ฐานันดรศักดิ์ไทย

จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี

ฐานันดรศักดิ์ คือ ระดับชั้นหรือยศของพระบรมวงศานุวงศ์ไทยในสมัยโบราณ เทียบกับคำภาษาอังกฤษคือ Royal Title


สารบัญ

[แก้] ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระเจ้าแผ่นดิน

ฐานันดรศักดิ์ของพระเจ้าแผ่นดินไทยนั้น แบ่งออกได้เป็น 2 ระดับ ได้แก่

[แก้] พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

  • เป็นฐานันดรที่ใช้เรียกพระเจ้าแผ่นดินของประเทศไทยโดยทั่วไป

[แก้] สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

  • เป็นฐานันดรที่ใช้เรียกพระเจ้าแผ่นดินของประเทศไทย ที่ซึ่งยังมิได้ทรงผ่านพระราชพิธีบรมราชาภิเษก

[แก้] ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระภรรยาเจ้า

ตามประเพณีไทย ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชชายาไทยนั้น จะขึ้นอยู่กับฐานันดรศักดิ์ตั้งแต่กำเนิด เจ้าฟ้า พระองค์เจ้า หม่อมเจ้า หม่อมราชวงศ์ หม่อมหลวง จะสามารถมีฐานันดรศักดิ์สูงกว่าเจ้าจอม ฐานันดรศักดิ์ในที่นี้ ได้เรียบเรียงในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ. 2467

[แก้] สมเด็จพระราชินี

  • ฐานันดรศักดิ์สมเด็จพระราชินีนั้น ได้ปรากฏขึ้นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

[แก้] สมเด็จพระบรมราชินีนาถ

  • สมเด็จพระบรมราชินีนาถ คือ ฐานันดรศักดิ์ของสมเด็จพระอัครมเหสี ที่มีฐานันดรสูงที่สุด รองลงมาจากสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระราชทานหลังจากสมเด็จพระอัครมเหสีพระองค์นั้น ได้ทรงเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว มี 2 พระองค์ ได้แก่

[แก้] สมเด็จพระบรมราชินี

[แก้] สมเด็จพระราชินี

  • สมเด็จพระราชินี คือ ฐานันดรศักดิ์ของสมเด็จพระราชินี ที่มีฐานันดรรองลงมาจากสมเด็จพระบรมราชินี พระราชทานเมื่อพระเจ้าแผ่นดินพระองค์นั้น ยังมิได้ทรงเป็นสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เช่น สมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ (ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระบรมราชินี หลังจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรับพระบรมราชาภิเษกแล้ว)

[แก้] พระภรรยาเจ้า

  • ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระภรรยาเจ้านั้น เป็นฐานันดรสำหรับภรรยาของพระมหากษัตริย์ ที่ทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นพระราชวงศ์ ไม่ว่าโดยการสภาปนาหรือทรงเป็นเจ้าหญิงอยู่ด้วยพระองค์เองไว่ชั้นใดๆ (เจ้าฟ้า พระองค์เจ้า หม่อมเจ้า)

[แก้] สมเด็จพระบรมราชเทวี และ สมเด็จพระอัครราชเทวี

[แก้] พระนางเจ้า...พระราชเทวี และพระนางเจ้า...พระวรราชเทวี

[แก้] พระนางเธอ

  • พระนางเธอ คือ ฐานันดรศักดิ์ของพระภรรยาเจ้า ที่มีฐานันดรรองลงมาจาก พระนางเจ้า...พระราชเทวี และพระนางเจ้า...พระวรราชเทวี พระภรรยาเจ้าที่ทรงมีฐานันดรนี้ เช่น พระนางเธอลักษมีลาวัณ ในรัชกาลที่ 6

[แก้] พระอัครชายาเธอ

[แก้] พระราชชายา

[แก้] เจ้าจอมมารดา และเจ้าจอม


หมายเหตุ ตำแหน่งเจ้าจอมมารดา และเจ้าจอม ไม่ได้รับพระราชทานสถาปนายศให้เป็นเจ้า

[แก้] พระราชโอรสธิดา พระราชนัดดา และพระราชสกุล

[แก้] ลูกหลวง (ชั้นพระบรมวงศ์-พระราชโอรสธิดาของพระมหากษัตริย์)

[แก้] เจ้าฟ้า

เจ้าฟ้า เป็นฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากพระภรรยาเจ้า แบ่งออกเป็น 3 ชั้น ได้แก่

  • เจ้าฟ้าชั้นเอก เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชโอรสธิดา ประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดินกับสมเด็จพระอัครมเหสี หรือพระภรรยาเจ้าชั้นลูกหลวง คือภรรยาที่มีกำเนิดเป็นพระราชธิดาของพระมหากษัตริย์ เช่น สมเด็จเจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา สมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต

ขานพระนามโดยลำลองว่า ทูลกระหม่อมชาย และ ทูลกระหม่อมหญิง

  • เจ้าฟ้าชั้นโท เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชโอรสธิดา ประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดินกับพระมเหสีชั้นหลานหลวง คือภรรยาที่มีกำเนิดเป็นพระราชนัดดาของพระมหากษัตริย์ หรือพระมเหสีเทวีชั้นรองลงมาที่มีกำเนิดเป็นสามัญชนแต่ต่อมาได้รับสถาปนาเป็นเจ้า เช่น สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระราชธิดาในรัชกาลที่ 6 กับ[[พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี] (มีพระกำเนิดเป็นสามัญชน--คุณเครือแก้ว อภัยวงศ์)

นอกจากนี้ เจ้าฟ้าชั้นโทยังหมายถึงผู้ที่เป็นพี่น้องร่วมกับพระมหากษัตริย์ แล้วต่อมาได้รับสถาปนาเป็นเจ้าฟ้า เช่น สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์

ขานพระนามโดยลำลองว่า สมเด็จชาย และ สมเด็จหญิง

[แก้] พระองค์เจ้า (ชั้นลูกหลวง)

พระองค์เจ้า คือฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากเจ้าฟ้า คือพระองค์เจ้าชั้นลูกหลวงได้แก่

  1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือฐานันดรศักดิ์สำหรับ พระราชโอรส-ธิดา ซึ่งประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดิน กับเจ้าจอมมารดาสามัญชน

เช่น พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเหมวดี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ ฯลฯ

[แก้] หลานหลวง (ชั้นพระอนุวงศ์-พระราชนัดดาของพระมหากษัตริย์)

1. พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า โดยปกติแล้ว คือฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว จำแนกได้อีก ดังนี้

2. พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว จำแนกได้อีก ดังนี้

  • พระโอรส-ธิดา ใน เจ้าฟ้า กับ หม่อมสามัญชน(ในบางกรณี) เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุขุมาภินันท์ พระโอรสในสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต กับ หม่อมสมพันธ์ บริพัตร(ราชสกุลเดิม ปาลกะวงศ์ ณ อยุธยา)
  • พระโอรส-ธิดา ใน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า (ชั้นลูกหลวง) กับ พระองค์เจ้า เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิมลฉัตร พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพ็ชรอัครโยธิน กับ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภาวสิทธินฤมล
  • หรือหม่อมเจ้าที่รับพระราชทานสถาปนาเป็นพิเศษ

กรณีได้รับพระราชทานสถาปนาเป็นพิเศษก็เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านักขัตมงคล กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ พระราชบิดาในสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ซึ่งประสูติเป็นหม่อมเจ้า (ส่วนพระโอรสธิดาของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านั้น จะมีฐานันดรศักดิ์เป็นสามัญชน คือหม่อมราชวงศ์)

[แก้] หม่อมเจ้า หม่อมเจ้าหญิง

หม่อมเจ้า(ม.จ.) คือฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากพระองค์เจ้า เป็นชั้นสกุลยศที่ต่ำที่สุดสำหรับพระบรมวงศานุวงศ์ โดยปกติแล้วฐานันดรนี้ จะได้แก่โอรสธิดาในเจ้าฟ้า กับ สามัญชน และ โอรสธิดาใน พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าที่ได้รับพระราชทานสถาปนาพระยศเป็นพิเศษในบางกรณี

เจ้านายชั้นจะเรียกกันโดยลำลองว่า ท่านหญิง ท่านชาย

[แก้] ราชนิกุล และสายสัมพันธ์

บุคคลนับเนื่องราชราชสกุล ลำดับรองลงมาจากหม่อมเจ้า แม้มีคำนำหน้านามเป็นพิเศษอยู่ แต่ก็ถือเป็นสามัญชน

[แก้] หม่อมราชวงศ์

หม่อมราชวงศ์(ม.ร.ว.) คือฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากหม่อมเจ้า เป็นคำนำหน้านามสำหรับโอรสธิดาในหม่อมเจ้า เรียกโดยลำลองว่า คุณหญิง คุณชาย

[แก้] หม่อมหลวง

หม่อมหลวง (ม.ล.) คือบุตรธิดาของหม่อมราชวงศ์ เป็นคำนำหน้านามขั้นสุดท้ายของเชื้อพระวงศ์

[แก้] ณ อยุธยา

ณ อยุธยา นั้น คือคำต่อท้ายนามราชสกุลของผู้สืบสกุลต่อมาจากหม่อมหลวง ซึ่งให้เป็นที่รู้กันว่าเป็นสามัญชนผู้สืบเชื้อสายในราชสกุลรองจากชั้นหม่อมหลวงลงมา อนึ่ง บุคคลผู้มีนามสกุลต่อท้ายว่า ณ อยุธยา นั้นมิได้เป็นเจ้านายในพระราชวงศ์ (พระราชวงศ์หมายถึงหม่อมเจ้าขึ้นไป) และมิใช่เชื้อพระวงศ์ (หมายถึงสามัญชนผู้มีคำนำหน้านามว่า หม่อมราชวงศ์ หม่อมหลวง)

[แก้] หม่อม

หม่อม นั้น มีอยู่ 3 ลักษณะ ดังนี้

  • หม่อมราชนิกุล คือ หม่อมราชวงศ์ หรือ หม่อมหลวง ที่รับราชการ มีความดีความชอบ กระทั่งได้รับพระราชทานสถาปนาเป็น เช่น หม่อมอนุวัตรวรพงษ์ ซึ่งมีนามเดิมว่า หม่อมราชวงศ์สิงหนัด ปราโมช
  • เจ้าชาย เจ้าหญิง ที่ทรงต้องพระราชอาญาถูกถอดพระยศ เช่น หม่อมไกรสร (เดิมคือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าไกรสร กรมหลวงรักษรณเรศ)
  • สตรีสามัญชนผู้เป็นภรรยาของเจ้านายชั้นเจ้าฟ้า ลงมาถึงชั้นหม่อมเจ้า เช่น หม่อมสังวาลย์ มหิดล ณ อยุธยา ในสมเด็จฯ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนสงขลานครินทร์ หม่อมไฉไล ในพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธ์ยุคล ฯลฯ
  • ชายผู้ดี ใช้เรียกกันอย่างลำลองใช้เมื่อครั้งกรุงเก่าและตอนต้นของกรุงรัตนโกสินทร์ เช่น หม่อมมุก พระสวามีในพระเจ้าน้องนางเธอ กรมหลวงนรินทรเทวีในรัชกาลที่ ๑ ต่อมาได้รับการสถาปนาเป็น กรมหมื่นนรินทรพิทักษ์

[แก้] พระภรรยาของเจ้าชาย

มีทั้งหมด 3 ฐานันดร ได้แก่

[แก้] พระชายา

พระชายา คือฐานันดรศักดิ์สำหรับพระภรรยาของ เจ้าฟ้า และพระองค์เจ้า ซึ่งเป็นเจ้าหญิงมาตั้งแต่กำเนิด เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทิพยสัมพันธ์ "พระชายา" ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตรอุดมศักดิ์

[แก้] ชายา

ชายา คือฐานันดรศักดิ์สำหรับภรรยาของหม่อมเจ้า ซึ่งมีกำเนิดเป็นเจ้าเหมือนกัน เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารำไพประภา "ชายา" ในหม่อมเจ้าเศิกสงัด ชุมพล

[แก้] หม่อม

หม่อม คือคำนำหน้านามสำหรับภรรยาที่เป็นหญิงสามัญชนของเจ้าชาย เช่น หม่อมแจ๊กเควลิน จิตรพงศ์ ณ อยุธยา ในหม่อมเจ้ายาใจ จิตรพงศ์

ภาษาอื่น