Максім Іванавіч Гарэцкі
From Вікіпедыя
Максім Іванавіч ГАРЭ́ЦКІ (6(18).2.1893, в. Малая Багацькаўка[1], Мсціслаўскі павет, Магілёўская губерня—10.2.1938[2], Вязьма), беларускі пісьменнік, крытык, літаратуразнавец, лексікограф, фалькларыст. Карыстаўся літ. псеўданімамі Максім Беларус, М. Б. Беларус, М. Г., А. Мсціслаўскі, Дзед Кузьма, Мацей Мышка, Мізэрыус Монус і інш.; у сваіх творах таксама выступаў як Кузьма Батура і Лявон Задума.
|
[правіць] Сям'я
З сялянскай сям'і. Браты Гаўрыла і Іван (старэйшы). Жонка Леаніла Усцінаўна Чарняўская-Гарэцкая (шлюб у Вільні, 1919?). Настаўніца I Віленскай беларускай гімназіі, працавала над складаннем чытанак "Родны край", першае апавяданне "Мікітка" (Вільня) і малы зборнік "Дзяціныя гульні". Сын Леанід (—1944), загінуў у баях пад Ленінградам. Вядомыя яго "Пісьмы з фронту" да сям'і. Дачка Галіна.
[правіць] Жыццё і дзейнасць
Скончыў каморніцка-агранамічнае вучылішча ў Горы-Горках (1913), Паўлаўскае ваеннае вучылішча ў Петраградзе (1916). Прапаршчык расійскай арміі (1916).
Чарцёжнік, каморнік землеўпарадкавальных камісій Віленскай губерні (Вільня, 1913—1914).
У час 1 сусв.вайны прызваны ў расійскую армію (восень 1914). Цяжка паранены (25.10.1914), доўга лячыўся ў ваенных шпіталях Вільні, Масквы, Магілёва. У чыне прапаршчыка служыў у Іркуцку і Гжацку, у канцы 1916 на фронце ў Пінскіх балотах[3]. Цяжка захварэў, быў адасланы ў тыл на лячэнне (Жалезнаводск, 1917), потым зусім звольнены з войска[4].
Пераехаў у Смаленск, паступіў у Археалагічны інстытут (1917). Кастрычніцкія падзеі сустрэў тамсама, хутка пасля таго — на савецкай службе[5], у Смаленскім савеце[6]. Камендант жыллёвага аддзела[7] ў Смаленску (1918), паралельна, потым і стала супрацоўнічаў у тамтэйшых газетах "Известия Смоленского Совета", "Западная коммуна", "Звезда" (з жніўня 1918[8]). Супрацоўнічаў з газ. "Дзянніца".
Разам з рэдакцыяй "Звязды" пераехаў у Мінск, потым у Вільню (пачатак студзеня 1919). Пры раптоўным захопе Вільні польскім войскам (канец красавіка 1919) апынуўся на акупаванай тэрыторыі. Настаўнік Віленскай беларускай гімназіі і беларускіх настаўніцкіх курсаў, супрацоўнічаў у газ. "Беларускія ведамасці", "Беларускі звон". Рэдактар і выдавец газ. "Наша думка" (снежань 1920—ліпень 1921), " Беларускія ведамасці" (з верасня 1921).
У студзені 1922, перад выбарамі ў Віленскі сейм, быў арыштаваны польскімі ўладамі як цяжкі палітычны злачынца[9], зняволены ў Лукішскай турме. Бараніць яго і іншых арыштаваных на працэсе меўся адвакат Урублеўскі[10]. У выніку пратэстаў за мяжой супраць масавых арыштаў беларускіх і літоўскіх дзеячоў прымусова высланы ў Літву[11]. У канцы кастрычніка 1923 пераехаў з сям'ёй з Вільні у Мінск.
Выкладчык мовы і літаратуры (у т.л., БДУ, Камуністычны універсітэт БССР, Мінскі ветэрынарны тэхнікум, Горацкая сельгасакадэмія (з 1.2.1926)). Загадчык кафедры бел. мовы, літаратуры і гісторыі Горацкай сельгасакадэміі[12]. Правадзейны член Інбелкульта, навуковы сакратар Літаратурнай камісіі (да 10.6.1925), вучоны спецыяліст (2.10.1928) Інстытуту навуковае мовы Інбелкульта. Удзельнік Беларускай акадэмічнай канферэнцыі (1926).
Разам з іншымі беларускімі дзеячамі стаў аб'ектам кампаніі "крытыкі" ў друку (1929). Арыштаваны (19.7.1930) па абвінавачанні ў прыналежнасці да Саюзу вызвалення Беларусі, у красавіку—маі 1931 засуджаны да высылкі на пяць гадоў у Вятку. У Вятцы працаваў чарцёжнікам (17.8.1931—1.3.1932), тэхнікам-сметчыкам мясцовага ФУП[13], на іншых працах. З 1.9.1935 настаўнік рускай мовы і літаратуры ў СШ г. п. Пясочня[14]. Увесь гэты час займаўся літаратурнай працай.
Арыштаваны (4.11.1937), пазней расстраляны па прысудзе "тройкі" НКУС. Рэабілітаваны 15.11.1957.
[правіць] Ацэнкі
Пасля рэпрэсій 1930-х гадоў і далейшага замоўчвання, публікацыі і даследаванні творчасці пісьменніка былі ўзноўлены ў 1960-х гадах. У іх ліку — манаграфіі Дз. Бугаёва "Максім Гарэцкі" (Мінск, 1968), А. Адамовіча "Браму скарбаў сваіх адчыняю..." (Мінск, 1980), І. Чыгрына "Паміж былым і будучым" (Мінск, 1994), артыкулы і прадмовы да выданняў Дз. Бугаёва, М. Лужаніна, М. Мушынскага, Ю. Пшыркова, І. Чыгрына і інш.
У наш час прызнаецца класікам беларускай літаратуры[15]. Фактычна, пачынальнік твораў маральна-этычнай праблематыкі ў беларускай літаратуры[16]. Адзін з пачынальнікаў эпічнага жанру, інтэлектуальна-філасофскай, лірычнай, дакументальнай прозы ў беларускай літаратуры[17].
Пачынальнік даследаванняў гісторыі беларускай літаратуры [18].
Адзначаецца шмаграннасць здольнасцяў пісьменніка — літаратурных, матэматычных, музычных[19].
Ваенныя творы Гарэцкага былі заўважаны крытыкай за мяжой, напрыклад, Т.Н. Браран (Н.Рандаў) у ГДР[20]. У вышыні антываеннага духу апавяданні "Генерал" і "Рускі" параўноўваюцца крытыкамі з творамі В. Быкава "Мёртвым не баліць" і "Адна ноч"[21], аповесць "На імперыялістычнай вайне" — з ваеннымі творамі Рэмарка, Барбюса, Дзюамеля[22].
[правіць] У літаратуры
У творчасці Гарэцкага вызначаюцца наступныя перыяды[23]:
- 1912—1913: Горацкі першы
- 1913—1914: Віленскі першы
- 1914—1917: часу імперыялістычнай вайны
- 1917—1919: пачатку Кастрычніцкай рэвалюцыі
- 1919—1923: Віленскі другі
- 1923—1926: Мінскі першы
- 1926—1928: Горацкі другі
- 1928—1930: Мінскі другі
- 1931—1935: Вяцка-Кіраўскі
- 1935—1937: Пясочынска-Кіраўскі
У палеміцы пач. 1910-х гадоў пісьменнік заклікаў беларускіх літаратараў адмовіцца ад дробных форм, ад дробнага бытапісання і прымату самавыражэння, на карысць распрацаваных твораў, звернутых да нацыянальнага развіцця, аналізу сацыяльных праблем і неабходных пераўтварэнняў у грамадстве, патрэбных беларускаму народу.[24] Гэтым пісьменнік выдзяляўся ў нашаніўскім перыядзе развіцця беларускай літаратуры.
Гарэцкі звяртаўся да праблемы узаемаадносін інтэлігента і народа, да ролі і місіі інтэлігенцыі ў нацыянальным развіцці (аповесць "Меланхолія", апавяданні "Фантазія" і інш.). Расцэньваў ролю беларускага літаратара як надзвычай адказную і патрабавальную да грамадзянскай і нацыянальнай свядомасці Выступаў супраць правінцыйнай замкнёнасці маладой беларускай літаратуры.
Пасля 1917 шмат піша на тэму рэвалюцыі. У 1918—1919 у палемічных допісах рэзка крытыкуе "буржуазных беларускіх дзеячоў", услаўляе бальшавізм; адначасова, крытыкуе "новую (камуністычную) буржуазію", кладзе выразны націск на неглыбокую далучанасць "буржуазных дзеячоў" да нацыянальнага руху[25].
Звяртаўся да жыцця беларускіх перасяленцаў у Сібіры ("Сібірскія абразкі", апавяданні "Хадзяка", "Моцнае каханне", "Хоцімка" і інш.).
Кнігі Гарэцкага выдаваліся на рускай, украінскай, польскай, нямецкай мовах.
[правіць] Творы
- "У лазні" (1912, надрукавана ў 1913), першае апавяданне.
- "Антон" (1914, упершыню надрукавана ў газеце "Гоман", 1918; асобна — у 1919 ), драматызаваная аповесць.
- "На імперыялістычнай вайне" (1914—1919, фрагменты друкаваліся ў "Полымі", першае асобнае і цэлае выданне — 1926), ваенныя запіскі .
- "Літоўскі хутарок" (1915, надрукаваны ў газеце "Беларусь", 1920), апавяданне, першая спроба літаратурнага, не дзённікавага твору аб вайне.
- "Генерал" (1916, першы раз надрукавана газетай "Вольная Беларусь", 1918), апавяданне.
- "Рускі" (1915), апавяданне.
- "Чарнічка", апавяданне.
- "Хадзяка" (1916), апавяданне.
- "На этапе" (1916), апавяданне.
- "Меланхолія", (урыўкі друкаваліся ў 1916), аповесць (незавершаная).
- "Сібірскія абразкі" (1926—1928, часткова выданы ў 1973), збор 42 падарожных замалёвак.
- "Ціхая плынь", аповесць (першы варыянт, "За што?", напісаны ў 1917—1918, быў надрукаваны ў газ. "Известия Смоленского Совета", май 1918; урыўкі друкаваліся аўтарам у заходнебеларускім друку, асобныя выданні — 1926 і 1930). Называецца крытыкамі адзіным завершаным і скончаным ва ўсіх адносінах буйным творам Гарэцкага[26].
- "Дзве душы" (1918—1919, у газеце "Беларуская думка", чэрвень—ліпень 1919, першы раз асобна — Вільня, 1919), аповесць.
- "Усебеларускі з'езд 1917-га года" (1922), апавяданне.
- "Фантазія", апавяданне.
- "Віленскія камунары", раман-хроніка (рукапіс быў адасланы аўтарам у Мінск у жніўні 1934, і быў знойдзены ў фондах бібліятэкі АН Літоўскай ССР у лютым 1961; першае выданне ў 1965). Рускі варыянт "Виленския воспоминания" прапаноўваўся да друку ў Маскву ў сакавіку 1935, але не быў прыняты.
- "Чырвоныя ружы" (1922), драматычны твор.
- "Камароўская хроніка" (1930—1932—1937, апубл. 1966), раман-эпапея (незавершаны).
- "Меланхолія"
- "У чым яго крыўда?" (1926), аповесць.
- "Жартаўлівы Пісарэвіч" (1925, надрук. "Полымя", 1926), п'еса.
- "Лявоніус Задумекус", аўтабіяграфічны твор (пісаўся ў 1930-я гады ў Вятцы, надрукаваны з адзінага чарнавіка у часопісе "Полымя" 2/1993).
- Аўтабіяграфічныя матэрыялы ("Храналогія маіх твораў", успаміны, пісьмы); пераклады асобных прац і твораў Леніна, Горкага, А. Фадзеева, Ю. Лібядзінскага; іншыя творы і допісы ў перыядычным друку ("Наша Ніва", "Полымя" і інш.)
[правіць] Кнігі
- "Рунь" (Вільня, 1914), зборнік прозы, першая кніга.
- "Руска-беларускі слоўнік" (Смаленск, 1918, 2-е выд. — Вільня, 1920; разам з Г. Гарэцкім).
- "Беларуска-расійскі слоўнічак" (Вільня, 1919, 3-е выд. — Мінск, 1925).
- "Практычны расійска-беларускі слоўнік" (2-е выд. — Мінск, 1926; разам з М. Байковым).
- "Гісторыя беларускае літаратуры" (Вільня, 1919 і 1920, 4-е выд. — Мінск, 1926).
- "Хрэстаматыя беларускай літаратуры. XI век — 1905 г." (Вільня, 1922).
- "Народныя песні з мелодыямі" (Мінск, 1928; разам з А. Ягоравым), зборнік песень.
- "Маладняк за пяць гадоў. 1923—1928" (Мінск, 1928).
- "Апавяданні", зборнік, рыхтаваўся ў 1928, але не быў выдадзены. Частка матэрыялаў была выдадзена ў 2-томным зборніку "Выбраныя творы" (Мінск, 1973).
- "Люстрадзён", нявыдадзены зборнік, рыхтаваўся ў 1929.
[правіць] Архіў
Пасля высылкі М. Гарэцкага ў Вятку, ён атрымліваў ад жонкі матэрыялы па пошце, а ў канцы чэрвені 1932 у Вятку быў прывезены і архіў цалкам. Архіў пасля 4.12.1937 перахоўвала жонка Гарэцкага (у Пясочні, Кіраве, Ленінградзе). 12.3.1971 амаль усе рукапісы былі (ёю?) перададзены ў ФБ АН БССР.
- ↑ Зараз в. Багацькаўка, Мсціслаўскі раён.
- ↑ У савецкай гістарыяграфіі дата смерці падавалася як 20.3.1939. Бугаёў, С.374.
- ↑ Там быў прызначаны ў камісію па рэквізіцыі сена ў сялян, але не любіў гэтай працы і адпрасіўся ў акопы.
- ↑ Пшыркоў, С.7.
- ↑ Адамовіч, Чыгрын, С.92.
- ↑ Адзначаецца яго добрае знаёмства з В. Кнорыным. Адамовіч, С.89, Чыгрын.
- ↑ Кіраваў рэквізіцыяй "лішкаў жытла ў буржуазіі".
- ↑ Запрошаны на сталую працу ў "Звязду" Кнорыным пасля абвяшчэння БССР. Пшыркоў, С.7.
- ↑ Быў абвінавачаны ў прыналежнасці да партыі камуністаў, арганізацыі замаху на дзяржаўную ўладу, друкаванай і вуснай агітацыі, атрымліванні грошай ад камуністаў. Такія дзеянні паводле польскага КК маглі карацца смерцю або катаргай.
- ↑ Пшыркоў, С.8.
- ↑ Адамовіч, С.92.
- ↑ Каўка, С.494.
- ↑ ФУП: фабрика учебных пособий.
- ↑ З 1936 — г. Кіраў Смаленскай, потым Калужскай вобласці.
- ↑ Каўка, С.494.
- ↑ Чыгрын, С.70—81.
- ↑ Каўка, С.494.
- ↑ Пшыркоў, С.8.
- ↑ Адамовіч, С.23.
- ↑ Чыгрын, С.50.
- ↑ Адамовіч, С.67.
- ↑ Чыгрын, С.50.
- ↑ Так, як іх акрэсліў Г. Гарэцкі ў лісце да А. Адамовіча. Адамовіч, С.41,42.
- ↑ Адамовіч, Чыгрын, С.6—28.
- ↑ Чыгрын, С.92—96.
- ↑ Адамовіч, С.111.
- Адамовіч Алесь. "Браму скарбаў сваіх адчыняю..." — Мн.: Выд-ва БДУ, 1980. — 224 с., іл., 1 л. партр.
- Чыгрын І. П. Паміж былым і будучым: Проза М. І. Гарэцкага / І. П. Чыгрын. — 2-е выд., выпр. — Мн.: Бел. навука, 2003. — 166 с. ISBN 985-08-0539-0.
- Каўка А. К. Гарэцкі Максім Іванавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т.2. Беліцк — Гімн / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — 537 с., [8] к.: іл. ISBN 5-85700-142-0 С.494—496.
- Бугаёў Дз. Гарэцкі Максім Іванавіч // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т.3. Веды — Графік / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: Бел.Сав.Эн., 1971. — 608 с.: іл., карты. С.374.
- Пшыркоў Юліян. Максім Гарэцкі і яго раман "Віленскія камунары" // Гарэцкі Максім. Віленскія камунары. Раман-хроніка. — Мн. : Беларусь, 1965. — 356 с., іл.