ฐานันดรศักดิ์ไทย
จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี
ฐานันดรศักดิ์ คือ ระดับชั้นหรือยศของพระบรมวงศานุวงศ์ไทยในสมัยโบราณ เทียบกับคำภาษาอังกฤษคือ Royal Title
- สำหรับบรรดาศักดิ์ของพระบรมวงศานุวงศ์ไทยซึ่งทรงทำงานในกรม ดูได้ที่ เจ้าต่างกรม
- สำหรับบรรดาศักดิ์ของขุนนางไทย ดูได้ที่ บรรดาศักดิ์ไทย
- สำหรับจำนวนศักดินาของคนสยาม ดูได้ที่ พระไอยการตำแหน่งนาพลเรือน นายทหารหัวเมือง
สารบัญ |
[แก้] ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระเจ้าแผ่นดิน
ฐานันดรศักดิ์ของพระเจ้าแผ่นดินไทยนั้น แบ่งออกได้เป็น 2 ระดับ ได้แก่
[แก้] พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว
- เป็นฐานันดรที่ใช้เรียกพระเจ้าแผ่นดินของประเทศไทยโดยทั่วไป
[แก้] สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว
- เป็นฐานันดรที่ใช้เรียกพระเจ้าแผ่นดินของประเทศไทย ที่ซึ่งยังมิได้ทรงผ่านพระราชพิธีบรมราชาภิเษก
[แก้] ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระภรรยาเจ้า
ตามประเพณีไทย ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชชายาไทยนั้น จะขึ้นอยู่กับฐานันดรศักดิ์ตั้งแต่กำเนิด เจ้าฟ้า พระองค์เจ้า หม่อมเจ้า หม่อมราชวงศ์ หม่อมหลวง จะสามารถมีฐานันดรศักดิ์สูงกว่าเจ้าจอม ฐานันดรศักดิ์ในที่นี้ ได้เรียบเรียงในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ. 2467
[แก้] สมเด็จพระราชินี
- ฐานันดรศักดิ์สมเด็จพระราชินีนั้น ได้ปรากฏขึ้นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
[แก้] สมเด็จพระบรมราชินีนาถ
- สมเด็จพระบรมราชินีนาถ คือ ฐานันดรศักดิ์ของสมเด็จพระอัครมเหสี ที่มีฐานันดรสูงที่สุด รองลงมาจากสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระราชทานหลังจากสมเด็จพระอัครมเหสีพระองค์นั้น ได้ทรงเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว มี 2 พระองค์ ได้แก่
- สมเด็จพระบรมราชินีนาถพระองค์แรก ได้แก่ สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
- สมเด็จพระบรมราชินีนาถพระองค์ที่ 2 ได้แก่ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ หลังจาก ทรงสำเร็จราชการแผ่นดินแทนพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ระหว่างทรงผนวช
[แก้] สมเด็จพระบรมราชินี
- สมเด็จพระบรมราชินี คือ ฐานันดรศักดิ์ของสมเด็จพระอัครมเหสีที่มิได้เคยทรงสำเร็จราชการแผ่นดิน เช่น สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ 7
[แก้] สมเด็จพระราชินี
- สมเด็จพระราชินี คือ ฐานันดรศักดิ์ของสมเด็จพระราชินี ที่มีฐานันดรรองลงมาจากสมเด็จพระบรมราชินี พระราชทานเมื่อพระเจ้าแผ่นดินพระองค์นั้น ยังมิได้ทรงเป็นสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เช่น สมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ (ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระบรมราชินี หลังจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรับพระบรมราชาภิเษกแล้ว)
[แก้] พระภรรยาเจ้า
- ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระภรรยาเจ้านั้น เป็นฐานันดรสำหรับภรรยาของพระมหากษัตริย์ ที่ทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นพระราชวงศ์ ไม่ว่าโดยการสภาปนาหรือทรงเป็นเจ้าหญิงอยู่ด้วยพระองค์เองไว่ชั้นใดๆ (เจ้าฟ้า พระองค์เจ้า หม่อมเจ้า)
[แก้] สมเด็จพระบรมราชเทวี และ สมเด็จพระอัครราชเทวี
- สมเด็จพระบรมราชเทวี คือ ฐานันดรศักดิ์ของพระภรรยาเจ้าที่สูงที่สุด ก่อนที่จะมีฐานันดรสมเด็จพระราชินีในรัชกาลที่ 5 มี 2 พระองค์ที่ทรงมีฐานันดรนี้ ได้แก่
- สมเด็จพระอัครราชเทวี เกิดขึ้นครั้งแรกในสมัยรัชกาลที่ 5 มีฐานะเทียบเท่ากับพระฐานันดรศักดิ์สมเด็จพระบรมราชเทวีและมี 2 พระองค์ที่ทรงมีฐานันดรนี้ ได้แก่
- สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระอัครราชเทวี ได้รับการสถาปนาในรัชกาลที่ 5 ในฐานะที่ทรงเป็นพระชนนีของสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร
- สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี ได้รับการสถาปนาในสมัยรัชกาลที่ 7
[แก้] พระนางเจ้า...พระราชเทวี และพระนางเจ้า...พระวรราชเทวี
- พระนางเจ้า...พระราชเทวี และพระนางเจ้า...พระวรราชเทวี คือ ฐานันดรศักดิ์ของพระภรรยาเจ้า ที่มีฐานันดรรองลงมาจากสมเด็จพระบรมราชเทวี พระภรรยาเจ้าที่ทรงมีฐานันดรนี้ ก็อย่างเช่น
- พระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระวรราชเทวี ในรัชกาลที่ 5
- พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี ในรัชกาลที่ 6
[แก้] พระนางเธอ
- พระนางเธอ คือ ฐานันดรศักดิ์ของพระภรรยาเจ้า ที่มีฐานันดรรองลงมาจาก พระนางเจ้า...พระราชเทวี และพระนางเจ้า...พระวรราชเทวี พระภรรยาเจ้าที่ทรงมีฐานันดรนี้ เช่น พระนางเธอลักษมีลาวัณ ในรัชกาลที่ 6
[แก้] พระอัครชายาเธอ
- พระอัครชายาเธอ คือ ฐานันดรศักดิ์ของพระภรรยาเจ้า ที่มีฐานันดรรองลงมาจาก พระนางเธอ พระภรรยาเจ้าที่ทรงมีฐานันดรนี้ เท่าที่ปรากฏในประวัติศาสตร์ มักเป็นเจ้านายที่ประสูติเป็นหม่อมเจ้าหลานเธอในพระมหากษัตริย์มาก่อน เช่น พระอัครชายาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กรมขุนสุทธาสินีนาฏ พระอัครชายาเธอในรัชกาลที่ 5
[แก้] พระราชชายา
- ปรากฏพระนามเพียงแค่ พระราชชายา เจ้าดารารัศมี ราชธิดาใน พระเจ้าอินทวิชยานนท์, พระเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ พระราชชายาใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
[แก้] เจ้าจอมมารดา และเจ้าจอม
- เจ้าจอมมารดา คือ ฐานันดรศักดิ์ของเจ้าจอม ผู้ซึ่งมีพระราชโอรส หรือ พระราชธิดา เช่น เจ้าจอมมารดาตลับ และ เจ้าจอมมารดาเจ้าทิพเกษร ณ เชียงใหม่ ใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
- เจ้าจอม คือ ฐานันดรศักดิ์ที่พระราชทานให้สำหรับภรรยาของพระมหากษัตริย์ หรือกรมพระราชวังหน้า กรมพระราชวังหลัง ผู้ที่มีกำเนิดเป็นเจ้าประเทศราช หม่อมราชวงศ์ หม่อมหลวง และสามัญชนทั่วไป เช่น เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ลดาวัลย์ ใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
หมายเหตุ ตำแหน่งเจ้าจอมมารดา และเจ้าจอม ไม่ได้รับพระราชทานสถาปนายศให้เป็นเจ้า
[แก้] พระราชโอรสธิดา พระราชนัดดา และพระราชสกุล
[แก้] ลูกหลวง (ชั้นพระบรมวงศ์-พระราชโอรสธิดาของพระมหากษัตริย์)
[แก้] เจ้าฟ้า
เจ้าฟ้า เป็นฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากพระภรรยาเจ้า แบ่งออกเป็น 3 ชั้น ได้แก่
- เจ้าฟ้าชั้นเอก เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชโอรสธิดา ประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดินกับสมเด็จพระอัครมเหสี หรือพระภรรยาเจ้าชั้นลูกหลวง คือภรรยาที่มีกำเนิดเป็นพระราชธิดาของพระมหากษัตริย์ เช่น สมเด็จเจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา สมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต
ขานพระนามโดยลำลองว่า ทูลกระหม่อมชาย และ ทูลกระหม่อมหญิง
- เจ้าฟ้าชั้นโท เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชโอรสธิดา ประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดินกับพระมเหสีชั้นหลานหลวง คือภรรยาที่มีกำเนิดเป็นพระราชนัดดาของพระมหากษัตริย์ หรือพระมเหสีเทวีชั้นรองลงมาที่มีกำเนิดเป็นสามัญชนแต่ต่อมาได้รับสถาปนาเป็นเจ้า เช่น สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระราชธิดาในรัชกาลที่ 6 กับ[[พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี] (มีพระกำเนิดเป็นสามัญชน--คุณเครือแก้ว อภัยวงศ์)
นอกจากนี้ เจ้าฟ้าชั้นโทยังหมายถึงผู้ที่เป็นพี่น้องร่วมกับพระมหากษัตริย์ แล้วต่อมาได้รับสถาปนาเป็นเจ้าฟ้า เช่น สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์
ขานพระนามโดยลำลองว่า สมเด็จชาย และ สมเด็จหญิง
- เจ้าฟ้าชั้นตรี เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับเจ้าฟ้าที่พระมหากษัตริย์พระราชทานสถาปนาเป็นกรณีพิเศษ เช่น เจ้าฟ้าหลานเธอในรัชกาลที่ 1 และ เจ้าฟ้าพระราชโอรสธิดาใน กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ที่ได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเจ้าฟ้าเป็นกรณีพิเศษ เช่น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าหญิงพิกุลทอง กรมขุนศรีสุนทร พระราชธิดาใน สมเด็จพระบวรราชเจ้า กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท กับ พระอัครชายาเธอ เจ้าครอกฟ้าศรีอโนชา ซึ่งทรงเป็นพระราชขนิษฐาใน พระเจ้าบรมราชาธิบดีกาวิละ, พระเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่
[แก้] พระองค์เจ้า (ชั้นลูกหลวง)
พระองค์เจ้า คือฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากเจ้าฟ้า คือพระองค์เจ้าชั้นลูกหลวงได้แก่
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือฐานันดรศักดิ์สำหรับ พระราชโอรส-ธิดา ซึ่งประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดิน กับเจ้าจอมมารดาสามัญชน
เช่น พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเหมวดี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ ฯลฯ
[แก้] หลานหลวง (ชั้นพระอนุวงศ์-พระราชนัดดาของพระมหากษัตริย์)
1. พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า โดยปกติแล้ว คือฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว จำแนกได้อีก ดังนี้
- พระโอรส-ธิดา ใน เจ้าฟ้า กับ พระองค์เจ้าหรือหม่อมเจ้าที่เป็นชายาเอก (สะใภ้หลวง) เช่น พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา พระธิดาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ กับพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ พระโอรสในสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงลพบุรีราเมศร์ กับพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมเขตมงคล
- หม่อมเจ้าหลานเธอบางองค์ ซึ่งได้รับพระราชทานฐานันดรเป็นพระองค์เจ้าเป็นกรณีพิเศษ เช่น พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาทิตย์ทิพอาภา พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์
2. พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว จำแนกได้อีก ดังนี้
- พระโอรส-ธิดา ใน เจ้าฟ้า กับ หม่อมสามัญชน(ในบางกรณี) เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุขุมาภินันท์ พระโอรสในสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต กับ หม่อมสมพันธ์ บริพัตร(ราชสกุลเดิม ปาลกะวงศ์ ณ อยุธยา)
- พระโอรส-ธิดา ใน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า (ชั้นลูกหลวง) กับ พระองค์เจ้า เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิมลฉัตร พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพ็ชรอัครโยธิน กับ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภาวสิทธินฤมล
- หรือหม่อมเจ้าที่รับพระราชทานสถาปนาเป็นพิเศษ
กรณีได้รับพระราชทานสถาปนาเป็นพิเศษก็เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านักขัตมงคล กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ พระราชบิดาในสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ซึ่งประสูติเป็นหม่อมเจ้า (ส่วนพระโอรสธิดาของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านั้น จะมีฐานันดรศักดิ์เป็นสามัญชน คือหม่อมราชวงศ์)
[แก้] หม่อมเจ้า หม่อมเจ้าหญิง
หม่อมเจ้า(ม.จ.) คือฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากพระองค์เจ้า เป็นชั้นสกุลยศที่ต่ำที่สุดสำหรับพระบรมวงศานุวงศ์ โดยปกติแล้วฐานันดรนี้ จะได้แก่โอรสธิดาในเจ้าฟ้า กับ สามัญชน และ โอรสธิดาใน พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าที่ได้รับพระราชทานสถาปนาพระยศเป็นพิเศษในบางกรณี
เจ้านายชั้นจะเรียกกันโดยลำลองว่า ท่านหญิง ท่านชาย
[แก้] ราชนิกุล และสายสัมพันธ์
บุคคลนับเนื่องราชราชสกุล ลำดับรองลงมาจากหม่อมเจ้า แม้มีคำนำหน้านามเป็นพิเศษอยู่ แต่ก็ถือเป็นสามัญชน
[แก้] หม่อมราชวงศ์
หม่อมราชวงศ์(ม.ร.ว.) คือฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากหม่อมเจ้า เป็นคำนำหน้านามสำหรับโอรสธิดาในหม่อมเจ้า เรียกโดยลำลองว่า คุณหญิง คุณชาย
[แก้] หม่อมหลวง
หม่อมหลวง (ม.ล.) คือบุตรธิดาของหม่อมราชวงศ์ เป็นคำนำหน้านามขั้นสุดท้ายของเชื้อพระวงศ์
[แก้] ณ อยุธยา
ณ อยุธยา นั้น คือคำต่อท้ายนามราชสกุลของผู้สืบสกุลต่อมาจากหม่อมหลวง ซึ่งให้เป็นที่รู้กันว่าเป็นสามัญชนผู้สืบเชื้อสายในราชสกุลรองจากชั้นหม่อมหลวงลงมา อนึ่ง บุคคลผู้มีนามสกุลต่อท้ายว่า ณ อยุธยา นั้นมิได้เป็นเจ้านายในพระราชวงศ์ (พระราชวงศ์หมายถึงหม่อมเจ้าขึ้นไป) และมิใช่เชื้อพระวงศ์ (หมายถึงสามัญชนผู้มีคำนำหน้านามว่า หม่อมราชวงศ์ หม่อมหลวง)
[แก้] หม่อม
หม่อม นั้น มีอยู่ 3 ลักษณะ ดังนี้
- หม่อมราชนิกุล คือ หม่อมราชวงศ์ หรือ หม่อมหลวง ที่รับราชการ มีความดีความชอบ กระทั่งได้รับพระราชทานสถาปนาเป็น เช่น หม่อมอนุวัตรวรพงษ์ ซึ่งมีนามเดิมว่า หม่อมราชวงศ์สิงหนัด ปราโมช
- เจ้าชาย เจ้าหญิง ที่ทรงต้องพระราชอาญาถูกถอดพระยศ เช่น หม่อมไกรสร (เดิมคือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าไกรสร กรมหลวงรักษรณเรศ)
- สตรีสามัญชนผู้เป็นภรรยาของเจ้านายชั้นเจ้าฟ้า ลงมาถึงชั้นหม่อมเจ้า เช่น หม่อมสังวาลย์ มหิดล ณ อยุธยา ในสมเด็จฯ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนสงขลานครินทร์ หม่อมไฉไล ในพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธ์ยุคล ฯลฯ
- ชายผู้ดี ใช้เรียกกันอย่างลำลองใช้เมื่อครั้งกรุงเก่าและตอนต้นของกรุงรัตนโกสินทร์ เช่น หม่อมมุก พระสวามีในพระเจ้าน้องนางเธอ กรมหลวงนรินทรเทวีในรัชกาลที่ ๑ ต่อมาได้รับการสถาปนาเป็น กรมหมื่นนรินทรพิทักษ์
[แก้] พระภรรยาของเจ้าชาย
มีทั้งหมด 3 ฐานันดร ได้แก่
[แก้] พระชายา
พระชายา คือฐานันดรศักดิ์สำหรับพระภรรยาของ เจ้าฟ้า และพระองค์เจ้า ซึ่งเป็นเจ้าหญิงมาตั้งแต่กำเนิด เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทิพยสัมพันธ์ "พระชายา" ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตรอุดมศักดิ์
[แก้] ชายา
ชายา คือฐานันดรศักดิ์สำหรับภรรยาของหม่อมเจ้า ซึ่งมีกำเนิดเป็นเจ้าเหมือนกัน เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารำไพประภา "ชายา" ในหม่อมเจ้าเศิกสงัด ชุมพล
[แก้] หม่อม
หม่อม คือคำนำหน้านามสำหรับภรรยาที่เป็นหญิงสามัญชนของเจ้าชาย เช่น หม่อมแจ๊กเควลิน จิตรพงศ์ ณ อยุธยา ในหม่อมเจ้ายาใจ จิตรพงศ์