Culunisaziòn fürtiva senza fin
From Wikipedia
This paper is reproduced here by the courtesy of the publisher: www.ilbernina.ch
La ventüra dal Dino Beti di Panisc a travèrs da 'n labirìnt lesicàl
Sta dumàn, amò prim da fà culaziòn, ma sem sentugiò par cüntà 'n sömöi amò fresch dala nòit ca 'l ma paréa na buna storia. Un insömöi faitfò da dì cul sul e cul'aqua, da nòit scürnéri cun urscéi predatùr e altri mostri bestiài. I sömöi sa gà da i scrivagiò sübit apena disciòdigh, sadanò i sa dilèguan svelt cume nef al sul. Però mì sem miga ì luntàn cun mia storia, parchica ma sem intopù già indala prima parola. Cul scrivagiò «sömöi» e «insömöi», al m'é saltù adòs al dübi sa, scrit inscì, l'èra giüst e bon pusc'ciavìn. Fina in nuémbar dal'an pasù, in chìi casi ilò da incertitüdin linguìstica, féi sempri dua robi: (1) cerchéi da sintì inda mia urégia cume 'l parléa mia pora mama, cume la diseafò léi li paroli; (2) géi a guardadrö indali tre culeziòn da paroli pusc'ciavini mütüdi insém dal Ricàrd Tugnina, dal Franco Paravicìn o 'l lésich dal Abis de Clari, certi volti ga déi 'n'ögiada anca al «Vucabulari dala lingua taliana» dal 1871 ca ì ereditù da me af Geni Beti. E in chili miniéri ilò, da sòlit truéi quel ca cerchéi, ma sbrighéi facilmént e senza perda temp, e cuntinuéi a scriva pacìfich cume na pascua. Invece isa ca ì giüstu ciapù al «Lésich dialetàl dala Svizara italiana» l'é 'n'altru per da manghi. Sta dumàn ma sem fina ralegrù da pudé ga guardadrö a stu «sömöi/insömöi» anca inda stu capulaùr e, da incö via, vedé mia vita da scritùr dialetàl auto-elegiü diventà plü lidina…
Ma slanci, ciapiscià 'l vulüm 5 (da «sgrüiaa» a «zvitt»), sföii un po' inavànt e indrö, ma «sömöi» an trovi miga dal tüt. Ilura töliscià 'l vulüm 3 (da «ingrassacampussant» a «pist»). Al ma dis ca, par «sogno» in taliàn, a Pusc'ciaf sa disaròf «insömnia»; quest l'é pö curiùs parchìca, cura mia mama la sa lamentéa ca la gh'éa agiü na nòit d'insömnia, la vulea dì ca l'éa miga sarù l'öc tüta la nòit, e miga ca la gh'éa agiü 'na nòit plena da bei sömöi… Ma almenu, a cercà ben, al vulüm 3 al ma fà capì ca, par rivà a «insömöi» e «insömögl », gh'ì da guardà sota «seméi». Ilura töscià 'l vulüm 4 (da «pista» a «sgruiaa»), apuntu sota «seméi» ca l'é duperù a Mesòch, al gh'é «insömögl», «insömöi», «insumegl», «insümögl», cuatru formi duperadi a Pusc'ciaf. Dal verb pö al par ca 'l gan'é parfìn sis formi diferenti duperadi a Pusc'ciaf, ma indal Lésich sempri süburdinàdi al «semeié» da Mesòch.
Insoma, inda me sömöi, par ma riparà dal sul, gh'éi da ma meta ala sciumbriga, e par miga vignì crégn dal'aqua, gh'éi da ma meta sota n'umbrèla. Al vulüm 4 al ma disfò dric ca «sciumbrigà» (verb) al vol dì «fare ombra», e ca «sciumbrigùs» (agetìf) l'é «ombreggiato». Ma par truà «sciumbrìga», cioè 'l sustantìf, gh'ì da töscià dapè 'l vulüm 5; ilò almenu trovi nosa bela «sciombrìga» o «sciumbrìga» pusc'ciavina, ma noma sota «sombrìa» ca l'é l'ombra dala Bregaglia. Cume stàma ilura cun «umbrèla» par ma riparà dal'aqua? Par truà l'umbrèla gh'ì, anca ilò, da saltà dapè dal vulüm 5 al vulüm 3 e prim amò pasà sota na «ombrèla», un làu ca a Pusc'ciaf l'é miga bon abòt par ma riparà dal'aqua. Dal rest, segònd al Lésich, in pusc'ciavìn al'aqua dal cél sa ga disaròf «plosta» invece da «plosna» o anca «plöfgia» cume ì sempri sintì mì dai méi…
Inda me sömöi éi vüdü anca un gufo. Quel al m'à dàit al bòndar da savé cume i ga dìsan li altri parladi a stu animal. Ma «gufo» indal Lésich n'ì miga troù. Ilura ma sem dit ca, forsi, sota «civéta» al podaròf gh'èsa vargot chi ga süméglia al «gufo». Al vulüm 1 (da «a» a «coramign») al ma manda a la truà sota «sciguéta»; infati trovi la «civéta» indal vulüm 4 ca'l preténd ca in pusc'ciavìn sa podaròf dì anca «sciguéta» o «zivéta». Noma me «gufo» al gh'é miga. Ilò 'l ma vegn in ment ca l'estàt pasù, cura inda 'n'artìcul par al Grigione éi parlù apuntu da 'n «gufo», al Pier Augustu al m'éa indicù ca a stu urscèl, casciadùr nutürn, in pusc'ciavìn sa ga dis «cuch». Quel al gh'é indal Lésich, ma noma sa ta pàsas sota'l «cücch» ticinés ca, dal rest, giò ilò al vol dì «cucù» e miga «gufo» cume a Pusc'ciaf. E pö, par meta la man süla «cùa» da nos «cuch», indal Lésich gh'ì dapè da pasà par al «cova» ticinés e, ilò, fra "còva, còa, còua, cùa, cuva", grazia a mei cunuscenzi dal pusc'ciavìn, tirafò quela ca 'l fà ì can e gat in nosa Val…
Insoma, a vulé ga ìdrö a me sömöi inda stu Lésich, poch a poch al m'é vigniìnt in boca un güst amàr da culunisaziòn: dopu esa stàit ocüpài dai rumàn, pö pruprietà dal'abazìa parisina San Diunìs, e dopu dai véscuf da Coira e da Com o dai düch da Milàn, pö culunisài sucesivamént dai züchìn, taliàn e americàn, isa 'l ma rivascià amò anca questa minàcia par nosa cültüra... Par furtüna ca in pusc'ciavìn, senza èsa na scima, ma la cavi plütòst ben, ca cul taliàn vach anca miga mal d'acòrdi e ca, divers àn fà, éi imparù parfìna un po' da «ticinés», sadanò savaròi miga cume navigà a travèrs da stu Lésich senza ma perda ogni mendachì inda stu labirìnt ticinucràtich. A forza da cercà 'l bon tröc senza ma intopà dapè, ì pö perdü 'l fil da mia storia, e mè sömöi al s'é propi dileguù malgradu 'l fréid e la nébia. Isa però làsum fagiò 'n salt ala posta par mandà i ghèi da pagà stu Lésich!