Ngāti Tūwharetoa
Nō Wikipedia Māori
Ko Ngāti Tūwharetoa he iwi e noho ana ki te puku o Te Ika-a-Māui o Aotearoa. 29,301 ngā mema i te 2001.
Ko tetehi kupu whakataukī nō rātou "ko Tūwharetoa te Iwi, Tūwharetoa ki Kawerau, ko Tūwharetoa ki Waiariki ko Tūwharetoa ki te Tonga." Arā ka kitea i konei e toru ngā wahanga o te Iwi nei arā ko Tūwharetoa ki Kawerau, ko Tūwharetoa ki Waiariki, ko Tūwharetoa ki Tongariro.
Ko Tūwharetoa ki Kawerau rātou e noho ana ki te Kete Poutama kei raro i te taumarumaru o Putauaki maunga atu ki Te Awa o te Atua (Matata). Anei te kupu
- "Ko Putauaki te Maunga, ko Te Takanga i o Apa te wai, Ko Te Aotahi te tangata"
Ko Te Awa o te Atua tetehi ingoa tawhito o te puau o Rangitaiki, o Tarawera (kua ngaro inaianei nā te roma tai pari) ko Matata te ingoa o naianei. E rima (5) ngā Marae o Tūwharetoa ki Kawerau, ko te marae matua ko Hahuru kei Te Onepu e tu ana). I whānau mai a Tūwharetoa ki konei nawai rā ka hau mai ki te tonga.
Ko Tūwharetoa ki te Tonga rātou e noho kau ana i ngā Paparinga o Taupō-nui-a-Tia, kei raro i te mana ruruhau o Tongariro maunga ara "mai i te Matapuna ki te Hikuwai". 32 (pea) ngā marae e tu taupiripiri ana ki tēnei wahi.
Ka noho a Tūwharetoa ki Waiariki ki Te Waiariki a ka hangai atu ki ngā kawai o Te Arawa waka.
Ko Te Heuheu Tukino te ariki o Ngāti Tūwharetoa. I teneki wā ko Tumu Te Heuheu Tukino VII terā. Kātahi ka puta te kupu:
Ko Tongariro te maunga; ko Taupō-nui-a-Tia te moana; ko Tūwharetoa te iwi, ko Te Heuheu te tangata.
Rārangi kōrero |
[edit] Ngā kōrero o mua
Waka: Ko Ngatoroirangi te tohunga o runga o Te Arawa waka; Ko Paepaekirarotonga te waka o Waitahaarikikore te matua o Hahuru
Me Timata te Whakapapa o Ngāti Tūwharetoa ki Hawaiki ki Puhaorangi. He tupua a Puhaorangi, engari ka puremutia e ia tētahi wahine Māori ko Kuraimonoa te ingoa. Ko a rāua tamaiti ko Ohomairangi.
He arikinui a Ohomairangi nō Hawaiki, he amokapua nana i whakangungu ai te marae o Taputapuatea. Nā Ohomairangi ko Muturangi.
He tino tohunga a Muturangi, nōna te wheke mōkaikai nā Kupe i whai mai ki Aotearoa nei patu ai - ara ko te Wheke a Muturangi. Nā Muturangi ko Taungarangi, nā Taungarangi ko Tuamatua (ki ētahi ko Atuamatua).
I te wā o Tuamatua kua takina te iwi ko Ngā Ohomairangi ko to rātou kainga ko Maketu ki Hawaiki. Ka moea e Tuamatua ngā mokopuna tokowhā o Ruatapu, a ka puta ōna uri ko Rakauri, ko Tia, ko Hei, ko Houmaitawhiti, ko Oro, ko Maaka
Ko Ngatoroirangi te tamaiti a Rakauri, he tino tohunga tēnei ki Hawaiki rā, ko tōna wahine ko Kearoa. Ko Ngatoroirangi te tohunga o runga o Te Arawa waka.
Nā Ngatoroirangi ko Tangihia, nana ko Tangimoana, ko Kahukura, ko Rangitakumu, ko Mawakenui, ko Mawakeroa ko Mawaketaupo.
Ka moe a Mawaketaupo ki Hahuru o Hapuoneone a ka puta te tamaiti nei a Manaia. I tupu mai a Manaia ki ki Kawerau kātahi ka huri tōna ingoa ko Tūwharetoa-i-te-aupouri.
Ka moea e Tūwharetoa nei ko Te Uira, ko Paekitawhiti, ko Hinemotu, ka maha ngā uri.
Te Hekenga Ko etehi o ngā Tama o Tūwharetoa rātou e heke mai nei ki Taupō moana ko tō rātou take ko te kangakanga o tētahi kuia nō Ngāti Kurapoto ko Hinekaharoa te ingoa. Nā Rakeipoho tēnei taua ko etehi atu o ngā rangatira rā ko Taringa, ko Rereao. Ka totika te haere a Rakeipoho me Taringa ki Rotongaia, te wahi o Hinekaharoa, engari ka tahuri kē a Rereao mā ki te tonga a ka huaki ko Ngāti Hotu.
[edit] Ngā hapū
- Ngāti Manunui
- Ngāti Parekaawa
- Ngāti Te Rangiita
- Ngāti Rongomai
- Ngāti Turangitukua
- Ngāti Turumakina
[edit] Ko ngā uri
- Tumu Gerard te Heuheu te ariki tapairu
- Rangihouhiri Bill Asher (kua mate)
- Whakapumautanga Downs (kua mate)
- Mahlon Kaira Nepia (kua mate)
- James Heemi Biddle
- Arthur Te Takinga Grace
- Te Herekiekie Herewini
- Moana Maniapoto
- Paranapa Rewi Otimi
- Rakeipoho Nathanial Taiaroa Hekeratari Tūwharetoa Māori Trust Board
- Arthur Te Takinga Smallman
- Dean Stebbing
- Georgina Te Heuheu
- Timoti Morehu te Heuheu
- Les Te Waa
- Kotuku Tibble
- Kim Turia
- Tariana Turia
- Ahorangi Takuta Ranginui Walker
- Leslie Rehua Wall
- Alan Duff
- Kim Turia-Alexander
[edit] Whenua
Ko te rohe: Mai i te Awa o te Atua ki Tauhara, Ki Tongariro huri noa ki Te Takaputiraha o Tutetewha ki Tuhua Maunga
Ko ngā awa: Tongariro (awa), Waikato (awa), Awa o te Atua
Ko ngā tāone: Kawerau, Tūrangi, Taupō-nui-a-Tia
Ko ngā marae: Hahuru, Umutahi, Hirangi, Tokaanu, Waihi,Korohe, Rongomai Marae, Waitetoko Marae, Otukou, Papakai, Tokorangi, Moawhango, Pukawa, Poukura, Whanganui Marae, Waihaha, Kauriki, Hikairo Marae, Kakahi, Mokai, Oruanui, Te Maroa, Nukuhau, Te Rangiita, Waipahihi, Waitahanui, Tutetawha, Hatepe