Eoin Mac Néill

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

Ba scoláire Gaelach, náisiúnach agus réabhlóidí é Eoin Mac Néill (15 Bealtaine 1867 - 15 Meán Fómhair 1945). Chabraigh sé le Conradh na Gaeilge a bhunú, ba cheannaire é ar Óglaigh na hÉireann nár chuaigh le John Redmond le troid sa Chéad Chogadh Domhanda, agus bhí sé gníomhach i gcéadeachtraí Shaor Stáit Éireann.

Clár ábhair

[athraigh] Saol Óige agus an Éirí amach

Rugadh é i nGleann Airm, Contae Aontroma agus fuair sé oideachas i nOllscoil na Banríona, Béal Feirste. Bhí suim mhór aige i Stair na hÉireann agus rinne sé a lán staidéir air. Sa bhliain 1893 bhunaigh sé Conradh na Gaeilge le Dubhghlas de hÍde. Bhí sé ina eagarthóir ar an nuachtán "Irisleabhar na Gaeilge". Sa bhliain 1908 ceapadh é mar mháistir ar seanstair na hÉireann in Ollscoil Bhaile Átha Cliath.

Trí bheith ag obair i gConradh na Gaeilge bhuail sé le baill de Shinn Féin, ceapadh é mar chathaoirleach de chomhairle a bhunaigh Óglaigh na hÉireann sa bhliain 1913; níos déanaí rinne siad ceann foirne de. Bhí Mac Néill go hiomláin i gcoinne éirí amach trí fhoréigin ach amháin dá mba rud é go ndéanfadh na Sasnaigh iarracht fáil réidh leis na hÓglaigh. Ní fhaca sé aon dóchas i dtroid in aghaidh Impireacht na Breataine. Thosaigh Bráithreachas Poblachta na hÉireann (IRB) agus na ceannairí eile (Pádraig Mac Piarais ina measc) ag pleanáil éirí amach, mar sin féin, go háirithe toisc go raibh na Sasanaigh gafa le cogadh san Eoraip; fuair siad cabhair ó Shéamus Ó Conghaile agus Arm na Saoránach (a bhí ag pleanáil éirí amach shóisialach) freisin. Chuir Pádraig Mac Piarais ina luí ar Eoin Mac Néill le litir bréagach go raibh na Sasnaigh chun na hÓglaigh go léir a ghabháil go luath agus dúirt sé leis go raibh airm Gearmánach ag teacht i dtír i gcúpla lá.

Socraíodh an t-éirí amach ar Domhnach Cásca, ach fuair Mac Néill amach gur litir bréagach a bhí ann agus go raibh Ruairí Mac Easmainn agus na hairm go léir gafa. Thóg sé air féin an t-éirí amach a chur ar ceal. Le cabhair ó Mícheál Seosamh Ó Rathaille (a d'aontaigh le Mac Néill, ach throid sé agus maríodh insan Éirí amach ar aon nós é) chuir sé a chuid ordaithe timpeall na tíre ag rá go raibh sé ar curtha ar ceal.

Thóg Mac Piarais, Ó Conghaile agus na ceannairí eile an chinneadh go racfadh an téirí amach ar aghaidh an lá dár gcionn. De bharr ordaithe Mhic Néill, bhí na hÓglaigh giota beag meascaithe suas faoi chéard le déanamh agus níor tháinig a bhformhór amach le troid ar an lá. Thosaigh sé ar Luan Cásca, 24ú Aibreáin 1916, ach theip ar an Éirí amach agus ghéill na hÉireannaigh ar deireadh. Ghabh na Sasnaigh mac Néíll, agus fuair sé pianbhreith príosúnachta saoil.

[athraigh] Tar Éis an Éirí amach

Ligeadh saor é sa bhliain 1917 agus toghadh é mar bhall parlaiminte Ollscoil Náisiúnta na hÉireann mar ionadaí Sinn Féin sna toghcháin 1918. Dhiúltaigh sé a shuíocháin a thógáil i Westminister Shasana ach ghlac sé ceann ina áit, i rialtais nua na hÉireann Dáil Éireann. Sa bhliain 1921 tréisigh sé le Conradh Angla-Éireannach. Ina dhiadh seo cheapadh é mar an aire oideachas do chéad rialtas Saor Stáit Éireann. Ach thaobhaigh a mhac in aghaidh an Chonartha agus mharaigh airm an Saor Stáit é, agus é ag troid in aice Shligigh i mí an Mhéan Fhómhair 1922, i rith Cogadh Cathartha na hÉireann

[athraigh] É féin sa Saorstáit

Sa bhliain 1924 bunaíodh Coimisiún na Teorann chun a chinntiú cá mbeadh an teorainn idir na sé chontaethe sa tuaisceart a bhí fós faoi rial na Breataine agus an Saor Stát. Bhí Mac Néill mar ionadaí ag Saorstát Éireann. D'éirigh sé as tar éis gur foilsíodh tuairsc ar na h-athraithe beaga i nuachtáin.

I mí na Nollag 1925 ghéill rialtas an tSaorstáit do na Sasnaigh go bhfágfaí an teorann mar a bhí. Chuir seo fearg ar a lán náisiúnaigh agus fuair Mac Néill a lán léirmheastóireachta uatha. Le tréise lámh d'fhág sé a shuíocháin sa Dáil sa bhliain 1927.

[athraigh] Deireadh a shaoil

D'éirigh sé as polaitíocht go hiomláin ar deireadh agus rinneadh cathaoirleach de ar Choimisiún Lámhscríbhínn na hÉireann. D'fhoilsigh sé cúpla leabhar faoi Stair na hÉireann freisin, ag obair go díograsach don scoláireacht ina bhlianta deireanacha. Fuair sé bás i mBaile Átha Cliath de bharr cúiseanna nádurtha in aois a 78.

I dteangacha eile