หมากสง

จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี

Areca catechu
Fruiting specimen
Fruiting specimen
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร: Plantae
ส่วน: Magnoliophyta
ชั้น: Liliopsida
ตระกูล: Arecales
วงศ์: Arecaceae
สกุล: Areca
สปีชีส์: A. catechu
ชื่อทวินาม
Areca catechu
L.

หมากสง (Areca catechu) หรือที่เรียกทั่วไปว่า "หมาก" (พืชที่เรียกว่า "หมาก" นั้น มีด้วยกันหลายชนิด นักพฤกษศาสตร์จึงเรียกหมากที่ใช้กินกับใบพลูว่า "หมากสง") เป็นพืชจำพวกปาล์ม เป็นชนิดหนึ่งในสกุล Arecaceae นับว่ามีความสำคัญมากทั้งในด้านเศรษฐกิจและวัฒนธรรมในหลายท้องถิ่น ในทวีปเอเชีย รวมทั้งประเทศไทยด้วย ส่วนสำคัญของพืชชนิดนี้ คือ เมล็ด ซึ่งมีสารจำพวก แอลคาลอยด์ (alkaloid) อันประกอบด้วย อาเรเคน (arecaine) และ อาเรโคลีน (arecoline) นิยมนำมาเคี้ยวกับหมากใบและใบพลู ซึ่งนับว่าเป็นสารเสพติดอย่างอ่อน หมากพบได้ในหลายประเทศของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เอเชียใต้ แถบมหาสมุทรแปซิฟิกในส่วนที่เป็นเขตร้อน และบางส่วนของทวีปแอฟริกา

ในภาษาอังกฤษ เรียกหมากว่า "Betel palm" หรือ "Betel nut" ทั้งๆ ที่ คำว่า " betel" แปลว่า พลู ที่เรียกเช่นนี้ เพราะชาวอังกฤษ (ในสมัยโบราณ) เห็นว่าหมากนิยมเคี้ยวกับพลูนั่นเอง

สารบัญ

[แก้] ลักษณะ

[แก้] ลำต้น

หมากเป็นที่มีลำต้นเล็ก มีความสูงปานกลาง (ประมาณ 20 เมตร) แต่ด้วยขนาดลำต้นที่เล็ก (เส้นผ่าศูนย์กลาง 20-30 เซนติเมตร) ทำให้ดูสูงมาก

[แก้] ใบ

ใบยาว 1.5 - 2 เมตร ลักษณะเหมือนใบมะพร้าว มีใบดก แต่มีความบอบบาง ก้านใบและส่วนใบไม่นิยมใช้ประโยชน์ ส่วนของกาบใบ เรียกว่า กาบปูเล มีความหนา และแข็งพอสมควร นิยมนำมาใช้ห่อของ ทำซองใส่มีด และชาวบ้านในภาคใต้ทำพับห่อทำเป็นภาชนะสำหรับตักน้ำ เรียกว่า หมา หรือ หมาตักน้ำ ขณะที่เด็กๆ ยังนำไปรองนั่ง ผลัดกันลาก เป็นของใช้เล่นอีกอย่างหนึ่งของเด็กไทยสมัยก่อน

[แก้] ผล

ภาพวาดหมากในคริสต์ศวรรษ ที่19
ขยาย
ภาพวาดหมากในคริสต์ศวรรษ ที่19

ผลของหมากมีขนาดเล็ก มีขนาดประมาณลูกกอล์ฟ เปลือกนอกเป็นเส้นใยสีเขียว เมื่อแก่แล้วออกสีส้มแดง เรียกว่า สีหมากสุก เมื่อผลสุกจะร่วงจากขั้ว หากปล่อยไว้ เปลือกจะเหี่ยวแห้ง ยุ่ย สามารถดึงออก เหลือแต่เหมล็ดข้างในได้โดยง่าย

ส่วนที่เรียกว่าหมากจริงๆ ก็คือ ส่วนเมล็ดข้างในผล เมื่อยังอ่อน มีสีขาว จนถึงเหลือง เนื้อนิ่ม พอแก่ลงจะหนามากขึ้น และสีคล้ำ จนเป็นสีน้ำตาลเข้ม ใช้กินกับปูนแดงและพลู เป็นของกินเล่นที่สำคัญของชาวไทยและหลายชาติในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มาช้านาน

การเก็บหมากนั้น ไม่สามารถใช้ไม้สอยได้อย่างมะพร้าว เพราะหมากมีต้นสูง จึงต้องใช้คนปีนขึ้นไปเก็บ แต่คนปีนหมากจะมีเทคนิคการปีน เมื่อขึ้นไปถึงข้างบนต้นหนึ่ง และเก็บหมากโยนลงมาแล้ว จะไม่ไต่ลงมายังโคนต้น แต่จะโยกต้นหมากให้เอนไปหาต้นอืน แล้วกระโดดจับต้นอื่น เป็นอย่างนี้เรื่อยไป จนกว่าจะไม่มีต้นหมากที่อยู่ใกล้กัน

[แก้] วัฒนธรรมหมาก

หมากนับเป็นพืชสำคัญในหลายวัฒนธรรม สำหรับในวัฒนธรรมไทยนั้น การกินหมาก กลายเป็นส่วนหนึ่งของหลายๆ ประเพณีที่สำคัญ ดังนี้

การกินหมาก

กล่าวมาแล้วข้างต้น ว่าชาวไทยนิยมกินหมากกับพลู (และปูนแดง) โดยมากจะนำใบพลูที่ไม่แก่ หรืออ่อนจนเกินไป มาทาด้วยปูนแดง แล้วกินกับหมากที่หั่นเป็นชิ้นเล็กๆ เคี้ยวด้วยกัน จะมีน้ำหมากสีแดง ซึ่งจะต้องบ้วนทิ้ง การกินหมากทำให้ฟันดำ แต่ปากแดง ในสมัยโบราณ ชาวไทยทั้งหญิงชาย ตั้งแต่วัยรุ่นจนถึงวัยชรา ล้วนแต่กินมากทั้งสิ้น ส่วนต้นหมากนั้น เป็นพืชที่ขึ้นง่าย พบได้ทั่วไปในสวน หาหทมากกินได้ไม่ยาก

เครื่องใช้ในการกินหมาก

การกินหมากจนเป็นธรรมเนียมเช่นนี้ ทำให้เกิดการพัฒนาไปสู่วัฒนธรรมมากอย่างจริงจัง นั่นคือ ใช้หมาก เป็นเครื่องต้อนรับแขก การเตรียมหมากพลูเพื่อต้อบรับแขก จึงนับเป็นการต้อบรับที่ดี ผู้ที่มีฐานะ จะมีอุปกรณ์เกี่ยวกับหมากที่สวยงาม ดังนี้

  • เชี่ยนหมาก เป็นภาชนะสำหรับใส่อุปกรณ์เกี่ยวกับการกินหมาก รวมทั้ง หมาก ใบพลู และปูน ผู้ที่มีฐานะอาจใช้เครื่องโลหะ หรือเครื่องฝังมุก มีลวดลายสวยงาม
  • กรรไกรคีบหมาก เป็นกรรไกรมีคมด้านเดียว ลักษณะคล้ายหวี เอาไว้หั่นหมาก
  • เต้าปูน นิยมใช้เครื่องเคลือบ สำหรับใส่ปูนแดง
  • ตะบันหมาก เป็นกระบอกทองเหลือง มีวัสดุด้ามยาว ปลายแหลม เอาไว้สำหรับตำลงไปในกระบอกให้แหลก เหมาะสำหรับคนชรา ที่ไม่สามารถเคี้ยวหมากแก่ได้

ขนบธรรมเนียมเกี่ยวกับหมากมีดังนี้

  • ขันหมาก เป็นขันใส่หมากพลู ที่เจ้าบ่าวจะต้องจัดเตรียม มอบให้พ่อแม่ของเจ้าสาวในวันหมั้น หรือสู่ขอ การแห่หรือการไปสู่ขอ เรียกว่า แห่ขันหมาก หาก หมั้นแล้วไม่แต่งงาน เรียกว่า หม้ายขันหมาก

ปัจจุบันนี้ คนไทยกินหมากน้อยลง แต่ยังมีหมากพลูจัดเป็นชุดขาย โดยมากนิยมนำไปเป็นเครื่องบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์

[แก้] สำนวนอื่นๆ เกี่ยวกับหมาก

  • แจกหมาก หมายถึง การชกต่อยกันถึงขั้นเลือกตกยางออก
  • หมากฝรั่ง เป็นการเรียก ของกินเล่นของตะวันตก ที่อาศัยการเคี้ยวแบบเดียวกับหมาก
  • ต่อมลูกหมาก เป็นอวัยวะอย่างหนึ่งของเพศชาย
  • ข้าวหมากนั้นไม่เกี่ยวอะไรกับ หมาก แต่เป็นคำกลายเสียงมาจาก ข้าวหมัก หรือ หมะ

[แก้] เกร็ดความรู้

  • ในวรรณคดีไทย กวีจะชมหญิงว่ามีฟันสีดำสวยงาม
  • ก่อนที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสยุโรป ได้ทรงขูดพระทนต์ซึ่งเป็นสีดำเพราะกินหมากออกจนขาวสะอาด เพราะชาติตะวันตกไม่นิยมคนที่มีฟันสีดำ
  • ในสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม เป็นนายกรัฐมนตรี เคยมีรัฐนิยม ให้คนไทยเลิกกินหมาก และตัดต้นหมากทิ้ง เพราะการกินหมาก แล้วบ้วนทิ้งเรี่ยราด ทำให้บ้านเมืองสกปรก
  • ชื่อของเกาะปีนังในประเทศมาเลเซีย มีความหมายว่า หมาก และเดิมก็เคยเรียกชื่อว่า เกาะหมาก เมื่อครั้งยังอยู่ในฐานะเมืองของราชอาณาจักรสยาม
  • นอกจากชาวไทยแล้ว ชาวพม่า ลาว กัมพูชา รวมทั้งชาวกะเหรี่ยง มอญ และชาติอื่นๆ ก็กินหมากกับปูน เช่นเดียวกัน

[แก้] ลิงก์ภายนอก

Commons:Category
คอมมอนส์ มีรูปภาพและสื่อในรูปแบบอื่นๆ เกี่ยวกับ: