Baghèt

From Wikipedia

Lumbaart ucidentaal Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada.




Giacomo Ruggeri de Casnigo (Bèrgum 1905-1990), ültim sunaduur de baghèt. Futugrafaa indal maarz 1984 da Valter Biella.
Ingrandí
Giacomo Ruggeri de Casnigo (Bèrgum 1905-1990), ültim sunaduur de baghèt. Futugrafaa indal maarz 1984 da Valter Biella.



[redatá] Anutazziún preliminara

Chést articul l è staa scrivüü in baas ai stüdi e i riçeerch realizaa dal riçercaduur Valter Biella da Bèrgum. La pübblicazziun de una quai futugrafía e tücc i infurmazziun storich e socju-cultürai frütt dai sò riçeerch in staa gentilmeent uturizzaa dal Sciuur V. Biella che al cuntribüiss in chesta manéra ala diffüsiún dala cugnussenza da un tòch da cultüra dala sucjetaa Lumbarda dii teemp passaa.
I riçeerch in scumenzaa indi primm agn '80 e in mia finii gnamò dèss.
Inn staa individüaa 7 strümeent uriginai (tra intreech e dumá un quai tuchéll) e, sóradatütt, un sunaduur viif e atiif fin al 1990 (ann dala sò mòort) che l gh'a insegnaa tüsscóos sül baghèt e l è staa l ünich che l à pudüü testimuniá la realtaa dal baghèt cunt i sò müsich, i ball, i tradizziún, i geent che l sunava, ul significaa simbòlich dii meludii e dii culuur.




Cuntegnüü


Strümeent apartegnüü al Quirino "Manòt" Picinali (1880-1962) da Gandino - BG. (futugrafía dal Valter Biella scatáva indal 1989)
Ingrandí
Strümeent apartegnüü al Quirino "Manòt" Picinali (1880-1962) da Gandino - BG. (futugrafía dal Valter Biella scatáva indal 1989)
Malpaga (BG), Castèll də Bartolomeo Colleoni, fregi dala metaa dəl sécúl XV, pituur anònim. (10)
Ingrandí
Malpaga (BG), Castèll də Bartolomeo Colleoni, fregi dala metaa dəl sécúl XV, pituur anònim. (10)

[redatá] Baghèt, la cornamüsa Bergamasca

Cun la paròla Baghèt sa fa riferimeent a un tipu da cornamüsa che la vegniva sunava, fin vèrz la metaa dal secul passaa, in dala Pruvincja da Bèrgum. Pürtròp a scumenzá dal dòpu guèra, al Baghèt l è stai dismentegaa e, prugressivameent, sustitüii da óltar strümeent (fisarmònica). Dumá ültimameent dii riçercaduur e dii stüdiuus ann cuntribüii a fall riviif e finalmeent incöö l è ancamò pussibil scultá la sò vuus.

[redatá] Stòria (1)

In tücc i paees də l'Euròpa in cugnusüü dii strümeent cun nóm cuma zampógna, cornamüsa o piva che inn staa assè impurtaant, e in tanti caas i è ancamò, pər l'espressivitaa müsicala dal muunt pupulaar. I è çertameent antiic i sò uriginn, dafátt a gh'inn nutizzi sicüür che dii aeròfún cun la risèrva d'aria evan gjamò druvá a Róma indal primm sécúl dòpu Cristu. Indal períut medievaal una gran quantitaa da funt icunugrafich la dócümenta che l'eva presenta una faméja da strümeent che i eva druvaa nurmalmeent e che la sa diferenziáva in divèerz tipulugii. Quèi mudèll difereent in i radiis dai piif e dai zampógn che ancamò adèss in preseent in tüta l'Euròpa.



mápa dala lucalizazziún dii cornamüüs indal Nòort Itália (9)
Ingrandí
mápa dala lucalizazziún dii cornamüüs indal Nòort Itália (9)

[redatá] Lucalizazziún géugrafica dii córnamüüs indal Nòort Itália (2)

Al baghèt bergamasch al sa inseríss indüna area granda cuma tütt al Nòort Itália indúa l è ancamò testimuniava la presenza də cèrti tipi də cornamüüs. In particulaar sa distinguən:

  1. Indala zòna dal Apenín setentriunaal l eva presenta, fin vèerz la fin dəi ann sesánta, la piva.
  2. A nòort-òvest da chesta area e, parzialmeent suvrapòsta, a trövum la zòna indúa l eva sunáva la müsa che la cumpagnáva al pifər un altar strümeent a fiaa (oboe) che l è ancamò preseent adèss indala tradizziún lucala. La müsa l è staja sustitüiva dala fisarmònica gjamò da divèerz agn.
  3. Indi vall Bergamasch l eva preseent al baghèt.
  4. Indal Cantún Tisin la gh'eva un tipu da piva (piva tiçinesa).




[redatá] Al baghèt indala tradizziún Bergamasca (3)

La presenza da sunadúur indala media Val Seriana l'eva ben radicava ma, sa pò dí, quasi impruvisameent e tücc inséma chesta cumünitaa da müsicista l'a dismetüü də suná vèrz i ann '40. Seguunt dii riceerch püssè reçeent a resülta che un sunaduur da Gazzaniga (BG) l a dismetüü de suná indal 1975 e l è mòort indal 1976 (fuunt infurmatiif Valter Biella). Gh'è də nutá che la magjuranza l'eva də estrazziún cuntadina. Quèi pòch che evan mia cuntadítt i faseva l artisaan. Al vegn dónca smentii al lööch cumün che al vöör ligá al baghèt ala dimensiún suçjala dəi pastúur. Cuntaditt evan i sunadúur e cuntadina l'eva la cültura che la impieniva l'espressivitaa dəl baghèt, ligaa ai siir d'invernu passaa indala stála. Inscí anca l mumeent tempural indúa che sa drövava la piva l eva cunseguentemeent ligaa al muunt cuntadin. A sa cumincjava a suná al prinçipi dal invernu quaan che i rivava i prim frécc, al laurá indi caamp a lassava püssè respir ai sunadúur che pudevan inscí, cun tanta pazienza, métt ancamò in fünziún al sò strümeent metüü via l ann adré e sa nava innaanz a suná fin a carneval. Apena la rivava la primavera, sa riprendevan i lavuraa indi caamp e la cornamüsa la vegniva metüva via faja sü indun tòcc da stòfa par prutegjala in atesa d'un altar invernu.

Al baghèt cun i nóm dii sò cumpuneent (8)
Ingrandí
Al baghèt cun i nóm dii sò cumpuneent (8)

Ancamò incöö indai dialètt dii vall bergamasch sa dupéra la paròla maschil "baghèt" par indicá la cornamüsa o, püssè genericameent, tücc i tipi da cornamüüs. Indal sò "Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni (Tipografia Editrice Fratelli Bolis, Bergamo 1873)", Antonio Titaboschi al dá la definizziún:

"Baghèt, Pia e Gnora Piva o Cornamusa. Sorta di strumento pastorale composto da un otro (Baga) e di quattro Cannelle (Bochì, Pia o Diana, Orghegn o Bas): il Bochì è la cannella più corta, con un foro unico in cima, per gonfiar l’otro col fiato: la Diana o Pia è la cannella un po’ più lunga terminata in campana, con pochi fori, da aprirsi e chiudersi col polpastrello delle dita, e così dare una qualche modulazione al suono che ne esce collo stringere l’otro fra il petto e le braccia: i Bas o Orghen sono le due cannelle destinate a servire d’accompagnamento"

Baghèt, Pia e Gnora Piva o Cornamusa. Tipu da strümeent pasturaal cumpòst də un sac (Baga) e də quatər cann (Bochí, Pia o Diana, Òrghégn o Bass): al Bochí l è la cana püssè curta, cun dumá un böcc in scima che al serviss par sgunfiá al sacc cul fiaa; la Diana o Pia l è la cana un zich püssè lónga che la finiss a campana, cun pòch büüs, da sará o derví cun i diit di man, e dach inscí una quai modulazziún al sun che l vegn föra intaant che sa streenc al sac pien d'aria tra l pèt e i brasc; i Bas o Òrghén inn i altar dü cann druvaa par fá də acumpagnameent.


Detáli dəla diana dəl baghèt də Valentino Parecia Savoldelli, də Gandín (1859 – 1924), cun al particulaar dəi intáli fai cul curtél dal istéss Savoldelli. Gh'è de nutá che chésta diana l è staja cumprava indal 1870 quaan al Savoldelli l gh'eva 11 agn. (4)
Ingrandí
Detáli dəla diana dəl baghèt də Valentino Parecia Savoldelli, də Gandín (1859 – 1924), cun al particulaar dəi intáli fai cul curtél dal istéss Savoldelli. Gh'è de nutá che chésta diana l è staja cumprava indal 1870 quaan al Savoldelli l gh'eva 11 agn. (4)

[redatá] I riçercadúur

L è dumá grazzia al lavurá seri e prufessiunaal dal riçercadúr Bergamasch Valter Biella che l è staa pussibil ricüperá e valurizzá un patrimòni cülturaal quasi cumpletameent perdüü. Chést stüdiús l á dedicaa part də la sò vita a çercá indizzi, impruunt, testimuniaanz vütil pər la ricustrüzziún detagliava da chést strümeent e dəl sò repertòri müsicaal.

[redatá] I müsich

Al nümər dii müsich ricüperaa indal cuurz dai riçerch l è pütòst limitaa. Vüna dii prinçipaal neçessitaa pər chii che sa visina al baghèt l è də vech un repertòri adeguaa che l gh'abia anca una cèrta cuntinüitaa cülturala cun tütt quèl che la tradizziún dəl baghèt la rapresentava. La tradizziún müsicala che l'è püssè visina a chéla dəl baghèt l è chéla dal sún dii campan a fèsta par mèzz d'una tastadúra metüva in scima al campanil. Chesta tradizziún, cumpòsta quasi ünicameent də müsica prufána, indúa i müsich də ball i gh'a una paart mia indifereent, la tröva la massima cuncentrazziún də abil müsiçista e sunadúur indala Val Gandín e la media Val Seriana, i stéss pòst indúa al baghèt l eva püssè vivu. In piü, a cumincjá dal secul passaa, i cunçèert cun vòtt campan ann truá sempər püssè diffüsiún, e vòtt l è anca l'estensiún sunòra dəl baghèt. Tücc dó i tradizziún apartegnissan pöö ala memòria culetíva datu che in mai stai tramandaa cun trascrizziún müsicái ma dumá cun metutt urái (5). Al dí d'incöö la trascrizziún e l'archiviazziún dii müsich l è una necessitaa fundamentala e l è in cuurz ancamò un nutevul lauur da racòlta e selezziún də müsich che pòdan véss sunaa cul baghèt pər métt inséma un repertòri che al prumètt də rivá a dimensiún raguardevúi.

[redatá] Cuma əl fünzióna

I mutúr che i genera al sún indal baghèt in dii dispusitiif che i vibra quan che inn traversaa da un sófi d'aria. Indal baghèt ga n'è tri: dó indi orghègn e vün indala diana. Al nóm generich da chesti dispusitiif l è ancja che la pò véss semplis se l è la gh'a dumá una paart che la vibra upüür dúpia se i paart che i vibra inn dó. Indi cann luunch (i orghègn) a gh'è deent dii ancji semplis (vüna indal prim orghèn e vüna indal seguunt orghèn) inveci indala diana a gh'è deent un'ancja dúpia.
In urigin i ancji evan fai də un material natüraal, la cana da palüüt (Arundo donax) ma incöö i è preferibil i matéri plastich che gh'ann püssè stabilitaa e anca resistenza mecanica. In pratega i ancji da plastega a düran püssè e custan da menu.

ancja semplis in cana
Ingrandí
ancja semplis in cana
ancja semplis in plastega
Ingrandí
ancja semplis in plastega
ancja dúpia in cana
Ingrandí
ancja dúpia in cana
ancja dúpia in plastega
Ingrandí
ancja dúpia in plastega


I nómm uriginai dai ancji druvaa indii Vai bergamasch l eva:

  • pi-í (6) = ancja dúpia indala diana
  • spölèta (6) = ancja semplis indai orghègn

L'aria che la serviss pər fá ná in vibrazziún i ancji la vegn prima da tütt acümulava indala baga (al sac da pèl) pöö, al sunaduur al fa aümentá la pressiún dal'aria dent ala baga faseent fòrza cunt al brásc che al schiscja la baga cuntra al pèt. I ancji semplis che gh'è deent indai orghègn i cumincja a vibrá pər primm parchè inn calibrá pər una pressiún püssè bassa mentre l'ancja dúpia che gh'è indala diana la cumincja cun una pressiún legermeent püssè valta. A l è mia neçessari də cuntinüá a sufiá deent indal bochí parchè l'aria cuntegnüva indala baga l è assè par fá suná al baghèt pər 10 - 15 seguunt (al teemp, magari, par cantá una stròfa dala canzún); l'autunumìa d'aria la dipeent prinçipalmeent dala dimensiún e qualitaa dala baga e dala fatüra dii ancji. La tradizziún dal baghèt la insegna che i sún dii orghègn devan véss "puteent" e chél dala diana "fòort". Al prublema prinçipaal indala custrüzziún dai ancji dala diana l eva che a duvevan véss sensibil a una pressiún bassa e dónca divevan vess sutíl, quasi traspareent ma cunt i strümeent da lauur che i gh'eva la lavurazziún la vegniva cumplicava e tanti ancji i sa rumpeva ancamò prima da pudé véss druvá. Anca dòpu che evan pruunt par suná i ancji da cana i gh'eva mia tanta stabilitaa e evan fragil. In ògni manéra, la pressiún gjüsta par suná la deef véss da 30 cm/H2O o anca menu.

[redatá] prim orghèn

Al prim orghèn
Ingrandí
Al prim orghèn
Sezziún separaa dəl prim orghèn
Ingrandí
Sezziún separaa dəl prim orghèn


Al prim orghèn l è furmaa da dó sezziun cuassiái infilaa (pər circa 10 cm) vüna dent in chel'altra. I dó paart pòdan inscí scuur dent e föra in manéra che la lünghézza dala cana la pò variá. La pussibilitaa də slungá o scurcjá la cana la parmètt də acurdá al sún che l vegn föra dal prim orghèn. Al sun al sa valza də tunalitaa se la cana la sa scurcja e al sa bassa se la cana la sa slunga. Al prim orghèn l è acurdaa un'utáva sóta dala diana. Al büüs lungitüdinaal che l travèrza tüta la cana l è cilindric.

[redatá] seguunt orghèn

Al seguunt orghèn
Ingrandí
Al seguunt orghèn
Sezziún separaa dəl seguunt orghèn
Ingrandí
Sezziún separaa dəl seguunt orghèn


La strütüra dəl seguunt orghèn l è cumpagna da chela dəl prim orghèn, i difereenz inn da lünghéza e da diametru dal büüs. Al seguunt orghèn pö l è furmaa da tri sezziún inveci che da dó. Anca al seguunt orghèn al pò véss slungaa u scurcjaa faseent scuur i tri sezziún cuassiái. La sò acurdatüra l è dó utaaf sóta dala diana.

[redatá] diana

La diana
Ingrandí
La diana
Detaj dala diana
Ingrandí
Detaj dala diana


Se al scòpu dai orghègn l è de fá dumá una nòta (nurmalmeent la tònica dala diana) che la serviss də acumpagnameent, la diana inveci la deef véss manuvrava cui diit dii mann parchè la pòda fá una meludía. La diana la gh'a una strütüra fissa, la pò mia véss slungava o scurcjava, però la gh'a vòt büüs (sèt da sóra e vün da sót) che vegnan saraa o dervii cunt i pulpastrèi dii diit di man pər l'emissiún da 9 nòot. A difarenza dai orghègn, al büüs lungitüdinaal dala diana l è cònich (strenc in scima laarch in fuunt).

[redatá] bochí

Al bochí
Ingrandí
Al bochí
Detaj dala valvula da ritegn
Ingrandí
Detaj dala valvula da ritegn


Un altar toch pütòst impurtaant dal baghèt l è al bochí. In scima al bochí a gh'è un canèll də tegn in buca che al serviss pər bufá l'aria indala baga, in fuunt a gh'è la valvula da ritegn che la impediss a l'aria de turná föra.

[redatá] baga

La baga la vegniva taiava föra dala pèll mia cunscjava da cávara o pégura cüsiva cunt al peer da deent.

[redatá] Impiaant sunòor

scara diatònica da LA magjuur
Ingrandí
scara diatònica da LA magjuur

Dai riceerch fai dal Valter Biella (7) a sèmm che i baghècc uriginái evan intunaa in LA magjuur cun estensiún da una utáva sü una scara diatònica e dónca i nòot evan: (SOL#), LA, SI, DO#, RE, MI, FA#, SOL#, LA. Nunustanta la prubabilitaa che i strümeent avaréssan pudüü suná anca di nòot föra dala scara diatònica (ul sunaduur Ruggeri i cjamava "mèzz vuus") a gh'inn mia dii testimuniaanz che i pòda cunfermá, dónca pa'l mumeent, a devum pensá che i müsich sunaa evan basaa dumá süla scara diatònica da LA magjuur. I orghègn, cuma gjamò díi prima, in intunaa un'utava (prim orghèn) e dó utaaf (seguunt orghèn) sóta dala tònica dala diana (LA).

La ditegjadüra "derviva" dal baghèt in LA magjuur
Ingrandí
La ditegjadüra "derviva" dal baghèt in LA magjuur

[redatá] Ditegjadüra

La ditegjadüra dal baghèt l è da tipu "dervii" parchè la sücessiún dii nòot dala scara la sa suna dèrveent i büüs dala diana vün par völta (dal bass vèerz l aalt, tücc saraa = SOL#; tücc dervii = LA). I eventüai "mèzz vuus" (i nòot agjüntiif dala scara crumatega) sa pòdan utegn cun certi pusizziun di diit cjamaa a "furchéta".

[redatá] Tradizziún

Suná ul baghèt, cuma èmm gjamò viist, l eva una ativitaa purtava innaanz prevalentemeent dala pupulazziún cuntadina e artigjana dai dó secul pasaa. Cuma evidenziaa dai stüdi dal Valter Biella, a gh'evan dii regull mia scrivüü che tücc i sunaduur i rispetava. Prim dal tütt indi paart dal baghèt a pudevan mia vessich deent i culuur dal diául (ul negher e ul róss) e pöö al períut dal ann indúa sa pudeva suná l eva praticameent dumá l invèrnu.

[redatá] Ul baghèt al dí d'incöö

Un baghèt mudèrnu (custrüii dal liutari Valter Biella indal 2000) intunaa in SOL magjuur
Ingrandí
Un baghèt mudèrnu (custrüii dal liutari Valter Biella indal 2000) intunaa in SOL magjuur

Cuma èmm gjamò vidüü prima, i baghècc uriginái evan intunaa in LA magjuur. Incöö l ünich liütari che al custrüiss baghècc (Valter Biella) l á faa dii ricerch e l á pruvaa a elavurá di mudifich ai dimensiún dala diana e dii òrghegn. Par esempi, da vün dii strümeent uriginái truá (ul püssè luunch, che fórsi l eva intunaa in LAb) l á ricalculaa i misüür par fá un strümeent intunaa in SOL magjuur (tunalitaa che la parmètt da suná insema a óltar strümeent pupulaar dal Nòort Italia). In ògni manéra, a gh'inn anca di versiún intunaa in SIb che inn la evolüzziún püssè natürala dai strümeent uriginai in LA (da facc, i strümeent uriginai evan mia tücc cumpagn. La tunalitaa da riferimeent l eva ul LA magjuur ma i strümeent evan custüii a man e vegnivan o püssè luunch o püssè cuurt). La carateristica püssè impurtanta de mantegn l è la "fadiga" che sa duveva fá par suná e dónca la custrüzziún dii aanc (semplis e dúpi) l'è vün dii detáli püssè delicaa.

[redatá] Ligámm da föra

  • Il Baghet -- siit dal püssè impurtaant ljütari custrütuur da baghèt Valter Biella
  • zampogna.ch -- una scöra da cornamüüs in Svizzera (Tisin)
  • Piva 'n banda -- banda müsicala cumpòsta quasi esclüsivameent də baghèt atíva indala zòna dala "Regio Insubrica"





Nòot:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10: infurmazziún cjapaa dal líbər: Il Baghèt – La cornamusa bergamasca (I quaderni della Meridiana, Meridiana Edizioni, Bergamo 2000); autuur: Valter Biella.