پښتو ادب
From Wikipedia
په ټوليزه توګه د پښتو ادب د ادبپوهانو په اند په دوه برخو کې ويشل شوی دی - يعنې شفاهي يا ګړنی ادب او بل ليکلی يا تحريري ادب - ګړنی ادب بيا يوه برخه د پښتو زړې سندرې دي چې شاعر ېې نامالوم وي - او بله برخه اولسي سندرې دي چې شاعران ېې مالوم وي-
لنډۍ ، ټپه ، کاکړۍ غاړی ، لنډکۍ ، سروکی (مسريزه) ، ناری ، فالونه ، چغيان (اننکی) ، يادهوي سندری ، سانذې(ساندې) ، نکلونه ، متلونه ، د سيندو سندری ، د ماشومانو ادبيات لکه اکو بکو، چاربيته ، کيسی چی د ذهني ازموينی په غرض ويل کيږي - همدارنګه ځينی کيسې لکه انګک بنګک ، سرکۍ وزه او نورې د پښتو د شفاهي ادب نمونی دي -
ليکلی ادب: لکه قصيده ، خوابنامه ، الفنامه ، ساقي نامه ، رباعي ، مثنوي ، غزل ، مناجات ، حمد ، نعت ، او اوسنۍ هايکو-
د پښتو د ليکلي ادب څيړنه له دوهمې هجرۍ پيړۍ د امير کروړ پهلوان له وياړنې څخه پيل کيږي - چې په 139 هجرۍ سپوږميز کال ېې ويلې ده - همغه شان د پښتو انشا لرغونی نمونه همدا وياړنه ګڼل کيږي -
د پښتو ژبی املا څيړنه بيا د 612 هجرۍ د سليمان ماکو له تذکرۀ الاوليا څخه کيږي - د ميا روښان خيرالبيان ، د اخون درويزه مخزن الاسلام ، د خوشال خان دستار نامه ، د ملا مست سلوک الغزا د خپلو خپلو ځانګړنو سره د خپل خپل پير غوره نمونې ګڼل کيږي -
د پښتو لمړی ګرامر په 1195 هجري کال د معرفته الافغان کتاب وو چې د نوميالي شاعر او ليکوال پير محمد کاکړ تاليف دی - ګڼل کيږي چې وروسته دغه لړۍ تر اوسه روانه ده -
د پښتو ژبې لومړی لاس ته راغلې قصيده د اسعد سوري قصيده ده چې په 425 هجري کال ويل شوې ده - که څه هم ويل کيږي چې په داريايي ادب پهلوي ادب کې قصيدې ته وورته شعري جوړښتونه موندل کيږي ، خو ترکومه چې د لاس ته راغلو اسنادو خبره ده ، نو له عربۍ څخه پښتو خله کړې - د نوموړي قصيده په دې ټکو پيل کيږي -
و فلک د چارو څه وکړمه کوکار ------- زمولوي هر ګل چې خاندي په بهار
چې نولس تمهيدي او يولس خطابي بيتونه لري -
عرفاني افکار په دريمه هجرۍ پيړۍ کې په پښتو ادبياتو څادر غوړوي - او د عشق او محبت سندرې لومړې بيلګه په ليکلې ادبياتو کې په 550 هجري سپوږميز کال کې ويل شوې ده چې پيل ېې داسې کيږي -
ګهيځ رڼا د لمر خپره سوه ------ زما په کور د وير ناره سوه
د بيلتون ورځ خوره تيارۀ سوه ---- غږ شو ناڅاپه چې بيلتون راغې
د مهالينو پيښو په پښتو ادب خپل خپل اغيز ښيندلی همداوجه ده چې کله د پښتو شعر او شاعري رزمي او بزمي برخه پياوړې ښکاري -
غزل په پښتو کې اووه سوه کلن عمر لري - لاس ته راغلې نمونه ېې د انمې هجرۍ پيړۍ د اکبر د غزل يو څو بيتونه دي چې پوهاند حبيبي په پښتانۀ شعرا کې ځاۍ کړي دي -
د خپل ځان له ميړانې څه وييل کړم --- د عشق وير به تل پخپله پټول کړم
ما مدام لکه بورا په ګلو ګشت کړ ----- اوس به ځم په سرتور فراق د ګل کړم
د بيلتون له ويره ژاړم اوښکې وينې------ زه اکبر په خپل اشنا د سر ښندل کړم
همدارنګه د زرغونې کاکړ د بوستان ژپاړنه چې په نهمه هجرۍ پيړۍ کې ېې کړې د ژباړنې لومړۍ نمونه ګنل کيږي - نوموړې د شاعرۍ سره سره ښه خطاطه هم وه -