Тарашкевіца

From Вікіпедыя

"тарашкевіца", нефармальная назва беларускай арфаграфіі (дакладней, граматыкі і, шырэй, альтэрнатыўнай моўнай нормы) з некаторымі правіламі ў стане як да рэформы 1933.

Назва ўжываецца ў тых грамадскіх і палітычных колах, якія карыстаюцца альтэрнатыўнай моўнай нормай, або прапагандуюць ці ўхваляюць яе. Назва закліканая падкрэсліваць большую блізкасць альтэрнатыўнай моўнай нормы да працы Тарашкевіча 1918 году. Прыблізна з 1994 як сінонім з прыярытэтным выкарыстаннем ужываецца назва "класічны (правапіс)" (напрыклад, у артыкуле В. Вячоркі ў часопісе "Спадчына", 1994).

Усе варыянты акадэмічнай граматыкі пасля 1933 году (правапіс 1934, правапіс 1959, прапановы акадэміка Падлужнага і пад.) называюцца ў тых самых колах зняважлівай назвай "наркамаўка", якая мусіць падкрэсліваць паходжанне акадэмічнай нормы ў Савеце Народных Камісараў БССР, яе "русіфікаванасць", "саветызаванасць" і г.д.

Змест

[правіць] Гісторыя

Рэформа 1933 ніколі не была прызнаная як "русіфікацыйная" часткай беларускіх палітычных групіровак у Заходняй Беларусі, а потым эміграцыяй перыяду 1944—1945 гадоў. Аднак, адкідаючы ўсё акадэмічнае развіццё пасля 1933, эміграцыйная супольнасць захавала і ўсе праблемы граматыкі, што існавалі да 1933 году (гл.таксама: дзейнасць таварыства "Зборкі чысціні беларускай мовы") і фактычна без адзінай граматыкі (дыскусія Я. Станкевіча і М. Сяднёва ў пач. 1950-х гадоў, палітыка выдавецтва "Бацькаўшчына" і інш.).

Пасля канчатковага закрыцця беларускіх школ у Польшчы (1937) адзіным маштабным выкарыстаннем граматыкі ў яе дарэформенным выглядзе былі школы акупацыйнага Генеральнага абшару "Беларусь", на працягу 2 гадоў з невялікім.

У часы перабудовы, у канцы 1980-х гадоў, быў ініцыяваны рух за вяртанне "сапраўднай" мовы, лучна з бліжэй не вызначаным "скасаваннем" вынікаў рэформы 1933 году. У пачатку 1990-х гадоў некаторыя перыядычныя выданні, палітычна блізкія да БНФ, напрыклад, "Свабода", "Пагоня", "Наша ніва", пачалі выходзіць правапісам, у якім частка пытанняў беларускай арфаграфіі і граматыкі развязваліся ў іх выглядзе да 1933 г., найперш, "пытанне мяккага знаку", "лацінізмы-" і "грэцызмы на заходні лад". Наогул, забарона на публікаванне ў ненарматыўным правапісе была тады знятая.

Сярод рэдактараў такіх выданняў не існавала адзінага падыходу да таго, якім канкрэтна зборам ранейшых якасцяў граматыкі і лексікі карыстацца, хоць і рабіліся заклікі да уніфікацыі, найперш В. Вячоркам (публікацыі ў часопісе "Спадчына" у 1991 і 1994, праект "мадэрнізацыі класічнай арфаграфіі" у 1995, тамсама).

Наогул, пытанне выклікала раскол у беларускамоўнай супольнасці, з думкамі, якія вагаліся ад несумлеўнай падтрымкі да такога самага адкідання, з вядомымі выражэннямі розніц у дыскусіях на старонках газеты "Наша слова", тады выдаванай у ТБМ (1992—1993), або ў анкеце часопісу "АРХЭ" (2003).

Асноўныя выданні беларусаў ва Усходняй Польшчы, напрыклад, газета "Ніва", не займалі выразнай пазіцыі ў гэтым пытанні і працягвалі карыстацца акадэмічным правапісам.

У 1992—1993 ажыццяўляўся палітычны ціск дзеля ўвядзення "тарашкевіцы" як нарматыўнай граматыкі дырэктыўным актам улады. У выніку была скліканая Дзяржаўная камісія па арфаграфіі, з задачай выпрацавання рэкамендацый у гэтым пытанні. Выніковыя рэкамендацыі, апублікаваныя 13.9.1994, выказвалі, што, хоць вяртанне некаторых дарэформенных нормаў і магло б быць пажаданым, але час для такіх зменаў не адпаведны.

Пасля 1994 г., прапагандысты альтэрнатыўнай ("класічнай") граматыкі працягвалі сваю выдавецкую дзейнасць і працавалі над унутранай кадыфікацыяй на аснове праекту В. Вячоркі.

Некаторыя з выданняў, прызначаных для масавага чытача, як "Свабода" (Мінск) і "Пагоня" (Гродна), перайшлі ў канцы 1990-х гадоў на выпуск у нарматыўным варыянце граматыкі.

[правіць] Прапанова 2005

У 2005 рабочая група з 4 чалавек выпусціла кнігу "Клясычны правапіс. Сучасная нармалізацыя", якая была спробай стварэння ўнутранага стандарту. Адной з адметнасцяў быў зменены алфавіт (даданая літара "ґ").

Гэтую прапанову прынялі для выкарыстання такія выданні на "тарашкевіцы", як "Наша ніва"[Крыніца?], беларускія службы "Радыё Свабода" і "Радыё Палёнія". Стан прыймання ў іншых СМІ або ў беларускай эміграцыі, застаецца няпэўным.

[правіць] Ацэнкі

[правіць] Фанетыка і арфаграфія

Акадэмічная норма "Тарашкевіца"
Алфавіт
Нарматыўны варыянт (1918). У варыянце мадэрнізацыі "тарашкевіцы" 2005 году — дадатковая літара "ґ".
Азначэнне асіміляцыйнай мяккасці зычных
Арфаэпічная норма, дадаткова не азначаецца.

Гл.таксама: Беларускі правапіс 1930 (праект), Беларускі правапіс Тарашкевіча 1929.

Дадаткова азначаецца з дапамогай мяккага знаку.
Фанетычны прынцып у арфаграфіі
У асноўным, абмежаваны безнаціскнымі галоснымі. Значна распаўсюджаны, у тым ліку, на зычныя і на стыках марфем.
Транслітарацыя іншаземных словаў
Склады [ла], [ло], [лу]
Транслітаруюцца, у асноўным, з цвёрдым [л].

: У беларускай мове, як і, напр., ва ўкраінскай, мяккі [л'] сустракаецца толькі перад галоснымі пярэдняга рада: ліс, лес і пад.

Заўсёды з мяккім [л'].

: Фанетычная традыцыя асяродку, які склаўся вакол газеты "Наша ніва".[1].

: Характэрная асаблівасць польскай, а не беларускай мовы[2].

Зубныя зычныя [д], [т], [з], [с] перад галоснымі пярэдняга рада [е], [і]
Захоўваецца цвёрдасць [д], [т], а [з], [с] вымаўляюцца мякка. Заўсёды цвёрдыя [д], [т], [з], [с].

: Наогул, сама з'ява ацвярдзення [д], [т] перад галоснымі пярэдняга раду ў словах іншамоўнага паходжання ёсць яскравым прыкладам польскага ўплыву на беларускую пісьмовую мову, часам вельмі даўняга (14 ст.). Часткова гэта захоўваецца і ў сучаснай літаратурнай норме. У народна-дыялектнай мове такая асаблівасць не замацавалася[3]. Гл.таксама: Беларускі правапіс, праект 1951.

Зычныя [п], [м], [б], [в], [н] перад галоснымі пярэдняга рада [е], [і]
У асноўным, мяккія варыянты. У асноўным, цвёрдыя варыянты.

: У беларускіх дыялектах такога вымаўлення не зафіксавана[2].

: Хоць наогул і вядома, што ў асноўным у дыялектах у запазычаных словах цвёрдыя зубныя перад галоснымі пярэдняга раду змякчаюцца, але дастатковай колькасці дыялекталагічных звестак пра вымаўленне ў такіх пазіцыях [з], [с], [н] няма, што ўскладняе выпрацоўванне несупярэчлівых сістэме мовы нарматыўных правілаў[4].
Транслітарацыя літар β ("бета") і θ ("фіта") у грэцызмах
Паводле візантыйскай традыцыі, "бета" як [в] (таксама ў новагрэчаскай традыцыі), "фіта" як [ф]. Паводле лацінскай традыцыі, "бета" як [б], "фіта" як [т].

: З аднаго боку, гук [ф] у беларускай мове з'явіўся хоць і з запазычанымі словамі, але даўно, і ўжо значна распаўсюджаны ў дыялектах. З іншага боку, нельга ўпэўнена казаць пра тое ці іншае вымаўленне ў мёртвых мовах, і наогул, існасць праблемы не ў канкрэтным чытанні, а ў рэальнай традыцыі пісьменства, якая ў Беларусі складвалася пад моцным уплывам візантыйска-грэчаскай моўнай традыцыі[5].

[правіць] Лексікалогія

Акадэмічная норма "Тарашкевіца"
Лексемы іншамоўнага паходжання
У мэтах "вызвалення беларускай мовы ад русізмаў" актывізуецца займанне з польскай мовы, прычым неабавязкова польскіх лексем. Таксама замена існуючых займанняў на займанні з польскай.[2]
Лексемы гістарычна беларускага паходжання
Замена лексем, ацэненых як русізмы, на польскія: адбываццатачыцца, умоваварунак, намаганнівысілкі, іменнаменавіта'[6]

[правіць] Марфалогія

Акадэмічная норма "Тарашкевіца"
Выкарыстанне словаўтваральнага фарманта -ір-/-ыр- у дзеясловах з займанай асновай
Захоўваецца ў занятых праз рускую мову словах. Актыўна замяняецца.

: Узнікненне дадатковай аманіміі[2].

Пашырэнне безафікснай мадэлі ўтварэння назоўнікаў: выступленневыступ, наступленненаступ, спадзяваннеспадзеў.
Сістэма словазмянення

Агульныя змены ў сістэме дэклінацыі субстантываў (актыўная ліквідацыя граматычных чаргаванняў і іх спецыялізацыя як працяг працэсу ўніфікацыі тыпаў скланення паводле прыкметы роду). Маюць месца асобныя факты змянення парадыгм асобных лексем.

Падставай для гэтага служыць пераарыентацыя норм літаратурнай мовы з гаворак цэнтральнай паласы на заходнебеларускія, у меншай ступені русіфікаваныя, а таму "у большай ступені беларускія".

: Не бярэцца пад увагу фактар моўных кантактаў на паграніччы (т.ч., паланізацыя)[2].

Пашырэнне флексіі -оў роднага склону множнага ліку: словы—слоўсловаў, мовы—моў→моваў.
Флексія -ах меснага склону множнага ліку мяняецца на -ох: у лясох, палёх.
Выкарыстанне ў творным склоне адзіночнага ліку ў парадыгме 3-га скланення флексіі 2-га скланення: Беларусь—Беларуссю→Беларусяй, пераконанасць—з пераконанасцю→з пераконанасцяй, маці—з маці→з мацерай.
Распаўсюджванне ў формах меснага склону адзіночнага ліку 1-га скланення флексіі -у: у ценю, у Фаўстусу.
Змяненне прынцыпаў выкарыстання флексій -а/-у роднага склону адзіночнага ліку 1-га скланення.

: Змяненне арыентавана на аналогію з польскай мовай[2].

Аказіяналізмы, напр., змяненне лексемы галава паводле парадыгмы 3-га скланення: голаў.
Адсутнасць поўнай парадыгмы дзеслоўных нелагізмаў: распавядаць, апавядаць. (у пар. з літ. расказваць)[2].
Пашырэнне сінтэтычнай формы будучага часу, характэрнай для паўднёва-заходніх гаворак: рабіцьму, рабіцьмем.

[правіць] Сінтаксіс

У асноўным прапаноўваюцца змяненні ў прыназоўнікавым кіраванні.

Акадэмічная норма "Тарашкевіца"
Змяненне кіравання ў канструкцыях з прыназоўнікам па
Варыянтнае (па + давальны або месны склон).

: Выкарыстанне давальнага склону прыхільнікамі "тарашкевіцы" лічыцца русізмам.

Уніфікаванае (па + месны).
Замена канструкцыі "у мяне ёсць..." (лічыцца русізмам) з заменай на "я маю..."

  1. Гапоненка...
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Пацехіна...
  3. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі... С.134—136.
  4. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі... С.137—139.
  5. Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі... С.132—134.
  6. У гэтым выпадку абедзве лексемы — калькі з ням.: nämlich.

[правіць] Крыніцы

  • Е. А. Потехина (Минск — Ольштын). Обучение белорусскому языку в условиях белорусско-белорусского двуязычия (проблемы обучения белорусскому языку как иностранному) // Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции / Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида. — М.:[Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова], 2003. — 317 с. С.170—173.
  • Мовазнаўчая праблематыка ў тэрміналогіі // Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Арашонкава Г. У., Булыка А. М., Люшцік У. В., Падлужны А. І.; Навук. рэд. А. І. Падлужны. — Мн.:Беларуская навука, 1999. — 175 с. ISBN 985-08-0317-7. С.128—170.
  • Ніна Баршчэўская, Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы, Катэдра Беларускай Філялёгіі Факультэт Прыкладной Лінгвістыкі і Ўсходнеславянскіх Філялёгіяў Варшаўскі Ўнівэрсытэт, Варшава 2004.