Büüs negru

From Wikipedia

Lumbaart ucidentaal Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada.
Ilüstrazziun da la NASA representaant ul cuncett da büüs negru.
Ingrandí
Ilüstrazziun da la NASA representaant ul cuncett da büüs negru.

In astronomia, un büüs negru al è un astru u ugett celeest la densitaa dal quaal a l'è taal che la forza da gravitaa ch'al esèrcita la lassa scapà vía gnanca ul cjaar. Da chí ul nomm.

I esiist almaanch trà class da büüs négar: una classa a inn i büüs négar primurdiaal, uriginaa insema al üniveers: i söö mass a pòden vess varii e nissün al è staa usservaa.

I esiist anca di büüs négar süpermassiif, cun massa da diveers miliun da vöölt chela dal suu.

Finalmeent, una altra classa a inn chii da massa istessa che ul suu. Vün da chiist-chí al sa furma cura ca una stella da massa 2.5 vöölt chela dal suu la sa cunveert in süpernöva e la s·cjopa. Ul sò nücli al sa cuncentra int un vulümm sussenn piscin, e la densitaa la deventa inscí granda che la gravitaa la fa sü un urizuunt di eveent da che nagott al pöö scapá vía, gnanca ul cjaar. Per cheest mutiif-chí, sti còorp a inn numinaa 'négar'.

L'ergosfera a l'è la paart da fö dal urizuunt di eveent da che sa pöö ancamò scapá vía, in teuría. L urizuunt di eveent al è la fruntera marcaant ul límit da che sa pöö mía scapá vía, deent al quaal a gh'è dumà ul camin marcaa par la gravitaa. Una singülaritaa l'è un puunt 'infinitameent piscin' da densitaa i gravitaa infiniit, da vulümm nüll e radii zeru. Chiist infinii e zero mustren che la relativitaa generala a l'è mía buna par i-descriif, e che, prubabilmeent, a l'è necessària una teuría quàntica da la gravitazziun. Se ul büüs negru al è adimensiunaal, sa trata d'un büüs negru da Schwarzschild e se al è ünidimensiunaal d'un büüs negru d'Einstein. Una evulüzziun da sti düü daree a l'è ul büüs vèrmen, ch'e pudaress trá insema dü puunt diveers dal spazzi-teemp.

Sa creet che al centru da la püpaart di galassi (tra da luur la vía da lacc) a gh'inn di büüs négar süpermassiif, malgraa ch'i sía asquaas tücc inatiif. I galassi cul nücli atiif cuma i galassi da Seyfertu i radiugalassi, sa creet ch'a síen di galassi cunt un büüs négru al sò nücli. Malgraa l'impussibilitaa física da scapà vía d'un büüs negru, cheest-chí al pöö svapurá, par vía da la radiazziun de Hawking, descuverta pal físich Stephen Hawking. Da tüta manera, sa càlcüla ch'al saress necessari püsee da teemp, per cheest prucess-chí, che la vita istessa dal üniveers.

Ligaa a la suva svapurazziun al è ul cuncett d'entrupía, gja che a püssee da süperfiis, püssee d'entrupía e püssee d'emissiun al urizuunt di eveent. La pecüliaritaa a l'è che, in la mesüra che l'entrupía e la süperfiis i diminüiss, ul büüs negru al aumenta la temperatüra termudinàmica, e una aumentazziun da l'emissiun. Dunca vün al sa dumanda se chiist miscrubüüs i pöö esiist da furma stàbil. Da fatt, cheest caas-chí al è l'ünich cugnussüü íntal quaal la temperatüra la deventa püssee òlta cura ca l'entrupía la deventa püssee piscina.

A causa di sò caraterístich físich, i büüs négar sa pòden descuvrí dumà a traveers la suva inflüenza al intuurn. La plüpaart i fa paart d'un sistema binari da steel, cunt una cumpuneent invisíbil (ul büüs negru) e una visíbil; u anca da nücli da galassi e cümül globülaar. Chiist daree sa descúvren par la püssee granda velucitaa che i steel i gh'a in la suva prussimitaa e par i emissiun da radi X ch'i sa urígina par la cadüda da matéria.

Ul descuvrimeent di büüs négar int i cümül globülaar al è reletaivameent reçeent.

Al cuventa dí ch'i esiist mía di prööf dirett da l'esistenza di büüs négar, però i è cumpatíbil cunt i teurii atüaal da la física.


Template:Relativitaa