Chistabín

De Biquipedia

Bariedaz de l'aragonés
Chistabín
Nombre local: Chistabín
Charradors: ?
Localizazión cheografica: Bal de Chistau
Lugar(s) prenzipal(s): Chistén, San Chuan de Plan, Plan, La Comuna, Sarabiello, Señés, Sese y Serbeto
Rasgos dialeutals: De transizión entre o belsetán y o benasqués
Bitalidá: Alta
Escritors prenzipals: Nieus Luzía Dueso

O chistabín ye a bariedat de l'aragonés que se charra en a bal de Chistau: Chistén, San Chuan de Plan, Plan, La Comuna, Sarabiello, Señés, Sese, Serbeto. Ye una de as bariedaz de l'aragonés más arcaizans y menos castellanizatas. Fa de transizión entre o belsetán y o benasqués.

[Editar] Fonetica

  • A x en posizión inizial ye acompañata de una i como en belsetán:
    • ixingardana, ixordica.
  • Predomina a sonorizazión de as xortas interbocálicas latinas:
    • caixigo, buxiga, radigón, meligo ,ixau / ixada, cadiera, crabazín, ixordiga, berdugo, borruga, bediello, ubago.
  • Sin dembargo bi ha repuis de conservación de sordas interbocalicas:
    • ripa / ripazo, capazo, capino, escopallo, paretón, paretere, de tota ora, espellotar, recutir, batallo, betiello (en Señés), samuco / samugo (sabuco en Señés), zurriaco, cucullo, foriquiar, foradieco, limaco, lucana, esbelecar, cocote, cocullada, leremeco.
  • Bi ha casos de L an l'aragonés cheneral tiene LL, y esto puede endicar que fa poco esistiba una L cheminata como en belsetán:
    • Aquela
  • Bi ha casos de eboluzión de o grupo latino -ND- enta -n- que estió común en l'Alto Aragón antismás.
    • 'barana, fona, esponal, espuena, granizo (ome gran).
  • Bi ha repuis de sonorización de oclusiba dezaga liquida:
  • ambolla / embolla (en Chistén, en coesistenzia con ampolla), bango, freixengo, tranga, ixordiga, ixingardana.
  • Se rechista bel caso de eboluzión de -CT- enta -t- como en belsetán:
    • feto
  • A particula pronomino-adberbial de locatibo I debán de os imperfeutos de o berbo estar se prenunzia /igera/. Esto se troba en bel testo meyebal y Chistau ye uno de os pocos lugars on este se conserba.
    • I yera > /Iguera/

[Editar] Morfolochia

  • L'infinitibo puede tener una -e d'apoyo, (paragochica), o no pronunziar-se, depende de o lugar.
    • cantare
  • O partizipio ye: -au, -iu. En Chistén s'emplega más -ido que -iu. Trobamos partizipios fuertes que parixen en -ito como en aragonés zentral, pero son irregulars y con azento en a radiz: cáito (Plan, Chistén), tráito (Chistén).
  • A desinencia aragonesa de primera persona plural ye -n, (a -m final en aragonés suele cambear a -n), diferén de l'aragonés cheneral -mos, pero igual que en o ribagorzano.
    • cantán, querén, salín.
  • En o pasato imperfeuto a primera persona tiene a desinenzia -e, y esto podría tener relazión con a -i de l'ansotano:
    • tenebai > tenebe.
  • O pasato indefinito ye sintetico de tipo aragonés en Sin, Señes, Zarandiello, La Comuna y Serbeto:
    • 1ª conchugazión: é, és, ó, én, ez, ón
    • 2ª y 3ª conchugazions: ié, iés, ió, ién, iez, ión
  • En Plan, San Chuan de Plan y Chistén ye de tipo perifrastico como en Ribagorzano.
    • boi puyar(e)
    • bas puyar(e)
    • ba puyar(e)
    • bon puyar(e)
    • boz puyar(e)
    • ban puyar(e)
  • O Condizional pierde l'-a final en bellas presonas.
    • abrí, farí, dirí.

[Editar] Sintaxis

Bi ha repuis de concordanzia de o partizipio con o complemento direuto:

  • Las bacas las han comidas
  • Es he bistos


Dialeutos de l'aragonés
Aisino | Altorribagorzano | Ansotano | Aragüesino | Ayerbense | Belsetán | Benasqués | Bergotés | Baxorribagorzano | Campés | Chaqués | Cheso | Chistabín | Chodigoaragonés † | Estadillano | Fobano | Fonzense | Grausino | Nabalés | Nabarro |Panticuto | Ribagorzano | Semontanés | Tensino