Van Wikipedie
Wark in uutvoering / wark in oetvoering
De kommende tied wörd der nog drok ewark an 't artikel Achterhoeks woordenboek. A-j 't artikel zelf kunnen verbeteren, do dat dan gerus!
Op de pagina Achterhoeks woordenboek komt de grammatica te stoan, enkele veurbeelden van uutspraken, informatie en spellen.
[bewark] Informatie
Ut Achterhoeks dialect besteet eigenlijk niet. Net as in de meeste Nedersaksiche contreien hef zowat elke plaatse zien eigen dialect. Oaver ut algemeen wordt de Achterhoekse en Liemerse dialecten bi-j mekare enuumd. Helemoal goed is dat niet, zeker umdat de dialecten uut ut westelijk deel van de Liemers meer oavereenkomsten vertoont met de Frankische dialecten uut Broabant en de Betuwe. In dit woordenboek wordt dan ok allene ut dialect beschreven, wat esprokken wordt in de "geografischen" Achterhoek, dat wil zeggen de streek den begrensd wordt deur den Iessel, Olde Iessel, de Duutse en Oaveriesselse grenze.
Binnen de Achterhoekse dialecten bunt moeilijk scheidingen an te geven. Bi-jveurbeeld: in ut noordoostelijk deel nuumt ze ut Nederlandse huis; hoes en in ut zuudwesten huus. Moar in datzelfde zuudwesten wordt een muis wel weer moes enuumd.
Schriefwieze |
Uutspraak |
Veurbeeld |
i-j |
een korte i zoas in vis met een j |
ni-jsberichten |
oa |
de tweede o van ut Nederlandse en Franse controle |
goan |
ö |
klinkt zoals t Franse œuf (soms wat langer) |
Stökkum |
öä |
wordt duudelijk langer uut-esprokken as de ö |
gröälen |
-nen |
nn |
wennen wenn |
-nden |
nn |
Landen (lann) |
-ven/-men/-pen/-ben |
'm (' steet voor een korte steut of glottisslag) |
lopen (loo'm) |
-ken |
'ng (' is weer de steut) |
maken (ma'ng) |
Der bestoat gin vaste spellingregels veur ut Achterhoeks. Oaver ut Algemeen wordt ut WALD (Woordenboek Achterhoekse en Liemerse Dialecten) an-eholden.
[bewark] Uutgangspunten
- Zovölle meugelijk schrieven zoas ut uut-esprokken wordt.
- Grammaticaal mot ut wal kloppen
- Leenwoorden wordt niet veranderd. Een space-shuttle wordt dus gin spees-sjöttel. Dit geldt veur leenwoorden uut elke vremde tale.
[bewark] Woorden, die eindigen op -en
Deze woorden wordt, alhoewal ze anders uut-esprokken wordt, wal volledig eschreven.
Nederlaands |
Achterhoeks |
Uutsproak |
kijken |
kieken |
kiek'ng |
praten |
proaten |
proa'n |
paarden |
peerden |
peerdn |
voeren |
voeren |
voe:rn |
kletsen |
kletsen |
kletsn |
[bewark] Open lettergrepen
Krek as in ut Nederlands wordt open lettergrepen met één klinker eschreven. Dus niet loopen, moar lopen.
Doar bunt in den Achterhoek de meningen oaver verdeeld. De oa en ao bunt dus beiden meugelijk.
[bewark] Trema en umlaut
Beiden wordt in ut Achterhoeks gebruukt. De trema wordt in alle woorden gebruukt woar ze in ut Nederlands ok gebruukt wordt. Bi-jveurbeeld: officiële hef wal een trema, officieel niet. De umlaut kömp allene veur op de ö en de öä, op alle andere klinkers komt in ut Achterhoeks gin umlaut.
[bewark] Scandinavische ø
De letter ø is ooit deur de boerenrockgroep Normaal uut-evonden in ut woord høken, moar is gin letter in de Achterhoekse spelling. De Achterhoekse spellingswieze veur høken is höäken. De letter ø wordt wal gebruukt in de Scandinavische talen.
[bewark] Grammatica
[bewark] Veurnaamwoorden
[bewark] Nominatief
Achterhoeks |
Nederlaands |
Ik |
ik |
I-j |
jij |
Hi-j/hee/hie |
hij |
Zi-j/zee/zie |
zei |
Wi-j/wi-jluu/wieluu/wie |
wij |
I-jluu/jullie |
jullie |
Zi-jluu/zi-j/zee/zie |
zij |
[bewark] Datief (3e naamval)
Achterhoeks |
Nederlands |
Mi-j |
mij |
Ow/oew |
jou |
Um |
hem |
Eur |
haar |
Ons |
ons |
Owluu/oewluu |
jullie |
Eurluu* |
hen |
- In plaatse van eurluu wordt, krek as in ut Nederlands vake ut foutieve hun gebruukt.
[bewark] Akkusatief (4e naamval)
Achterhoeks |
Nederlands |
Mi-j |
mij |
Ow/oew |
jou |
Um |
hem |
Eur |
haar |
Ons |
ons |
Owluu/oewluu |
jullie |
Zi-jluu/zi-j |
hun |
[bewark] Regelmoatige warkwoorden
[bewark] Tegenswoordige tied
Vervoegen |
Veurbeeld |
Ik STAM (+ extra klinker) |
ik wark(e) |
I-j STAM + t |
i-j warkt |
Hi-j STAM (+ t) |
hi-j warkt (moar ok hi-j löp veur hij loopt) |
Wi-j STAM + t |
wie warkt |
I-jluu STAM + t |
i-jluu warkt |
Zi-jluu STAM + t |
zi-jluu warkt |
[bewark] Verleden tied
Vervoegen |
Veurbeeld |
Ik STAM + en |
ik warken |
I-j STAM + en |
i-j warken |
Hi-j STAM + en |
hi-j warken |
Wi-j STAM + en |
wie warken |
I-jluu STAM + en |
i-jluu warken |
Zi-jluu STAM + en |
zi-jluu warken |
[bewark] Onregelmoatige warkwoorden
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik heb |
Ik had |
Ik heb ehad |
I-j hebt |
I-j hadden |
I-j hebt ehad |
Hi-j hef |
Hi-j had |
Hi-j hef ehad |
Wi-j hebt |
Wi-j hadden |
Wi-j hebt ehad |
I-jluu hebt |
I-jluu hadden |
I-jluu hebt ehad |
Zi-j hebt |
Zi-j hadden |
Zi-j hebt ehad |
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik bun |
Ik was |
Ik bun ewest |
I-j bun |
I-j waren |
I-j bunt ewest |
Hi-j is |
Hi-j was |
Hi-j is ewest |
Wi-j bunt |
Wi-j waren |
Wi-j bunt ewest |
I-jluu bunt |
I-jluu waren |
I-jluu bunt ewest |
Zi-j bunt |
Zi-j waren |
Zi-j bunt ewest |
N.B.:
- "Hoe laat moeten we daar zijn?" wordt vertaald as: "Hoe late motten wi-j doar wean?
- "Het moet heel mooi zijn geweest" wordt vertaald as: "Ut mot heel (of alderbastend) mooi wean ewest.
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik doe |
Ik dee/dei |
Ik heb edoan(e) |
I-j doe:t |
I-j deden/dejen/deien |
I-j hebt edoan(e) |
Hi-j dut |
Hi-j dee/dei |
Hi- hef edoan(e) |
Wi-j doe:t |
Wi-j deden/dejen/deien |
Wi-j hebt edoan(e) |
I-jluu doe:t |
I-jluu deden/dejen/deien |
I-jluu hebt edoan(e) |
Zi-j doe:t |
Zi-j deden/dejen/deien |
Zi-j hebt edoan(e) |
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik goa |
Ik ging |
Ik bun egoan(e) |
I-j goat |
I-j gingen |
I-j bunt egoan(e) |
Hi-j geet |
Hi-j ging |
Hi-j is egoan(e) |
Wi-j goat |
Wi-j gingen |
Wi-j bunt egoan(e) |
I-jluu goat |
I-jluu gingen |
I-jluu bunt egoan(e) |
Zi-j goat |
Zi-j gingen |
Zi-j bunt egoan(e) |
[bewark] Zie:n/zeen
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik zie |
Ik zag(ge) |
Ik heb ezie:n/ezene |
I-j zie:t/zeet |
I-j zaggen |
I-j hebt ezie:n/ezene |
Hi-j zut |
Hi-j zaggen |
Hi-j hef ezie:n/ezene |
Wi-j zie:t/zeet |
Wi-j zagen/zaggen |
Wi-j hebt ezie:n/ezene |
I-jluu ziet |
I-jluu zagen/zaggen |
I-jluu hebt ezie:n/ezene |
Zi-j zie:t/zeet |
Zi-j zagen/zaggen |
Zi-j hebt ezie:n/ezene |
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik mot |
Ik mos |
Ik heb emotten |
I-j mot |
I-j mossen |
I-j hebt emotten |
Hi-j mot |
Hi-j mos |
Hi- hef emotten |
Wi-j mot |
Wi-j mossen |
Wi-j hebt emotten |
I-jluu mot |
I-jluu mossen |
I-jluu hebt emotten |
Zi-j mot |
Zi-j mossen |
Zi-j hebt emotten |
[bewark] Sni-jen/snie:den
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik sni-j/snie |
Ik snee |
Ik heb esneden |
I-j sni-jt/snie:dt |
I-j sneden |
I-j hebt esneden |
Hi-j sni-jt/snie:t |
Hi-j sneed |
Hi- hef esneden |
Wi-j sni-jt/snie:t |
Wi-j sneden |
Wi-j hebt esneden |
I-jluu sni-jt/snie:t |
I-jluu sneden |
I-jluu hebt esneden |
Zi-j sni-jt/snie:t |
Zi-j sneden |
Zi-j hebt esneden |
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik sloap |
Ik slie:p |
Ik heb esloapen |
I-j sloapt |
I-j slie:pen |
I-j hebt esloapen |
Hi-j slöp |
Hi-j slie:p |
Hi- hef esloapen |
Wi-j sloapt |
Wi-j slie:pen |
Wi-j hebt esloapen |
I-jluu sloapt |
I-jluu slie:pen |
I-jluu hebt esloapen |
Zi-j sloapt |
Zi-j slie:pen |
Zi-j hebt esloapen |
In sommige plaatsen wordt sloapen ok wal as regelmoatig warkwoord vervoegd, de veleden tied is dan: ik sloapen voor ik sliep
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik gif |
Ik gaf |
Ik heb egeven |
I-j geeft |
I-j gavven |
I-j hebt egeven |
Hi-j gif |
Hi-j gaf |
Hi- hef egeven |
Wi-j geeft |
Wi-j gavven |
Wi-j hebt egeven |
I-jluu geeft |
I-jluu gavven |
I-jluu hebt egeven |
Zi-j geeft |
Zi-j gavven |
Zi-j hebt egeven |
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik vroage |
Ik vrog |
Ik heb evroagd |
I-j vroagt |
I-j vroggen |
I-j hebt evroagd |
Hi-j vrög |
Hi-j vroggen |
Hi- hef evroagd |
Wi-j vroagt |
Wi-j vroggen |
Wi-j hebt evroagd |
I-jluu vroagt |
I-jluu vroggen |
I-jluu hebt evroagd |
Zi-j vroagt |
Zi-j vroggen |
Zi-j hebt evroagd |
[bewark] Weerkerende warkwoorden
[bewark] Zich wassen
Tegenswoordige tied |
Verleden tied |
Voltooide tied |
Ik was mi-j |
Ik waste mi-j |
Ik heb mi-j ewassen |
I-j wast ow/oew |
I-j waste ow/oew |
I-j hebt ow/oew ewassen |
Hi-j wast zich |
Hi-j waste zich |
Hi- hef zich ewassen |
Wi-j wast ons |
Wi-j wassen ons |
Wi-j hebt ons ewassen |
I-jluu wast ow/oew |
I-jluu wassen ow/oew |
I-jluu hebt ow/oew ewassen |
Zi-j wast zich |
Zi-j wassen zich |
Zi-j hebt zich ewassen |
Ut woord mi-j wordt ok vake bi-j een niet weerkerend warkwoord ebruukt. Dit kan niet in ut Nederlands vertaald worden.
- Achterhoeks: I-j goat mi-j doar niet heer
- Nederlands: Jij gaat daar niet heen
- Letterlijke betekenis: Ik wil niet hebben, dat je daar heen gaat
In feite kan mi-j veur elk warkwoord eplaatst worden um dit uut te drukken.
[bewark] Hulpwarkwoorden
Net zoas in de meeste andere Nedersaksiche dialecten wordt in ut Achterhoeks ut hulpwarkwoord achter ut heufdwarkwoord eplaatst.
- Zeg moar dat wi-j niet kommen zult.
- Zeg maar dat we niet zullen komen.
[bewark] Lidwoorden
Anders dan in ut Nederlands bunt der in den Achterhoek dri-j bepoalende lidwoorden.
- mannelijk: den
- vrouwelijk: de
- onziedig: ut
Veurbeeld: Den kearl en de vrouwe.
Ut lidwoord den wordt ok vake ebruukt as der een zelfstandig naamwoord op volgt, dat begint met een klinker, bi-jveurbeeld: Den Iessel
Ut onbepoalend lidwoord is net as in ut Nederlands een (uutesprokken as un)