Dialeutos de l'aragonés
De Biquipedia
Contenitos |
[Editar] Introduczión
A lengua aragonesa tiene charrars locals, que s'agrupan en charrars de bal, de redolada u charrars de barias redoladas. O termino dialeuto ye ambiguo y gosa emplegar-se pa os charrars de bal, bien definitos, (cheso, ansotano, etz...). Esiste a propuesta de clasificar os charrars aragoneses en cuatro grupos, complexos dialeutals u dialeutos, (seguntes as apreziazions de os autors), que dimpués esplicaremos. A dibersitat lingüistica podemos clasificar-la asinas:
[Editar] Bals y Semontano
Beyemos graus d'erosión-pureza, omocheneidat-localismo, eboluzión-arcaismo:
[Editar] Bals d'o Perineu axial
Millor conserbazión de a luenga, pero con arcaismos. A topografía en forma de bals bien separatas ha feito que l'aragonés aiga eboluzionato en un dialeuto u charrar local en cada bal:
[Editar] Preperineu
Millor conserbazión de os rasgos chenuinos que en o Semontano, pero peyor que en as bals de o Pirineo Acsial. Son charrars de transizión entre o Semontanés y o charrar de cada bal.
[Editar] Semontano
O Semontanés ye relatibamén uniforme en zonas más amplas, pero mui castellanizato, con perduga de muitos carauters chenuinos. As diferenzias chenerazionals son más grans que as cheograficas. S'ha perdito l'emplego de a particla pronominoalberbial de locatibo i, (bi en as bals acsials).
[Editar] Polos ozidental y oriental
Esiste una distribuzión de diferenzias entre l'este y l'ueste, con mugas que no coinziden, pero que fan que unos se beigan más que más dende Broto y Cotefablo enta la Ribagorza, (y más luén), y atros se beigan más que más dende Tena y Cotefablo enta Nabarra. Podemos beyer-lo en as parellas:
[Editar] Fonetica
- -x- / -ix: por exemplo baxo / baixo.
A muga ye en Cotefablo, pero a o sur se tresbate por castellanización en ch.
[Editar] Morfolochía
- con mi/con yo
- Nos / mos
- Bos / tos
- Bi / i: "bi" se troba en Ansó, Echo, Tena, Sarrablo, plegando como minoritario ta Bielsa y ta o Biello Sobrarbe. "i", estió a forma mas estendita cuan se alzaba en o resto d'Aragón.
- Allora u alora / alabez
- Á ormino / asobén: Asobén se deciba en aragonés meyebal de a depresión del Ebro y se documenta en o Baxo Aragón en o sieglo XX.
- De raso / de to(t)
- Pro / prou: A primera forma, d'Ansó á Tena, tamién un poquet en Bielsa. A segunda forma de Broto a Benás. Prou por o sur plega ta o Somontano, Baxo Aragón y Sierra de Gudar con a suya forma alofona prau.
- Cosa / res: En a zona este de l'Alto Aragón se troba res, pero dezaga de ni: no he bisto ni res, no n’ha quedau ni res. En Pandicosa, Biello Sobrarbe y Ribagorza, en espezial en Benás.
- Puedes / puez
[Editar] Lesico
- Almadía / Nabata
- Calderizo/Cremallos
- Cornizas /
- Fablar, (Ansó, Echo) / Parlar, (Chistau, Biello Sobrarbe, Ribagorza).
- Fraxín(o)/Freixe(ra)
- Melón / Formas de a familia Taixo-Teixón-Texugo
- Milloca / Panizo
- Paxaro / Muxón.
- Toballa / Xugamanos
- / Demoret
- / Enfilar
[Editar] Propuesta de os cuatro dialeutos
Esiste a propuesta de clasificar os charrars aragoneses en 4 grupos. Quí creye que estos grupos son complexos dialeutals considera que os charrars que bi ha drentro son dialeutos. Quí creye que os 4 grupos son dialeutos considera estos charrars drentro d'ellos sozdialeutos, charrars de redolada u locals.
Dialeutos de l'aragonés | ||
---|---|---|
Aisino | Altorribagorzano | Ansotano | Aragüesino | Ayerbense | Belsetán | Benasqués | Bergotés | Baxorribagorzano | Campés | Chaqués | Cheso | Chistabín | Chodigoaragonés † | Estadillano | Fobano | Fonzense | Grausino | Nabalés | Nabarro |Panticuto | Ribagorzano | Semontanés | Tensino |