Achterhoeks woordenboek

Van Wikipedie

   Wark in uutvoering / wark in oetvoering

De kommende tied wörd der nog drok ewark an 't artikel Achterhoeks woordenboek. A-j 't artikel zelf kunnen verbeteren, do dat dan gerus!

Op de pagina Achterhoeks woordenboek komt de grammatica te stoan, enkele veurbeelden van uutspraken, informatie en spellen.

Inholdsopgaove

[bewark] Informatie

Ut Achterhoeks dialect besteet eigenlijk niet. Net as in de meeste Nedersaksiche contreien hef zowat elke plaatse zien eigen dialect. Oaver ut algemeen wordt de Achterhoekse en Liemerse dialecten bi-j mekare enuumd. Helemoal goed is dat niet, zeker umdat de dialecten uut ut westelijk deel van de Liemers meer oavereenkomsten vertoont met de Frankische dialecten uut Broabant en de Betuwe. In dit woordenboek wordt dan ok allene ut dialect beschreven, wat esprokken wordt in de "geografischen" Achterhoek, dat wil zeggen de streek den begrensd wordt deur den Iessel, Olde Iessel, de Duutse en Oaveriesselse grenze.

Binnen de Achterhoekse dialecten bunt moeilijk scheidingen an te geven. Bi-jveurbeeld: in ut noordoostelijk deel nuumt ze ut Nederlandse huis; hoes en in ut zuudwesten huus. Moar in datzelfde zuudwesten wordt een muis wel weer moes enuumd.

[bewark] Uutspraak

Schriefwieze Uutspraak Veurbeeld
i-j een korte i zoas in vis met een j ni-jsberichten
oa de tweede o van ut Nederlandse en Franse controle goan
ö klinkt zoals t Franse œuf (soms wat langer) Stökkum
öä wordt duudelijk langer uut-esprokken as de ö gröälen
-nen nn wennen wenn
-nden nn Landen (lann)
-ven/-men/-pen/-ben 'm (' steet voor een korte steut of glottisslag) lopen (loo'm)
-ken 'ng (' is weer de steut) maken (ma'ng)

[bewark] Spelling

Der bestoat gin vaste spellingregels veur ut Achterhoeks. Oaver ut Algemeen wordt ut WALD (Woordenboek Achterhoekse en Liemerse Dialecten) an-eholden.

[bewark] Uutgangspunten

  • Zovölle meugelijk schrieven zoas ut uut-esprokken wordt.
  • Grammaticaal mot ut wal kloppen
  • Leenwoorden wordt niet veranderd. Een space-shuttle wordt dus gin spees-sjöttel. Dit geldt veur leenwoorden uut elke vremde tale.

[bewark] Woorden, die eindigen op -en

Deze woorden wordt, alhoewal ze anders uut-esprokken wordt, wal volledig eschreven.

Nederlaands Achterhoeks Uutsproak
kijken kieken kiek'ng
praten proaten proa'n
paarden peerden peerdn
voeren voeren voe:rn
kletsen kletsen kletsn

[bewark] Open lettergrepen

Krek as in ut Nederlands wordt open lettergrepen met één klinker eschreven. Dus niet loopen, moar lopen.

[bewark] Oa of ao?

Doar bunt in den Achterhoek de meningen oaver verdeeld. De oa en ao bunt dus beiden meugelijk.

[bewark] Trema en umlaut

Beiden wordt in ut Achterhoeks gebruukt. De trema wordt in alle woorden gebruukt woar ze in ut Nederlands ok gebruukt wordt. Bi-jveurbeeld: officiële hef wal een trema, officieel niet. De umlaut kömp allene veur op de ö en de öä, op alle andere klinkers komt in ut Achterhoeks gin umlaut.

[bewark] Scandinavische ø

De letter ø is ooit deur de boerenrockgroep Normaal uut-evonden in ut woord høken, moar is gin letter in de Achterhoekse spelling. De Achterhoekse spellingswieze veur høken is höäken. De letter ø wordt wal gebruukt in de Scandinavische talen.

[bewark] Grammatica

[bewark] Veurnaamwoorden

[bewark] Nominatief

Achterhoeks Nederlaands
Ik ik
I-j jij
Hi-j/hee/hie hij
Zi-j/zee/zie zei
Wi-j/wi-jluu/wieluu/wie wij
I-jluu/jullie jullie
Zi-jluu/zi-j/zee/zie zij

[bewark] Datief (3e naamval)

Achterhoeks Nederlands
Mi-j mij
Ow/oew jou
Um hem
Eur haar
Ons ons
Owluu/oewluu jullie
Eurluu* hen
In plaatse van eurluu wordt, krek as in ut Nederlands vake ut foutieve hun gebruukt.

[bewark] Akkusatief (4e naamval)

Achterhoeks Nederlands
Mi-j mij
Ow/oew jou
Um hem
Eur haar
Ons ons
Owluu/oewluu jullie
Zi-jluu/zi-j hun

[bewark] Regelmoatige warkwoorden

[bewark] Tegenswoordige tied

Vervoegen Veurbeeld
Ik STAM (+ extra klinker) ik wark(e)
I-j STAM + t i-j warkt
Hi-j STAM (+ t) hi-j warkt (moar ok hi-j löp veur hij loopt)
Wi-j STAM + t wie warkt
I-jluu STAM + t i-jluu warkt
Zi-jluu STAM + t zi-jluu warkt

[bewark] Verleden tied

Vervoegen Veurbeeld
Ik STAM + en ik warken
I-j STAM + en i-j warken
Hi-j STAM + en hi-j warken
Wi-j STAM + en wie warken
I-jluu STAM + en i-jluu warken
Zi-jluu STAM + en zi-jluu warken

[bewark] Onregelmoatige warkwoorden

[bewark] Hebben

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik heb Ik had Ik heb ehad
I-j hebt I-j hadden I-j hebt ehad
Hi-j hef Hi-j had Hi-j hef ehad
Wi-j hebt Wi-j hadden Wi-j hebt ehad
I-jluu hebt I-jluu hadden I-jluu hebt ehad
Zi-j hebt Zi-j hadden Zi-j hebt ehad

[bewark] Wean

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik bun Ik was Ik bun ewest
I-j bun I-j waren I-j bunt ewest
Hi-j is Hi-j was Hi-j is ewest
Wi-j bunt Wi-j waren Wi-j bunt ewest
I-jluu bunt I-jluu waren I-jluu bunt ewest
Zi-j bunt Zi-j waren Zi-j bunt ewest

N.B.:

  • "Hoe laat moeten we daar zijn?" wordt vertaald as: "Hoe late motten wi-j doar wean?
  • "Het moet heel mooi zijn geweest" wordt vertaald as: "Ut mot heel (of alderbastend) mooi wean ewest.

[bewark] Doe:n

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik doe Ik dee/dei Ik heb edoan(e)
I-j doe:t I-j deden/dejen/deien I-j hebt edoan(e)
Hi-j dut Hi-j dee/dei Hi- hef edoan(e)
Wi-j doe:t Wi-j deden/dejen/deien Wi-j hebt edoan(e)
I-jluu doe:t I-jluu deden/dejen/deien I-jluu hebt edoan(e)
Zi-j doe:t Zi-j deden/dejen/deien Zi-j hebt edoan(e)

[bewark] Goan

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik goa Ik ging Ik bun egoan(e)
I-j goat I-j gingen I-j bunt egoan(e)
Hi-j geet Hi-j ging Hi-j is egoan(e)
Wi-j goat Wi-j gingen Wi-j bunt egoan(e)
I-jluu goat I-jluu gingen I-jluu bunt egoan(e)
Zi-j goat Zi-j gingen Zi-j bunt egoan(e)

[bewark] Zie:n/zeen

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik zie Ik zag(ge) Ik heb ezie:n/ezene
I-j zie:t/zeet I-j zaggen I-j hebt ezie:n/ezene
Hi-j zut Hi-j zaggen Hi-j hef ezie:n/ezene
Wi-j zie:t/zeet Wi-j zagen/zaggen Wi-j hebt ezie:n/ezene
I-jluu ziet I-jluu zagen/zaggen I-jluu hebt ezie:n/ezene
Zi-j zie:t/zeet Zi-j zagen/zaggen Zi-j hebt ezie:n/ezene

[bewark] Motten

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik mot Ik mos Ik heb emotten
I-j mot I-j mossen I-j hebt emotten
Hi-j mot Hi-j mos Hi- hef emotten
Wi-j mot Wi-j mossen Wi-j hebt emotten
I-jluu mot I-jluu mossen I-jluu hebt emotten
Zi-j mot Zi-j mossen Zi-j hebt emotten

[bewark] Sni-jen/snie:den

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik sni-j/snie Ik snee Ik heb esneden
I-j sni-jt/snie:dt I-j sneden I-j hebt esneden
Hi-j sni-jt/snie:t Hi-j sneed Hi- hef esneden
Wi-j sni-jt/snie:t Wi-j sneden Wi-j hebt esneden
I-jluu sni-jt/snie:t I-jluu sneden I-jluu hebt esneden
Zi-j sni-jt/snie:t Zi-j sneden Zi-j hebt esneden

[bewark] Sloapen

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik sloap Ik slie:p Ik heb esloapen
I-j sloapt I-j slie:pen I-j hebt esloapen
Hi-j slöp Hi-j slie:p Hi- hef esloapen
Wi-j sloapt Wi-j slie:pen Wi-j hebt esloapen
I-jluu sloapt I-jluu slie:pen I-jluu hebt esloapen
Zi-j sloapt Zi-j slie:pen Zi-j hebt esloapen

In sommige plaatsen wordt sloapen ok wal as regelmoatig warkwoord vervoegd, de veleden tied is dan: ik sloapen voor ik sliep

[bewark] Geven

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik gif Ik gaf Ik heb egeven
I-j geeft I-j gavven I-j hebt egeven
Hi-j gif Hi-j gaf Hi- hef egeven
Wi-j geeft Wi-j gavven Wi-j hebt egeven
I-jluu geeft I-jluu gavven I-jluu hebt egeven
Zi-j geeft Zi-j gavven Zi-j hebt egeven

[bewark] Vroagen

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik vroage Ik vrog Ik heb evroagd
I-j vroagt I-j vroggen I-j hebt evroagd
Hi-j vrög Hi-j vroggen Hi- hef evroagd
Wi-j vroagt Wi-j vroggen Wi-j hebt evroagd
I-jluu vroagt I-jluu vroggen I-jluu hebt evroagd
Zi-j vroagt Zi-j vroggen Zi-j hebt evroagd

[bewark] Weerkerende warkwoorden

[bewark] Zich wassen

Tegenswoordige tied Verleden tied Voltooide tied
Ik was mi-j Ik waste mi-j Ik heb mi-j ewassen
I-j wast ow/oew I-j waste ow/oew I-j hebt ow/oew ewassen
Hi-j wast zich Hi-j waste zich Hi- hef zich ewassen
Wi-j wast ons Wi-j wassen ons Wi-j hebt ons ewassen
I-jluu wast ow/oew I-jluu wassen ow/oew I-jluu hebt ow/oew ewassen
Zi-j wast zich Zi-j wassen zich Zi-j hebt zich ewassen

Ut woord mi-j wordt ok vake bi-j een niet weerkerend warkwoord ebruukt. Dit kan niet in ut Nederlands vertaald worden.

  • Achterhoeks: I-j goat mi-j doar niet heer
  • Nederlands: Jij gaat daar niet heen
  • Letterlijke betekenis: Ik wil niet hebben, dat je daar heen gaat

In feite kan mi-j veur elk warkwoord eplaatst worden um dit uut te drukken.

[bewark] Hulpwarkwoorden

Net zoas in de meeste andere Nedersaksiche dialecten wordt in ut Achterhoeks ut hulpwarkwoord achter ut heufdwarkwoord eplaatst.

  • Zeg moar dat wi-j niet kommen zult.
  • Zeg maar dat we niet zullen komen.

[bewark] Lidwoorden

Anders dan in ut Nederlands bunt der in den Achterhoek dri-j bepoalende lidwoorden.

  • mannelijk: den
  • vrouwelijk: de
  • onziedig: ut

Veurbeeld: Den kearl en de vrouwe.

Ut lidwoord den wordt ok vake ebruukt as der een zelfstandig naamwoord op volgt, dat begint met een klinker, bi-jveurbeeld: Den Iessel

Ut onbepoalend lidwoord is net as in ut Nederlands een (uutesprokken as un)

 
Woordenboeken
GrunnegsDrèentsStellingwarfs • Sallaands • TweantsAchterhooks • Oost-Veluws • West-Veluws • Urkers