Kanada

vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.

Canada
Kanada
Canadian Coat of Arms
(Vlag van Kanada) (Landswapen van Kanada)
Nasionale leuse: A Mari Usque Ad Mare
(Latyns: Van See tot See)
Volkslied: O Canada / Ô Canada
Koninklike Volkslied: God Save the Queen
Ligging van Kanada
Amptelike tale Engels en Frans
Hoofstad Ottawa
45° 24' N, 75° 40' W
Grootste stad Toronto
Politieke bedeling Parlementêre demokrasie
Regeringsvorm Konstitusionele federale monargie
Staatshoof Koningin Elizabeth II
Goewerneur-Generaal van Kanada Michaëlle Jean
Eerste Minister Stephen Harper (Konserwatiewe Party van Kanada)
Oppervlakte
 - Totaal
 - % water
Gelys 2de
9 984 670 vk km
8,62%
Bevolking
 - Sensus van 2006
 - 2007 (skatting)
 - Bevolkingsdigtheid
Gelys 36ste
31 612 897
32 950 600
3,2/vk km (Gelys 222ste)
Onafhanklikheid van die Verenigde Koninkryk
- British North America Act 1 Julie 1867
- Statuut van Westminster   11 Desember 1931
- Canada Act 17 April 1982
BBP (2005)
 - Totaal (PPP)
 - Totaal
 - BBP per capita (PPP)
 - BBP per capita
 - Werkloosheid

$1 318 biljoen (11de)
$1 612 biljoen (8te)
$34 444 (8te)
$34 028 (18de)
6,6% (Mei 2005)
Geldeenheid Kanadese Dollar ($) CAD
Tydsone UTC −3.5 tot −8
Internet TLD .ca
Skakelkode +1

Kanada (Engels Canada ['kænədə], Frans Canada [kana'da]), histories die dominium Kanada, is die mees noordelike land in Noord-Amerika asook die wêreld, met 'n oppervlakte van 9 984 670 km² en 32 950 600 inwoners (2007). Dit is 'n gedesentraliseerde federasie van 10 provinsies en 3 gebiede, en word as 'n konstitusionele monargie regeer ná dit saamgebind in 1867 is deur 'n wet van Konfederasie.

Die Château Frontenac in Québec
Die Château Frontenac in Québec

Kanada se hoofstad is Ottawa, setel van die nasie se parlement, asook die tuiste van die Goewerneur-Generaal en Eerste Minister. Weens die feit dat dit voorheen 'n Franse en toe Britse kolonie was, is Kanada lid van La Francophonie en die Statebond van Nasies. Engels en Frans is die amptelike tale (sien hoofartikels Kanadese Engels en Kanadese Frans).

Kanada is 'n moderne en tegnologies gevorderde land, en is grootliks self-ondersteunend as gevolg van groot reserwes fossielbrandstowwe, kernkrag- en hidro-elektriese kragopwekking. Die ekonomie is tradisioneel afhanklik van 'n groot oorvloed natuurlike hulpbronne en handel met die Verenigde State. Alhoewel die huidige Kanadese ekonomie wyd uiteenlopend geword het, bly die benutting van natuurlike hulpbronne 'n belangrike dryfkrag van baie plaaslike nywerhede.

Kanada was vierde geplaas in die 2004 Menslike Ontwikkelingsindeks (MOI; Engels: Human Development Index, HDI) van die Verenigde Nasies, ná Noorweë, Swede en Australië.

Van voor die Konfederasie af het Kanada onder die beginsels van "vrede, orde en goeie regering" opgetree — sien [3].

Inhoud

[wysig] Etimologie

Die naam Kanada is vermoedelik afgelei van die Irokese woord canada, wat "dorp" of "nedersetting" beteken. Plaaslike bewoners wys Jacques Cartier in 1535 die weg na Stadacona (die voorloper van die huidige Québec-Stad). Cartier gebruik die naam nie net vir die dorp Stadacona nie, maar vir die hele gebied van Donnacona, die stamhoof in Stadacona. Vanaf 1547 begin kaarte na hierdie en die omliggende gebiede as Kanada te verwys.

[wysig] Geografie

Opper- en Neder-Kananaskismeer in die provinsie Alberta
Opper- en Neder-Kananaskismeer in die provinsie Alberta

Kanada beslaan die grootste deel van die noordelike Noord-Amerika. Dit grens in die noordweste aan die Amerikaanse deelstaat Alaska en in die noorde aan die Arktiese Oseaan. Sy suidelike grens met die kontinentale Verenigde State loop van die Atlantiese Oseaan in die ooste tot by die Stille Oseaan in die weste.

Sedert die jaar 1925 maak Kanada ook aanspraak op die Arktiese gebiede tussen die 60ste en 141ste westelike lengtegrade. Kanada (en die wêreld) se mees noordelike menslike nedersetting is Alert, 'n basis van die Kanadese Weermag, op die eiland Ellesmere - net 817 kilometer van die Noordpool af. Kanada is die tweede grootste land na die Russiese Federasie ten opsigte van sy totale oppervlakte en die vierde grootste na die Russiese Federasie, die Volksrepubliek van Sjina en die Verenigde State ten opsigte van sy landoppervlakte.

Die bevolkingsdigtheid van 3,5 mense per vierkante kilometer behoort tot die laagstes ter wêreld. Die mees digbevolkte gebied van die land is die Québec-Stad-Windsor-korridor langs die Groot Mere en die Sint-Laurensrivier in die suidooste. Noord van hierdie streek lê die uitgestrekte Kanadese Skild, 'n rotsgebied wat gedurende die laaste Ystydperk deur gletserinvloede skoongeskuur is. Die Skildgebied word gekenmerk deur 'n dun grondlaag, ryk afsettings van minerale en 'n groot aantal mere en riviere. Kanada pronk met die meeste mere van alle lande ter wêreld en beskik ook oor die grootste hoeveelheid varswater.

[wysig] Geskiedenis

Ná Spanje was Frankryk die tweede Wes-Europese land wat nedersettings in Noord-Amerika gestig het. Die Franse kolonisasie het egter nie dieselfde prioriteit vir die Franse staat geniet soos die Spaanse besittings nie, en daar was selfs geskille tussen die twee belangrikste dryfkragte agter die Franse uitbreiding na die Nuwe Wêreld, die Katolieke en die Hugenote.

Samuel de Champlain se woonhuis in Port Royal was die eerste regeringsetel van Kanada
Samuel de Champlain se woonhuis in Port Royal was die eerste regeringsetel van Kanada

Net tien jaar, nadat die Italianer Giovanni da Verrazano in 1524 in Franse opdrag die kusgebiede van die huidige Amerikaanse deelstaat New York verken het, het Jacques Cartier die eerste poging onderneem om 'n permanente Franse nedersetting langs die oewer van die Sint-Laurensrivier te stig. In 1605 het die klein hawedorp Port Royal aan die suidelike kant van die Fundybaai ontstaan, en in 1608 het Samuel de Champlain Québec gestig.

Die Franse gebied het vinnig uitgebrei namate nuwe roetes oor die Sint-Laurensrivier tot by die Champlainmeer en die Hudsonrivier en vanuit Montréal na die Huronmeer ontdek is. Danksy die vriendskaplike betrekkinge met die Irokese, een van Kanada se Eerste Nasies, die ondersteuning van die Franse minister Jean-Baptiste Colbert en die dinamiese leierskap van die goewerneur Louis de Buade de Frontenac het Nieu-Frankryk teen die einde van die 17de eeu vinnig ontwikkel. Die Franse voyageurs het groot dele van die binnelandse vlaktes verken en uiteindelik die gebied van Louisiana in die suide bereik.

Die toenemende geskille met Engeland, wat sy eie kolonies aan die weskus begin uitbrei het, en die onwilligheid van die Franse kroon om die vooruitstrewende Hugenote-setlaars te ondersteun, het - gepaardgaande met strategiese foute by die verowering van belangrike roetes - tot die neergang van Nieu-Frankryk bygedra, en die Europese moederland het weer op sy Europese belange begin konsentreer. Die eilandgroep van Saint-Pierre et Miquelon vorm die enigste oorblyfsel van die koloniale ryk, wat nog steeds 'n Franse besitting is.

Die aanwesigheid van 'n groot aantal Franse setlaars in Oos-Kanada het egter die voortbestaan van die Franse taal en kultuur in Noord-Amerika verseker. Onder die indruk van die Amerikaanse Onafhanklikheids-oorlog het die Britte dit noodsaaklik geag om separatistiese neigings met 'n versoenlike beleid teenoor die Franse setlaars te keer. Met die sogenaamde Québec-wet van 1774 het die Britse owerhede die Franse taal, siviele reg en godsdiens van die Franstalige bevolking erken.

Met die Vrede van Versailles het Groot-Brittanje in 1783 die onafhanklikheid van die Verenigde State erken en die grenslyn met die suidelike buurstaat afgebaken. Sowat 60 000 Amerikaanse lojaliste het hulle as gevolg van die Amerikaanse Rewolusie in Kanada gevestig.

Die "Vaders van die Konfederasie" vergader in Québec-Stad
Die "Vaders van die Konfederasie" vergader in Québec-Stad

Die administratiewe verdeling van 1791, wat 'n Engelstalige Bo-Kanada en 'n Franstalige Neder-Kanada geskep het, het ook die tweetalige karakter van Kanada bevestig. Ná die onluste van die jaar 1837 het die Britse regering besluit om die twee provinsies in 1841 onder die nuwe naam Verenigde Provinsie van Kanada (United Province of Canada) te verenig, met Kingston (Ontario) as hulle gemeenskaplike hoofstad. Die setel van die regering is nog twee keer verskuif (na Montréal in 1844 en Toronto in 1855), voordat Ottawa deur koningin Victoria as Kanada se hoofstad vasgestel is.

Betogers van die Parti Québécois, 'n Sosiaal-Demokratiese party wat vir die onafhanklikheid van Québec pleit
Betogers van die Parti Québécois, 'n Sosiaal-Demokratiese party wat vir die onafhanklikheid van Québec pleit

Die kolonie het geleidelik selfregering ontvang, met die Kanadese poskantoor as een van die eerste nasionale instellings, wat sedert 1851 in Kanadese hande lê. In 1858 het Kanada ook sy eie desimale geldeenheid gekry, en in 1867 het die provinsies van Bo- en Neder-Kanada, Nova Scotia (Nieu-Skotland) en Nouveau-Brunswick tot die nuwe Dominion van Kanada verenig, wat selfregering binne die Britse Ryk ontvang het.

Met die goudstormloop van die jaar 1860 het Barkerville in Brits-Kolombië tot die grootste Noord-Amerikaanse stad wes van Chicago en noord van San Francisco gegroei. Die Caribou-wapad (Caribou Waggon Trail), wat na die goudvelde gelei het, was die eerste grootpad in die Kanadese weste. 'n Belangrike rol by die vorming van die nuwe nasie het Brits-Kolombië se besluit in 1871 gespeel om 'n lidstaat van die Dominion te word, nadat die regering die bou van 'n transkontinale spoorwegverbinding tussen die wes- en ooskuns van Kanada goedgekeur het. Die spoorweglyn is in 1885 voltooi.

'n Nagtelike uitsig oor Vancouver, Brits-Kolombië
'n Nagtelike uitsig oor Vancouver, Brits-Kolombië

Kanada het verder gegroei met die stigting van die eerste prairie-provinsie Manitoba in 1870 en die aansluiting van die Atlantiese Prins-Edward-eiland in 1873. In 1875 het Kanada aanspraak gemaak op die Arktiese gebiede in die noorde. Die grenslyn tussen Québec en Ontario, wat ná die opsplitsing van die ou provinsie van Kanada gevorm is, is in 1912 afgebaken. Die laaste gebiedsverandering in 1949 was die vereniging met die voorheen selfstandige Dominion van Newfoundland (Terre-Neuve).

Die Franstalige Kanadese se strewe na selfregering of selfs onafhanklikheid het steeds 'n skadu oor Kanada se binnelandse beleid gewerp. Maar ook baie Engelstalige Kanadese beywer hulle vir die soewereiniteit van Kanada. Kanadese burgerskap is in 1946 ingevoer, alhoewel die burgers tegelykertyd nog steeds Britse onderdane was. 'n Eie nasionale vlag, die Maple Leaf, het die Britse Union Jack in 1965 vervang.

Die uitbreiding van Kanada
Die uitbreiding van Kanada

Daar was hernieude spanning in 1967 toe die Franse staatspresident Charles de Gaulle, wat as gas na die Kanadese eeufeesviering en die wêreldtentoonstelling EXPO '67 in Montréal genooi is, sy simpatie vir die Franstalige bevolking met die uitroep "Vive le Québec libre!" ("Lank lewe die vrye Québec!") betuig het. In die res van Kanada was daar groot ontsteltenis oor die woorde van die Franse staatshoof, wat destyds as 'n aanmoediging vir die Frans-Kanadese separatisme beskou is.

Die Amptelike Taalwet (Official Languages Act) van die jaar 1969 het die tweetalige karakter van Kanada met Engels en Frans as ampstale bevestig. Desondanks het die spannings tussen Engels- en Franstalige Kanadese in die jare 1969 en 1970 tot gewelddadige onluste en terreuraanslae in Montréal gelei. Die ontvoering van die Britse Kommissaris van Handelsake, James Cross, en die ekstremistiese Front de Libération du Québec (Bevrydingsfront van Québec) moord op die Minister van Arbeid van Québec, Pierre Laporte, in Oktober 1970 het die regering selfs genoodsaak om 'n noodtoestand en met die War Measures Act ook die krygswet in Québec af te kondig. Die Eerste Minister Pierre Trudeau het troepe in die provinsie ontplooi.

Met die oorwinning van die separatistiese Parti Québécois in die verkiesing van 1976 het die verfransing van Québec se administrasie, ekonomie en onderwys begin.

Pogings van Franstalige separatiste om 'n onafhanklike Franstalige staat in Kanada te stig, is in twee referendums gekeer, alhoewel Québec as 'n aparte Franstalige gemeenskap in Kanada begin ontwikkel het. Die Eerste Minister van Kanada, Stephen Harper, het Québec in November 2006 as 'n "nasie in die boesem van Kanada" (nation au sein de Canada) beskryf, maar tegelykertyd eise vir onafhanklikheid en selfbeskikking van die hand gewys.

[wysig] Buitelandse beleid

[wysig] Konflik met Iran

Die dood van die Iraans-gebore Kanadese fotojoernalis Zahra Kazemi op 10 Junie 2003 het tot politieke spannings tussen Kanada en Iran gelei. Volgens Iranse bewerings is Kazemi aan 'n hersenbloeding oorlede wat sy by 'n val in 'n Iraanse gevangenis opgedoen het, terwyl 'n militêre arts in die buiteland bevestig het dat die joernalis gemartel en verkrag is. Iran het 'n nadoodse ondersoek van Kazemi se lyk in Kanada geweier en ook geen buitelandse diplomate by die hofsaak teen 'n lid van Iran se geheime diens, wat na bewering vir haar dood verantwoordelik sou wees, toegelaat nie. Kanada het sy ambassadeur vir konsultasie teruggeroep.

[wysig] Konflik met die Volksrepubliek van Sjina

Paul Martin, Kanada se eerste minister tussen 2003 en 2006
Paul Martin, Kanada se eerste minister tussen 2003 en 2006

Op 29 September 2004 het 44 Noord-Koreaanse burgers toevlug by die Kanadese ambassade in Beijing gesoek. Sjina het daarop gedring dat die vlugtelinge na Noord-Korea teruggestuur moes word en buitelandse ambassades daarvan beskuldig dat hulle Nord-Koreaanse burgers se vlug na die buiteland sou ondersteun. Op 23 Desember 2004 is die asielsoekers toegestaan om na 'n derde land te reis.

[wysig] Konflik met die Verenigde State

Die politieke verhoudings tussen Kanada en die Verenigde State het versleg nadat Kanada geweier het om by die militêre optrede teen Irak in 2003 deel te neem en is verder verknoei deur Kanada se voorstel om die Groep van Agt tot 'n sogenaamde L-20-groep uit te brei wat ekonomiese moondhede soos die Volksrepubliek van Sjina, Indië en Brasilië sou insluit. Die VSA se planne om 'n satelliet-gebaseerde anti-missiel-stelsel in die bestek van die Noord-Amerikaanse Aerospace Defence Command (Norad) te ontwikkel word egter as die hoofkonflik tussen die twee lande beskou. Volgens Kanadese politici is die Amerikaanse planne niks meer as 'n voortsetting van die vroeëre VSA-president Ronald Reagan se Strategiese Verdedigings-inisiatief (SDI)", wat in die omgangstaal dikwels as Star Wars beskryf is.

Op 25 Februarie 2005 het die Kanadese eerste minister Paul Martin die regering se besluit bekend gemaak om hom in die toekoms liewer op die uitbou van Kanada se eie strydmag toe te spits. As 'n reaksie hierop het die Amerikaanse minister van Buitelandse Sake, Condoleezza Rice, 'n beplande besoek aan Ottawa in April 2005 gekanselleer.

[wysig] Provinsies en Gebiede

Kanada is verdeel in tien provinsies en drie gebiede. Die provinsies geniet 'n groot mate van outonomie, en ook die gebiede het - tot 'n kleiner mate - selfregerende status. Elkeen het sy eie provinsiale of territoriale simbole.

Uitsig oor Ville de Québec (Québec-Stad)
Uitsig oor Ville de Québec (Québec-Stad)

Die provinsies beheer die meeste van Kanada se sosiale programme (soos mediese dienste, onderwys en welvaart) en beskik saam oor 'n groter belastinginkomste as die federale regering. Kanada se federale struktuur is in hierdie opsig uniek. Die federale regering wag egter daaroor dat alle provinsies oor meer of min dieselfde standaarde ten opsigte van openbare dienste beskik en verleen finansiële steun aan minder gegoede provinsies.

Die provinsies het een-kamer-parlemente met verkose verteenwoordigers en regerings. Die provinsiale eerste ministers word net soos die federale eerste minister verkies. As verteenwoordigers van die Koningin word die provinsiale goewerneurs-generaal volgens 'n aanbeveling van die federale eerste minister benoem, alhoewel die provinsiale regerings in toenemende mate ook geraadpleeg word.

Die drie Kanadese gebiede het minder politieke gesag oor hulle eie sake, aangesien hulle deur wetgewing van die nasionale parlement gevorm is en hulle status nie in die grondwet gedefinieer word nie.

Kanada se tien provinsies en drie gebiede is (in alfabetiese volgorde): Alberta, Brits-Kolombië, Manitoba, Newfoundland en Labrador, Noordwes-Gebiede, Nova Scotia, Nouveau-Brunswick, Nunavut, Ontario, Prins-Edward-Eiland, Québec, Saskatchewan en Yukon-Gebied


Vlag Provinsie Hoofstad Toelating tot die
Kanadese Federasie
Standaard-
Tydsone
(UTC)
Streek
Brits-Kolombië Victoria 1871 -8 (Stille Oseaan-Tyd),
-7 (Rotsgebergte)
Wes-Kanada, Stille Oseaan
Alberta Edmonton 1905 -7 (Rotsgebergte) Wes-Kanada, Prairie
Saskatchewan Regina 1905 -7 (Rotsgebergte),
-6 (Sentraal)
Manitoba Winnipeg 1870 -6 (Sentraal)
Ontario Toronto 1867 -6 (Sentraal),
-5 (Oos)
Sentraal, Oos
Québec Québec 1867 -5 (Oos)
-4 (Magdalene-eilande)
Nouveau-Brunswick Fredericton 1867 -4 (Atlantiese) Maritieme Provinsies, Atlantiese Kanada
align=left Nova Scotia Halifax 1867
Prins-Edward-Eiland Charlottetown 1873
Newfoundland en Labrador Saint John's 1949 -4 (Atlantiese),
-3.5 (Newfoundland en Labrador)
Atlantiese Kanada
Vlag Gebiede Hoofstad Toelating tot die
Kanadese Federasie
Standaard-
Tydsone
(UTC)
Streek
Yukon Whitehorse 1898 -8 (Stille Oseaan) Noord of Kanadese Noordpoolgebied
Noordwes-Gebiede Yellowknife 1870 -7 (Rotsgebergte)
Nunavut Iqaluit 1999 -7 (Rotsgebergte), -6 (Sentraal), -5 (Oos),

[wysig] Bevolking

Toronto is Kanada se grootste metropool en een van die mees multikulturele stede ter wêreld
Toronto is Kanada se grootste metropool en een van die mees multikulturele stede ter wêreld

Volgens die sensus van die jaar 2006 bestaan die bevolking uit 31 612 897 mense en het teen die jaar 2007 na raming tot sowat 33 miljoen gegroei. Dit maak van Kanada een van die ylste bevolkte state in die wêreld met net 3,2 inwoners per vierkante kilometer. 900 000 mense behoort tot die Eerste Nasies (Indiane en Inoeït).

Die grootste deel van die bevolking is gekonsentreer in die provinsies Québec en Ontario, veral langs die Sint-Laurensrivier en in die metropolitaanse gebiede van Toronto, Montréal, Québec, London en Hamilton.

Net vier provinsies het 'n bevolking van meer as een miljoen: Ontario (11,4 miljoen), Québec (7,6 miljoen), Brits-Kolombië (3,9 miljoen) en Alberta (3 miljoen). Die gebied van Nunavut het die kleinste bevolking met net 27 000 mense.

Kanada se amptelike tale is Engels en Frans, maar met uitsondering van die Franstalige provinsie Québec en die tweetalige Nouveau-Brunswick is die provinsies anglofoon, alhoewel daar nie-Engelstalige minderheidsgroepe (hoofsaaklik Franstalige Kanadese, die Eerste Nasies en Inoeït) is. Nunavut het Inoektitoet as 'n bykomende amptelike taal, terwyl 'n minderheid van die inwoners van Nova Scotia nog Skots-Gaelies as omgangstaal praat.

Kanada is een van die klassieke bestemmings van Europese immigrante, wat in groot getalle veral uit die Verenigde Koninkryk, Frankryk, Duitsland, die Oekraïne, Pole en die Verenigde State gekom het. Die immigrasie na Kanada het nooit dieselfde vlakke bereik soos dié van die Verenigde State en eers teen die begin van die 20ste eeu sterk toegeneem. Dit het in 1913 'n historiese hoogtepunt met 410 000 mense bereik, waarvan 150 000 Britte en 140 000 Amerikaners. Deesdae immigreer groot getalle mense uit die Verre Ooste, met name die Volksrepubliek van Sjina, na Kanada.

[wysig] Politiek

Die Kanadese parlementsgebou in Ottawa
Die Kanadese parlementsgebou in Ottawa
Die esdoringblad is die nasionale simbool van Kanada
Die esdoringblad is die nasionale simbool van Kanada

Kanada is 'n konstitusionele monargie. Die koningin of koning van die Verenigde Koninkryk fungeer ook as die koningin of koning van Kanada en is volgens die grondwet die staatshoof. Die daaglikse pligte van die destydse Koningin Elizabeth II word deur die goewerneur-generaal waargeneem, wat gewoonlik 'n afgetrede Kanadese politikus of ander bekende persoon is. Die goewerneur-generaal word na beraadslaging met die Eerste Minister van Kanada formeel deur die koningin benoem. Sy of hy bly onpartydig ten opsigte van die binnelandse beleid en tree veral tydens nasionale plegtighede as 'n simboliese figuur op.

Nadat 'n suksesvolle mosie van wantroue ingestel is, het op 23 Januarie 2006 'n algemene verkiesing plaasgevind, waarin die Konserwatiewe Party 36,3 persent van die stemme en 124 setels op hom verenig het. Die uitslae van die ander partye is: Liberale Party: 30,2 persent en 103 setels, Bloc Québécois 10,5 persent en 51 setels en Nuwe Demokratiese Party 17,5 persent en 29 setels. Een onafhanklike kandidaat is direk verkose. Die voorsitter van die Konserwatiewe Party, Stephen Harper, is die nuwe Eerste Minister van Kanada.

[wysig] Grondwet en burgerregte

Met die Britse Noord-Amerika-Wet van 1867, wat nog steeds as Kanada se grondwet dien, word die land 'n parlementêre monargie met skeiding van wetgewende, uitvoerende en juridiese mag. In 1917 kry vroue vir ie eerste keer stemreg in die federale verkiesing.

Na Spanje, Nederland en België is Kanada in Julie 2005 die vierde land ter wêreld wat gay en lesbiese pare volle burgerregte toestaan, insluitende die reg om te trou en kinders aan te neem. Die sogenaamde Wetsontwerp C-38 van die liberale Kanadese regering word in die Senaat van Kanada met 47 Ja- teen 21 Nee-stemme goedgekeur.

Nadat die rol wat Kanada jare lank as 'n toevlugsoord vir internasionale kriminele gespeel het, 'n negatiewe beeld van die land uitgedra het, het die regering van eerste minister Stephen Harper in 2007 eerste stappe gedoen om sy reputasie in hierdie verband te verbeter. Twee voormalige Nazi-samesweerders het hulle Kanadese burgerskap in Junie 2007 verloor en word volgens die minister van justisie, Rob Nicholson, moontlik na Duitsland gedeporteer. Nicholson het beklemtoon dat Kanada geen veilige toevlugsoord sal wees vir oorlogsmisdadigers of mense wat skuldig is aan volksmoord of misdaad teen die mensdom.[1] Die vroeëre anti-apartheid-aktivis Winnie Madikizela-Mandela, wat in die tagtigerjare 'n voorstander van gru-halssnoermoorde[2] en as stigter van die sogenaamde Mandela Football Club ook mede-verantwoordelik vir die moord op die veertienjarige Stompie Seipei was, is in Junie 2007 toegang tot die land geweier.[3]

[wysig] Klimaat

Die Seestraat van Georgia, Brits-Kolombië
Die Seestraat van Georgia, Brits-Kolombië

Polêre lug bestem die weer in die grootste deel van die oostelike provinsies, die winters is lank en koud. Die koue Labradorstroom neem ysberge tot by die kus van Nieu-Engeland. Met uitsondering van die oostelike kusstreke daal die temperatuur vier of vyf maande lank benede die vriespunt, met uiterstes van -50°C (-58° F). Swaar sneeuval kom gereeld regdeur die winter voor. Die lente begin skielik in April of Mei wanneer vogtige lugmassas vanaf die suide noordwaarts trek, die grond ontdooi vinnig en temperature styg duidelik. Die gemiddeldes vir Julie is 10° tot 15°C (50° tot 60°F) in die noorde en 15° tot 20°C (59°F tot 68°F) in die suide. Die weer bly lekker warm tot Oktober.

Die weskus van die Kanada en die Rotsgebergte staan onder die invloed van warm, vogtige lugstrominge, wat tot verhoogde reënval in die kusgebiede en reën- en sneeuval in die berggebiede lei. Die temperature is gematig en daal gewoonlik ook in Januarie nie benede die vriespunt nie, terwyl die somers warm en vogtig is. Die gemiddelde temperature lê tussen 10° en 20°C.

Die gebiede oos van die Rotsgebergte word deur droë polêre lug oorheers. Die winters hier is lank en koud, en temperature daal gereeld benede die vriespunt. Die vors hou drie tot vyf maande in die suidelike en ses tot elf maande in die noordelike gebiede aan. Die gebied van die Hudsonbaai staan selfs bekend as "Amerika se vrieskas". Die somers word deur droë en warm weerstoestande gekenmerk. Die gemiddelde temperatuur styg orals tot sowat 15°C.

[wysig] Ekonomie

Kanada is een van die welvarendste lande ter wêreld en 'n lidstaat van die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (OECD) en die Groep van Agt (G8). Sy vryemarkekonomie word deur 'n hoër peil van regeringsinmenging gekenmerk as dié van die Verenigde State, en sy welvaart is meer eweredig onder die bevolking versprei. Desondanks stem Kanada ten opsigte van die markgerigtheid van sy ekonomiese stelsel, die produksiepatrone en hoë lewensstandaard grootliks met die VSA ooreen. Die BBP per capita is nogtans iets laer as dié van die VSA.

Teersandmynbou in Kanada: 'n Aanleg van Syncrude naby Mildred Lake. Die geel strukture is hope swael wat naby die myn gestoor word
Teersandmynbou in Kanada: 'n Aanleg van Syncrude naby Mildred Lake. Die geel strukture is hope swael wat naby die myn gestoor word

In die afgelope dekade is Kanada se ekonomie - ná 'n moeilike tydperk - deur 'n hoë groeitempo en lae werkloosheidsyfers gekenmerk, terwyl die fiskale jare op nasionale vlak met groot oorskotte afgesluit het. Die werkloosheidsyfer het met 'n gemiddelde 6,1 persent in Mei 2006 sy laagste vlak sedert 1974 bereik.

Oor die afgelope eeu het die indrukwekkende groei van die nywerhede, die mynbou en die dienstesektor die oorspronklik meer plattelandse en agrariese basis van die Kanadese ekonomie omgevorm tot 'n stedelike en industriële. Net soos in ander ontwikkelde lande word die ekonomie deur die tersiêre sektor oorheers, wat driekwart van Kanada se werksgeleenthede verskaf. Kanada verskil egter van ander Eerste-Wêreldlande deur die groot belangrikheid van die primêre sektor, waarby die hout- en oliebedryf die grootste rol speel.

Kanada behoort tot die min ontwikkelde land ter wêreld wat netto-uitvoerders van energie is. Die land beskik oor groot natuurlike hulpbronne soos aardgas aan die ooskus en groot voorkomste van ru-olie en gas in die provinsies Alberta, Brits-Kolombië en Sasketchewan. Danksy die die teersande van Athabasca beskik die land oor die tweede grootste ru-olievoorkomste ter wêreld. Waterkrag is 'n ekologiese en goedkoop bron van energie, wat volop beskikbaar is in Québec, Brits-Kolombië, Ontario en Manitoba.

Kanada is ook een van die belangrikste verskaffers van agrariese produkte. Die Kanadese prairie is een van die grootste landbougebiede vir koring en ander grane. Die land is ook die grootste produsent van sink en uraan en een van die grootste verskaffers van goud, nikkel, aluminium en lood. Mynbou en die houtbedryf is die ekonomiese basis van baie stede en dorpe in die noorde van Kanada, wat minder geskik is vir landbou.

Die suidelike gebiede van Ontario is die sentrum van die Kanadese nywerhede; met die motorbedryf as die belangrikste sektor.

Kanada se ekonomie is afhanklik van internasionale handelsbetrekkinge, onder meer danksy die groot aandeel van die primêre sektor. Die vryhandelsooreenkoms (Engels: Free Trade Agreement met die VSA, wat in 1989 gesluit is, en die Noord-Amerikaanse Vryhandelsooreenkoms (Engels: North American Free Trade Agreement) van die jaar 1994, wat ook Meksiko insluit, het tot 'n dramatiese groei in die internasionale handel en die ekonomiese integrasie met die VSA gelei. Sedert 2001 het Kanada daarin geslaag om 'n resessie te vermy, en sy ekonomie vertoon die beste in die G8-groep.

[wysig] Kultuur

Die Verenigde State oefen danksy hulle sterk ekonomiese posisie ook 'n beduidende invloed op kulturele gebied uit. Buitelandse besoekers aan Kanada sal baie kenmerke van die Amerikaanse leefstyl oorkant die grens raaksien, wat van die kommersialisering van die alledaagse lewe tot by die Engelse taal se spelling en uitspraak strek. Driekwart van die Kanadese bevolking maak gebruik van kabeltelevisie, terwyl satellietprogramme meer afgeleë gebiede soos byvoorbeeld die noorde van Kanada dek. Die oorgrote meerderheid Kanadese is gevolglik blootgestel aan Amerikaanse televisieproduksies wat sowat 70 persent van die plaaslik uitgesaaide programme verteenwoordig. Ook 90 persent van alle rolprente en 80 persent van alle boeke wat in Kanada vrygestel word het hulle oorsprong in die VSA. Die Amerikaanse Webster-woordeboek is net soos in die VSA die mees gesaghebbende bron ten opsigte van spelling.

Thom Thomson (Group of Seven/Groupe des Sept): Le Pin (1916-1917), oliverf op doek, Musée des Beaux-Arts du Canada
Thom Thomson (Group of Seven/Groupe des Sept): Le Pin (1916-1917), oliverf op doek, Musée des Beaux-Arts du Canada

Kanadese het eers vanaf die 1960's begin om hule eie kulturele identiteit te handhaaf en te bewaar. Instellings soos die Canada Council is in die lewe geroep om die inheemse kuns en literatuur met subsidies, beurse en pryse te bevorder en in die binne- en buiteland bekend te maak. Die Kanadese letterkundige Northrop Frye het na die literêre ontwikkeling wat sedert die jaar 1960 plaasgevind het selfs 'n "kolossale verbale ontploffing" genoem.[4] 'n Aantal universiteite het inheemse skrywers uitgenooi om enkele semesters as writers in residence werksaam te wees, terwyl daar ook steeds meer kursusse oor Kanadese literatuur aangebied is.

Die bekendste moderne skrywers sluit Margaret Atwood en Mordecai Richter in. Die geskiedenis en landskap van Kanada oefen 'n sterk invloed op die romans van Atwoord, Rudy Wiebe, Margaret Laurence en Annie Proulx. Die laasgenoemde skryweres het in 1994 vir haar roman The Shipping News, wat in Newfoundland afspeel, die Pulitzer-prys ontvang.

'n Indrukwekkende voorbeeld van die Kanadese skilderkuns is die werk van Tom Thomson en die Group of Seven/Groupe des Sept, wat die ongerepte natuurlandskap van die noordelike Kanada in 'n wonderlike kleureprag uitgebeeld het.

Een van die opspraakwekkendste voorbeelde van moderne Kanadese boukuns was die argitek Moshe Safdie se utopiese woonstelkompleks Habitat 67 wat ter geleentheid van die wêreldtentoonstelling Expo 1967 in Montréal ontwerp is. Die argitek Eberhard Zeidler het onder meer bekendheid verwerf met sy futuristiese vermaaksentrum Ontario Place in Toronto, wat op kunsmatige eilande opgerig is, en die rewolusionêre konsep van sy winkelsentrum Eaton Centre, wat eweneens in Toronto ontstaan het. Carlos Ott se ontwerp vir die nuwe Operateater in die Franse hoofstad Parys is as die beste van 700 voorstelle gekies. Tans word Arthur Erickson as die beduidendste moderne argitek in Kanada beskou. Sy bekendste bouwerke sluit die Antropologiese Museum van die Universiteit van Brits-Kolombië in Vancouver in, wat Indiaanse boukuns met beton en glas kombineer; die Robson Square-kompleks in die middestad van Vancouver, wat met sy estetiese ontwerp bekoor; en die Roy Thomson-konsertgebou in Toronto.

[wysig] Volkslied en koninklike lied

Kanada se volkslied is "O Canada". Alhoewel dit die eerste keer op 24 Junie 1880 opgevoer was by 'n Saint Jean-Baptistedag-onthaal in Québec (stad), het dit nie Kanada se amptelike volkslied geword tot 1 Julie 1980 nie. Oor die voorafgaande 70 jaar het "O Canada", "God Save the Queen" en "The Maple Leaf Forever" saamgeding as nie-amptelike volksliede, maar teen die 1960s het "O Canada" as die voorkeurkeuse uitgestaan. Toe dit die amptelike volkslied gemaak is, was meeste Kanadese verbaas dat dit nog nie reeds sulke status geniet het nie.

"God Save the Queen" is nou Kanada se koninklike lied. Dit word amptelik gespeel in die teenwoordigheid van die Koningin of ander lede van die koninklike familie. Die eerste ses mate is ook gebruik as deel van die Onder-Koninklike Saluut, wat in die teenwoordigheid van die Goewerneur-Generaal gespeel word. Uit tradisie word "God Save the Queen" gesing aan die einde van uiters formele staatsaangeleenthede (byvoorbeeld 'n staatsbegrafnis of Remembrance Day-diens). Dit word ook gespeel (maar nie gesing nie) by baie militêre aangeleenthede, en sommige Universiteite sluit hulle konvokasies daarmee af. Tot die 1980s was dit ook algemeen vir laerskole in baie streke om hulle byeenkomste af te sluit met "God Save the Queen", maar dit is nie meer die geval nie. Soos met Brittanje verander die lied na "God Save the King" wanneer toestande op die troon dit noodsaak.

[wysig] Internasionale ranglyste

  • UN Human Development Index - 4e plek in 2004 (was eerste deur die meeste van die 1990s)
  • Reporters Without Borders - 18e plek in 2004
  • BBP per capita - 11e plek

[wysig] Verwysings

  • Baie van hierdie materiaal is afkomstig vanuit die CIA World Factbook 2000 en die 2003 Verenigde State Staatsdepartement se webwerf.
  1. [1] Kanada: Oase für Kriminelle aus aller Welt. In: Berliner Morgenpost, 3 Junie 2007
  2. Joanna Ball: The Ritual of the Necklace
  3. [2] CNN.com: Winnie Mandela barred from Canada
  4. Klinck, Carl F.: Literary History of Canada: Canadian Literature in English. In: The Modern Language Review, volume 74, nommer 1 (Januarie 1979), bl. 186. Aanlyn beskikbaar: JSTOR.org

[wysig] Eksterne skakels

Die Engelse Wikiquote het 'n versameling aanhalings deur of oor "Canada" (in Engels).
Ander tale