاعران آذریگوی
- شیخ صفیالدین اردبیلی
- محمدشیرین مغربی تبریزی
- تاجالنساء ماماعصمت
- مهان کشفی
- همام تبریزی
- معالی
- یعقوب اردبیلی
[ویرایش] منابع
- نظري به تاريخ آذربايجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج 1، تهران 1339، ص 152
- آذرگشنسب