Tram: prima paart

From Wikipedia

Lumbaart ucidentaal Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada.
Tram mudèern (tipi Combino) a Amsterdam
Ingrandí
Tram mudèern (tipi Combino) a Amsterdam

Ul tram (u tramway) al è una forma da traspòort püblich ürban (u anca interürban) circülaant sü di binari piatt (cura che chii di treen a inn legermeent inclinaa veers l'interiuur) e che al è impiantaa in sitt propi u incastraa, a l'aída da rudài a gorgja, in da la strada. Incöö, al è generalmeent a trazziun elétrica.

Ul cundütuur d’un tram al è cjamaa 'tramvee' (in passaa 'manèta') a Milan, garde-moteur al Québec. In Francja, ul tèrmin wattman al sa dœvra plüü da lungh teemp.

Cuntegnüü

[redatá] Stòria

[redatá] I Primm línii

« Chemin-de-fer Américain », a l’espusizziun dal 1867 a Paris
Ingrandí
« Chemin-de-fer Américain », a l’espusizziun dal 1867 a Paris

Parüü düraant la prima metaa dal Template:XIX sécul, ul tram al è inizzialmeent muvüü par la trazziun animala. I primm tram a inn-a-staa custrüii ai Statt-ünii d'América; i circülen intal 1832 sü la línia da New York a Harlem e intal 1834 a New-Orleans. I primm rudài, a U salieent, a créen un fastidi impurtaant e pròvuchen di incideent. A inn süpiantaa, dal 1850, a New York, par di rudài a gorgja, pöö, intal 1852, par di rudài senza salieent (inventatt pal francees Alphonse Loubat). Ul primm tram da Francja al è inaugüraa intal 1853 a l'ucasiun da l'exposition universelle a Paris, cura che una línia da prœva l'è presentada sül cours de la Reine, al VIII arrondissement a Paris. A l’espusizziun dal 1867, un servizzi efetüaa par di tram a cavài al è staa suranuminaa « chemin-de-fer américain ».

Ul tram da Budapest al 2005
Ingrandí
Ul tram da Budapest al 2005

Ul tram al sa desvelüpa alura in un bell puu da citaa d'Europa (Londra, Berlin, Paris, …). Plüü sveelt e cunfurtabíl che i òmnibüs (circülaant sü i víi caruzzàbil), i tram gh'ann un cuust da servizzi elevaa, pal fatt da la trazziun animaal. Al è par cheest che la trazziun mecànica la sa desvelüpa rapidameent: a vapuur intal 1873, elétrica a partí dal 1881 (presentazziun da la trazziun elétrica par Siemens a l'Espusizziun da l'eletricitaa a Paris e a Berlin).

La mudernitaa tèg·nica representada da l'eletricitaa e suratütt ul pocch da tòssich che la génera, al facílita la suva ràpida aduzziun, dopu che i dificültaa ligatt a la prudüzziun e al traspòort da la cureent a inn-a-staa risòolt. Ul primm tram elétrich al è staa metüü in servizzi a Budapest intal 1887, cura che, in Francja, al è a Clermont-Ferrand che al fa la suva aparizziun intal 1890.

[redatá] L'etaa d'òor

Image:TramTouristicheDeMontreal.jpg
Una inuvazziun da Montréal: un tram turístich, 1905

Ul tram al cugnuss un prugress cunsideràbil a l'inizzi dal Template:XX sécul finn a la períuda tra i dò gueer, cun la mültiplicazziun di línii e l'acressimeent dal nümer d'üteent : al è alura ul principaal mezz da traspòort urban. I traspòort a cavài a inn squasi desparüü da tüti i citaa européi e americann intorna a i an 1910, e i cureer a inn in fasa da desvelüpameent, guadagnaant in fiabilitaa mecànica, ma restaant luntaan di prestazziun ufeert pal tram. L'autumòbil al è ancamò – par pòcch da teemp – reservada a una clienéla asada.

In América dal Nòort, Montréal la sa distinguiss par l’avantgardismu da la Cumpagnia di Tram da Montréal, che la intrudüiss parecc inuvazziun teg·nològich e da servizzi, cuma ul primm tram interameent in azzal, la percezziun da la tarifa dopu la muntada a bòort, i primm tram articülaa, e i primm tram panuràmich pai turiist.

[redatá] Una disparizziun tempurània dal paesacc ürban

Ul desvilüpameent da la véndita da veícül individüaal al càusa la ràpida desparizziun dal tram dal paysaga paesacc ürban a partí di an 1950. I prugress tèg· nich di àutubüs ie renden plüü fidàbil; chiist-daree a deventen di cuncüreent seriuus pal tram, par che i neceèssiten mía la posa d'una infrastrütüra unerusa, ma i sa cunténten da parcurr la strada, da la quaal i cuust da manütenziun a inn difícil a repartí tra i diveers üteent.

I pudé püblich a invèsten alura suratütt veers l'urganizazziun da réseaux da cureer, u infrastrütüür stradall e autustradall destinatt a una autumòbil percepida cuma la marca dal prugress. La priuritaa a li sistemazziun stradall l'è ilüstrada par i prupòsit da Georges Pompidou che al declara intal 1971 che « la citaa la deef adatá-ss a la vetüra ». A cheest prupòsit, Simon Lacordaire, in Histoire secrète du Paris souterrain al qualificherà la cunversiun prugetada dal Canal Saint-Martin in autustrada «penetraant» cuma prugett par mei sudumizá la citaa…

I réseaux da tram a inn plüü ni mantegnüü ni mudernizaa, í che al finiss par desreditá-i ai œcc dal püblich. I vecc línii, cunsideraa cuma arcàaich, a inn alura pòcch a pòcch rempiacées par di línii da cureer.

I réseaux da tram desparíssen squasi cumpletameent da l'América dal Nòort, da la Francja, da la Svízzera rumanda e taliana, da li Isul britànich, da la Spagna e da l'Itàlia peninsulaar. Al cuntrari, a inn cunservaa – e in di caas mudernizaa – in Germània, in Austria, in Bèlgica, ai Paees-Bass, in Scandinàvia, in Svízzera tudesca, al Gjapun, in tüta l'Europa da l'Est e in Itàlia cuntinentaal. In particülee, al suraviif ul réseau da Milan, atüalmeent ul plüü estendüü a l'Europa. In Francja e in Svízzera rumanda, numà i réseaux da Lille, da Saint-Étienne, da Marseille, da Ginevra e da Neuchâtel a suravíven a chesta períuda, ma a inn ridott ognün a una línia ünica. Al Canada, numà la citaa da Toronto la cunserva ul sò réseau da tram al centru-citaa, grazzia a li pressiun di citaditt.

[redatá] Rinascenza

Tram da Strasbourg
Ingrandí
Tram da Strasbourg

Ul choc petruliee dal 1973, e i prubleem da cungestiun ürbana cresseent, i ann inflüii in Europa sü una riurientazziun da li pulítich da despiazzameent in favuur dal traspòort püblich da massa. Cura che ul metró in Francja al sarà privilesgjaa inti metròpuli da Lyon e Marseille che l’inaugürerann intal 1978, ul renuvelameent dal tram in al intervegn cuntul cuncuurs lancjaa pal 'secrétaire d'Etat' Marcel Cavaillé intal 1975. Sa trata alura d'un cuncuurs par stabilí ul fütüür tram standard francees destinaa a vess impiantaa in vott citaa: Bordeaux, Grenoble, Nancy, Nice, Rouen, Strasbourg, Toulon e Toulouse. L'indüstria francesa sa mubiliserà mía un granché sü cheest cuncuurs, che al catava sü di principi alura cunsideraa cuma "vegjòtt". La sarà la pruposta Alsthom a vess cunsiderada e al sarà dumandaa a vott citaa da stüdiá l'impiantazziun dal tram. L’interess manifestaa al sarà flébil, par che i citaa privilégen alura di sistéem cunsideraa cuma « fütüriist », tal ul sistéma imaginaa par Pomagalski par Grenoble che al sarà finalmeent abandunaa intal 1979 pal tram.

Vecc tram da Nantes
Ingrandí
Vecc tram da Nantes
Nuvell tram da Nantes
Ingrandí
Nuvell tram da Nantes

Nantes, mía faseent paart dal panell ministeriaal, la sa purterà spuntaniameent candidada. Ul prugett al sarà purtaa a tèrmin mía senza di scúntar. Al cuventa mía numà viinc ul scepticismu da la pupülazziun ma anca i cambiameent pulitích. Nantes la sarà de tüta manera la prima citaa francesa a dutá-ss d’un tram modeern intal 1985, che al sa caraterizarà essenzialmeent par una circülazziun in sitt pròpi, un scartameent nurmaal e una captazziun da cureent par pantògraf e catenària. Ul tram da Grenoble, inaugüraa intal 1988 apurterà cuma inuvazziun principaal ul pianaal bass a 350mm da tera, rendeent chesta manera da traspòort acessíbil a li persònn a mubilitaa ridòta (í che al era mía ul caas a Nantes) senza la necessitaa da recurr a li piatafòorm òolt, sulüzziun preferida in América dal Nòort. Cheest tram instaurerà ul tram standard francees che al sarà cataa anmò a Rouen intal 1994 pöö sü i línii da la banlieu da Paris.

Strasbourg, dopu avé par luunch teemp stüdiaa ul VAL, la sarà la prima citaa francesa a pienameent integrá ul prugett da tram cuma un prugett da requalificazziun ürbana e dal spazzi acurdaa a l’autumòbil in citaa. Ul sò tram inaugüraa intal 1994, cuntun design caraterístich, al òfar di laarch finèstar vetratt, che a permètten d’amirá la citaa; roulant sü un tapis da erba, al deventerà rapidameent l’embléma dal renuvellameent dal tram in Francja e al-da-là. L’esperienza strasbourghesa la custitüirà un turnaant in-da-la reintrudüzziun dal tram in Francja, che al sarà plüü numà cunsideraa cuma un mezz da traspòort culetiif, ma un outil al servica da l’ürbanismu da la citaa.

Tram d'Athènes
Ingrandí
Tram d'Athènes

Parecc d'òltri citaa francees a seguirann rapidameent, ajutatt par una pulítica nazziunala da sustegn ai investimeent int i infrastrütüür da traspòort püblich. In particülaar, dopu avé abandunaa ul VAL, Bordeaux la intrudüirà, intal 2003, la captazziun al söö, al fin da francá-ss da la presa da cureent par catenària intal quartee stòrich.

Tram alimentaa pal söö (Bordeaux)
Ingrandí
Tram alimentaa pal söö (Bordeaux)